ROLÜ: SÜBHANEKE DUASINDAKi rvE CELLE SENA.ÜKE`

DEUl FD XLIII / 201~ ss. 239-283.
FIKHİ İHTİLAFLARDA İSNADSIZ RİVAYETLERİN ROLÜ:
SÜBHANEKE DUASINDAKi rvE CE LLE SENA.ÜKE'
ÖRNEGİ
Sabri ÇAP*
ÖZ
Sübhaneke duası, Hz. Peygamber'in namazda Fatiha sfuesinden evvel okuduğu
dualardan olup Hanefiler ve Hanbelller mezkılr duanın namazda okunmasını
tercih etmişlerdir. Temel hadis kaynaklarında, Resıilüllah'ın ve sahabenin içinde
've eel/e senôiike' ifadesinin geçtiği şekliyle Sübhaneke duasını namazda
okuduklıınna dair birkaç rivayet varsa da bunların isnadsız olarak nakledildikleri
görülmeh.-tedir. Bununla birlikte hadis eserlerinde Sübhaneke duasından başka,
içinde bu ifadenin geçtiği iki farklı dua daha nakledilmektedir. Meşhur
rivayetlerde 've eel/e senaiike' ifadesinin Sübhaneke duasında yer almamış olması
sebebiyle bu duanın mezkU.r ifadeyle birlikte namazlarda okunup
okunamayacağına dair tartışmalar Hanefi fıkıh kitaplarında yer almış, fakililer bu
hususta birbirinden farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Ekseriyetin
görüşüSübhaneke duasının 've eel/e senaiike' ibaresi olmaksızın bütün namazlarda
okunınası yönündedir. Diğer taraftan normal namazlardan ziyade, bir duadan
ibaret olduğundan cenaze namazlarında mezkUr duaya bu ifadenin
eklenebileceği görüşü, bilhassa ilmihallerde ve uygulamada adeta bir zorunluluğa
dönüşmüştür. Bu çalışmada söz konusu duanın temel hadis eserlerindeki
keyfiyeti ile Hanefi fakihlerin namazlarda okunup okunmaması hakkındaki
görüşleri, hadis ve fıkıh kaynakları dikkate alınarak değerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler: Cenaze namazı, Sübhaneke, dua, hadis, fıkıh, meşhur
rivayet.
Yrd. Doç. Dr., İzmir IG.tip Çelebi Üniversitesi, İslimi İlimler Fak-ültesi, Hadis
Anabilim Dalı Öğretim Üyesi; [email protected]
Makalenin Hakemiere Gönderiliş Tarihi
: 03/06/2016
J\lakalenin Hakemlerden Geliş Tarihi
: 27/06/2016
Sabri ÇAP
240
THE ROLE OF NARRATIONS IN JODICAL DISPOTES WHICH DON'T
HAVE ANY ISNAD: THE CASE OF TWA ]ALLA THANAUKE IN
SUBJ;TANAKA PRAYER
ABSTRACT
"Subl;ıanaka" is one of the prayers (dua) of the Prophet recited by him before
Sürat al-Fatil;ıah in his all prayers (saldi), and I:Ianafi and I:Ianbali jurists
preferred to be recited it in şaldt before Fatil;ıa. In the basic hadith sources,
there are a few narrations indicating that the Prophet and his Companions
recited "this dud" including the express~g of "wa )alla tbanduke", but these
narrations were transmitted without any chain (imdd). However, badith books
transmitted two different prayers apart from Subbônaka which include the
statement "ıva )alla tbanduke". According to the famous narrations about
51fbbônaka prayer, it doesn't include "ıva )alla tbanduke", therefore it was
discussed by Hanafi scholars and these discussions took place in their books
whether it should be recited in şaldt along with "ıva ;alla thandukl', and jurists
put forward different views. Nevertheless, the majority of jurists held the
opinion that Sıtbbônaka must be recited with "ıva )alla tbanôukd' in all prayers.
On the other hand, the view regarding this expressian can be added . in the
funeral prayers, because the funeral prayer is just a prayer rather than şaldt. But
this view turned into almost a necessity and application especially in catechism
(il111ibti~ books. In this study, therefore we will study the situarian of the
mentioned dua in basic hadith books and the views of I:Ianafi jurists on
whether it should be recited in the prayer, by considering the sources of badttb
andjiqb.
Keywords: Funaral prayer, Subl;ıanaka, Dua, I:Iadith, Fiqh, Famous niu:ration
GİRİŞ
Herhangi bir hüküm bildiren veya ibadetlerin uygulamalan
bir açıklamada bulunan rivayetlerde ravilerin nakil esnasındaki
tasarruflan, ravilere dayanan eksik veya ziyade lafizlar, mana ile rivayet
gibi durumlar, fakihlerin birbirinden farklı ktihadlanna yol açmışt:u.:. Hz.
Peygamber'in (s.a.v.) bizzat kendisinin farklı uygulamalan da ibadetlerin
tatbikinde · mezhepler arasında farklı ictihadlann sebeplerinden biridir.
Her bir sahabi, Hz. Peygamber'den hangi uygulamaya şahit olmuşsa onu
hayatı boyunca tatbik etmeye çalışmış ve etrafındaki insanlara da bunu
Restll-i Ekrem'in (s.a.v.) uygulaması olarak öğretrnişti.r. Fıkhl mezhepler
bazı farklılıklarla beraber sahabe kavlini veya uygulamalannı fı.khl
hakkında
Fıkhi İhtilaflarda İmadsız Rivq;•etlerin Ro/ii
241
hükümlerin kaynaklanndan biri olarak kabul etmiştir. Bir rivayerin sılılıari
hususundaki ihtilaflar ve r:ivinin adalet ve zapt durumu da . rivayetler
hakkındafarklı hükümler verilmesine neden olmuşturDiğer taraftan bir
kısım fikhi uygulamalar ilk devirlerden itibaren teamill olarak devam
ederken, bunların kaynağı durumundaki rivayetler sonraki dönemlere
isnadlanyla birlikte nakledilmemiş olabilmektedir.
Fakihler bir hadisten farklı hükümler çıkarınakla birlikte bazen de
sonraki dönemlerde sağlam bir rivayete dayanmayan bazı uygulamalar
revaç
bulmakta
vevazgeçilmez
bir
hükme
halk - arasında
dönüşebilmektedir. Bazen de bir mezhep içinde her hangi bir konu
hakkında farklı görüşler mevcutken bunlardan biri yaygınlık kazarunakta
ve diğerleri gözardı edilebilmektedir. Benzer bir durum Hanefi
mezhebinde bütün namazlarda iftitah tekbirinden sonra okunınası
gereken Sübhfuıeke duasının,cenaze namazında 've eel/e senaiike' ifadesiyle
birlikte söylenınesi hakkında söz konusudur. Erken dönem Hanefi fik.ıh
kaynaklarının aksine bilhassa ilmihallerde ve son dönem fıkıh
kaynaklannda bu ifadenin sadece cenaze namazında ve mutlaka
okunması gerektiğine dair değerlendirmeler görülmektedir. Yine cenaze
namazı öncesinde insanlara namazın kılınışı tarif edilirken Sübh:ineke'nin
ısrarla 'ue eel/e smaiike' ile birlikte okunması hatırlatılmaktadır. Biz bu
ifadenin temel hadis eserlerindeki durumunu ve Hanefi fakihlerin bu
ifadenin namazlarda okunup okunmaması hakkındaki görüşlerini fıkıh
kaynaklanru dikkate alarak değerlendirmek istiyoruz. Bütün namazlarda
Sübhaneke duası mezkfu: ifade ile birlikte okunabilir mi? veya cenaze
namazında Sübhaneke'yibu ifadeile beraber okumak ne derecede
zorunludur? Hadis kaynaklan ve Hanefi fıkhı eserleri dikkate alındığında
bu hususta nasıl bir sonuca ulaşılabilir? Bu soruların cevabını bulmak için
önce Resill-i Ekrem'in (s.a.v.) namaza başlarken okuduğu dualan
nakleden hadis eserlerini ve cenaze namazında Sübhfuıeke duasının
okurunasıyla ilgili görüşlerin yer aldığı fıkıh kitaplanru gözden geçirmeye
çalışacağız.
Dualar
1. Resw-i E krem'in (s.a.v.) Nam aza
·
B aşlarken Okuduğu
Rivayetler dikkate alındığında, Hz. Peygamber'in farz veya nafile
namazlarda iftitah tekbirinden sonra birbirinden farklı dualar okuduğu
görülmektedir. Bu farklılık Restllüllah'ın (s.a.v.) bilhassa gece
namazlannda o.k-uduğu dualarda yoğunlaşmaktadır. Bunlardan bazılannın
242
Sabri ÇAP
Hz. Peygamber (s.a.v.) tarafından daha çok tekrarlandığı anlaşılmaktadır.
Sahabeden her birihayatlan boyunca Resill-i Ekrem'den (s.a.v.)
duydı.İklan veya öğrendikleri dualan okumuşlar ve sonraki nesillere
aktarmışlardır. Bunun bir sonucu olarak sahabeden muhtelif ifti.tah
dualan nakledilmiştir. Fıkhl mezhepler ise merru veya mevkuf olarak
nakledilen bu dualardan birini esas almışlardır.
Hz . .Aişe (ö. 58/677) ve Ebu Said el-Hudri (ö. 74/693) başta
olmak üzere bazı sahabiler Hz. Peygamber'in (s.a.v) namaza başlarken
Sübhaneke duasını okuduğunu rivayet etmişlerdir. Hz. Aişe'nin rivayetine
göre "Resı11iillah (s.a.v.) naJllaza bajladığmda 3'iibbaneke AlldhiiJJJJJJe vebihamdike
vetebôrakesiJJiike vetea/a ceddiike vela ilahe ğqptrk' derdi. ''1 Resillüllah'ın (s.a.v.)
namaza başlarken Sübhaneke o1.-ud~aunu nakleden diğer bir rivayet ise
Ebu Said el-Hudri'ye aittir. 2 Ancak bu rivayetlerin bir kısmında Resill-i
Ekrem'in (s.a.v.)
Sübh:ineke'yi gece namazlannda
okuduğu
belirtilmektedir. Namaza başlayınca Sübh:ineke okunmasıyla ilgili
uygulama bazı sahabeden mevktif olarak da rivayet edilmektedir.3 Tirmizi
Ebu Davud, "Salat", 119; Tirmizi, "Ebvabü's-Salat", 65; İbn M:ice, ''İlcimetü's­
Sal:it", 1; Hilim, Ebu Abdillab Muhammed b. Abdullah b. Muhammed enNisabwi (ö. 405/1014), el-lvliistedrtk 'ale's-sahFhqpı (I-IV), thk.: Mustafa Abdüllcidir
At:i, Daru'l-kütübi'l-'ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut 1411/1990, I, 235; Darek-utni, .Ebü'lHasan Ali b. Ömer b. Ahmed (ö. 385/995), es-Siiueu (I-IV), thk.: Abdullah Haşim
Yem:ini el-Medeni, D:iru'l-ma'rife, Beyrut, tsz., I, 299; Tah:ivi, Ebu Ca'fer Ahmed
b. Muhammed b. Selıi.me el-Ezcli el-Hacô ei-Mısô (ö. 321/933), Şerh11 lvla'ôni'l-ôsôr
(I-V), thk.: Muhammed Zehr:i en-Neccar, Muhammed Seyyid C:idülhak, Aıemü'l­
kütüb, I. Baskı, 1414/1994, I, 198, No: 1173.
2
İbn E bi Şeybe, e/-lvl11saımef (I-XVI), thk.: Muhammed b. Abdullah el-Cum'a ve
Muhammed b. İbrahim el-Lahyer:i.n, Mektebetü'r-rüşd N:işini.n, I. Baskı,
1425/2004, II, 58, No: 2413; Tirmizi, "Ebvabü's-Sal:it", 6S; Ebu D:iwd, "Sal:it",
119; Nes:ii, "İftitah", 18; Darirni, "Sal:it", 33; İbn Mace, ''İkametü's-Sal:it", 1;
Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdill:ih Ahmed b. Muhammed eş-Şeyb:ini, (ö. 241/8S5),
ei-M.iimed (I-VI), ei-Mektebü'l-İslimi, S. Baskı, Beyrut 140S/1985, m, SO; Beyhaki,
Ebu Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali (ö. 458/1066), es-Siiueuii'l-kiibrô (I-XI), thk.:
Muhammed Abdülkadir At:i, D:iru'l-b.iitübi'l-ilmiyye, III. Baskı, Beyrut 1424/2003,
II, S2, No: 2349; Tahavi,":}erh11 ıV!a'ôni'l-ôsôr, I, 198, No: 1171.
3
Bkz. İbn Ebi Şeybe, 1Hmamıef, II, S4-55, S7, 58, No: 2399-2402, 2406, 2407, 2412,
2416; Müslim, "Salat", 52; Darekutni, es-Siineıı, I, 299-301; Beyhaki, es-Süuen, II, 52,
No: 2350 (Hz. Ömer'den); İbn Ebi Şeybe, ıVliiS(IIJJJej, II, SS, No: 2405 (Hz. Ebu
Fıkhi İbiilaflarda İmadsız Rivtı)retlerin Ro/ii
243
(ö. 279/892) bu hususta Hz. Ali(ö. 40/660), Aişe, İbn Mes'ud(ö.
32/652), Cabir(ö. 78/697), Cübeyr b. Mut'im(ö. 59/678) ve İbn
Ömer'den (ö. 73/692) de rivayerler olduğunu belirti.r. Ona göre Ebu Said
el-Hudrl rivayeri bu konuda en meşhur olanıdır.
4
Sübhan~ke duası,
Resill-i Ekrem (s.a.v.) ve bazı sahabenin
namaza başlarken okudukları bir dua olarak rivayet edildiği gibi, İbn
Mes'ud'dan nakledilen diğer bir hadiste bu duanın Allah'a en sevimli
gelen _ söz olduğu belirtilmektedir. Resillüllah (s.a.v.) şöyle
buyurmuştur: "AIIah'a m sevimli siiz ktJ!rm 'Siibhôneke Allôhiimme vebihamdike
vetebôrakesmiike veteôlô ceddiike velô ilôhe ğqymk' demesidil: Allah'm en çok
gazapla_ndığı söz de bir ki1ini11 diğer bi1i11e 'AIIah'tan kork' demesi, omm da cevap
olarak 'sen kmdıiıe bak' demesidit: "' H adiste namazda Sübhaneke okumanın
faziletinden mi yoksa herhangi bir dua olarak bunun faziletinden mi
bahsedildiği açık değildir.
Hz. Ali'den rivayet edilen diğer bir hadis Resill-i Ekrem'in(s.a.v.)
namaza başlarken başka bir dua daha okuduğunu bildirmektedir. Bu
rivayete göre "Resliliillah (s.a.v.) 11amaza baflarkm tekbir alır ve (veccehtii vechfye
/ille~ .. ' dttasım okm·d11. '" Hz. Peygamber'in (s.a.v) namaza başlarken
Beklr'den); Darekutni, es-Siinen, I, 302 (Hz. Osman'dan); İbn Ebi Şeybe, lVliiiallllej,
II, 55, No: 2409 (İbn Mes'ud).
Tirmizi, "Ebvabü's-Salat", 65. Tirmizi Abdullah b. Mübarek'ten tesbih namazında
Sübhancke okunmasıyla ilgili bir rivayere daha yer verir (Tirmizi, "Vitr", 19). İbn
Ebi Şcybe Dalıhak'tan maktti bir rivayete cllaha yer verir (MIIIOIIJiej, n, 58, No:
2414).
Bkz. Nesai, ei-Siinenii'I-Kiibra (I-X), thk.: Hasan Abdülmun'im Çelebi, Müessesetü'rrisa!e, I. Baskı, Beyrut 1421/2001, IX, 313-314, No: 10619, 10620, 10622 (son iki
rivayet mevk.-uftur ve bazı mevkUf rivayetlerde 'ehabbe'l-kelam' kısmı sonda yer
almaktadır); Nesai,Ebu Abdirrahm:1n Ahmed b. Şu'ayb b. Ali (ö. 303/915), AJIIelii'IJ'evtll ve'l-lt[)'le,thk.: Faruk Hammade, Müessesetü'r-risa!e, 2. Baskı, Beyrut 1406, I,
488-489, No: 849, 852 (ıkinci rivayet mevJ....Uftur); Dabbi, Fudayl b. Gazvan (ö.
195/810), ed-DHa, thk.: Abdülaziz b. Süleyman, Mektebetü'r-Rüşd, Riyad
1419/1999, s. 285 (mevk..Uf). İbo Ebi Şeybe ise İbn Mes'ud'dan mevkUf olarak
hadisin sadece ilk kısmını nakleder. Bkz.1\II11saımej, II, 58, No: 2415.
İbn Ebi Şeybe, lvliiiOIIIIej, n, 57. No: 2411; Müslim, "Salıitü'l-müsafiria". 201, 202;
Ebu Davtid, "Salat", 118; Nesai, ''İfticih", 17; İbn Mace, "Cemaat", 61; Ahmed b.
Hanbel, Miimed, m, 69 (Ebu Said el-Hudri'den). Elbani Hz. Peygamber'in bu duayı
farz ve nafilelerde okuduğunu söylemektedir. Bkz. Elbıini, Muhammed Nasıruddin,
Sabri ÇAP
244
sıklıkla okuduğu dualardan biri de Ebu Hüreyre'nin (ö. 58/678) naklettiği
'AIIôbiiJJmJe bôid b~ınf ve b~ı11e hatôy4Jıe ... 1 duasıdır. Ebu Hüreyre · şöyle
demektedir: · "Rm/Iii/lah (s.a.v.) iftitah tekbi1i11i aldığmda tekbir ile kıraat
arasında siikfit ederdi. Dedim ki: anam-babam sa11a feda o/sım ya &sri/el/ah!
Tekbir ve kıraat arasmda siikfit ettiği11i gôii!J'Orti!JJ. Bıt esnada 11e dediğini bana
söyler JJJisin? Resiiliil/ab (s.a.u.): 'Ai/abiim1Jıe bôid b~11f ve b~'lle... ' dryot'II!JJ
dedi. ,;ıResıll-i Ekrem (s.a.v.) namaza başlarken bunlardan başka dualar da
okumuştur. 8 Bunların büyük bir kısmı ise bilhassa gece namazlanndadır.
Resıllüllah'ı.o (s.a.v.) namaza iftitah tekbirinden sonra doğrudan Fatiha
sılresi ile başlaclığı rivayetleri de güvenilir kaynaklarda yer almaktadır. 9
Resill-i Ekrem'in (s.a.v.) namaza başlarken okuduğu dualarla ilgili
zikredilen rivayetlerden hareketle dört mezhebin namaza başladıktan
sonra okunacak dua hakkındaki görüşleri kısaca şöyle oluşmuştur:
Hanefiler10 ve Hanbeliler11 istiftah duası olarak Hz. Peygamber'in namaza
Sifatu salali'n-nebf mine't-tekbir ile't-teslftJJ ke
Baskı,
7
emıeke terah~
el-Mektebü'l-Meanf, X.
Riyad, tsz, s. 93.
Buhari, ''Ezan", 89; Müslim, "Mesacid", 147; Ebu Divud, "Salar", 121; Nesru,
"Tahirer", 48; ''İfticih", 15; İbn iYiace, "İicimetü's-Salar", 1; D3.rimi, "Salar'',
37; Ahmed b. Hanbel, Miisned, ll, 231, 495. Elbaru, Resw-i Ekrem'in bu duayı farz
namazlarda ol"Uduğunu belirtmektedir. Bkz. Sifatii Salôli'n-nebi, s. 91.
Resill-i Ekrem'in (s.a.v.) namaza başlarken okuduğu diğer bazı dualar için bkz. İbn
Ebi Şeybe, Muıamıej, II, 56, No: 2408, 2409; Müslim, "Salatü'l-müsafirin''; 200; Ebu
Davıld, "Salar", 118; Nesru, "İfticih", 16; İbn iYiace, ''İicimetü's-salat", 2. Elbaru,
Resıilüllah'ın namazı hakkındaki eserinde 'Kıraate Baflarkm Okunan DHalar' başlığı
altında 12 farklı dua zikretmektedir. Bkz. Elbaru, Srfatu ıalali'n-nebf, s. 91-95.
