Gümrük Birliği ile Nereye?
advertisement
Türkiye-Avrupa Birliği Ortaklık İlişkileri ve Gümrük Birliği Süreci Yrd.Doç.Dr.Dilek Seymen DEÜ.İİBF İktisat Bölümü Türkiye-Avrupa Birliği Ortaklık İlişkileri ve Gümrük Birliği Süreci 9 9 9 Avrupa Birliği ile Ortaklık Anlaşması İlişkileri ve Gümrük Birliği z Hazırlık Dönemi z Geçiş Dönemi z Son Dönem: Gümrük Birliği Süreci Türkiye-AB Gümrük Birliği Sürecinde Kaydedilen Gelişmeler GB Sonra Türkiye-AB Dış Ticaretinin Değerlendirilmesi Dilek Seymen© 2 Avrupa Birliği ile İlişkiler ve Gümrük Birliği Süreci 9 Türkiye ile AB ilişkisinin iki boyutu söz konusudur; ¾ Bunlardan ilki, Türkiye’nin Temmuz 1959’da AET’na ortaklık anlaşması imzalamak üzere başvurusu ile başlamıştır. Bugün Türkiye ile AB arasındaki Gümrük Birliği bu ilişkiye dayanmaktadır. ¾ İlişkinin diğer yönü ise 14 Nisan 1987 tarihinde AET’na yapılan tam üyelik başvurusudur. Dilek Seymen© 3 9 Türkiye ile AB arasındaki ortaklık ilişkileri, 1959 yılındaki başvurunun ve 4 yıl süren görüşmelerin ardından 12 Eylül 1963 tarihinde Ankara Anlaşması’nın imzalanmasıyla sonuçlanmıştır. 9 Ankara Anlaşması, Türkiye ile AET arasında “ortak üyelik” statüsü kurmuş ve 1 Aralık 1964 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Dilek Seymen© 4 9 Türkiye’nin AET ile ortaklık anlaşması yapmak istemesinin çeşitli nedenleri söz konusudur; •Bunlardan ilki ve en önemlisi, Yunanistan’ın 8 Haziran 1959 tarihinde AET’ye başvurusudur. •Diğer bir neden olarak da Türkiye’nin belirlediği Batılılaşma hedefi ve Batı ile ilişkilerini geliştirme isteği belirtilebilir. Dilek Seymen© 5 9Anlaşmanın amacı, “Türkiye ekonomisinin hızlandırılmış kalkınmasını ve Türk halkının çalıştırılma seviyesinin ve hayat şartlarının yükseltilmesini sağlama gereğini tümü ile göz önünde bulundurarak, taraflar arasında ticari ve ekonomik ilişkileri aralıksız ve dengeli olarak güçlendirmeyi teşvik etmek” olarak belirlenmiştir.(Md.2/1) 9Ankara Anlaşması, Türkiye ile Topluluk arasında aşamalı olarak bir gümrük birliğinin kurulmasını öngörmektedir. Dilek Seymen© 6 9 Anlaşmayla birlikte Türkiye ve AET arasında gümrük birliğine geçişte üç dönem öngörülmüştür; ¾ Hazırlık Dönemi ¾ Geçiş Dönemi ve ¾ Son Dönem (Gümrük Birliği Süreci) Dilek Seymen© 7 Hazırlık Dönemi 9 Hazırlık dönemi, 1 Aralık 1964 tarihinde uygulanmaya başlamıştır. Topluluk tek taraflı yükümlülüklerle Türkiye ekonomisini güçlendirmeye ve gümrük birliğine geçişe hazır duruma getirmeye çalışmıştır. Anlaşmaya ekli geçici protokol ve mali protokol çerçevesinde Topluluğun Türkiye’ye belli ürünlerde tarife kolaylıkları tanıması ve mali yardımda bulunması hükme bağlanmıştır. Dilek Seymen© 8 9 Bu dönemde Topluluk, Türkiye’ye 175 milyon ECU’luk bir dış yardım yapmış ve geleneksel ihraç ürünlerini (tütün, kuru üzüm, incir ve fındık gibi) bir kontenjan dahilinde düşük gümrüklerle ithal etmiştir. 