ses bilgisi - WordPress.com

2012
SELMA ÇİMEN
SES BİLGİSİ
SES BİLGİSİ 2012

Proje Selma çimen tarafından hazırlanmıştır. Ses bilgisi adlı altıncı
sınıf Türkçe dersi için Merve özel, Irmak karaca, Halis sergen geldi
tarafından ortak bir grup çalışması seçilmiş ve bireysel konular
belirlenmiştir.
BİLGİSAYAR 1
Yrd.doç.dr NURAY GEDİK
1
SES BİLGİSİ 2012

İçindekiler
SES BİLGİSİ............................................................................................................................................. 3
1.1 Türkçenin Sesleri ............................................................................................................................. 3
1.2 Türkçenin Ünlü Sesleri .................................................................................................................... 4
1.3 Türkçenin Ünsüz Sesleri .................................................................................................................. 4
1.4 Ünsüz Yumuşaması(Değişimi) ......................................................................................................... 5
1.5 Ünsüz Yumuşaması Örnekleri ......................................................................................................... 8
1.6 Testler ............................................................................................................................................. 9
Kaynaklar ............................................................................................................................................ 16
2
SES BİLGİSİ 2012

SES BİLGİSİ
Ses bilgisi dil bilgisinin bir bakıma temel bölümüdür. Çünkü dil seslerden meydana
gelen bir varlıktır.
Dil bilgisi öğretimi bir yandan bugünkü dilin kaidelerini hakkıyla ve sağlam olarak
öğretmek maksadıyla yapıldığı gibi, bir yandan da okutulan metinlerin dilini öğretmeye
yönelmiş olmak mecburiyetindedir. Hatta tahsil hayatı ilerledikçe dil bilgisi dersleri pratik
öğretimden daha çok metinlerin anlaşılması hedefine yönelir.
1.1 Türkçenin Sesleri
Ses: Kulağın duyabildiği titreşimlere ses denir. Ses dilin en küçük parçasıdır.
Sesler ya ses tellerinin titreşimi ile ya da ses yolundaki organların birbirine
çarpması, akciğerden gelen havayı engellemesi ve bu havanın organlara sürtünerek
sızması sonucunda oluşurlar.
Dilbilgisinin konusu olan sesler gelişigüzel çıkarılan ses ya da gürültüler değil,
bilinçli olarak oluşturulan, bir kalıba ve disipline girmiş seslerdir. Her dilin kendine özgü
sesleri de vardır. Ancak diller birbirinden ses farklılıkları ile değil , ses birliklerinin ve dil
bilgisi özelliklerinin değişik olmasıyla ayrılırlar.
Türkçedeki sesler şunlardır: a,b,c,ç,d,e,f,g,ğ,h,ı,i,j,k,l,m,n,o,ö,p,r,s,ş,t,u,ü,v,y,z.
3
SES BİLGİSİ 2012

Harf: Bir dildeki seslerin her birini yazıda göstermek için kullanılan işaretlere ‘’harf’’
denir.
1.2 Türkçenin Ünlü Sesleri
Ses tellerinin titreşimi ile oluşup ses yolu tamamen açıkken ağızdan çıkan seslere
ünlü ses denir. Türkçe ünlü sesler bakımından zengin bir dildir. Türkçede sekiz ünlü
vardir. Bunlar;a,e,ı,i,o,ö,u.u sesleridir.
1.3 Türkçenin Ünsüz Sesleri
Ünsüz sesler; ses organlarının birbirine çarpması, akciğerden gelen havayı
engellemesi , havanın bu organlara sürtünmesi ve ses yolundan sızarak ya da patlayarak
çıkması sonucunda oluşurlar.
4
SES BİLGİSİ 2012

Türkiye Türkçesinde 21 ünsüz vardır. Bunlar; b,c,ç,d,f,g,ğ,h,j,k,l,m,n,p,r,s,ş,t,v,y,z
sesleridir.
1.4 Ünsüz Yumuşaması(Değişimi)
Sessiz değişimi" ya da "sessiz yumuşaması" olarak da bilinir.
Türkçede sözcük sonlarında süreksiz yumuşak harfler (b, c, d, g) bulunmaz; bu
ünsüzlerin sert karşılıkları olan "p, ç, t, k" bulunur.
Ağaç, dört, kıraç, dolap, ayak, ekmek...
* Bazı sözcüklerin sonunda "b, c, d, ğ" ünsüzleri bulunabilir.
"Ad, sac, yağ, ağ, yad, hac, ab..."
"p, ç, t, k" sert ünsüzleri ile biten sözcüklere ünlü ile başlayan ekler geldiğinde bu
ünsüzler yumuşayarak "b, c, d, g, ğ" olur.
5
SES BİLGİSİ 2012