"&sıl/ii/lah (s.a.v.) nama~ tekbir ile baflar ve kıraale de Fatiha ıliresi ile baflardı." Bu han,
"Ezan", 89; Müslim, "Salar", 52, 240; Ebu Davıld, "Salar", 121, 122; Nesru,
"İfticih", 20; İbn Mace, "İkametü's-salat", 4; Ahmed b. Hanbel, ı'vliisned, VI, 31.
10
Bkz. Şeybani, Ebu Abdilialı .Muhammed b. Haseo b. Ferkad, (ö. 189/805), Kilabii'IAsar (I-U), thk.: Ahmed İsa ei-.Mu'saravi, Darus-Selam, I. Baskı, Kahice 1427/2006,
I, 141; ei-Aıl=ei-Mebslit(I-V), thk.: Ebü'l-Vefa ei-Efgani, Aıemü'l-kütüb, I. ·Baskı,
Beyrut .1410/1990, I, 28-29; Kıis:ini, Alaaddin Ebu Bekr b. Mes'ud el-Hanefi (ö.
587 /1191), Bedai'u'ı-ıanai'fi lertfbi'f-;erai' (I-X), thk.: Ali Muhammed Muavviz, Adil
Ahmed Abdülmevcud, Baru'l-liitübi'l-ilmiyye, II. Baskı, Beyrut 1424/2003, II, 30.
11
Bkz. Ahmed b. Hanbel, Mesai/, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel rivayeti, thk.: Züheyr
eş-Şaviş, Mektebetü'l-islami, I. Baskı, Beyrut, 1401/1981, s. 75; İbn Kudame, Ebu
Muhammed Muvaffal'1lddin Abdullah b: Ahmed b. Muhammed b. Kudame (ö.
Fıkhi İbtiltiflarda İsnadsız Rivayetlerin &Iii
245
ile başladığını bileliren rivayetleri ve Hz. Ömer'in
esas alarak 'Sübhôneke' duasını tercih etmişlerdir.. M:ilikiler
ise Resill.üllah, Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer'in namaza Fatiha sliresi ile
başladığı rivayeri esas alarak herhangi bir dua okunmasını rnekruh kabul
etmişler, namaza doğrudan Fatiha sillesi ile başlanmasını kabul
etmişlerdir. 12 Şafillerin tercih ettiği dua ise Hz. Ali'nin naklettiği tveccehtü
vech!Je !i/leif... 'duasıclır. 13
Sübhaneke
uygulamasını
2. Hz. Peygamber'in (s.a.v.) Cenaze
Namazında Okuduğu
Dualar
Kütüb-i Sitte gibi temel hadis kaynaklan dikkate alındığında bize
ResUl-~ Ekrem'in (s.a.v.) kıldığı veya kıldırdığı az sayıdaki cenaze namazı
hakkında bilgi ulaşmıştır. Hadislerde daha ziyade Resill.üllah'ın (s.a.v.) her
bir tekbirden sonra okuduğu duaların aynntılı nakli yerine sadece üçüncü
tekbirden sonra okunan duaların yer aldığı görülmektedir. Hemen hemen
bütün musanrıef, cami ve sünen türü hadis eserlerinin ana bölümlerinden
biri de Kitabii'l-cenai:(dir. Ancak Daruru'nin (ö. 255/869) Sünen'i
dışındaki pek çok temel hadis kaynaklarında yer alan bu bölümde,
musanniflerincenaze namazında okun~cak dualarla ilgili çok az sayıda
r.ivayete yer verdikleri görülmektedir. Mesela, Kütüb-i Sitte dikkate
alındığında; Kitabii'l-cenai:(de 98 babta 160'a yakın hadise yer veren
Buhan(ö. ·256/869), cenaze namazındaki kıraate sadece bir bab ayırmış
(66.bab,bdbii Kıraati Fatihati'l-kitab ale'l-cmazetı) ve bu babta İbn Abbas'tan
bir rivayette bulunmuştur. Bu rivayete göre Talha b. Abdullah b. Avf der
ki: ((İbn Abbas'm arkasmda kı!dığım bir cenaze ;ıatJJaifnda oFatiha stil-esini okudu
ve tbumm siinnet olduğunu bilesiniz d!Je yaptım' dedi. "14 Buhari bu bölümde
cenaze namazının kılınışı ile ilgili başka bir hadis zikretmerniştir.
620/1223), ei-MuğJJf (I-XV), thk.: Abdullah b. Abdülmuhsin, Abdülfettah
Muhammed, Dam ilemi'l-kütüb, III. Baskı, Riyad 1417/1997, n, 141.
12
Bkz. Milik b. Enes, ei-Miidevvmetii'l-kiibrô (I-IV), Sahnô.n b. Said et-Tenılhi rivayeri,
Diru'l-kütübi'l-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1415/1994, I, 262-263; Karafi, Ebü'lAbbas Şehabedclin Ahmed b. İdris b. Abdürrahim (ö. 684/1285), et;Zehfra (I-XIV),
thk.: Muhammed el-Hacci, Darü'l-Garbi'l-İslinll, Beyrut 1994, n, 176-177.
1
3
Bkz. Şafll, Muhammed b. İdris eş-Şafll (ö. 204/820), ei-Ümm (I-XI), thk.: Rıfat
Fevzi Abdülmuttalib, Diru'l-vefa, I. Baskı, 1422/2001, II, 240-241.
Buhılıi, "Ceniiz", 66.
14
246
Sabri ÇAP
Müslim (ö. 261/875) ise Kitôbii'l-cenôi:(de 107 hadise yer verir. O
da cenaze namazında okunacak dualarla ilgili sadece Avf b. Mill'ten (ö.
731 692): "Resı1liillah bir cenaze 11a/Jiaif kıldı ve 0111111 duasım ezberledim. şöyle
djyordu: AllôhiiJJJIJiaifirleM verha1J1hii ve ôjihf. .. "ravi der ki: llaJJJai} kılman kip
)'elim kmdiiJJiJI olmasmı te!JJemıt ettitJJ. nli Bu, üçüncütekbirden sonra okunan
dualardan biridir. Fatihasüresinin okunınası ile ilgili bir rivayete yer
vermeyen Müslim, cenaze namazındaki tekbirierin sayısının dört olduğu
ile ilgili ise iki farklı olay hakkında yedi rivayete yer verir. 16 Müslim gibi
diğer hadis_kaynaklarında da cenaze namazında okunacak dualardan çok
cenaze namazının tekbir sayıları hakkında rivayetlerin olduğu
görülmektedir.
Ebu Davıld(ö. 275/888) Kitôbii'l-cmôi:(de 152 hadis nakleder. O
Abdullah b. Avftan İbn Abbas'ın cenaze namazında Fati.hasfu:esini
17
okuduğunu ve bunun sünnet olduğunu söylediğini, Ebu Hüreyre'den
ise Resillüllah'ın 'AIIôhiilmJJe mte Rabbiihô ve mte halaktehô... ' duasını 18 ve
'AIIahiiJJifJJaifir liha.JJinô ve 1JJ~itinô... 'duasını okuduğuna dair iki hadisi
nakletmektedir. 19 Ebu Davıld aynca Vasile b. el-Eska"dan(ö.
83/702) "Resiiliillah'm bir cenaze 11amaif11da 'AIIôhiimme imıe .ftilône'bne.ftilônin
ft !{jJJIIJJetike fekzht jitnete'l-kabli... ' duasını okuduğunu nakleder.20 Ancak bu
rivayetlerde duanın kaçıncı tekbirden sonra olduğuna dair bir _açıklama
yoktur.
Kitôbii'l-cenai:(de 114 hadis nakleden Tirmizt(ö. 279 /892), Ebu
Hüreyre ve Vilidü Ebi İbrahim el-Eşheli vasıtasıyla Resill.ü1İah'tan
'AIIahiimmaifir lihC!J!J'ilıa... ' duasını/' Avf b. Mill'ten merru olarak
'AIIôhiiiJIIJJaifir /eM verhaiJihii...' duasını22 ve İbn Abbas'tan Resillüllah'ın
15
Müslim, "Cenfu", 85, 86. Aynca bkz. İbn Ebi Şeybe, ı\tlll!ollllej, IV, 480, No: 11461.
t6
Bkz. Müslim, "Cenaiz", 62-68.
17
Ebıl
1
Ebıl Davıld, "Cenfu", 56.
8
Davud, "Cenfu", 55.
19
Ebıl Davıld, "Cenfu", 56.
ıo
Ebıl Davtld,
21
Tirmizi, "Ceofu", 38.
22
Tirmizi, "Cenfu", 38.
"Cenaiz", 56~
Fıkhi İhtilajlarda İsnadsız Rivayetlerin Ro/ii
247
cenaze namazında Fat:ijıa sillesini okuduğunu nak.leder. 23 Tirmizi, bazı
sahabenin ve diğerlerinin ilk tekbirden sonra cenaze namazında
Fatihasillesinin okunmasını kabul ettiklerini, Şafii(ö. 204/819), İbn
Hanbel(ö. 241/855) ve İshak'ın (ö. 238/852) görüşünün de bu yönde
olduğunu söyler. Diğer bazı ehl-i ilme göre ise cenaze namazında kıraat
(Kur'an okuma) yoktur. Cenaze namazı Allah'a sena, Peygamber'e salavat
ve meyyite diıadır. Bu Sevri(ö. 161/777) ve diğer bazı KUfelilerin de
görüşüdür.
24
- Cenaze ile ilgili en geniş bölüme yer verenlerden birinin de
Nesai(ö. 303/915) olduğunu söyleyebiliriz. O Kitabii'l-cemii!{de 121 babta
270 hadis rivayet etmiştir. Nesa!, Avf b. Malik'ten merfıl olarak
"AIIa.hiimmağftr lehli verhamhii..." hadisini (iki rivayet), Vaıidü Ebi
İbrahim'den merfıl olarak u.AIIahiimmağfir lihqyyina ve IJJ~)'itina... " duasını,
İbn Abbas'tan mevk:Uf olarak Fatiha sfuesini okuduğunu (üç rivayet) ve
Ebu Ümame'den (ö. 86/706) cenaze namazında sünnet olanın ilk
tekbirden sonra Fatiha sillesinin okunması olduğunu nak.leder. 25 Ebu
Ümame rivayetinde Fatiha sillesinin ilk tekbirden sonra okunmasının
sünnet olduğu belirtilirken, diğerlerinde duanın hangi tekbirden sonra
okunduğu tasrili edilmemiştir.
İbn Mace (ö. 273/886) ise Kitabii'l-cenaizde 205 hadise yer verir.
O, İbn· Abbas'tan Resillüllah'ın cenaze namazında Fatiha sillesini
okuduğunu26, EbuHüreyre'den merfıl olarak f_A//ôhiimmağftr /ibq)'yina ... '
duasını27 , Vasile b. el-Eska'dan merfı1 olarak <,A//ôbiimme inne fiila11e'bne
fiilanin ... 'duasını28 ve Avf b. Malik'tenmerfıl olarak f_A!Iahihmm sal/i aleyhi
vağ/ir... 'duasını nakleder. 29 Bu rivayetle:rde de duanın hangi tekbirden
sonra okunduğu açıklanmamıştır.
24
Tirmizi, "Cen:iiz", 39 (ıki rivayet vardır ve ikincisi mevküftur).
Tirmi.zi, "Cen:iiz", 39.
25
Nesru, "Cen:iiz", 77.
23
26
İbn Mace, "Cen:iiz", 22. İbn M:ke Ümmü Şerik'ten de Resillüllah'w cenaze
namazında Fatiha sıiresini ok"UUllayı emrettiğini rivayet eder (İbn Mace, "Cemüz",
22).
27
İbn Mace, "Cen:iiz", 23.
ıs
İbn Mace, "Cen:iiz", 23.
29
İbn M:ke, "Cenfu", 23.
248
Sabri ÇAP
İmam Malik'in(ö. 179/795) Kitabii'l-cenaizde 16 babta 56 hadise
yer verdiği Muvatta'ında Resill-i Ekrem'den nakledilen bir dua yer a:lmaz.
O sadece Ebu Hüreyre'den mevkUf olarak Ebu Said el-Makbuô'nin
kendisine cenaze namazını nasıl kıldığını sorması üzerine "cenaze komllmıca
tekbir aldım, Allah 'a haJJJd ettim, Resiiliille salavat getirdim sonra da <.AJ/ahii!IJIJJe
in11ebt1 abdiike ve'b11ii abdike ... ';eklinde d11a ettim" dediğini rivayet eder.30
Kütüb-i Sitte'den sonra tasnif edilmiş olan bazı eserlerde ise
cenaze namazının her bir tekbirinden sonra okuduğu
dualada ilgili daha aynotılı bilgiler yer almaktadır. Hakim (ö. 405/1014)
ve Beyhaki(ö. 458/1066)Cabir b. Abdullah'tan Resı3.lüllah'ın (s.a.v.)
cenaze namazında dört tekbir aldığı ve ilk tekbirden sonra Fatiha sfuesini
31
okuduğunu rivayet etmektedir. Taberaru'nio(ö. 360/971) İbo Abbas'tan
bir rivayetine göre ise Resfılüllah (s.a.v.) Cabir b. Atik veya Sehl b. Atik'in
cenaze namazında ilk tekbirden sonra Fatiha sfuesini, ikinci tekbirden
sonra kendisine ve diğer peygamberlere salavat okumuş, üçüncü
tekbirden sonra ölüye, dördüncü tekbirden sonra ise bütün mü'minlere
dua etrniştir.32
Resfılüllah'ın
Elbaru, Resill-i Ekrem'den cenaze namazında okuduğu nakledilen
ve Avf b. Malik, Ebu Hüreyre, Vasile b. el-Eska' ve Yezid b. Rukaoe elMuttalib vasıtasıyla rivayet edilen dört dua tespit edebildiğini
30
31
32
Muvatta', "Ceofu", 17 (Rivayet için aynca bkz. İbn Ebi Şeybe, ıviusamıef, IV, 486,
No: 11485. Bu rivayette Ebu Hü.reyre'nin üçüncü tekbirden sonra okuduğu dua
farklıdır). Malik, Said b. el-Müseyyeb'ten de Ebu Hü.reyre'nin bir çocuk cenazesinde
"AIIôbıifllflle e'izbii IJJiıı azôbi'l-kabr" dediğini (Muvatta', "Ceofu", 18), aynca
Nafi'den İbn Ömer'in cenaze namazında Kur'an'dan bir şey ol,.-umadığını da rivayet
eder. (Muvatta', "Cenaiz", 19). Mill'in toplam üç rivayeri vardır. Rivayet için ayoca
bkz. İbn Ebi Şeybe, M11Saımef, IV, 486, No: 11485 (Burada Ebu Hüreyre'nin üçüncü
tekbirden sonra okuduğu dua farklıdır).
Hakim, ei-Miiıtedrek, I, 358; Beyhaki, eı-Siim11, IV, 63-64, No: 6958. Bu rivayette
diğer tekbirlerden sonra hangi dualana ok-unduğu belirtilmemiştir
ei-Mı/celllii'/.evıat (I-X), thk.: Tank b. Ivazullah b. Muhammed,
Abdül.ı;nuhsin b. İbrahim el-Huseyni, Daru'l-harameyn, Kahire, tsz, V, 83, No: 47;
Kitôbii'd-duô (I-III), thk.: Muhammed Said b. Muhammed Hasan el-Buhan, Daru'l-
Taber3.ni,
beşii.ı:i'l-islamiyye, I. Baskı, Beyrut, 1407/1987, s. 359, No: 1191; Heysemi,
Nıireddin Ali b. Ebi Bekr (ö. 807 /1404), Mec111a'u'z·zevô'id ve mmba~t'lfevô'id (I-X),
Daru'l-lditübi'l-ilmine, Beyrur, 1408/1988, III, 32-33. Heyserrü bu rivayerin zaif
olduğunu söylemiştir.
Fıkbi İbtilaflarda İsnadsız Rivqyet/erin Rn/ii
249
söylemektedir.33 Buna Fatiha sfuesi ile ilgili rivayeri de ekleyebiliri.z.
Sonuç olarak rivayerler dikkate alındığında Resill-i Ekrem~in cenaze
namazında her bir tekbirden sonra okuduğu dualar hakkında açık bilgiler
yer almamakta, genel olarak üçüncü tekbirden sonra okuduğu farklı
dualara yer verilmektedir. Taberanl'.nin İbn Abbas'tan naklettiği ayrıntılı
rivayet ise sahih kabul edilmemiştir.
3. Sahab e ve Tabiinin Cenaze Namazında Okuduğu D ualar
_ Kütüb-i Sitte öncesi hadis kaynaklan dikkate alındığında cenaze
namazının lalıruşı hakkında sahabe ve tabiinden nakledilen bazı
uygulamalar da görülmektedir. Bilhassa Abdürrezzak(ö. 211/826) ve İbn
Ebi Şeybe'nin(ö. 235/849)Mıtsamıiflerinde cenaze namazında okunan
dualar hakkında daha aynntılı bilgi mevcuttur. Sonraki devir eserlerde
cenaze namazında okunan dualar hakkında sadece üçüncü tekbirden
sonra okunan muhtelif dualara yer verilirken daha erken döneme ait olan
mezkfu eserlerde birinci ve ikinci tekbirden sonraki dualar hakkında da
bilgi bulunmaktadır. Bu dualann başında Fatiha sfuesi gelmektedir.
Mesela, Abdürrezzak lVf.tlsamıefınde merfıl ve mevk:Uf olarak Hz. Ömer(ö.
23/643), Hz. Ali(ö. 40/660), İbn Öp1er(ö. 73/692), Ebıl Hüreyre(ö.
58/678), İbn Abbas(ö. 68/688) ve Zeyd b. Sabit'ten(ö. 45/665) daha
sonraki dönem eserlerinde de yer alan ve genellikle cenaze namazının
üçüncü tekbirinden sonra okunan dualara yer verir. Maktıl olarak ise
Ata(ö. 136/753), Mücahid(ö. 103/721), Hasan-ı Basri(ö. 110/728), İbn
Slri.n(ö. 110/728), İbrahim en-Nehru(ö. 96/714), İbn Cüreyc(ö. 150/767)
ve Şa'bi'den(ö. 104/722) rivayette bulunur.34
Abdürrezzak'ın İmam Malik vasıtasıyla rivayetine göre; Ebıl Said
el-Makburi Ebu Hüreyre'ye cenaze namazını nasıl kıldığını sorması
üzerine o "cenaze komtlımca tekbir aldım) Allah'a bamd ettim) Resiiliine salavat
getirdim) sonra da 'AIIabiimme imıehtf abdiike vebnii abdike... ' duasım okudımı"
33
34
Bkz. Elbani, Muhammed Nasırudclin, Ahkôlllii'l-cenôiz ve bide'uhô, Mektebetü'lme:iı:if, I. Baskı, Riyad 1412/1992, s. 156-159.
Bkz. Abdürrezzak, Ebu Bekr Abdürrezzak b. Hemmam es-San'aru (ö. 21 1/827),
th.k.: Eymen Nasruddin el-Ezheô, Daru'l-kütübi'l-ilmiyye, I. Baskı,
Beyrut 1421/2000, III, 312-318, No: 6447-6470.
ıvf11tamıej 0-X),
250
Sabri ÇAP
demiştir. 15 Bu rivayette Ebıl Hüreyre cenaze namazında okunan dualar
hakkında bize daha aynnnlı bilgi vermektedir. Buna göre birinci
tekbirden ·sonra o Allah'a hamd-ü senada bulunmuş, fakat bunu hangi
dualan okuyarak yapt:J.ğını belirtmemiştir. Yine Abdürrezzak'ın diğer bir
rivayetine göre Aci, Ebu Salih ez-Zeyyat'a cenaze namazını sormuş, o da
Resliliillah'a salauatla baJiarsm, sonra Allahiilll!Jiağfir /iai?Jôilıa... duasmz
okm:rmı' demiştir. 36 Bu rivayette iki dua yer almakta, Allah'a hamd-ü sena
yer almamaktadır.
İbn Ebi Şeybe ise Kitôbii'l-cenaiz'de Resillüllah'tan merru olarak
cenaze namazında üçüncü tekbirden sonra okunan dua şeklinde A vf b.
Malik (ö. 73/692), Ebu Hüreyre, Ebıl Seleme(ö. 94/712), Ebıl Bekr(ö.
13/634) ve Hz. Ömer vasıtasıyla gelen rivayerlere yer verir. Benzer veya
farklı dualan aynca mevkılf olarak Hz. Ali, Ebıl Mılsa el-Eş'an(ö.
44/664), Abdullah b. Selam(ö. 43/664), Ebıl'd-Derda(ö. 32/652), Ebıl
Said el-Hudri(ö. 74/693) ve İbn Ömer'den nakleder. 37 İbn Ebi Şeybe'.nin
Kitôbii'l-cenôizde yer verdiği bablardan biri "Cenôze 1ıama~pıda bilindı ikindı
iiçii11cii ue dördiincii tekbirdm sonra ok1111a11 (d11ala~)"admı taşunaktadır. 38 İbn
Ebi Şeybe cenaze namazında okunacak belirli duaların şart koşulmadığına
dair nakillere de yer verir. 39 Bu iki eserde sahabe ve tabiinden nakledilen
rivayetlerde cenaze namazında her tekbirden sonra okunacak dualar
hakkında daha ayrınnlı bilgileri görebilmekteyiz. Bu rivayeclerin bir
kısmında birinci tekbirden sonra Allah'a hamd-ü sena, ikinci tekbirden
sonra ise Hz. Peygambeee salavat getirileceği ifade edilmektedir.
Mevkılf rivayetler dikkate alındığında cenaze namazında okunan
dualar hakkında daha aynnnlı bilgilere ulaşılmaktadır. Abdür.rezzak ve
İbn Ebi Şeybe'nin Musannef'leri bu hususta çok miktarda rivayet ihtiva·
35
Abdürrezzak, Musmmef, m, 314, No: 6453; İbn Ebi Şeybe, Musannef, IV, 486, No:
11485.
36
Abdürrezzik, Musannef, Ill, 314-315, No: 6454. Benzer bir rivayet Hasan-ı
Basô'den de nakledilmektedir. Bkz. Abdürrezzik, MII!OIIIIej, m, 315, No: 6458,
6459.
37
Bkz. İbn Ebi Şeybe, klusannef, IV, 480-491, No: 11461-11511.
38
İbn Ebi Şeybe, Mmanliif, IV, 485.
39
İbn Ebi Şeybe, Musamıef, IV, 484-485, No: 11475-11482 (Cabir, Amr b. Şuayb,
İbrahim en-Nehai, Said b. Müseyyeb, Şa'bi ve İbn Sirin'den).
Fıkhi İhti/aflarda İsnadsız Rivqyetle1in Ro/ii
251
etmektedir. İbn Ebi Şeybe'nin bir rivayetine göre "Ht; Ali bir ceJıaze
namaif kıldığında Allah'a hamdede1; Resuliillah'a salavat getiri!; sonra da
10
'AIIahiimmağftr liaf?)'aina ... ' duasını okmdu. " Abdürrezzak ve İbn Ebi
Şeybe'ni.ri. İbn Müseyyeb'ten (ö. 93/712) bir rivayetine göre ise o, <'cenaze
namaifnda siimıet olan tekbir almak, sonra Fatihayı okumak, sonra Resuliillah'a
salavat ve sonra da öli!Je samimf olarak dua etmektir. Sadece ilk tekbirden sonra
(Kur'an) okmıt;1; sonra da sağ tarafa selam verilir" demişti.r. 41 Bu rivayete göre
Allah'a hamd Fatiha sfuesi okunarak yerine getirilmiştir.
- Tablin nesiinin önde gelen müfessirlerinden biri olan Mücahid (ö.
103/721r'cmaze namaif hakkmda kırk kitap cem ettim, onlardan bitini
muhafaza etti1JJ. Btt kitaba gö're,· tekbir alum; sonra Fatiha okımm; sonra
Resuliillah'a salavat getitilit; som-a da 'AI/abiinmıe abdiike flilaniin halaktehU ... '
42
duası okımıtr" demişti.r. Bu ve benzeri rivayerlere göre Allah'a hamd
Fatiha sfuesini okumaklayerine getirilmektedir. Şa'bi'den rivayete göre de
"cenaze 11aJJlaif!1da ilk tekbin/m sonra Allah 'a hamd ve sena ile baflam1;
ikincisindm sonra Resuliillah'a salavat geti1ili1; iiçihıciisiinden som-a öli!Je d11a ve
dö'rdiinciisiindm sonra da selam ve1ilil: " 0 İbn Cüreyc ise Ebu Hüreyre, Ebu'dDerdi, Enes b. Ma.J.ik ve İbn Abbas'ın üç tekbirin her birinden sonra
Fatiha'yı okuduklan, dua ettikleri ve· istiğfarda bulunduklan, dördüncü
tekbirden sonra ıse bir şey okumadıklarının rivay~t edildiğllı.i
söylemektedir. 44
Beyhaki (ö. 458/1066) ise Ümame b. Sehl vasıtasıyla adını
bel.irtmediği bir sahabiden ve Dalıhak b. Kays'tan cenaze namazının
sünnetinin ilk tekbirden sonra Fatiha sılresi ve diğer tekbirlerden sonra
Resillüllah'a salavit ve cenazeye dua olduğunu nakleder.45 Şurahbil b.
Sa'd ise İbn Abbas'ın arkasında kıldığı bir cenaze namazında onun ilk
tekbirden sonra Fatiha sfuesini okuduğunu, ilcinci tekbirden sonra
40
İbn Ebi Şeybe, Musannef, IV, 485-486, No: 11484.
41
Abdürrezzak, Musamıef, III, 315, No: 6456. Aynca bkz. İbn Ebi Şeybe, Musamıef,
IV, 486, No: 11487.
42
Abdürrezzak, Musamıef, III, 315, No: 6457.
43
Abdürrezzak, Musamıef, ID, 315, No: 6462; İbn Ebi Şeybe, ıviusannef, IV, 485-486,
No: 11483,11486.
44
Abdürrezzak, M~1samıej, III, 315, No: 6465.
Beyhaki, es-Siinen, IV, 64, No: 6959,6960.
45
252
Sabri ÇAP
Resıllüllah'a
(s.a.v.) salavat getirdiğini ve üçüncü tekbirden sonra da
'AI/ahiifmlle abdiike ve'bnii abdike .. . 'duasını okuduğunu nakletmektedir.46
Sahabe ve tabiinden cenaze namazında okurluklan dualarla ilgili
nakledilen rivayetlerin uygulama hakkında daha aynntılı bpgi ihtiva ettiği
görülmektedir. Merfı1 hadisiere ağırlık veren hadis kaynak.lanrun Kitabii'icenaizbölümlerinde isecenaze namazında okunan dualardan çok eliğer
konularla ilgili hadisler yer almaktadır. Okunacak dualar olarak bilhassa
birinci tekbirden sonra Allah'a hamd-ü senada bulunulacağı belirtilirken,
bazı rivayetlerde bunun Fatiha sılresi okunarak yapılacağı anlaşılınakla
birlikte, genel olarak hangi dualarla yapılacağı hakkında rivayetlerde
açıklık bulunmamaktadır. Hadis kaynaklannda cenaze namazında
okunacak dualar hususunda sınırlayıcı bir hükmün olmadığım da
söyleyebiliriz. Bunun en önemli sebebi Resill-i Ekrem'in (s.a.v.)cenaze
namazlannda farklı dualar okumasıdır. 47 Diğer taraftan başta Kütüb-i
Sitte olmak üzere üçüncü asırcia tasnif edilen hadis kitaplanrun daha
önceki hadis literatüründe yer alan bazı rivayetlere yer vermeelikleri
görülmektedir. Erken dönem eserlerde cenaze namazının her tekbirinden
sonra okunan dualar hakkında bilgi mevcutken, öncelikle merfı.1
rivayetleri esas alan sonraki kaynaklarda cenaze namazının kaç tekbirden
46
Hikiın, ei-M17ıtedrtk, 1, 359; Beyhaki, eı-Siinm, IV, 69, No: 6980. Ahmed b. :txleni"in
rivayetine göre ise İbn Abbas bir cenaze namazında ilk tekbirden sonra Fatiha
sıiresini oh.-umuş, ikinci tekbirden sonra Restilüllah'a (s.a.v.) salavat getirmiş, üçüncü
tekbirden sonra ölüye ve dördüncü tekbirden sonra ise kadın-erkek bütün
mü'miolere dua etmiştir. İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalani (ö. 852/1449) elıvfetôlibii'/-ôi!Je bizevôidi'!-tJJeıônidi's-ıeiiiÔII!Jye (I-V), thk.: Habiburrahman el-Azami,
Diru'l-ma'rife, Beyrut tsz., I, 214 (Ahmed b. Meni'den).
47
Cenaze namazında okunacak dualarla ilgili hadis kaynaklannda birbirinden farklı
rivayetlerin mevcudiyeri hususunda IGmil Miras şu değerlendirmede
bulunmah.-tadıı: ''Bafla MiiıliiJJ'iu Aif b. Ma/ik'tm rivqyet elliği d11a obJJak iizere diğer
Stilall ve Siinm ıa!Jip/eri 111iileaddit d11a rivqyet elllliflerdit: Öyle an/api!Jor ki, Re111l-i J<.ibrfya
Efendimiz kt!dtklan cenaze 1/a/J/a:dannda 1111/q])'e/1 bir dlla bt9'tlnJJal/11flar, btmlardan her
birilinde ba1ka bafka d11a tiiiiifltrdir. Her ıahôbi de ipifiği diiO)'t nakil ve rivô.;•e/ elllJiflir. B11
d/Jet/e jitkahô, 1111/Ja!linin bildiği kııa, ll!{fm her hangi bir dttt!}t okı11110J111ı teroiz etmiJierdir. Ş11
kadar ki, ed't)•e-i 1/Je'Jflre 111ry)'İie ve 1111/Jaflfnin zatine ve btmdan bafka biifiili /vfiiı/iilllan/ara
fa111il bir d11a old11ğ11 için ed'IJ!Ye-i me'ıJ/reden bafka d11a edildiğinde btmlan ihtiva elmeıi
efdaldir." IGmil Miras, Sahih-i B11hôri M11!Jtaıan Temd-i Sarih Tercemeıi ve Şerhi, VII.
Baskı, DİB Yayınlan, Ankara 1981, IV, 490.
Frkhi İhtilaflarda İsnadsız Rivqyetluin Ro/ii
ibaret olduğu ve üçüncü tekbirden sonra okunan dualar
rivayerlere yer verilmiştir.
253
hakkında
4. 'Ve cellesenaüke 'İfadesinin Kaynaklan
İlk dönem hadis kaynaklannda Hz. Peygamber'in namaza
Sübbaneke dvası ile başladığına dair rivayerlerin mevcudiyeti. ile birlikte
bu rivayerlerin biç birinde 've eel/e wıôiike' ifadesi yer almamaktadır.
Sahabe ve tabiinden de bu hususta açık bir rivayete rasrlayamad.ık.
Mevkılf ve maktfu:ivayerlerde birkaç sahabiden birinci rek'attan sonra
hamd ve senada bulundukları nakledilmekte, ancak bunu Sübhaneke
okuyarak yaptıklan açıkça belirtilmemektedir. Bununla birlikte sahabe ve
tabiiçıin Sübbaneke okuyarak hamd-ü senada bulunmuş olmaları da
mürrıkündür.Sena,
genel olarak Sübhaneke okumak şeklinde
açıklanmıştır.
Serahsi (ö. 483/1090), erken dönem hadis kaynaklarında
göremediğimiz 've eel/e smôiike' ifadesini İmam Muhammed'e (ö. 189 /805)
nispet etmektedir. Ancak onun ef-Mebsiit'ta bu goruşu İmam
Muhammed'e nispet ettiği kaynağın ismi farklı şekillerde kaydedilmişti.r. 48
Serahsi'nin burada 'veeelle senôiike' ifadesini Muhammed eş-Şeybaru'nin eiHrteee alô ehli'I-Medfne adlı eserine nispet ettiğini ·düşünmekle birlikte biz
bu ifadeyi ei-Htteee'nin matbu nüshasında göremedik.49 ei-Mebsiifun farklı
baskılannda da bu ifade değişik şekillerde yer almıştır. Bunun bir sonucu
olarak Serahsi'nin nereye atıfta bulunduğunu anlamak güçleşmiştir. İmam
Muhammed'in bu görüşünü nakleden daha sonraki bazı Hanefi fakihleri
48
Serahsi'nin ifadesi şöyledir: "Muha/JJ/JJtd rahmefullahi alryh Kitôbii'l-hacc'da Medineli/erden
naillaz kılanm 've eel/e mrôiike)'i de ıi!J•I~·eceğini ?fkretti." Serahsi, Ebii Bekr Şemsü'l­
eimme Muhammed b. Ebi Sebl Ahmed (ö. 483/1090), ei-Mebıiit (I-XXXI), Daru'lma 'rife, Beyrut tsz., I, 12. (.!ljt:.: J>.J ~~ ,;...ıı JJ~J 4.U1 J>l .:r ~~ yl::S' cj .iıı v-.;
PJ)·
Bu metni esas alan ei-Mebsiit'un Türkçe tercümesi "lvluball/llled (rb.a) Kitabii'I-Hacc'da
Medine eblinden "nafl/az krlan 've eel/e smôiike' de der" şeklindedir. (Serahsi, ei-Nlebmt,
edit.: Mustafa Cevat Akşit, Gümüşev Yayınlan, İstanbul 2008, I, 23). Bir diğer
baskıda ise bu losım şöyle yer almaktadır: ( J~J 4..ıll J>i .:r ;.,..,~., yl::S' cj .1ıı v-.;
PJ
==::
==::
.!ljt:.: J>.J L.ıi J-<ıll)
49
(Serahsi, ei-Mebsrlt, Daru'l-ma'rife, Beyrut 1414/1993, I, 12).
Şeybaru, ei-Hiicce alô eb/i'I-Medllle(I-IV),tashih ve ta'lik: Seyyid Mehdi Hasan el-Kilini,
Alemü'l-Kütüb, III. Baskı, Beyrut 1403/1983. ei-Hilcce'nin büyük bir losaurun
günümüze ulaştığı düşünülmektedir (bkz. Taş, Aydın, "Ş~•bôJJi'~ DİA, XXXIX, 3842, s. 41). Sözkonusu kısmın günümüze ulaşmamış olması mümkündür.
Sabri ÇAP
254
de bunun kaynağını farklı zikretmişlerclir. Konuya atıfta bulunan IGsaru
(ö. 587/1191 )'~sler i111a111, ister 11J11ktedi veya miinftrid o/sım, Siibhaneke
AllahiimiiJejıi somma kadar oktl1j Zahim'r-1ivqye'de böyle dellliftit: Xitabii'lhae'da ise bmıa 've eel/e senaiikejıi ilave etti" demekteclir. 50 İbn Maze el-Buhiıi
(ö. 616/1219)de mezkfu: ifadenin el-Asi ve en-Nevadilde zikredilınediğini
belirttikten sonra İmam Muhammed'in görüşünü Halvaru (ö. 452/1060)
ve Serahsi'den nakletmekte vesözkonusu eseri Kitôbii'l-hueee alô ehli'lMedfne şeklinde zikretmekteclir.51 Mevsıli (ö. 683/1284) ise kaynak
belirtmeksizin İmam Muhammed'in Sübhaneke'ye 've eel/e senôiike'
ifadesini eklediğini söylemekle yetinir.52 Ayni (ö. 855/1451)ise kaynak
zikretmeksizin İmam Muhammed'in eserini Kitabii'l-hae ala ehli'l-Medfne
ismiyle kaydederek bu sözü ona nispet etmekteclir.53
Başta
Serahsi ve Halvaru olmak üzere bazı Hanefi fakilileri
Muhammed eş-Şeybaru'ye nispet edilen bu görüşe rağmen
onun temel eserlerinde iftitah tekbirinden sonra okunacak dualara yer
verirken 've eel/e senôiike' hakkında herhangi bir açıklamada bulunmadığı
görülmektedir. Mesela; İmam Muhammed el-As!da 'Namaza gilif' babında
''kifi nallla!(fJ baflamak istediğinde tekbir a/uj ellietini kulaklanmil bizasma kadar
kaldırır ve 'Siibhaneke Al/ahiilllme ve biha111dike ve tebarakesmiike ve teôlô eeddiike
tarafından
50
Kıisani, Bedôi'lf's-sauôi', II, 30. Adı geçen yayınevinin 1406/1986
tarihli 7 ciltlik II.
baskısı da ayru ifadeye yer vermektedir. ( 'lJ .!l..ı... JWJ .!ll-l .!lNJ .!l~J r.IJI .!.);\....,.- : J~ (
.j ..!JJ; ..rJJ •.!!;ı.:; J>.J ~~~ ...,..I:S"..; .ys. •'iJ <ı'.ı)l .riJ;. ..;
fo u.<.. ~>_,<:.. ;i t;..ı.:.V ;i ı..ı..ı .:ıiS' •!>--
,.!l_.,ı. .ıı
....,...L!J.ı).
sı
İbn Maze el-Buhi.ô, Burhanüddin Ebu'I-Meili .Mahmud b. Ahmed b. Abdülaziz elHanefi (ö. 616/1219), el-ıVIuhft ei-Biirhauf.ft'l-fikhi'n-Nu'lllaJJf (I-IX), thk.: Abdülkeôm
Simi el-Cündi, Diru'l-Kütübi'l-İlmiyye, I. Baskı, Beyrut 1424/2004, I, 356
(~..ılı J.>i Js- ~1 yi:S" .j fo .iıı v-.) ~ .:ı~.
52
53
Bkı. Mevsıli, Ebü'l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Malımüd b. Mevdüd (ö.
683/1284), ei-İhtfJ•ar li-ta'/f/i'l-mflhfôr (I-V), thk.: Zühe)•r Osman el-Ca'id, Diru'lErkam b. Ebi'l-Erkam, Beyrut tsz., I, 67.
Ayni, Ebü Muhammed _Bedreddin Mahmüd b. Ahmed b. Musa el-Hanefi (ö.
855/1451), ei-Bri14J'e lerhri'I-Hid4J•e (I-XIII), nşr.: Diru'l-lditübi'l-ilmiyye, I. Baskı,
Beyrut 1420/2000, ll, 184 ( ..!.lı-1 .!lNJ .!l~J ~~ .!.);~ ~.ıil.}>i Js- ~~ ...,..I:S" .;ı .J...S Jü.:
.!l~ ..ıı 'jJ !l_;L;; J>.J).
Fıkhi İhtilaflarda İsnadsız Rivq)'etlerin Ro/ii
255.
ve lô ilôhe ğqymk' der" demekte34 fakat söz konusu ifadeden hiç
bahsetmemektedir. O bu eserinde cenaze namazı ile ilgili bir bölüme yer
vermemiş, 'Namaz Böliimii"nde ''fehidziı yıkanması ve omm için yapılması
gereke11ler" ve "Kadm ve erkek öliiletin yıkanJJJası" adıyla iki baba yer vermiş
ve burada cenaze namazı hakkında bazı hususlara da değinmiş, fakat
okunacak dualardan hiç bahsetmerniştir. 55
Muhammed eş-Şeybaru 'Kitôbii'l-Asôr'da ise Basra'dan bir gurup
İnSanJ.!l namaza başlarken hangi duanın okunacağını sormak üzere Hz.