ç-c olur: ilaç -> ilacı, ağaç -> ağaca
k-ğ olur: çocuk -> çocuğu, durak -> durağa
p-b olur: kitap -> kitaba, çorap -> çorabı
t-d olur: söğüt -> söğüdü, ağıt -> ağıdı
"p, ç, t, k" sert ünsüzleri iki ünlü arasında kalınca yumuşak ünsüzlere döndükleri
için, bu kural;
"İki ünlü arasında kalan sert ünsüz yumuşar." biçiminde de verilebilir.
Bazı durumlarda ünsüz yumuşamasına aykırı kullanımlar ortaya çıkar. Şu
durumlarda ünsüz yumuşaması olmaz:
* Tek heceli sözcüklerden sonra ünlüler geldiğinde, yumuşama genellikle
olmaz.
"at-ı, çöp-e, ot-u, it-i, ak-ı, tek-i, kırk-ı, kork-u, sap-ı, yap-ı, üç-ü, saç-ı..."
* Ancak kimi tek heceli sözcüklerde yumuşama olayı gerçekleşir.

çok-u çoğu, cep-e cebe

gök-ü göğü, taç-ı tacı

geç-ik gecik-(mek)
6
SES BİLGİSİ 2012

* "Ak" ve "aç" gibi bazı sözcükler, çekim eki geldiğinde yumuşamaz, yapım
eki eklendiğinde yumuşar.
akı (yumurtanın akı)

ak-ı

aç-ız

ak-ar ağar-(mak)

aç-ık acık-(mak)
açız
* Sert ünsüzle biten özel isimlere ünlüyle başlayan ekler geldiğinde sözcüğün
sonundaki sert ünsüz yumuşamaz. (Söyleyişte yumuşar.)

Mehmet-e Mehmet'e

Pamucak-a Pamucak'a

Irak-ı Irak'ı
* Sert ünsüzle biten yabancı asıllı sözcüklere ünlü ile başlayan ek geldiğinde
bu sözcüklerin sonundaki sert ünsüzler de yumuşamaz.

kaset-i kaseti, millet-e millete

kast-et kastetmek, piramit-i piramiti

hukuk-u hukuku, pilot-a pilotu...
* "-t, -it, -it" yapım ekiyle türetilmiş sözcüklerde de genellikle yumuşama
olmaz.
taşıt-a, kanıt-ı, anıt-ın, konut-u, karşıt-ı, yanıt-ı...
"Geçit" sözcüğü ek aldığında, sondaki "t" yumuşar:
geçit-i geçidi.
* "-t" eki çatı eki olarak kullanıldığında da yumuşama olmaz:
"anlat-an, korkut-ucu, dedirt-en, okut-ur, taşıt-ır..."
7
SES BİLGİSİ 2012

* Ünsüz yumuşaması, genellikle iki ünlü arasında kalan sert ünsüzün
yumuşaması şeklinde olur.
* Sonu "nk" ya da "rt" ile biten sözcükler ünlü ile biten ek aldığında bu
sözcüklerin sonundaki "k" ve "t" yumuşayıp ‘’g’’ ve ‘’d’’ ye dönüşür.
1.5 Ünsüz Yumuşaması Örnekleri
p, ç, t, k
SERT
›
b, c, d, g-ğ
YUMUŞAK
dolap – ın
SERT
→ dolabın
YUMUŞAK
p › b
ünsüz yumuşaması
ilaç – ım
SERT
→ ilacım
YUMUŞAK
ç › c
ünsüz yumuşaması
kanat – ı
SERT
→ kanadı
YUMUŞAK
t › d
ünsüz yumuşaması
gözlük – üm → gözlüğüm
SERT
YUMUŞAK
k › ğ
ünsüz yumuşaması
ahenk – i
SERT
→ ahengi
YUMUŞAK
k › g
ünsüz yumuşaması
gel – ecek – iz → geleceğiz
SERT
YUMUŞAK
k › ğ
8
SES BİLGİSİ 2012

ünsüz yumuşaması
hukuk – un → hukukun
saç – ım
→ saçım
devlet – in → devletin
çöp – ü
→ çöpü
1.6 Testler
1. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerin hangisinde hem ünsüz yumuşaması
hem de benzeşmesi kuralı vardır?
A) Bu yapının işçiliği Mimar Sinan’a aittir.
B) Bu toprağa bol gübre vermeliyiz.
C) Dün dişçiden randevu aldım.
D) Bu baskının başka bir örneği yok.
2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması vardır?
A) Bugünlerde seni çok özlüyorum.
B) Her akşam bir şeyler yazıyorum.
C) Arkadaşımın cevabını beğenmedim.
9
SES BİLGİSİ 2012

D) Aklını kullanmasını bilmelisin.
3. Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde ünsüz yumuşaması olayı vardır?
A) Milleti
B) Adalete
C) Pirincin
D) Atı
4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması vardır?
A) Yurdumu çok seviyorum.
B) Çocuklar küçük yaşlarda eğitilir.
C) Akşam olunca kocası işten gelir.
D) Burası doğal güzellikleriyle tanınır.
5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşamasına uğramış bir kelime
yoktur?
A) Bu soğuğa dikkat edelim.
B) Anahtarı bulamayınca kilidi kırdılar.
C) Böceği sen gördün mü?
D) Kardeşim merdivenlerden çıktı.
10
SES BİLGİSİ 2012