Ömer'e (ö. 23/644) geldiklerini, Hz. Ömer'in onlara kıldırdığı namazda
cehren Sübhaneke duasını okuduğunu Ebu Hanife'den nakletmekte ve
~ım;ıaza ba;larkm biz bmum okmmıasım kabul ede1iz' demekte, fakat 've eel/e
senaiikehakkında bir açıklamada bulunmamaktadır. 56 Muvatta'ın Şeybanl
rivayetinde ise Said el-Makburi'nin bab.asının Ebu Hüreyre'ye cenaze
namazını nasıl kıldığını sorması üzerine Ebu Hüreyre'nin 'cenôze komllmıca
tekbir aldım, Allah 'a hamdettim, Resiiliine salavôt getirdi1ll, sonra da Allôhiim1Jie
abdiike ve'b11ii abdike ... duasını okttdtlllı' dediği nakledilmekte ve akabinde
İmam Muhammed "biz bmm kabıli ede1i~ Cenôze 1ıamaif11da kıraatyoktur ve
bu Ebt1 Hanift'nin göiii;iidiir" demekte~. 57 İmam Muhammed, el-H11cce alô
ehli'l-Medine adlı eserinde ise namazda k:uaat hakkında farklı konularda
bilgi verirken, iftitah tekbirinden sonra okunacak dualara yer
vermeıniŞtir. 58
54
55
56
57
58
Şeybini, el-Asi, Alemü'l-kütüb Baskısı, I, 28-29. Eserin Muhammed Boynukalın
tarafindan yapılan tahkikli baskısında da ayru ifadeler yer almaktadır. Bkz. e/As/(Mukaddime+ I-XII), thk. ve dirase: Mehmet Boynukalın, Daru İbn Hazm,
Beyrut 2012/1433, I, 6. İmam Muhammed namazda yanılma ile ilgili bölümde de
Sübhaneke'nin terkinden dolayı sehiv seedesinin gerekip gerekmeyeceğinden
bahsederken 'Siibhaneke Allahiiliiiiie ve bihomdik' ifadesi}•le yetinmektedir. Bkz.
Ag.e.,Alemü'l-lditüb Baskısı (1990),1, 213; Daru İbn Hazm Baskısı (2012), I, 194.
Şeybini, ei-A.rl, Aıemü'l-h.-ütüb Baskısı (1990), I, 403-443; Daru İbn Hazm Baskısı
(2012), I, 338-362.
Bkz. Şeybani, Kitobii'l-ôsar, I, 141, No: 72. O bu duarun gizli o!..-unacağından
bahsederken de 've eel/e senaiike' if~desine yer vermez. Bkz. A.g.e., I, 151.
Milik, J.'ıtf11votto', Şeybaru rivayeti, thk.: Abdillvehhab Abdüllatif, IV. Baskı, Kahire
1414/1994,s. 105.
Bkz. Şeybaru, Ebu Abdiliili Muhammed b. Hasen b. Ferkad, (ö. 189/805), ef·HIIcce
ola ehli'I-Medine (I-IV), Alemü'l-h.-ütüb, III. Baskı, 1403/1983,!, 94-96, 106-108, 116122. Şeybam bu eserinde cenaze bahsinde "ii/ihliill)'lkoiiii/OS/ 1~ "cenaze 110/JIO!(JIIdo el/eri/1
256
Sabri ÇAP
Tesbit edebildiğimiz kadanyla Serahsi'den sonra Sübhaneke
've cel/esenaiike' ile birlikte yer aldığıdiğer kaynaklar birbi.riiı.e yakın
tarihlerde vefat etmiş olan İmam Gazili (ö. 505/1111) ve Deylerni'nin (ö.
509/1115) eserleridir. Gazili İI?J•ôll Ulfi1J1i'd-df11'de namaza başlarken
okunacak dualar hakkında bilgi verirken farklı rivayerlerle gelen dualan
birleştirmek için 'AIIôhii ekber kebfra11 ve'l-hamdii Iiliahi kesfran... ', 'veccehtii
vech!Je lille::if. .. ' ve 'SiiblıallekeAIIahiimme vebihamdike vetebôrakesmiike veteôla
ceddiike ve cel/esenôiike ve lô ilôhe ğaymk' dualanru birlikte okumarun güzel
olacağını söyler.59 Ancak Gazili l;ıurada bir kaynak zikretmez. İhya'da
geçen hadislerin tahricini yapan Irak! (ö. 806/1404), Sübhaneke ile ilgili
rivayeri Ebu Davıld, Tirmizi ve Hakim'in Hz. Aişe'den (merru),
Müslim'in de Hz. Ömer'den mevkılf olarak rivayet ettiğini, Hakim'in Hz.
Aişe rivayetini sahih, Tirmizi ve Direkutci'nin ise zalf kabul ettiğini
söyler.60 Iraki söz konusu musanniflecin rivayetlerinde 've eel/e se11aiike'
ifadesinin bulunmadığına işaret etmemiş, sanki mezkılr musannifler
hadisi Gazili'nin naklettiği şekliyle rivayet etmişler gibi dile
getirmiştir.Şafiiolan Gazali'nin namaza başlarken Sübhaneke duasının 've
cellesmôiike' ile bi.rl.il-te okuoacağını söylemesi de dikkat çekicidir.
duasının
Deylerni ise İbn Mes'ıld'dan merfıl olarak nakledilen ''AIIah'a en
sevimli siiz k11lım 'SiibhônekeAIIôhii!IJIJJe vebihaiJidike vetebôrakesllJiike veteôlô
ceddiike ve la ilôhe ğ'!)•mk' de1J1esidir. Allah'ın e11 çok gazaplandığı söz de bir
k~sıiıin diğer bi1ine 'AIIa/J'ta/1 kork' deiJiesi, omm da cevap olarak 'sen kendine
bak' demesidir' 6' hadisini İbn Mes'ıld'dan 'ue cellesenaiike' ifadesi ile birlikte
kaldmiiJJost'~ "cmowle birlikte yiiniiJJe" ue "cmozmin kabre komdllloıt" gibi biiblara
yemıiş fakat cenaze namazı.auı kılınışından ve ol,.-unacak dualardan bahseonemiştir.
Bk2. A.g.e., I, 348-373.
59
Gazili, Ebu Hıirnid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tusi
(ö. 505/1111), İI!J'ÔII UltiiJJi'd-din (I-IV), D:iru'I-Ma'rife, Beyrut tsz, I, 154.
w Bk2. Irili, Ebü'l-Fazl Zeyaüddin Abdurrahim b. el-Hüseyn b. Abclirrahman (ö.
806/1404), ei-Muğnf 011 hoiiJii'l·esfôrji'l-eıfôr Ji lahrfci IIIÔ ji'I-İl!Jôi mine'I-abbar (İl!J•ô ile
birlikte), I, 154.
6ı Bk2. Nesru, es-Siinmii'I-Kiibrô, IX, 313-314, No: 10619; 10620, 10622 (son iki rivayet
mevl,.'liftur ve bu rivayetlerde Sübhaneke'nin sonunda ilave ifadeler de vardır.
Ayoca bazı mevl..llfrivayetlerde 'ebobbe'J./ulôlll' kısmı sonda yer almaktadır); Nesıü,
Amelti'l-yev111 ı:e'l-lqle, I, 488-489, No: 849, 852 (ıkinci rivayet mevküftur); ed-Dabbi,
ed-D11ô, s. 285 (mevkılQ. İbn Ebi Şeybe ise mevkılf olarak hadisin sadece ilk kısmını
nakleder. Bk2. M11somıej, II, 58, No: 2~15.
Fıkhi İhtilajlarda İsnadsız Rivqyetle!ill Ro/ii
257
nakleder.62 Bu rivayette, mezkılr duanın namaz veya namaz clışuıda
o_kunan bir dua olup olmaclığı hakkında bir kayıt yoktur.Firdevsii'l-ahbar'uı
63
bazı baskılannda ise hadiste bu ifade bulunmamaktadu:.
Sübhaneke duasına 've cellesenaiike' ifadesiyle birlikte yer
verenlerden biri de geç dönemde yaşamış olan Ali b. Muhammed elBağdadi el-Hazin'dir(ö. 741/1341). O Liibabii't-te'vtlfl me'ani't-tmifl adlı
tefsirinde ((Gecenin bir kısmmda ve yıldıifann baf!Jı sırasmda O 'nu tesbih et'M
ayetinin tefsirinde Hz. Aişe'den ((Prygamber (s.a.v.) 11amaza baflaymca
'SiibhdnekeAJ/ahiimme ve bihamdike vetebarakesmiike vetea/a ceddiike ve
eel/esmalike ve la i/ahe ğayruk' d11asım okurdu"rivayetini nakletmektedir.65
Hazin kaynak olarak Tirmizi ve Ebıl Davıld'u göstermektedir. Halbuki
bu iki muhaddisin Hz. Aişe'den naklettiği rivayette mezkılr ifade yer
almamaktadu:.
Sübhaneke'den başka 've cellesenaiike' ifadesini ihtiva eden diğer bir
hadis daha vardu:. Bu rivayet, bir kimseden veya zilim bir sultandan
korkulduğunda, uykusuzluk durumunda ve yolculuğa çıkılacağında
okunacak uzun bir dua olup İbn Abbas, İbn Ömer, Enes b. Malik, İbn
Mes'ıld ve Hilid b. Velid'den (ö. 21/642) merftl ve mevkılf olarak
nakledilmektedir. Bu hadist~, sözü edilen ifade ".!.l.r.f .J! 'YJ .!.ljG J>.-J .!.ljk- ]ı:."
şeklinde yer almaktadu:. 66
62
Deylemi, EbU Şüca'Şirılye b. Şehredir b.
!IJe'siili'l-hitôb (I-V),thk.: Said b. Besyı1nl
14{)6/1986, I, 214-215, No: 819.
Şirılye
(ö. 509/1115), Firdevsii'f.ahbôr bi
Diru'l-h.iitübi'l-ilmiyye, Beyrut
Zağlill,
63
Bkz. Deyleı:nl, Firdevsii'l-ahbôr (I-V), thk.: Fevvaz Ahmed ez-Zümerli, Muhammed
el-Mu'tasun billah el-Bağdacli, Dılru'l-h.-ütübi'l-Arabi, I. Baskı, Beyrut 1407/1987, I,
264, No: 816.
64
et-Tfu, 52/49.
65
Bkz. Hazin, Ebü'l-Haseo Alaüddin Ali b. Muhammed b. İbrahlm el-Bağdadi (ö.
741/1341 ), Liibôbii't-te'vflfi llleôni't-teniffı thk.: Muhammed Ali Şahin, Diru'l-h..iitübililmiyye, I. Baskı, Beyrut 1415, IV, 202.
66
Bkz. İbn Ebi Şeybe, Mflsmmef, X, 16-17, No: 29666, 29667; Buhaô, ei-Edebii'l-llli!fred,
s. 247, No: 708; Tinnizi, Da'a~at, 90, No: 3518; Taberıini, ed-D11ô, I, 322, 324, 332,
No: 1056, 1060, 1085; ei-MII'cei!Jii'l-keM; IV, 115, No: 3839, X, 15, 258, No: 9795,
10599; Beyhaki, ed-D11ôii'l-kebfr (I-III), thk.: Bedr b. Abdullah, I. Baskı, Kuveyt,
2009, ll, 35, 62; No: 451, 472; Heyseı:nl, Meci!Je'"'z-Zevôid, X, 137. Bu hadis İbn
Mes'ud'dan mevkUf olarak ise, Taberani, ed-D11a, I, 323, No: 1057; e/-1\if.ll'cemii'l-
258
Sabri ÇAP
Hanefi fakihi İbnü'l-Hümam (ö. 861/1457) ise bu ı:ivayete atıfta
bulunarak 've eel/e senaiike' lafıını İbn Ebi Şeybe ve İbn Merdı1ye'rıln (ö.
410/1020) K.itôbii'd-dua'sında İbn Abbas'tan mevkuf olarak uzun bir
hadiste naklettiğini, Hafız Ebu Şüca' (ed-Deylemi)'nin ise İbn
Mes'ud'dan rivayet ettiğini söyler.67 İbnü'l-Hümam, 've eel/e seJJaiike'
ifadesi her ne kadar İbn Ebi Şeybe ve İbn Merdı1ye tarafından uzun bir
hadiste İbo Abbas'tan nakledilen bir ı:ivayette kendi sözü olarak bir
cümle halinde rivayet edilmiş ve Ebu Şüca' tarafından Kitabii'l-ftrdevlte
İbn Mes'U.d'dan rivayet edilen bir hadiste geçmişse demeşhur
kaynaklarda yer almış sayılmadığını vurgular.68 İbn Mes'ud rivayetini
Deylemi'den başka musannifler de merfıl ve mevkı1f olarak rivayet
etmelerine rağmen 've eel/e senaiike' ifadesini Deylerni'nin eseri dışında
diğer kaynaklarda göremedik. Bu rivayette ise Sübhaneke'nin namazda
okunan dua olarak mı tebcil edildiği yoksa genel mi olduğu belli değildir.
İbnü'l-Hümam'ın bu ifadenin başka hadisler içinde geçmesinin, namazda
okunmasını gerektinneyeceğini vurguladığını görüyoruz.
5. Cenaze Namazında Sübh"aneke Duasının Okunınası
Temel hadis kaynaklarında yer alan merfıl ve mevkuf rivayetlerin
hiç birinde cenaze namazının ilk tekbirinden sonra Sübhaneke . duasının
okuoacağına dair açık bir ifade geçmemektedir. Merfıl rivayetlerde
öncelikle üçüncü tekbirden sonra okunan dualara işaret edilmekte, sena
ve salav:ida ilgili aynnnya girilınemekteclir. Bunun sebeplerinden birisinin,
ihtilafların daha çok sena ve salavattan ziyade üçüncü tekbirden sonra
okunan dualarda cereyan etmesi ihtimalidir. Resillüllah'ın daha ziyade
üçüncü tekbirden sonra farklı dualar okumuş olması, birinci ve ikinci .
67
68
kebfr, X, 15, No: 9795; İbn Ebi Şeybe, Mllımmif, VI, 22, No: 29176; Buh:lıi, eiEdebii'l-miifred,thk.: Semir b. Emin ez-Züheyri, Mektebetü'l-me:iı:if, I. Baskı, Riyad
1419/1998, s. 247, No: 707. Halid b. Velid'den ise, Taberaru, Ebii'/-Kôm11 Siiii!JWIÔII
b. Ahmed b. E.1Jiib (ö. 360/971), el-lvbtttiiJii'l-kebfr (I-XX), Thk.: Harndi Abdülmecid
es-Selefi, .Mektebetü'l-'ulılm ve'l-hikem, 2. Baskı, Musul 1404/1983, N, 115, No:
3839; İbn Abbas'tan mevküf olarak, İbn Ebi Şeybe, ı1rluıamıef, VI, 23, No: 29177;
Tabecini, ei-M11 'cmJii'l-kebfr, X, 258, No: 10599; Heysemi, Memıe11 'z-zevôid, X, 198.
İbnü'l-Hüm:im, Kemıileddin Muhammed b. Abdülvahid b. Abdülhamid, (ö.
861/1457), Fethıt'l-kadir (I-X), (Merginani'nin Kilabii'l-bidli,)'e'si ile birlikte), Daru'lFikr, y.y., tsz., I, 290.
İboü'l-Hüm:im, Felb11'l-kadfr, I, 290.
Fıkhi İhtilaflarda İsnadsız Rivqyet!etin Ro/ii
259
_ tekbirden sonra ise yoğun olarak aynı dualan tekrarlaması veya bu
tekbirlerden sonra dua okumamış olması da ihtimal dahilindedir. Yine
sababe ve.tabiinin uygulamalarından, cenaze namazında okunacak dualar
hakkında hatta sena ve salavat dahil olmak üzere bir sınırlama olmadığı
da anlaşılmaktadır. Hadis literatüründe Hz. Peygamber'in cenaze
namazında Sübbaneke okuduğuna dair bir rivayete rastlanmamaktadır.
Dolayısıyla cenaze narnazına Sübhaneke okuyarak başlanması görüşünü
Resill.üllah'ın uygulamasına dayandırmak mümkün değildir.
Hanefiler ve Hanbeliler namaza Sübhaneke duası ile başlanması
hususunda hemfikir iken69 cenaze namazında Hanbeliler Fatiha sılresinin
7
okunınası görüşünü kabul etmişlerdir. Cenaze namazında Sübhaneke
okunı:nası görüşü sadece Hanefilere mahsustur. Ancak Hanefilerin ilk
tekbirden sonra hamd ve sena olarak Sübhaneke okunınası görüşünü
Resill.üllah'tan,
sahabeden veya tabiinden nakledilen rivayetlere
dayandırmadıklarını söyleyebiliriz. Onların cenaze namazını bazı
yönleriyle namaza benzeterek, diğer namazlardaki uygulamayı cenaze
narnazına da tatbik ettikleri görülmektedir. Hanefiler bu açıdan namazlar
arasında farz veya nafile ayırımı yapmamışlar, bütün namaziara başlarken
hamd-ü sena olarak Sübhaneke cimisının okunınası görüşünü kabul
°
etmişlerdir.
6.
Sübhaneke'nin
've
celle senaüke' İle
Okunınası
Hakkında Fıkhl Tartışmalar
Temel hadis
kaynaklarında
cenaze
namazında
Sübbaneke
duasının okunacağına dair açİk bir ifadenin yer almadiğını ve bu hususun
sadece Hanefi mezhebi için söz konusu olduğunu yukanda belirtmiştik.
Hanefi fıkıh kaynaklannda Sübbanekenin 've cellesenôiike' ile birlikte
okunınası husus u,_genel olarak namaza başlanınca okunacak dualarla ilgili
bölümde ele alınmakta, nadirende cenaze namazı ile ilgili bölümde
zikredildiğigörülmektedir. Hanefi fakihler arasında 've ce!lesenôiike'nin
bütün namazlarda okunabileceğini söyleyenler olduğu gibi, sadece nafile
namazlarda okunabileceğini, bütün namazlarda okunup okunmamasının
kişiye bağlı olduğunu vecenaze namazı dahil, bütün namazlarda
69
70
Bkz. Şeybani, /(jfabii'I-Asar, I, 141; /(jtôbii'I-Asl e!-IJia'r!if bi'/-1\1/ebslit, I, 28-29;Ahmed
b. Hanbel, ı\tlesôi~ s. 75.
Bkz. İbn Kudaine, ei-Muğnf, IV, 410.
260
Sabri ÇAP
okuamamasım
savunanlar
mevcuttur. Yine bu ifadenin cenaze
namazında da okunmasım zorunlu görmeyenler ve sadece cenaze
namazında söylenınesi gerektiğini düşüneniere rastlanmaktadır. Burada
öne sürülen asıl gerekçe sözkonusu ifadenin meşhur rivayetlerde yer
almadığı, yani Hz. Peygamber'den ve sahabeden sahih olarak rivayet
edilmediği, dolayısıyla me'sı1r olmayan bir ifadenin farz ve nafile
namazlarda veya bütün namazlarda söylenmemesi gerektiğidir. Cenaze
namazında söylenebileceğinin gerekçesi ise bu namazda rükıl ve secde
bulunmadığınqan dolayı diğer namazlar gibi olmadığı; hamd, sena ve
duadan ibaret olduğudur. Fıkhl olarak 've cellesenaiike' ifadesinin cenaze
namazında söyleomesinin bir zorurıluluk olmadığı, sadece söylenınesinde
bir sakıncanın bulunmadığı belirtilmektedir. Bilhassa bu ifade hakkındaki
tarttşmaların cenaze namazı ile ilgili bölümlerde değil, namaza başlayınca
okunacak dua ile alakalı konular arasında ele alınmış olması da dikkat
çekicidir.
Hanefi fıkıh kaynaklarında bütün namaziara başlarken Allah'a
hamd ve senada bulunularak başlanması gerektiği zikredilmekte ve bu
husus salıibe ve tab.itn uygulamalarına dayandırılmaktadır. Sübhaneke
duası da hamd ve seninın ifası olarak okunmaktadır. Mesela; İmam
Muhammed namaza başlanınca okunacak dua ile ilgili şu rivay~te yer
veru:
''Basra'lı
bir gurup insan sadece namaza başlayınca okunacak
duayı sormak için Ömer b. Hattab'a geldiler. (ru.vi) dedi ki: Ömer
kalktı ve namaza başladı. Onlar da Ömer'in arkasındaydılar.
Ömer sesli olarak 'SiibhônekeAI!ahiimme vebihatJıdike vetebôrakesiJıiike
ve teala ceddiike ve ta ilôhe ğayruk 'u okudu. Muhammed dedi ki: Biz
de namaza başlarken buuygulamayı alıyoruz. Fakat imarnın bunu
sesli okumasım gerekli görmüyoruz."71
71
Muhammed eş-Şeybaru, Kitabii'l-ôJôr, I, 141. İmam Muhammed'in bu rivayetini
iftitah tekbiri ile ilgili bölümde EbU Yusuf da nakletrniştir. (Bkz. Ebu Yusuf, Ya'kub
b. İbd.hirn el-Ensan (ö. 182/798), Kitôbii'l·aJôr, Daru'l-kütübi'l-ilrniyye, Beyrut tsz.,
s. 21. Ebu Yusuf oh.-unaca1..- dualarla ilgili başka bir rivayete yer vermez). Hadisi
-ayoca Tahavi (Şer/m Ma'ôni'l·aJôr, I, 198, No: 1174-1175) ve Hakim (ei-MiiJtedrek, I,
235) nakleder. Şaw olan Nevevi ise Hz. Ömer'den nakledilen rivayette
Sübhaneke'nin iftitah tekbirinden sonra okunduğunun açık olmadığuu ileri sürer.
Fıkbi İbtiltiflarda İsnadsız Rivqyetle1in Ro/ii
261
İmam Muhammed eliğer bir eserinde de namaza başlayınca
okunacak dua ile ilgili şöyle der: 'Xi,si namaz kılmak istediğinde tekbir alır ve
ellerini ku/a.klamım hizasma kadar kaldım: Sonra SübhanekeA//ahiitJime
vebihamdike vetebôrakesmüke vetea!a ceddiike ve la i!ahe ğayruk (duasını) akut: "72
İmam Muhammed bu eserinde cenaze namazı ile ilgili bölümde namazın
73
kılmışını tarif etmekte, ancak okunacak dualara hiç değinmemektedir. O
bu eserlerinde 've ce//esenaiike' ile ilgili bir değerlendirmeye yer
vermemiştir.Muhammed eş-Şeybaru başka bir eserinde ise cenaze
namazında okunacak dualada ilgili şu görüşleri nakleder:
''Bize Ebu Hanife Hammad'dan, Hammad da İbrahim'den haber
verdi ve dedi ki: Cenaze namaifnda belidenmiş bir !V' yoktur. Ancak
·namaza baflarsıJı1 A//ah'a hamd edersin1 Peygamber'e (s.a.v.) salavat
getiJirsiJ1 kendin ~cin ve ölii için istediğin gibi A//ah'a dua edersin. "74
''Bize Süfyan es-Sevrffibu Haşim'den o da İbrahim en-Nehru'den
haber vereli ve dedi ki: 'Bilinci tekbirden sonra Al/ah'a wıa1 ikincisinde
Prygamber'e (s.a.v.) salavafı üçüncüsünde ölü için dua ve dö.rdüncüsiinde
selam Velirsin. ' Muhammed dedi ki: Biz bunu alınz. Bu aynı zamanda
Ebı/Han[/e 1nin de göriifüdiir."75
1
Onun bu açıklamalarından cenaze namazının kılınışını açıklayıp
okunacak duaların ayrıntısına girmediği görülmektedir. Cenaze narnazına
başlayınca harnci ve senanın hangi dua ile yapılacağı açıklanmamış,
dolayısıyla 've eel/e senaüke' ifadesine de yer verilmemiştir. Hanefi fıkıh
kaynaklarını dikkate aldığımızda namaza başlayınca okunacak dua veya
namaza başlayınca okunan Sübhaneke'nirı 've eel/e senaiike' ile birlikte
okunınası ya da okunmaması hususunda genel olarak şu görüşlere
rastlanmaktadır:
Bkz. Nevev:l, Ebu Zekeriyya Yahya b. Şeref (ö. 676/1277), ei-Meclllfi' wiJII'I-miihez:zeb
(I-XX),thk.: Mahmud Matrahi, Daru'l-fikr, 1. Baskı, Beynıt 1417/1996, lll, 277.
72
Muhammed eş-Şeybaru, Kitabii'f-Asl, I, 28-29.
73
Bkz. Muhammed eş-Şeybaru, Kitabii'I-Asl, I, 379.
74
Muhammed eş-Şeybaru, Kitôbii'l-asôr, I, 274. Ayrıca bkz. Abdürrezzak, lvfffsannef, III,
317, No: 6463.
75
Muhammed eş-Şeybaru, Kitôbii'l-ôsôr, I, 275; Abdürrezzik, ıvlwamıef, III, 316, No:
6462.
262
Sabri ÇAP
a. 'Ve CeUeSen aüke' Bütün. Namazlarda Okunur
Hanefi fıkıh kaynaklannda 've eel/e senaiike' ile ilgili tartışm.alann
cenaze namazı bölümünde değil, iilitah tekbirinden sonra okunacak olan
dua münasebetiyle yapıldığını daha önce ifade etmiştik. Serahsi (ö.
483/1090) de konuyu bu bağlamda ele alır ve namaza başlanınca
Sübhaneke duasının okunacağını belirtir.Serahsi bu duayı Resıllüllah'ın
okuduğunun Hz. Ömer, Ali ve İbn Mes'ud tarafından rivayet edildiğini,
ancak 'ue eellesenaiike' ifadesinin bu rivayetlerde zikredilmediğini belirtir. O
bu ifadenin- okunmamasını savunur ve gerekçe olarak da meşhur
rivayerlerle nakledilmemiş olmasını gösterir. Ancak Serahsi, İmam
Muhammed'in 'ue eellesmaiike' ifadesinin bütün namazlarda söyleneceği
görüşünde olduğunu nakletmektedir. O cenaze namazı veya diğer
namazlar arasında bir ayınrn. olmaksızın Muhammed eş-Şeybaru'nin
Kitabii'I-H11eee alaehli'l-Medfne'de, namaz kılanın mezkfu ifadeyi de
76
söyleyeceğini zikrettiğini nakleder. Onun bu konuyu namaza başlarken
okunacak dua konusunda ele alması da önemlidir. Ancak o Hanefi
mezhebincieki genel görüşe göre, bu sözün meşhur rivayetlerde yer
almadığından dolayı söylenmeyeceğini de belirtmektedir.
Serahsi'den sonra Hanefi fakihlerinden Mevsıli (ö. 683/1284) de
namaza başlarken okunacak dua hakkında bilgi verirken Sübhaneke'nin
sonuna kadar okunacağını belirtir ve İmam Muhammed'in Sübhaneke'ye
'ue eellesenaiike'ıfadesini de ilave ettiğini söyler.n Şeybam'ye göre b~ ifade
sadece cenaze namazında değil, bütün namazlarda söylerunelidir. Ayni (ö.
855/1451) ise namaz kılan kişinin tekbirle namaza başladıktan sonra
Sübhaneke'yi okuyacağını, Ebu Bekir, Ömer, İbn Mes'ud, İbrahim enNehai, Ahmed ve İshak gibi ilimlerin çoğunun bu görüşte olduğunu ·
ifade eder ve İmam Muhammed'in Kitabii'l-hıteee ala ehli'I-Medfne adlı
eserindeki görüşüne yer verir.78
Hanefi fıkıh kaynaklan bu görüşü İmam Muhammed'e nispet
ederken, Şafii mezhebine mensup olan Ebü'l-Mehasin Ruyaru (ö.
502/1108) ve Ebu'l-Hüseyn Yemeni (ö. 558/1163) namazda 'ue eel/e
76
77
1s
Serahsi, ei-Mebsiit, I, 12. ·-Mevsill, ei-İhtfJ•ôr li Ta'lfl'i/-Muhtôr, I, 67.
Ayni, e/-Bi114J·e ftrhu'I-Hid4J·e, II, 184.
Fıkhi İhtilaflarda İsnadsız Riuqyetle1i11 Ro/ii
263
senaüke' okunınası görüşünü İmam-ı Azam'a ruspet etmişlerdir. Ruyani,
Ebu Hanife'nin ''Namaza'Siibhaneke AllahiimJJJe ve bihamdike ve
tebarakesmiike ve teala ceddiike ve eel/e senaiike ve la i/ahe ğtıjıruk; ile baflar"
79
dediğini :Oaklederken Yemeıli namaza başlarken okunacak dualar
hakkında Şafii'nin görüşünü naklettikten sonraEbuHanife'ninifti.tah
tekbirinden sonra Sübh:ineke'yi 've eel/e senaiike' ile birlikte okumayı
müstehab kablll ettiğini zikreder.80 Ancak İmam-ı Azam'a isnad edilen
böyle bir görüşe Hanefi kaynaklarında rastlayamadık. Bu durum aynı
zam~da mezheplerin görüşlerinin kendi kaynaklarından tespitinin
zorunluluğunu da göstermektedir.
b. 'Ve celleSenaüke'Sadece Nafile Namazlarda Okunur
Bazı
ifadesinin bütün nıifile
yer almaktadır. Serahsi namazın
başlangıcında okunan Sübhaneke'nin 've eel/e smaiike' ile okunup
okunmayacağı tartışmaları ile birlikte Ebu Yusuf'un Sübhaneke'ye ilave
olarak 'veeeehtii veehrye lille~f. .. ' duasını da okumay1 güzel bulduğunu,
Şafii'nin de bu görüşte olduğunun nakledildiğini söyler. Şafii'nin aynca
buna ilave olarak Hz. Ali'den nakledilen "AI/ahüwlle innf zalemtii nejsf
zulmm . .. " duasını da ilave ettiğini belirtir.81 Serahsi bütün bu rivayetleri
şöyle değerlendirir: "Bize göre btmlarm hepsini kiJinafile nama~arda sijyle1:
Nafilelerde d11a gmif tıttttltJıttflt11: Fmifarda ise btt ko1111da mqhur olan esere ilave
2
yapıltJJaz. ,,y Burada onun diğer istiftah duaları ile birlikte 've eel/e smaiike'
ifadesi hakkında da değerlendirmede bulunduğu anlaşılmaktadır.
kaynaklarda
79
've eel/e
se1ıaüke'
söylenebileceği görüşü
namazlarda
Rılyani, Ebü'l-Mehasin Fahru'l-İsl:iın Abdülv:ili.id b. İsmail b. Ahmed et-Tabeıi (ö.
502/1108), Bahm'f-lltiizehheb (I-XIV), thk.: Tank Fethi es-Seyyid, Daru'l-kütübi'lilıniyye, I. Baskı, 2009, II, 21. O bu görüşü Sevri, Ahmed b. Hanbel, İshak b.
Rahuye ve Evzai'ye de ruspet eder.
80
Bkz. Yemeni, Ebu'l-Hüseyn Yahya b. Ebi'l-Hayr eş-Şafii (ö. 558/1163), ei-Bv•an ji
111e!(/ıebi'l-imôm q-Şô.fti (I-XIII), thk.: Kasım Muhammed en-NUri, Daru'l-ivlinhac, I.
Baskı, Cidde 1421/2000, ll, 178. Müellif, hadisi Hz. Aişe'nin Hz. Peygamber'den
naklettiğini de belirtmekte, fakat kaynak zikretmemektedir.
sı
Bkz. Serahsl, ei-Mebslit, I, 12.
82
Serahsi, el-i\tiebslit, I, 13 ( )l.i .;:.:ı;ıı ..;; ı..i.; e;--Ji 4J
f:/1 y _r..:.ı ı..
Js- >!;ı).
_r'ıı_, ,..:.ı~P}=:lt..;; .!ll~ J~ .:ııs- ..;i ....ıs- .!ll~ J<Ji.;
264
Sabri ÇAP
Merginaru (ö. 593/1197) de namaza başlarken Sübhaneke'nin
okunacağıru, meşhur rivayerlerde yer almadığından dolayı 'veeelle se11aiike'
ifadesinin farz namazlarda söylenmeyeceğini belirtir.83 Farzlann dışındaki
namazlarda mezkıir ifadenin söylenebileceğine dair diğer bir
değerlendirme}ıi de Baberti (ö. 786/1384) yapmaktadır. Konuyu ele
alırken o şu görüşü dile getirir: "Farz naJJJaifara geli11ee, bunlarda tJJefhm· olan
esere i!Jıadede bulmmllllaz. Bmıdan dolqyı farz na111a;darda 've eel/e smôiike' ifadesi
söyleJJtllei: Çiinkii b11 ifade !Jlefhllr tivqyetlerde ifkrediiJJJedi. 'B4 Baberti bu
hususta . cenaze namazı ve nafile namazlar gibi bir ayınm da
yapmamaktadır. Benzer bir değerlenclirme}ıi Ayni'nin (ö. 855/1451) de
yaptığı görülmektedir. O bu ifadenin meşhur haberlerde zikredilmediğini,
Şerhu't-Tabavi'de Mütekaddimfuıdan bunun hakkıoda bir söz olmadığını
söylediğini bildirir ve 'b11 ifadeyifor'{jarda söylemez' der. 85
Molla Büsrev (ö. 885/1480), "ilk tekbirdm sonra diğer namaifarda
b11/mmr" demiş, senanın nasıl ifa edileceği ve Sübbaneke
okunduğunda 've eel/e senaiike' ile ilgili bir açıklama yapmamış ur. 86 Molla
o/duğ11 gibi senada
83
84
Merginaru, Buxhanüddin Ebü'l-Hasan Ali b. Ebi Bekr b. Abdilleelli el-Fergioi (ö.
593/1197), ei-Hidqye ferlm Bidô;·eli'l-miibtedf (I-IV), el-Mektebetü'I-İslamiyye, (y.y.),
tsz., s. 48. İbo Abidin de şöyle der: "Hid4J•e ıôbibi M.ubtôrôtii'n-Nevôrjl adlr_kitabmda 've
eel/e ımôiike' ıô~i !llefbur kitabiarda farzlar hakkmda llaklediiiiJelltiflir. Nerede riv4J•el
edi!IJiifJt ondan 111aksal tehecdid 1/allta'(fdtr' dtllliflir. ''İbn Abidin, Muhammed Emin b.
Ömer b. Abdiliaziz ed-Dımaşki (ö. 1252/1836), Reddii'l-llmbtôr ale'd-Diini_'l-11/ltbtôr
(I-VI), Daru'l-fikr, II, Basla, Beyrut 1412/1992, I, 488.
Baberti, Ekmelüddin Muhammed b. iYiahmüd b. Ahmed el-Baberti er-Rüml el.Mısri (ö. 786/1384), ei-İn4J•e ftrbu'l-hidqy·e (1-X), (Hidaye ile birlikte), Dıiru'l-fikr,
(y.y.), tsz., I, 289-290.
83
8<i
Ayni, ei-BiH4J•e ferbH'I-Hidqye, ll, 187.
Bkz. Molla Hüsre\', Mehmed b. Feramuxz b. Ali (ö. 885/1480), Diirerii'l-bukkôtJJ
1erhlf GHreri'l-abkôllt (I-II), Dıiru İhyru'l-lditübi'l-Arabiyye, tsz., I, 163. Molla Hüsrev,
"ilk tekbirden sonra diğer namazlarda olduğu gibi senada bulunur ( ~ ~1 (U~ t8j)
..,.,ıft:=ıı )1:.. 1( t;!" JJ~ı" dediği halde (Diirerii'l-bukkôllt wh" Gureri'l-obkô111, I, 163) bu
eserin tercümesinde sadece sena ifadesi nak:ledilmemiş, bunun yerine ''i/k tekbirdm
soNra, diğer 1/allta'(/ardaki gibi Siibbôlfeke AllabiiiiiiJJe ve biba111dik ve tebôrokeımiik ve teô/ô
ceddiik ve eel/e ımôiik ve lô ilôbeğaymk duôsr okmmr" şeklinde tercüme edilmiştir. Bkz.
Molla Hüsre''• GHrenoe Diirer Ttmllllesi (İılallt Frkbr ve Htrkukr1 (I-IV), Terc.: Arif
Erkan, KitSan, İstanbul 1979, I, 287. Aynı durum eserin Osmanlıca tercümesinde
de görülmektedir. (Bkz. Süleyman b. Veli ei-Ankaravi, TermJJetii'I-Gurer ı•e'd-diirer,
Matbaatü'l-.Amira, II. Baskı, (y.y.), 1292, s. 106).
Fıkhi İhtilajlarda İSJJadsız RıiJq)'etlerin Ro/ii
265
ile ilgili bölümde ise senayı Sübhaneke olarak
farz namazlarda 've ce/le smaiike' ifadesini söylemeyeceğini
belirtmekte ve buna gerekçe olarak da meşhur rivayetlerde yer almadığını
göstermektedir.87 İbn Nüceym ise 've eel/e senaiike'nin söyleomesinin isteğe
bağlı olduğunu, meşhur rivayetlerde yer almadığını ve meşhur olana tabi
olunması gerektiğini önceki kaynaklardan naklettikten sonra şöyle der:
"Bmılardmı hasıl olan, her ne kadar A.llah'ı sma olsa da, bu durumun
hıtsus!J•etinde 1iv4Jıet edilene ifyade ettJJeksi~n muhafaza edilmesi apsından, evla
olan bımtt bütünnamazlarda terk etmekti1: '~8 Birçok kaynakta )arz namaifarda
bttntl SÖ)'IeJJJez" ifadesi tekrarlanınakla birlikte farz-ı kifaye olan cenaze
namazı kastedilmemektedir.
Hüsrev
namazın kılınışı
açıklamakta,
· c. ' Ve ceffeSenaüke'Cenaze Namazında Okunmayabilir
Bir kısım fıkıh eserlerinde cenaze namazı ile ilgili bölümde
Sübhaneke ile beraber 've eel/e senaiike'nin okunup okunmayacağından hiç
bahsedilmez. Bu durum müelliflerin cen:aze namazında bu ifadenin ilave
edilmesini gerekli görmediklerinin bir işareti kabul edilebilir. Mesela
Serahsi, 've eel/e smaiike' ile ilgili tartışmalan namaza başlanınca okunan
dualar bağlamında ele alır. O cenaze ~amazı hakkında bilgi verdiği yerde
ise, okunacak dualarla ilgili geniş bilgi vermemektedir. Serahsi sadece
'diğer namaifarda olduğ11 gibi birinci tekbirden sonra Allah 'a sena eder' der ve
Sübhaneke ile ilgili bir ifade kullanmaz. Sonra da Fatiha okunup
okunmayacağı, Rabbena dualan ve rivayet edilen 'AIIahiimmağ(ir
liha_y)'ina ... ' duasına değinir. İbn Mes'ud'dan nakledilen ((bize cenaze
nama~pıda bir dıta ve kıraat fa11 koptbJıadı. İmamm tekbir aldığı kadar tekbir al
ve en güzel duaları seç ve oku"rivayetini tercih eder.89 Onun birinci tekbirden
sonra diğer namazlarda olduğu gibi Allah'a sena edileceğini belirtınesi ve
87
88
89
Molla Hüsrev, Diirerii'l-b11kkôt11 w/J/f G11reri'/-abkalll, I, 67-68.
İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbr3hlm b. Muhammed el-Iviısri (ö. 970/1563), eiBabm'r-rôik ftrbll Kenif'd-dekôik (I-VTII), Diro'l-1..-ütübi'l-İslanu, II. Baskı, tsz., I, 328.
Şürünbül:ili de Başiye'sinde 've eel/e sem1iike'nin el-Hidaye'de de farz namazlacia
mukayyed olduğunu belirtt:ih."ten sonra İbn Nüceym'in görüşlerini aynen nakleder.