6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması vardır?
A) Sokaktaki kedi miyavlayarak uzaklaştı.
B) Yapılan yöresel yemeklerin tadı çok güzelmiş.
C) Gelecek güzel günler için çalışmalıyız.
D) Su, bu topraklar üzerinden akıyor.
7. “p,ç,t,k” sert ünsüzleriyle biten sözcükler, ünlüyle başlayan ekle birleşince
“b,c,d,g,ğ” ünsüzlerine dönüşür. Buna ünsüz yumuşaması denir.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşamasına örnek vardır?
A) Cevabını bilmediğin soruları öğretmenine sor!
B) Açıkça söylüyorum, ben gelemem.
C) Talihsiz bir açıklama yaptınız.
D) Sorunlarınızı başka şekilde çözmeye çalışın!
8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşamasına uğramış bir kelime
yoktur?
A) Anahtarı bulamayınca kilidi kırdılar.
B) Kardeşim kızamığa yakalandı.
C) Barışmaları için kardeşim aracı oldu.
D) Masadaki kitabı bana verir misin?
9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması yoktur?
11
SES BİLGİSİ 2012

A) Bu yaz tatile gideceğim.
B) Hediye aldığıma çok sevindi.
C) Akşam, ekmeği fazla yedi.
D) Sessizce eve geldi.
10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması olmamıştır?
A) Derdimi kimseye söylemek istemiyordum.
B) Hukuka uygun hareket etmeliyiz.
C) Kadının bebeği ağlıyordu.
D) Sandığın içindekileri merak ediyorum.
11. Hangi isimde sert ünsüz yumuşaması yoktur?
A) Kılıcı
B) Duvarı
C) Yüreği
D) Dudağı
12. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerin hangisinde hem ünsüz yumuşaması
hem de benzeşmesi kuralı vardır?
A) Bu yapının işçiliği Mimar Sinan’a aittir.
B) Bu toprağa bol gübre vermeliyiz.
C) Dün dişçiden randevu aldım.
12
SES BİLGİSİ 2012

D) Bu baskının başka bir örneği yok.
13. Aşağıda koyu yazılmış kelimelerden hangisinde ünsüz yumuşaması meydana
gelmiştir?
A) Kitapçıdan yeni kitaplar aldık.
B) Alnında küçük bir leke var.
C) Küçük bir kelebek parmağıma kondu.
D) Sokakta geç vakitlere kadar oyun oynamamalıyız.
14. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde ünsüz yumuşaması kuralına örnek bir
kullanım vardır?
A) Odanın süslü eşyaları arasında bir de antika saat var.
B) Pencerenin iki tarafına rengarenk çiçekler çizilmiş.
C) Kış ayları sürekli karanlık ve soğuk olur.
D) Caddenin aydınlığı odanın içine doluyordu.
15. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde ünsüz yumuşamasına örnek kelimeler
vardır?
A) Ayağa kalktığında bacağını koltuğa çarptı.
B) Arsızca gülmeye başladı.
C) Bu oyunu çok beğenecekler.
D) Balıkçılarla sohbet etti.
16. Cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşamasına uğramış sözcük vardır?
13
SES BİLGİSİ 2012

A) Balkonda çay içtik.
B) Kitaplar tek dostumdur.
C) İki saat ders çalıştı.
D) Ağacı sev, yeşili koru.
17. Aşağıdaki dizelerin hangisinde ünsüz yumuşamasına uğramış bir sözcük
vardır?
A) Doldursa içimi orada
B) Baygın kokusu iğdelerin,
C) Bilmese tadını kederin
D) Bu her âlemden uzak ada.
18. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşamasına örnek olacak bir
sözcük vardır?
A) Öğleden sonra parkta buluşuruz.
B) Çocuk sessizce başını öne eğdi.
C) Kar bütün gece hiç durmadan yağdı.
D) Merdiveni hızlı hızlı çıkınca soluğum kesildi.
19. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması yoktur?
A) Arkadaşının kalbini kırmış.
B) Çocuk bileğini incitmiş.
14
SES BİLGİSİ 2012

C) Türkiye pazar günü sandığa gidecek.
D) İşlerini hukuka uygun yapar.
20. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması yoktur?
A) Masa örtüsünün rengini beğenmedi.
B) Kalemimin ucunu açıp yerime oturdum.
C) Bu mevsimde denizin dibini göremezsin.
D) Coğrafya sınavına büyük bir titizlikle hazırlandı.
15
SES BİLGİSİ 2012

Kaynaklar






Öğretim İlke ve Yöntemleri ( Prof .Dr. Veysel SÖNMEZ)
Türk Dili (( Prof .Dr. Muherrem ERGİN)
Çağdaş Türkiye Türkçesi Dil Bilgisi (Yrd.Doç.Dr Tahir KAHRAMAN)
http://www.turkceciler.com/
http://edebiyatogretmeni.net/
http://www.edebiyatforum.com/
16