Bkz. Şürünbülili, Ebü'l-İhlas Hasen b. Amm:ir b. Ali el-Vef:ii el-Mısri (ö.
1069/1659), Hôf!Jetii Şiiriillbii/ali(I-II), (Diirerii'I-H11kkôt11 wlm Gllreri'I-Ahkôtll ile
birlikte), D:iru ihy:ii'l-k-ütübi'l-Arabiyye, (y.y.). tsz., I, 68.
Bkz. Serahsi, ei-Mebsiit, I, 63-65.
266
Sabri ÇAP
've eel/e wıaiike' hakkında bir izahta bulunmaması, cenaze namazı ile
namazlar arasında bir fark görmediğini göstermek-tedir.
diğer
Mevsili de cenaze namazı hakkında ((İlk tekbirden sonra Al/ab 'a
bamd edeJj ikıiıci tekbirde11 sonra Ht; P~gamber'e salat-ii selam geti1i1: Üçiincii
tekbirden so1ıra 11amaz kılan kifi kmdisıiıe, ö1i!Je ve biitii11 miiiilinlere dua ede1:
Dö1-diineii tekbi1-den sonra da selam ve!it·" der90 ve hamd-ü senanın nasıl
yapılacağına dair bir bilgi vermez. 91 Onun bu tavnndan 've eel/e smaiike'yi
zorunlu görmediği, hatta Sübhaneke'den başka bir dua ile de hamd ve
sena edilmiş- olunacağı kanaatinde olduğu anlaşılabilir. Mevsill namaza
başlarken okunacak dua hakkında bilgi verirken ise Sübhaneke'nin
sonuna kadar okunacağını belirtir ve İmam Muhammed'in Sübhaneke'ye
've eel/e senaiike' ifadesini de ilave ettiğini söyler.92
Şürünbülili(ö. 1069/1659) ise cenaze namazı ile ilgili bölümde;
birinci tekbirden sonra senada bulunulacağını, senanın Sübhaneke
A.lliüıümıne
vebihamdike ilailiiri.h olduğunu,
sena niyetiyle
Fatihasfu:esinin okunmasının da caiz olduğunu söyler.93 O da bu esnada
've eel/e senaiike'den hiç bahsetınez. Fıkıh kitaplannın bir kıs~da bu
ayrıntıya girilmemiş olması, onların bu ifadenin söylenınesini gerekli
görmemeleri ve bunu şart koşmamış olmalan şeklinde anlaşılabilir.
d. 'Ve celleSenaükerun Bütün N amazlarda
Okunınası
İsteğe B ağlıdır
Namazlarda ve eel/e smaiike' ifadesinin söylenip söylenmemesi
hususunda namaz kılan kişinin muhayyer olduğunu düşünen fakihler de
mevcuttur. Bu görüşte olanlara göre bir kişi bu ifadeyi söylüyorsa ona
90
91
92
93
Mevsıli, ei-İhtfyôr li lo'lili'I·MIIbtôr, I, 123-124.
Temel İslam kaynaklanrun Türkçeye tercümelerinde bazen hassas davraaılmadığı
görülmektedir. Mevsıli cenaze namazının birinci tekbirinden sonra hem ei-1\!Iflhtarve
hem de onun şerhi olan e/-İhtfJ•ôr'da sadece Allah'a hamd edileceğini ifade etmiş
olmasına rağmen ei-MHhtôr'ın tercümesinde bu kısım "ille tekbirdeli sonra. Al/oh
Teôlôjo ho111d o/orak 'Siibhô11eke' okmmr" şeklinde çevirilmişti.r. Bkz. Celal Yeniçeri,
İIIIOIJJ·I A 'za111'm İctihad ue Göii;tleri, ei-İhtf;•ôr Metlli'l·lllllbtar li'/fetvô Tercü11mi, Şamil
Yayınevi, İstanbul1978, s. 50.
Mevsili, ei-İbtfJ•ôr li ta'lildNI11hlor, I, 67.
Şürünbülili, Merôkr'lfe/Ob bi·İIIIdadi'lfellah,Da.ru'l-kütübi'l-ilmiyye, Il Baskı, Beyrut
1424/2004, s. 214.
Fıkhi İhtilaflarda İsnadsız RiVt!J'etleJin &Iii
267
engel olunmaz, söylemeyen birine de bu konuda bir şey den.ilmez.
Mesela; İbn Maze el-Buhan(ö. 616/1219) eliğer birçok fı.kıJ;ı kitabında
olduğu gibi, cenaze namazında 've eel/e senaiikeı ifadesi ile ilgili hususu
namaza başlanınca okunacak olan dua veya kıraat tartışmalan arasında ele
almakta verramaza başlayınca Sübhaneke'nin sonuna kadar okunacağını
söyledikten sonra Şemsü'l-eimme Halvan.i'nin (ö. 452/1060) "meJ4Jihimiz
'eğer 've eel/e senaiikeı ifadesini söylerse bundan men edi/meiı bm111 söylemezse,
sÖ)ılemek/e emredilmezndeeliği.ni nakleder.94 Diğer bir Hanefi fakihi Tahtavi
(ö. 12.31/1816) ise 've eel/e senaiike' sözü hakkında mütekaddimfuı nezdinde
bir görüş olmadığını belirttikten sonra Halvaru'nin sozunu
tekrarlamaktadır. 95 Görüşlerini naklettiğimiz fakihlere göre sözkonusu
tartışma gereksiz görülmüş ve uygulama kişilerin tasarrufuna bırakılmıştır.
Bu hususta cenaze namazı ile eliğerleri arasında bir ayının da
yapılmamıştır.
e. Cenaze Namazında Sübhaneke Yerine
Okunabilir
Başka
Bir Dua da
Bazı
Hanefiler cenaze namazında ilk tekbirden sonra hamd-ü
namazlarda olduğu gibi, cenaze namazında da Sübhaneke
duası ile yapılmasını şart koşmaıruşlardır. Mesela; Kudılô (ö. 428/1037)
Cenaze Namazı bahsinde "tekbir alır ve b11 tekbirden sonra Allah'a hamdede1;
sonra tekrar tekbir alır ve Resu/iillah a salavat getitit; teknır tekbir alır ve kmdisi
iÇin, ölii için ve biitiin Miisliimanlar ~cin dua eder. Diirdiineii defa tekbir alır ve
selam ven"rn demiş ve okunacak dualada ilgili bir açıklama yapmamıştır. 96
seninın eliğer
1
94
İbn Maze el-Buhıiô, el-i'vfHbftii'I-Biirhônf ft'l-filehi'n-NH'IlJÔIIf, I, 356. Aynca bkz. İbn
Nüceym, m-Nebm'lfôik terh" !VJı:rj'd-dekôik1 I, 208. Kaşgıiri, Ebu Abdillah
Sedidüdclin Muhammed b. Muhammed b. Ali (ö. 705/1305) (Miit!Jelii'l-mHıalli,
Dlıu't-obaati'l-Amira, 1284, (y.y.), s. 52), İbn Nüce}•m (ei-Bahm'r-rôik ftrhlf km:rj'ddekôik, I, 328) ve Şürünbül:ili (Merôkı'lfelôb bi İmdôdi'lfettôh, s. 103; Hôf!J•etii
Şiiriinbiilôli,
95
96
I, 67-68) de aynı görüşü tekrarlamaktadır.
Tahtavi, Ahmed b. Muhammed b. İsmii.l ed-Dukati et-Tahtavi (ö. 1231/1816),
Hôş!J•etii't-Tabtôut alô merôkı'lfelôb şerbu Nfili'l-tzôb, thk.: Muhammed Abdiliaziz elHa.Lidi, Diru İhyai'l-kütübi'l-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1418/1997, s. 259, 584.
Kudılô, Ebü'l-Hüseyn Ahmed b. Ebi Bekr Muhammed b. Ahmed el-Kudılô (ö.
428/1037), Niublasam'I-Kıidlinji'l-fikbt'I-Hanefi, thk.: IGmil Muhammed Muhammed
Uveyda, Dlıu'l-k"?tübi'l-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1418/1997, s. 47 (>;:-:-<.;_;,-<ı .:ıl :o')l..J'J
-=-.-l~J ......8 4J y~ ~ _;,-~ ( r!-J ~ .1ıı ~ ~~
.? ~J
ö;:-:-(.; _;,-~ ( 4,#
JW .1ıı ~
268
Sabri ÇAP
Buna göre hamd Sübhaneke ile gerçekleşeceği gibi başka bir dua ile de
mümkündür. Merginaru (ö. 593/1197) de el-Hidqye'de cenaze namazı
hakkındaki kısımda Sübhaneke ile ilgili bir ifadeye yer vermez. Sadece
Kudfui'de yer alan açıklamayı ona atıfta bulunmaksızın oakleder. 97
Merginaoi, hamdin nasıl yapılacağını cenaze bölümünde belirtmerniştir. 98
Bu eserlerde hamdin nasıl yapılacağının belirtilmemesioio, fakililer
arasında artık hamd ve senanın Sübhaneke duası ile yapıldığının yerleşmiş
olmasından kaynaklanması da mümkündür.
İbo Maze el-Buhaô, cenaze namazındaki kıraade ilgili bölümde
şöyle demektedir: "İlk tekbirden sonra Allah'a hamdeder, Allah'a senada
bu!tmur. B11radaki sena hakkmda herhangi bir !V' belidenmedi. Diğer nama~arda
ise sena hımmmda smırlama getirdiler. Bu da Siibhamke.Allôhii1JJJlle ilôahirih'dit:
Şemsii'l-eimme dedi ki: İftitah tekbilinden sonraki sena hımmmda ihtilafetti/et: Bir
~J ~~ >.r.(; fr<t
( .:r-J--.ilJ)· Eserin tercümesinde Cenaze Namazı Bahsinde ise şöyle
deoilmel..-tedir: "(Dört tekbirden ibarettir) birinci tekbirin arkasında Sübhaneke
Alliliümme ve bihamdike ve tebarekesmüke ve teila ceddüke ve celle senaüke ve la
ililie ğayruk duasım okuyarak Allah'a hamdeder, sonra ikinci tekbiri alarak Hz.
Peygaınber'e salat-ü selam getirir. Sonra üçüncü tekbiri alır ve kendisine, ölüye ve
bütün Müslümanlara dua eder." Kudfui, Ebü'l-Hüseyin Ahmed b. ·Ebi Bekr
Muhammed b. Ahmed (ö. 428/1037), Kı1dliri Met11i Terremeıi, Tre.: Ali Arslan,
Arslan Yayınlao, İstanbul {t.y.), s. 26. Eserin Osmanlıca tercümesinde ise "AIIab'a
lıallldeder" ifadesi "Siibbaneke okflr" şeklinde tercüme edilmiştir. (Bkz. Emin. Fehim
Paşa, Kı1dtlri Şerif Tereiimeıi: A~!(j)ıe, V. Baskı,Dersaadet, 1314, s. 43-44). Soner
Duman ve Osman Gürnan tarafından yapılan tercüme ise metne uygundur. Bkz.
MJihlasam'I-Kı1dt1ri, Te.rc.: Soner Duman, Osman Güman, Editör: Faik Akçaoğlu,
Beka Yayıncılık, İstanbul, 2015, s. 107.
97
Merginaru, ei-Hidqye ferlı11 Bidqyeti'l-miibtedı~ s. 92 ( "Cmaze namaif dô'rf tekbirden ibaret
ollfp birinci tekbirdeli sonra kifi Allah 'a h0111deder, ikinci tekbirdeli sonra Hi; Prygamber'e
(s.a.v.) salavat getirir, iifiillcii tekbirden ıonra kendine, öli!Jıe ve biitiin Miisliilllanlara d11a eder,
dördiincii tekbirdm sonra da sefalll verir').
98
Merginfuıi
namaza .başlarken okunacak dualada ilgili ise Sübhaneke'nin okunacağıru,
rivayetlerde yer almadığından dolayı 've eel/e wıaiike' ifadesinin farz
namazl~da söylenmeyeceğini belirtir. Bkz. Merginaru, ei-Hidqye 1erh11 Bidqyeti'JIlliibted~ s. 48. ei-Hidô_;•e'nin hadislerinin tahticini yapan Zeyle'i'nin naklettiği
rivayetlerde 've eel/e seııaiike! ile ilgili bir ifade yer almamaktadır. (Bkz. Zeyle'i, Ebu
Muhammed Cemaleddin Abdullah b. Yusuf b. Muhammed (ö. 762/1360), Nasbll'rrqye li ehôdisi'I-Hidqye, (I-V), Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, III. Baskı, Beyrut 2010, I, 394399.
meşhur
Fıkhi İhtilajlarda İmadsız Riva_yetlerin Ro/ii
269
kmm Zahim'r-1ivqye'deki biitiin ~kir/er/e Allah'a hamdeder derken,bir kmm da
farz nama~arda/ diğer nanıa~arda oldt~ğrl gibi SiibhanekeAI/ahiimmei/a ahüih
okur dedf. •D? Ayni (ö.855/1451) ise, Mebsut'tan naklen cenaze namazında
ilk tekbirden sonra ne okunacağı hususunda ilimlerin ihtilaf ettiğini,
bazılannın Zahiru'r-rivaye'de olduğu gibi Allah'a hamd edeceğini,
bazılannın ise bütün namazlarda olduğu gibi Sübhıineke duasını
okuyacağım söylediğini ve bunun Hasan (b. Ziyad)'ın (ö. 204/819)
EbtiHanlfe'den rivayeri olduğunu söylediğini nakleder. 100
İbrahim Halebi'nin(ö. 956/1549) Cenaze Namazı bölümünde
((birinci tekbi1i alır ve akabinde senada b11ltmt1r"101 sözünü şerheden Damad,
ilk tekbirden sonra sena olarak imarnın ve cernaatin Sübhaneke'yi sonuna
kadar okuyacağım, Zıihiru'r-rivaye'ye göre Allah'a hamdedeceğini, sena
ve Sübhıineke okunınası görüşünün Hasan (b. Ziyad)'ın İmam-ı
Azam'dan rivayeri olduğunu söyler. 102 Haskefi (ö. 1088/1677) ise aynı
metnin şerhinde Fatiha sılresini okurnayacağını, ancak sena niyetiyle
103
okuyabileceğini belirtir.
Aynı şekilde Şürünbülili'ye (ö. 1069/1659)
göre de birinci tekbirden sonra senada bulunulur.Sena ise Sübhaneke
duasıdır vesena niyetiyle Fatiha sılresinin okunması da caizdir. 104 Cenaze
namazı konusunu ele alırken Sübhaneke ile ilgili aynntıya girmeyen İbn
Abidin (ö 1252/1836)decem1ze namazı ile ilgili bölümde senayı
Sübhaneke olarak kabul eder ve ei-Mebsılfta Allah'a hamdedileceğinin
belirtilcliğine işaret ettikten sonra "bana giire Zahiru'r-rivqye'nin mllktezası,
99
İbn M:ize el-Buhılri, ei-Muhftii'l-biirbônf.ft'l-ftkht'n-Nu~JJaJJi,Il, 178. Aynca bkz. İbnü'l­
Hümim, Fethu'l-kadfr, Il, 125-126.
m, 252.
Halebi, Burhaneddin İbrahim b. Muhammed b. İbrahim (ö. 956/1549), Miilteka'lebhur (I-IV), (Mecma'u'l-enhur ile birlikte), thk.: Halil İmran el-Mansıi.r, Daru'lkütübi'l-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1419/1998, I, 270-271.
1oo Bkz. Ayni, ei-Bina_)'e lerhii'I-Hidôye,
10 1
102
Damad Efendi, Abdurrahman Gelibolulu Şeyhizade (ö. 1078/1667), Mw11a'u'lenh11r ftŞerhi Miilteka'l-ebh11r (I-IV), thk.: Halil İmran el-Mansur, Daru'l-kütübi'lilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1419/1998, I, 270-271.
103
Haskefi, Alaeddin Muhammed b. Ali b. Muhammed ed-Dımaşki (ö. 1088/1677),
ed-Diinii'l-miinteka fi ftrhi'I-Miilteka (I-IV), (.ı'vlecma 'u'l-mhur ile birlikte), thk.: Halil
İmran el-Mansı1r, Daru'l-kütübi'l-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1419/1998, I, 270-271.
Şürünbülili, Merakı'l-ft/ah bi-imdadi'l-ftttah, s. 214.
ıo.ı
270
Sabri ÇAP
hangi hamd sfgasb,fe ol11rsa olsmı,siimıetin yelim geleceğidir. Bu d11mm, hamdetJJJVfi
miiftemii old11ğu11dan mezktlr smaya (Siibha11eke)e) da fômildir" demektedlr. 105
Hanefiler dışındaki bir kısım ulema ise cenaze namazında ilk
tekbirden sonra Fatiha sılresinin okunacağı görüşündedirler. Tirmizi bazı
sahabe ve diğerlerinin ilk tekbirden sonra Fatiha sılresinin okunmasını
kabul ettiklerini, Şam, İbn Hanbel ve İshak'ın da aynı görüşte olduğunu
söyler. 106
f. Hiçbir Namazda
~e
ceUeSenaüke, O kunmaz
Hanefi fakihleri ise hiçbir namazda Sübhaneke duasının 've
eel/e smaiike' ile birlikte okurunayacağı düşüncesindedirler. Bu görüşü ileri
sürenler, mesned olarak meşhur rivayetlerde sözkonusu ifadenin yer
almamasını ve bu ifade hakkında mütekaddimılndan nakledilen bir söz
olmamasını zikrederler. Bu husus cenaze namazı da dahil olmak üzere
bütün namazlar için geçerlidir. Fıkıh kaynaklarında bu tartişmalar cenaze
namazı hakkında değil, bütün namazlar esas alınarak yapılmaktadır.
Mesela İbn Maze el-Buhan, 've ce/le senaiike' ifadesinin el-As/ ve cltNevadit·'de zikredilmediğini belirtir. 107 Ayru demeşhur haberlerde
Sübhaneke ile birlikte 've eel/e senôiike' lafzının zikredilmediğini söyler ve
bu ifade hakkında mütekaddimfuıdan menkul bir söz olmadığını
nakleder. 108
Bazı
İbn Nüceym (ö. 970/1563) deSübhaneke'de 've eel/e senaiike'
ifadesi hakkında bu ifadenin meşhur rivayetlerde yer a.l.q:ıadığıru
söyledikten sonra şöyle der: "Netice olarak evlô olan,tivayet edilmi muhafaza
etme bakımmdan, her 1ıekadar b11 ifade Allah,a bir senô olsa da, riv#),ete ifyade
yapmaksıi}Jl biitii11 namaifarda b11 ifadeilin terkedi/mesidir. '..ı 09 İbn Nüceym,
Ebu Hafs'tan namazda 've eel/e senaiike'nin söylemnesinin rnekruh
ıos İbo
Abidin, Reddu'I·IIJIIhtôr ale'd-Diini'l-lllulıtôr, II, 212. Cenaze namazının
sünnetlerinin üç olup bun1aon hamd, sena ve dua olarak beürtilmesi ve sena ile
hamdin aynı veya ayn olduğuna dair tartışma için bkz. İbn Abidin, A.g.e., II, 209.
106
Tirmizi, "Ceniiz", 39, No: 1027.
107
İbn J\lfıize el-Buha.ô, ei-Mubf!. ei-Biirhô11f,
I, 356.
1oa Ayni, ei-Billô.J'e, II, 187.
109
İbn Nüceym, ei-Bahm'r-rôik 1erhu km!(jd-dekôik, I, 328; San'aru, Bedôi'lf's-sallôi', II,
30.
Frkhi İhtilaflarda İsnad.rız Rivq)'etlerin Ro/ii
271
olduğunu da nakleder.110 İbn Nüceym 've eel/e smaiike' ifadesi ile ilgili
taruşmayı
sadece cenaze
namazı
çerçevesinde
değil,
bütün· namazlar
bağlamında ele alır. İbn Abidin(ö 1252/1836) ise önceki fakihlerin
görüşlerini
de naklederek şöyle der:
"Bedai'~de Zahiru'r-rivaye'ye göre 've eel/e senaiike'yi terkeder
denilir. Kôfl'de ise bu ifadenin meşhur rivayetlerde yer almadığı
belirtilir. Bahr ve Hifye'de ise her ne kadar bu ifade Allah'ı sena
_ olsa da, rivayet edilene ziyadede bulunmaksızın olduğu gibi
muhafaza etmek için,evla olanbu ifadeyi bütün namazlarda
terketmektir denilir. Bu sözde Hidqye sahibinin 've eel/e smaiike'yi
farzlarda okumaz' ifadesinin mefhumu olmadığına bir işaret
vardır. Fakat Hidqye silibi Mıthtaratii'n-Neva~l adlı eserinde 've eel/e
senaiike' sozu
meşhur
rivayetlerde
farzlar
hakkında
nakledilmemiştir. Nerede rivayet edilmişse ondan maksat
teheccüd namazıdır' demiştir. Ve eel/e mıaiike' ifadesinin yalnız
cenaze namazında okuoacağını (İbrahim Halebi (ö. 956/1549))
Şerht~'i-1\!Iiilryeti's-Saği'lde zikretmiş, fakat bu sözü kimseye ruspet
etmemiştir. Bunu (Mergin~'nin (ö. 593/1197)) Hidqye ve
M11htaratii'n-Neva;d!inden naklettiğimizden başkası hakkında
görmedim."111
Netice itibariyle bazı Hanefi fakihler tarafından meşhur
rivayetlerde yer almadığından dolayı meşhur rivayeri olduğu gibi
muhafaza etmek için 've eeiie senaiike' ifadesinin bütün namazlarda
terkedilmesi daha uygun görülmüştür.
g. 'Ve celleSenaüke' Sadece Cenaze Namazında Okunur
Hanefi fıkıh kaynaklarının bir kısmında ise 've eel/e senaiike'
ifadesinin sadece cenaze namazında söylenebileceği görüşünün dile
getirildiği, bununla birlikte onların bunu bir zorunluluk olarak ifade
etmedikleri görülmektedir. Zira cenaze namazı kısaca hamd-ü sena,
salavat ve duadan ibaret görülmüş, bunların sınırlannın belirlenınediği
110
İbn Nüceym, en-Nehm'lfaik wh11 !Vn~'d-dekôik (I-lll), thk.: Ahmed Azv İnaye,
Daru'l-kütübi'l-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut, 1422/2002, I, 208. Şürünbülili de bu
hükmün farzlada mukayyed olduğunu söyleelikten sonra İbn Nüceym'in görüşünü
olduğu gibi tekrarlar. Bkz. Şürünbülili, Ha1!Jetii Şiiriinbiilali, I, 67-68.
1 ll
İbn Abidin, Reddu'l-muhtôr ale'd-Diirri'l-muhtôr, I, 488.
Sabri ÇAP
272
açıklanmıştır. Şafii'nin
cenaze namazını diğer namazlar gibi görmesine
Hanefi mezhebinde .cenaze namazı diğer namazlardan · farklı
değerlendiriımişt:ir. Bunun gerekçesi olarak da İbn Mes'ıid'dan nakledilen
''&sri/ii/lah bize ee11aze 1/aiJiaifllda d11a ve kıraat belirlemedi, imam tekbir aldığı
gibi wı de tekbir al ve dilediğin e11 giizel d11alan okri''rivayeti112 ve
Abdurrahman b. Avf ve İbn Ömer'den nakledilen ''ce11aze nama~pıda
!Vtr'a11'da11 bir kıraatyoktmj çii11ki/ eenôze Ha!Jiaif d11a içi11 elllredilmiftit/mep7t
kılmml{tır. Dilalllll baflangıct da hamd, se11ô ve Resı1/iillah'a salavattır,kıraat
değildirnrivayetid.ir. 113 Cenaze namazı gerçek bir namaz değil, ölü için dua
ve istiğfardır. Cenaze namazında rükıi ve secde gibi rükünler yoktur.
Cenaze namazında dua, abdest ve kıbleye dönmenin şart koşulması,
tilavet seedesinde de olduğu gibi, onun gerçek bir namaz olmasına işaret
etmez. Bu nedenlecenaze narnazına mutlak olarak namaz denilemez. 114
karşılık,
Günümüzde
yazılan
Hanefi ilmihallerde ise
cenaze
namazındaSübhaneke'nin 've eel/e wıôiike' ile birlikte okunmasının
115
vurgulandığı görülmektedir. Halbuki fi.kıh kaynaklannda durum böyle
değildir. Zira 've eel/e senôiike' ifadesinin cenaze namazlannda okunınası ile
ilgili değerlendirmelerin fıkıh kaynaklarında ele alınışına bakacak olursak;
İbrahim Halebi(ö. 956/1549) namaza başlayınca Sübhaneke duasının
116
okunacağını söylemiş, Darnacl Şeybizade Abdurrahman (ö. 1078/1667)
Miiltekô şerhlnde, meşhur rivayetlerde 've eel/e smôiike' ifadesinin
112
Kıisani, Bedôi'u'ı-ıanôi~
II, 343.
113
Kıisaru, Bedôi~t'ı-ıanôi~
II, 343.
11
4
Bkz. Kıisaru, Bedôi~t'ı-ıonôi~ II, 342-344.
115
Hanefi ilmihallerde cenaze namazında Sübhaneke'nia 've eel/e ıenôiike' ile birlikte
okunmasının mutlaka yer aldığı görülmektedir. Bkz. İlt11ihal, Heyet, Diyanet İşleri
Başkanlığı, Ankara 2006, (I-11), I, 362; Şentürk, Lütfi-Yazıcı, Seyfettin, İıla111 İl111ihal~
DİB, VII. Baskı, Ankara, 2014, s. 233; Bilmen, Ömer Nasuhi, Bi!Jiik İsla111 İl111ihal~
Ankara tsz., s. 254;Döndüren, Hamdi, Delillenjıle İslo111 İl111ihal~ Erkarn Yayınlan,
İstanbul, tsz., s. 403; Gözübeııli, Beşir, "Cenaze", İılo111'da İnollf İbadet ve Giinliik
Ya{ayt{ Anıiklopedisi (I-IV), Redaktör, İbrahim Kafi Dönmez, Marmara · Üniv.
İlahiyat Fak-ültesi Vakfı Yayınlan, İstanbul, 1997, I, 307; IV, 158. Süleyman Ateş
(İıla111 İllllihal~ I-II, Yeni Ufuklar Neşciyat, İstanbul 1997, II, 232-235) ve Vecdi
Aleyüz (Muk.a.J·eıeli İbadttler İlfl1ihali -İılôtll Ftkhmda İbadetler- I-IV, İ.z Yayıncılık,
İstanbul 1995, I, 297) ise cenaze namazında 've eel/e smôiike' ifadesine yer
116
Halebi, Miilteka'l-ebh11r (Mttiila 'u'l-mh11r ile birlikte), I, 141.
vermemişlerdir.
Fıkhi İhtilajlarda İmadsız Rivqyet/erin Ro/ii
273
nakledilmediğini belirtmiştir. 117 Baskefi ise "evlô olan emaze 11a111a~ dıp11da
've eel/e senaiike' ifadesinili terkidir" demekte ve bu ifadeyi Miilteka müellifi
Halebi'ye nispet etmektedir. 118 Görüldüğü üzere o 've eel/e senaiike'nin
cenaze namazı dışında söylenmemesini sadece evleviyyetle izah etmiş,
bunun cenaze namazında zorunluluğunu da söylememiştir. İbn Abidin,
1
namazın ad:1Ql kısmında Ve ee/fe se11aiike' cümlesinin yalnız cenaze
namazında okunacağının İbrahim Halebi'nin (ö. 956/1549) Şerhı/1Miii!Jeti's-Sağıf'inde zikredildiğini, fakat onun bu sözü kimseye nispet
etmediğini belirtir ve bunu Merginılni'nin (ö. 593/1197) el-Hid4Je ve
119
Mııhtaratii'11-Nevai}/inden başka yerde görmediğini söyler.
IGmil Miras(ö. 1957) ciacenaze namazında birinci tekbirden
sonra·okunacak dua olarak Sübhılneke'yi zikredip 've eel/e senaiike' ifadesini
parantez içinde nakletmekte ve dipnot olarak "daha uzun bir hayli iftitah
duaları vardır. Fakat Haneflmezhebi11de mıthtar olan)lttkarıda )'azılı olan d11adu:
Bıt dttadaki kavis içine aldığımız (ve eel/e smôiike) fıkrası mefahir-i 1ivqyette
bulu11madığında11 sair 11amatfarda bujık1·a okımmaz" demektedir. 120
Bazı
kaynaklarda Muhammed b. Abdullah b. Mes'ud elMes'udi'ye (ö. 420/1029) nispet edil~n bir görüşe de işaret etmeliyiz.
Mes'udi'nin bayram namazının her tekbirinden sonra 've cellemıôiike' ile
birlikte ~übhılneke okunınası görüşünde olduğu rivayet edilmektedir. 121
117
Damad, Mecma 'u'J-enhllrjfferhilviiilteka'J-ebhm; I, 141.
118
Haskeô, ed-Diirri;'/-miilrtekô ji ferhi'I-Miiltekô, (Mecmall'f-enhllr ile birlikte), I, 141;
Tahtfı.vi, HôfiJ•etii't-Tahtôvf alô /lıerôkı'lfelôh, s. 259. Baskefi diğer bir eserinde ise 've
eel/e ımôiike' ifadesinin sadece cenaze namazında söyleneceğini belirtmektedir. Bkz.
Haskeô, ed-Diirrii'l-muhtôr ferhu Tenvfri'f-ebsôr ve cômi'i'f-bihôr, thk.: Abdilim ün' im
Halil İbrahim, Dfı.nı'l-lditübi'l-ilmiyye, Beyrut 1423/2002, s. 67. Tahtavi de 've eel/e
wrôr7ke'rıin cenaze namazı dışında terkinin evla olduğunu tercih eder. Bkz. etTahtavi, HôfiJ'elii't-Tahtôvf alô merôkı'/felôh, s. 584.
119
İbn Abidin, &ddii'f·!lllfbtôr ale'd-Diini'f-llmhtôr, I, 488.
ııo
Kamillvfuas, Tectfd-i Sarib Terciimeıi, N, 491-492.
121
Bkz. Nevevi, Ebu Zekeriyya Yahya b. Şeref (ö. 676/1277), ei-Mec1111i' ferhll'f-mJilıezzeb
(1-XX),thk.: Mahmud Matrahl, Dfı.ru'l-fikr, 1. Baskı, Beyrut 1417/1996, V, 17;
Ravzatii'l-tôlibftı ve 1111/detii'I-JJJi!ftill (I-XII), thk.: Züheyr eş-Şaviş, el-Mektebü'l-İslfı.m.l,
Beyrut, Şam, Amman, ill. Baskı, 1412/1991, II, 71; İbn Kesir, Ebü'l-Fida
İmadüddin İsmail b. Ömer (ö. 774/1373), Tabakôtii'f-Şôji!J.Jıfll, thk.: Enver el-Biz,
Dfı.nı'l-Vefa, (y.y.), 2004, s. 398, 399.
274
Sabri ÇAP
Ancak ona nisbet edilen bu görüşü İbn Salalı (ö. 643/1245) garib olarak
nitelemektedir. 122
Celal Yıldırım ise 've eel/e senaiike' ifadesinin eliğer namazlarda
söylenmeyip cenaze namazında söylenmesinin bir kıs1m hikmederinden
bahseder. Yıldırım şöyle demektedir:
"el-Asıl, e1ı-Nevadir
gibi kaynak kitaplarda cenaze namazının
dışında bu cümlenin okunmaması oradaki dua makamına ve onun
eşrar ve hikmetine daha uygundur, sonucuna işaret edilmektedir.
Allah'ı layıkıyla övm~k ne mümkün... o kendisini övdüğü gibi
uludur. Cenaze namazında mü'min kardeşimiz için dua ederken,
namazın başlangıcında yine Sübhaneke'yi okuyoruz. Ne var ki ve
eel/e smaiike'ye burada yer veriyoruz. Bunun birçok nedeni vardır: _
a-) Her
duanın
ve duada yer alan kelime ve cümlenin bir makamı vardır ki onun başka bir yerde okunınası aynı feyiz ve
rahmete kapı açmaz.
O halde ve eel/e senaiike'nin feyiz ve rahmet makamı, cenaze
namazındadır.
b-) Ölen kardeşimiz için Allah'ın rahmet ve mağ:firetini
dilerken O'nun yüceliğini, azarnet ve kudretini, rahmet ve
inayerini önce Sübhaneke ile anlatmaya ya da dile getirmeye
çalışıyoruz. Bu açıdan O'nun geniş rahmet ve mağfiretini
diliyoruz. Ve celle senaüke diyerek O'nun rahmet ve mağ:firetinin,
azarnet ve kibriyasının yüceliğine erişmenin mümkün olmadığını,
en üstün övgüye ancak O'nun layık bulunduğunu kalbimizden
dilimize getirmeye çalışıyor ve "ve celle senaüke" cümlesiyle bunu
ifade ediyoruz.
c-) Bu cümlenin cenaze namazında okunduğunda kalbe
yerde okunmasıyla elde etmek o ölçüde te'sirli
değildir. Bu bakımdan dualarda rivayet edilen şekle bağlı kalmakta
. büyük yarar vardır. Ve cellesenaüke cümlesinin vereceği şifayı
verdiği şifayı başka
122
Bkz. İbn Salah, Tabakôtii'I-F11kabô ef-.Şft}i!JJ•e (I-II), thk.: Muhyiddin Ali Necib,
Daru'l-beşairi'l-İslim.iyye, I. Baskı Beyrut 1992, I, 209.
Fılehi İhtilaflarda İ.flladsız RivqJ•etlerin Ro/ii
275
biraz da bu açıdan değerlendirmek gerek.ir." 123
Yukanda zikredilen tartışmalarda fakihlerin ileri · sürdükleri
gerekçelerden de anlaşıldığı gibi cenaze namazında 've eel/e senôiike'
ifadesinin söylenip söylemnemesi ile il!gili ihtilaflar tamamen rivayerin
sıhhati ile ilgili olup bu ifadenincenaze namazında söylenmesinin
herhangi bir hikmeti söz konusu değildir.
Sonuç
- Resill-i Ekrem (s.a.v.) namaza başlarken farklı dualar okumuş,
bunlardan bazılauru da daha çok tekrarlamıştı.r. Fıkhl mezhepler ise
ilerleyen asırlarda Resillüllah'ın sünnetindeki bu genişliği daraltarak
otorite kabul ettikleri sahabe ve tabiinin uygulamalan olan veya Hz.
Peygamber'in daha çok tekrarlarlığını düşündükleri dualardan birini esas
almışlar ve namaziara başlarken bunlardan birinin okunmasını tercih
etmişlerdir. Hanefiler ise bütün namazlarda ifti.tah tekbirinden sonra
Sübhaneke duasının okunmasını benimsemişlerd.ir. Cenaze namazında
Resillüllah (s.a.v.) diğer namazlardan farklı dualar okumuştur. Merffi
rivayerlere yer veren temel hadis kaynaklannda cenaze namazında Resill-i
Ekrem'in (s.a.v.) üçüncü tekbirden sonra okuduğu farklı dualar
bulunmakta, hatta bu duaların kaçıncı tekbirden sonra olduğuna işaret
edilmemektedir.
Cenaze
namazında
Resillüllah'ın
(s.a.v.)
Sübhinekeduasıru okuduğuna dair bir rivayere hadis ve fıkıh
kaynaklannda rastlanılmamıştı.r. Musannefler gibi merffi ve mevkılf
rivayerlere birlikte yer veren kaynaklarda ise salıibe ve tabifuıdan cenaze
namazının her bir tekbirinden sonra okuduklan dualada ilgili rivayetler
yer almaktadır. Merffi ve mevkılf rivayetler dikkate alındığında cenaze
namazında okunacak dualar hususunda diğer namaziara kıyasla oldukça
geniş bir serbestlik olduğu görülmektedir.
Namaza başlarken Sübhaneke
Hanbelifakihler hemfikir iken cenaze
okunınası
hususunda Hanefi ve
namazında eliğer namazlar gibi
Sübhanekeduasının okunınası görüşü sadece Handilere mahsustur. Bu
görüş, esas itibariyle farz veya nafile bütün namaziara başlarken 'hamd-ii
se11ô'da bulunma hükmüne dayanmakta olup bütün namaziara Sübhaneke
123
Celal Yıldırım, Koj•naklaf!Jıla İslam Frkhr (I-IV), Uysal Kitabevi, V1. Baskı, Konya
1991, I, 255-256.
276
Sabri ÇAP
ile başlama hükmünden harekerle cenaze namazı da bir namaza
benzetilerek aynı duanın okunınası kabul edilmiştir.
Erken dönem hadis kaynaklannda Sübhaneke'nio 've eel/e senaiike'
ile birlikte geçtiği bir rivayet tespit edilememiştir. Sübhaneke'nio 've eel/e
senaiike' ile birlikte yer aldığı hadis kaynağı olarak Deylemi'nin Firdevsii'/ahbalı görülmektedir. Şafll mezhebine bağlı olmasına rağmen Gazili de
İ~dsında Sübhaneke'yi mezkfu ifadeyle birlikte zikretmiştir. Hanefi
kaynaklannda Sübhaneke'nin 've eel/e senaiike' ile birlikte okunacağı görüşü
Muhammed· eş-Şeybfuıi'ye nispet edilmekle birlikte onun eserlerinde
böyle bir ifadesine rasrlanamarnıştır. Görülebildiği kadanyla bu görüşü
eş-Şeybfuıi'ye nispet eden ilk kişi Serahsi olup, İmam Muhammed'in
eserine atıfta bulunurken kitap adı matbu metinlerde farklı şekillerde yer
almıştır: Bu kanşıklık daha sonraki Hanefi fıkıh kaynaklannda da devam
etmiştir. Fakililer Şeybam'ye nispet edilen bu görüşün onun eserlerinde
olup olmadığını tahkik etmemişlerdir.
Bilhassa Türkçe ilmihallerde cenaze namazında Sübhaneke'nin 've
eel/e smaiike' ile birlikte okunınası vurgulanmakta, diğer namazlarda ise bu
ifadenin okunup okunmaması hususunda bir değerlendirme yer
almamaktadır. Fıkıh kaynaklannda ise 've eel/e senaiike' ifadesi genel olarak
cenaze namazı bağlamında değil, namaziann başlangıcında okunacak dua
konusunda ele alınmaktadır. Hanefi fakihler Sübhaneke duasının
sözkonusu ifade ile birlikte okunınası hususunda farklı görüşle+ ileri
sürmüşlerdir. 'Ve eel/e senaiike'nill bütün namazlarda okunabileceğini dile
getirenler olduğu gibi, bu ifadenin farz namazlar dışında bütün nafile
namazlarda okunabileceğini savunanlar da vardır. Yine meşhur
rivayerlerde
mevcut
olmayan
kısmın
cenaze
namazında
okunmayabileceğini söyleyenietle birlikte bunun bütün namazlarda
okunup okunmaması hususunda kişinin muhayyer olduğunu belirten
fakihler de mevcuttur. Cenaze namazında harnci ve sena olarak
Sübhaneke'den başka bir duanın okunınası da mümkündür. Bir kısım
fakihler ise cenaze namazının bazı yönleriyle namaza benzemekle birlikte
rükı1 ve s~cde olmaması sebebiyle murlak olarak namaz sayılamayacağı
gerekçesiyle bahse konu ifadenin sadece cenaze namazında okunabileceği
görüşündedirler. Hanefi· fakihlerin çoğunluğu ise 've eel/e senaiike'
ifadesinin meşhur rivayerlerde yer almamış olmasını dikkate alarak cenaze
namazı da dahil olmak üzere bunun bütün namazlarda okunmaması
gerektiğini söylemişlerdir.Kanaatimizce hem temel hadis kaynaklannda ve
Fıkhi İhtilajlarda İsnadsız Rivayetlerin Ro/ii
277
hem de fıkıh literatüründe ne Resill-i Ek.rem'e (s.a.v.) ve ne de sahabeden
birine bilinen bir isnadla ulaşmayan bu ifadenin cenaze namazında da
söylenmemesi daha isabetlidir. Cenaze namazı Allah'a hamd ve sena,
Reswüllah'a (s.a.v.) salavat ve cenaze ile birlikte bütün mü'minlere
duadan ibaret olduğundan, Sübhaneke'nin 've eel/e senaüke' ile birlikte
okunmasının zorunluluk derecesinde gerekli görülmesi uygun değildir. Bu
düşüncenin daha ziyade ilmihallerden veya ilmihallere dayanan diğer dini
kitaplar ve yaygın din eğitiminden kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Cenaze
namazında hamd-ü sena, salavat ve dua farklı ifadelerle yerine getirilebilir.
Geniş dini bilgiye sahip olmayanlara bu ifadenin öğretilmesi de
kanaatimizce gereksizdir. Ve eel/e senaüke' ile ilgili durum, İslam'ın ilk
dönemine ait bazı hususlann sonraki asırlara teamill olarak nakledildiği
halde rivayet olarak nakledilmediğini de göstermektedir. Herhangi bir
isnadlı rivayete dayanmayan benzer uygulamalar ise başlı başına bir
araştırma konusudur.
278
Sabri ÇAP
KAYNAKÇA
Abdürrezzak, Ebu Bekr Abdürrezz:ik b. Hemmam es-San'aru (ö.
211/827), Mıtsamıef (I-X), thk.: Eymen Nasrudclin el-Ezheıi,
Daru'l-kütübi'l-ilmiyye, I. Basla, Beyrut 1421/2000.
Ahmed b. Hanbel, Ebı1 Abdiliili Ahmed b. Muhammed eş-Şeybaru, (ö.
241/855), ei-Miisned (I-VI), el-Mektebü'l-İsl:lmi, S. Basla, Beyrut
1405/1985.
Ahmed b. Hanbel, Mesai~ Abdullah b. Ahmed b. Hanbel rivayeti, thk.:
Züheyr eş-Şaviş, Mektebetü'l-islam1, I. Baskı, Beyrut 1401/1981.
Ayni, Ebu Muhammed Bedredelin Mahmud b. Ahmed b. Musa el-Hanefi
(ö. 855/1451), ei-BiJJqye Jerhrt'I-Hidqye (I-XIII), neşr.: Diru'lkütübi'l-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1420/2000.
Baberô, Ekmelüdclin Muhammed b. Mahmud b. Ahmed el-Baberô erRUmi el-Mısô (ö. 786/1384), ei-İnq)'e Jerh11'l-hidqye (I-X), (Hidaye
ile birlikte), Daru'l-fikr, (y.y.) tsz.
Beyhaki, Ebu Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. AJi (ö. 458/1066), es-Siimnii'lkiibra (I-XI), thk.: Muhammed Abdülkadir Ata, Daru'l-kütübi'lilmiyye, m. Baskı, Beyrut 1424/2003.
.
Beyhaki, ed-D11aii'l-kebir (I-ll), thk.: Bedr b. Abdullah, I. Baskı, Kuveyt
2009.
Buhaô, EbU Abdiliili Muhammed b. İsmail (ö. 256/869), ei-CaJJJf~t's-sahfh
(I-VIII), el-Mektebetü'l-İsl:lmiyye, İstanbul tsz.
Buhaô, el-Edebii'l-mi!fred,thk.: Semir b. Emin ez-Züheyô, Mektebetü'lmearif, I. Baskı, Riyad 1419/1998.
Dabbi, Fudayl b. Gazvan (ö. 195/810), ed-D11a, thk.: Abdiliaziz b.
Süleyman, Mektebetü'r-Rüşd, Riyad 1419/1999..
Darnacl Efendi, Abdurrahman Gelibolulu Şeybizade (ö. 1078/1667),
Met111a '11'1-enhurftŞerhi Miilteka'i-ebh11r (I-IV), thk.: Halil İmxan elMansılr, Daru'l-kütübi'l-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1419/1998.
---
Darekutni, Ebü'l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed (ö. 385/995), es-SiiJıe1ı (IIV), thk.: Abdullah Haşim Yemani el-Medeni, Diru'l-ma'rife,
Beyrut tsz.
Fıkhi İhtilaflarda İsnadsız Riuqyetlmiı Ro/ii
279
Dfu:iml, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahman (ö. 255/868), esSiilım (I-II), thk.: Fevvaz Aluned Zümerli-Hıilid es-Seb'u'l-alemi,
Daru'l-kütübi'l-'Arabi, I. Baskı, Beyrut 1407/1987.
Deylemi, Ebu Şüca'Şirılye b. Şehredar b. Şirılye (ö. 509/1115), Firdevsü'lahbar bi me'siiti'l-hitab (I-V),thk.: Said b. Besyılni Zağlıll, Dıiru'l­
kütübi'f-ilmiyye, Beyrut 1406/1986.
Ebu Davıld, Süleyman b. el-Eş'as es-Sicistini (ö. 275/888), es-Sünen (I- IV), thk.: Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, el-Mektebetü'lİslamiyye, İstanbul tsz.
Elbani, Muhammed Nasırudclin, Ahkamii'l-cenaiz ve bide'uha, Mektebetü'l. mearif, I. Baskı, Riyad 1412/1992.
Elbaru, Sıfatu salôti'n-nebf mine't-tekbfr ile't-tes!ftJı ke mneke teraha,
Mektebü'l-Mearif, X. Baskı, Riyad tsz.
el-
Gazill, Ebu Hamid Muhammed b . Muhammed b. Muhammed b.
Aluned et-Tusi (ö. 505/1111), İl!Jau UIUmi'd-df!ı (I-IV), Dıiru'l­
Ma'rife, Beyrut tsz.
Hakim, Ebu Abdiliili Muhammed b. Abdullah b. Muhammed enNisaburi (ö. 405/1014), ei-Miistedrek 'a!e's-sahfhayn (I-IV), thk.:
Mustafa Abdülkadir Ata, Daru'l-kütübi'l-'ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut
1411/1990.
Halebi, Burhinedclin İbrahim b. Muhammed b. İbrahim (ö. 956/1549),
Miilteka'l-ebhur (I-IV), (Mecma 'u'l-enhur ile birlikte), thk.: Halil
İrruin el-Mansfu, Dıiru'l-kütübi'l-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut
1419/1998.
Haskefi, Alaedclin Muhammed b. Ali b. Muhammed ed-Dunaşki (ö.
1088/1677), ed-Dünii'l-miinteka ft ferhi'I-Mülteka (I-IV), (Mecma't~'l­
enhm' ile birlikte), thk.: Halil İmnln el-Mansfu:, Daru'l-kütübi'lilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1419/1998.
Haskefi, ed-Dünii'l-muhtar ferhu Tenvfri'l-ebsar ve cami'i'l-bihô1; thk.:
Abdülmün 'im Halil İbrahim, Daru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut
1423/2002.
Hazin, Ebü'l-Hasen Alaüddin Ali b. Muhammed b. İbrahim el-Bağdadi
(ö. 741/1341), Lübôbü't-te'vf!ft meani't-te1ı;if~ thk.: Mul1ammed Ali
Şahin, Daru'l-kütübil-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1415.
280
Sabri ÇAP
Heyseı:ni, Nılreddin
Ali b. Ebi Bekr (ö. 807 /1404), Mec!Jıa'1f'z-zeua'id ve
Dam'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 1408/1988.
nıellba~t'lfeua'id (1-X),
Iraki, Ebü'l-Fazl Zeynüddin Abdunahim b. el-Hüseyn b. Abdirrahman
(ö. 806/1404), ei-Mrlğ11f an hamli'l-esfôrfi'l-esfôr ft tahrfci ma fi'I-İhyai
mıiıe'l-ahbar (İhya ile birlikte).
İbn Abidin, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdiliaziz ed-Dımaşki (ö.
1252/1836), Reddii'l-mt~htar ale'd-Diini'I-?Jıtthtar (1-VI), Daru'l-fikr,
IT, Şaskı, Beyrut 1412/1992.
İbn Ebi Şeybe, el-lıJI11samıef (I-XVI), th.k.: Muhammed b. Abdullah elCum'a ve Muhammed b. İbrahim el-Lahyeran, Mektebetü'r-rüşd
Naşirfuı,
I. Basla, y.y. 1425/2004.
İbnü'l-Hümam, Kemileddin Muhammed b. Abdilivahid b. Abdülhamid,
(ö. 861/1457), Fethtt'l-kadfr (1-X), (Merginini'nin Kitabii'l-hid4Je'si
ile birlikte), Dam'l-Fikr, (y.y.) tsz.
İbn Kesir,
Ebü'l-Fida İmadüddin ~smail b. Ömer (ö. 774/1373),
thk.: Enver el-Baz, Dam'l-Vefa, (y.y.) 2004.
Tabakatii'f-Şôfi[yyilı,
İbn Kudame, Ebu Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed b.
Muhammed b. Kudame (ö. 620/1223), ei-Mılğ11f (I-XV), thk.:
Abdullah b. Abdülmuhsin, Abdülfettah Muhammed, Dam
ilemi'l-kütüb, IIT. Baskı, Riyad 1417/1997.
İbn Mace, Ebu Abdiliili Muhammed b. Yezid el-Kazvini (ö. 275/888),
es-Siinen (I-II), tlık.: M. Fuad Abdilibiki, Dam ihyii't-türasi'lA.rabi, (y.y.) 1395/1975.
·
İbn Maze el-Buhiı:i, Burhanüddin Ebu'I-Meili Mahmud b. Ahmed b .
Abdiliaziz el-Hanefi (ö. 616/1219), ei-Mı1hft ei-Biirhô11ffi'l-fikhi'tı­
NII'matıi (I-IX), thk.: Abdilikerim Sfuni el-Cündi, Daru'l-Kütübi'lİlmiyye, I. Basla, Beyrut 1424/2004.
İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim b. Muhammed el-Mısri (ö.
970/1563), ei-Bahm'r-raik jer!Jtl Ken:d'd-dekôik (I-VIII), Daru'lkütübi'l-İslami, II. Baskı, (y.y.) tsz.
İbn Nüceym, m-Nehm'Jfjik 1erh11 Ken:d'd-dekaik (I-III), tlık.: Ahmed Azv
İnaye, Dam'l-kütübi'l-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1422/2002.
Fıkhi İhtilaflarda İsnar:Uız Rivqyetleniı Ro/ii
281
İbn Salah, Tabakatii'I-Fı1kaha ej-Şa}iryye (I-II), thk.: Muhyiddin Ali Nedb,
Dam'l-beşairi'l-İslfuniyye, I. Baskı Beyrut 1992.
Karafi, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. İd.ris b. Abdürrahim (ö.
684/1285), ez-Zehira (I-XIV), thk.: Muhammed el-Hacd, D aru'lGarbi'l-İslfuni, Beyrut 1994.
I<asani, Alaadelin Ebu Bek.r b. Mes'ud el-Hanefi (ö. 587 /1191), Bedai'u'ssa11ai' ft tertfbiJ-ferai' (I-X), thk.: Ali Muhammed Muavviz, Adil
- Ahmed Abdülmevcud, Dam'l-kütübi'l-ilmiyye, II. Baskı, Beyrut
1424/2003.
Ebu Abdillah Seclidüddin Muhammed b. Muhammed b. Ali (ö.
705/1305), Mii'!Jıeti/1-lllllsa/1~ Daru't-ttbaati'l-Amira, (y.y.)1284.
Kaşg:iri,
Kudfui, Ebü'l-Hüseyn Ahmed b. Ebi Bekr Muhammed b. Ahmed elKudfui (ö. 428/1037), Muhtasam'l-l.Vtdfiri fi'l-fikhı'I-Hallefl thk.:
Kfunil Muhammed Muhammed Uveyda, Dam'l-kütübi'l-ilmiyye,
I. Baskı, Beyrut 1418/1997.
M:ilik b. Enes, (ö. 179/795), ei-Muvatta' (I-II), thk.: M. Fu:id Abdülbaki,
Dam ihy:ii't-tür:isi'l-Arabi, (y.y.) tsz.
M:ilik b. Enes, ei-Müdevvenetii'l-kiibra (I-IV), Salınlin b. Said et-Tenılhl
'rivayeti, D am'l-kütübi'l-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1415/1994.
Mergin:ini, Burhanüddin Ebu'I-Hasan Ali b. Ebi Bekr b. Abdülcelil elFergani (ö. 593/11 97), ei-Hidaye ferhı1 Bidayeti'l-miibtedt (I-IV), elMektebetü'l-İsl:imiyye, (y.y.) tsz.
Mevsıli,
Ebü'l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmud b. Mevdud (ö.
683/1284), ei-İht!Jıar li-ta'ltli'l-mtthtar (I-V), thk.: Zübeyr Osman elCa'id, D:iru'l-Erkam b. Ebi'l-Erkam, Beyrut tsz.
Miras, I<amil, Sahth-i Buharf Mtthtasan Tecrid-i Sarih Tercemesi ve
DİB Yayınlan, 7. Baskı, Ankara 1982.
Şerh~
IV,
Molla Hüsrev, Mehmed b. Fer:imurz b. Ali (ö. 885/1480), Diirerii'lhukkam ptrhtt Gureri'l-ahkan1 (I-Il), Dam İhy:ii'l-kütübi'l-Arabiyye,
(y.y.) tsz.
·
Müslim, Ebü'l-Hüseyn Müslim b. el-Hacc:ic el-Kuşeyri en-Nis:iburi (ö.
261/874), ei-Cami'u's-sahth (I-V), thk.: M. Fuad Abdülb:iki, elMektebetü'l-İslamiyye, İstanbul tsz.
282
Sabri ÇAP
Nes:ü,Ebu Abclirrahman Ahmed b. Şu'ayb b. Ali (ö. 303/915), Amelii'iyevllı ve'i-l~yle,thk.: Faruk Hammade, Müessesetü'r-ris:ile, 2. Baskı,
Beyrut 1406.
Nes:ü, es-Siilwı (I-VITI), Dam ihyai't-türasi'l-Arabi, Beyrut tsz.
Nes:ü, es-Siinenii'I-I.Vibra (I-X), thk.: Hasan Abdülmun 'im Çelebi,
Müessesetü'r-ris:ile, I. Baskı, Beyrut 1421/2001.
Nevevi, Ebu Zekeriyya Yahya b. Şeref (ö. 676/1277), ei-Mecmu' ferlm'imiihezzeb (I-XX),thk.: Mahmud Matrahl, Daru'l-fikr, 1. Baskı,
Beyrut 1417/1996.
Nevevi, Ravzatii't-ta/ibtn ve ti11Jdetii'l-mi!Jtfn (I-XII), thk.: Züheyr eş-Şaviş, elMektebü'l-İslami, Beyrut, Şam, Amman, ID. Baskı, (y.y.)
1412/1991.
Ruyani, Ebü'l-Mehasin Fahru'l-İslam AbdülvaJ:ıid b. İsmill b. Ahmed etTabeı:i (ö. 502/1108), Bahm'i-miizehheb (I-XIV), thk.: Tank Fethi
es-Seyyid, Dam'l-kütübi'l-ilmiyye, I. Baskı, (y.y.) 2009.
Serahsi, Ebu Bekr Şemsü'l-eimme Muhammed b. Ebi Sehl Ahmed (ö.
483/1 090), Mebsfit (I-XXXI), Daru'l-ma'rife, Beyrut tsz.
Şafii, Muhammed b. İdris eş-Şafi.i (ö. 204/820), ei-Üm11ı (I-XI), thk.: Rıfat
Fevzi Abdülmuttalib, Dam'l-vefa, I. Baskı, (y.y.) 1422/2001.
Şeybani, Ebu Abdillliı Muhammed b. Hase~ b. Ferkad, (ö. 189/805), elAsar (I-II), thk.: Ahmed İsa el-Mu'saravi, D arus-Selam, I. Baskı,
Kahire 1427/2006.
Şeybani, ei-Asl=ei-Mebsiit(I-V), thk.: Ebü'l-Vefa el-Efgfuıi, Aıemü'l-kütüb,
I. Baskı, Beyrut 1410/1990.
Şeybaru,
ei-Asl=ei-Mebsiit (Ivfukaddime+ I-XII), thk. ve dirase: Mehmet
Boynukalın, Dam İbn Hazm, Beyrut 2012/1433.
Şeybaru,
ei-Hiicce ala ehli'i-lviedflıe (I-IV),tashih ve ta'lik: Seyyid Mehdi
Hasan el-K11aru, Aıemü'l-Kütüb, lll. Baskı, Beyrut 1403/1983.
Arnmar b. Ali el-Vefai el-Mısri (ö.
1069/1659), Haf!Jetii Şiiliilıbiilalt(I-IT), (Diire1ii'I-H11kkôm fer/JII
Gt~reli'I-Ahkam ile birlikte), Dam ihyru'l-kütübi'l-Arabiyye, (y.y.)
tsz.
Şürünbülili, Ebü'l-İhlas. Hasen b.
Fıkhi İhtilaflarda İsnadsız Rivayetleri11 Ro/ii
Şürünbülill,
Baskı,
Merôkı'lfelôh bi-İmdôdi'lfettôh,Dfu:u'l-kütübi'l-ilmiyye,
283
II.
Beyrut 1424/2004.
Taberaru, Ebü'l-K.asım Müsnidü'd-Dünya Süleyman b. Ahmed b.
Eyyı1b (ö. 360/971), Kitôbii'd-duô (I-III), thk.: Muhammed Said b.
Muhammed Hasan el-Buhan, Daru'l-beşiiri'l-islamiyye, I. Baskı,
Beyrud407/1987.
· Taberaru, el-Mıt'cenıii'l-evsat (I-X), thk.: Tarık b. Ivazullah b. Muhammed,
- Abdülmuhsin b. İbrahim el-Huseyru, Daru'l-harameyn, Kahire
tsz.
Tahavi, Ebu Ca'fer Ahmed b . Muhammed b. Sel:lıne el-Ezdi el-Hacô elMısri (ö. 321/933), Şerhı1 Ma'ôni'l-ôsôr (l-V), thk.: Muhammed
Zelıra en-Neccar, Muhammed Seyyid Cadülhak, .Aıemü'l-kütüb,
I. Baskı, (y.y.) 1414/1994.
Tahcivi, Ahmed b . Muhammed b. İsınan ed-Dılkati et-Tahtavi (ö.
1231/1816), Hôt!Jetii't-Tahtôvf ala merôkı'lfelôh 1erhıt Niiri'l-izôh,
thk.: Muhammed Abdiliaziz el-Hilidi, Daru İhyai'l-kütübi'l­
ilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1418/1997.
Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa b . Sevre (ö. 279/892), es-Siinm (I-X),
Ta'lik veyayına hazırlayan: İzzet Ubeyd ed-Du'asi,el-Mektebetü'lİslamiyye, İstanbul tsz.
Yemem, Ebu'l-Hüseyn Yahya b. Ebi'l-Hayr eş-Şafii (ö. · 558/1163), elB~ôn .ft me!{/ıebi'l-ifltôm eJ-Şôfii (I-XIII), thk.: Kasım Muhammed
en-NUri, Daru'l-Minhac, I. Baskı, Cidde 1421/2000.
Yıldınm, Celal, Koynaklmryla İslam Fzkhı (I-IV), Uysal Kitabevi, VI. Baskı,
Konya 1991.
Zeyle'i, Ebu Muhammed Cemaleddin Abdullah b. Yusuf b. Muhammed
(ö. 762/1360), Nasbtt'r-raye li ehôdfsi'l-Hidaye1 (I-V), Daru'lKütübi'l- İlmiyye, III. Baskı, Beyrut 201 O.