9Söz konusu dönemde Türkiye’nin tek yükümlülüğü ise ekonomisini güçlendirerek geçiş dönemine hazırlanmak olmuştur. 9Böylece tek taraflı Topluluk tavizlerine dayalı olan Hazırlık Dönemi, Türkiye AET ortaklığının tamamen sorunsuz bir aşamasını oluşturmuştur. Dilek Seymen© 9 Geçiş Dönemi 9 Geçiş döneminde, Türkiye ile Topluluk arasında bir gümrük birliği gerçekleştirilmesi ve ortaklığın iyi işlemesini sağlamak amacıyla Türkiye’nin ekonomi politikalarının Topluluğunkine yaklaştırılması, bunun için de gerekli ortak eylemlerin geliştirilmesi öngörülmüştür. 9 Bu dönemin süresinin birlikte belirlenecek istisnalar saklı kalmak üzere 12 yılı geçmemesi kararlaştırılmıştır. (Md.4) Dilek Seymen© 10 9 Türkiye’nin 1967 yılında geçiş dönemi için başvurusuyla birlikte gerçekleştirilen görüşmelerin ardından 23 Kasım 1970’de Brüksel’de geçiş koşullarını belirleyen Katma Protokol imzalanmış ve 1 Ocak 1973’de yürürlüğe girmiştir. 9Katma Protokol, prensip olarak 12, istisnai olarak 22 yıl sürecek olan geçiş döneminin esaslarını belirlemektedir. Katma Protokolde sanayi malları için gümrük birliği, tarım ürünleri için ise tercihli bir rejim öngörülmüştür. Dilek Seymen© 11 9 Geçiş döneminin en önemli özelliği, Türkiye’nin hazırlık döneminde herhangi bir maddi yükümlülük almamasına karşılık bu dönemde AET’ye karşı bir takım karşılıklı ve dengeli yükümlülükler üstlenmiş olmasıdır. 9 Topluluk Türk sanayi ürünlerine uyguladığı gümrük vergileri ve eş etkili vergileri bazı istisnalar dışında tamamen kaldırılmıştır. 9Türkiye ise, Topluluk Menşeli sanayi ürünlerine uyguladığı gümrük ve eş etkili vergileri 12 yıl içinde aşama aşama kaldırmayı taahhüt etmiştir. Ancak rekabet gücü daha zayıf olan sanayi ürünleri için bu süre 22 yıla uzatılmıştır. Dilek Seymen© 12 9 Türkiye’nin üstlendiği diğer yükümlülük ise OGT’ne uyum ve kotaların kaldırılmasıdır. Katma Protokolde öngörülen gümrük indirimi, 9 OGT’ne uyum ve kotaların yükümlülükleri Tabloda gösterilmiştir. Dilek Seymen© kaldırılması 13 12 YILLIK LİSTEDE İNDİRİM ORANI (%) KONSOLİDE SERBESTİ ORANI (%) 22 YILLIK LİSTEDE İNDİRİM ORANI (%) SERBEST OLMAYAN MALLARDA KONTENJAN ARTTIRIM %'Sİ YILLAR YILLIK OGT YILLIK YILLIK OGT 1973 10 - 35 5 - 1974 - - - - - 1975 - - - - - 1976 10 - 5 5 - 1977 - 20 - - - 1978 10 - - - - 1979 10 - - 5 - 1980 10 20 - - - 1981 10 - 5 - - 1982 10 20 - 5 - 1983 10 - - - 20 1984 10 - - - - 10 1985 10 40 - 10 - 20 1986 15 10 - 1987 - - - 1988 - 10 30 1989 - - - 1990 - 10 - 1991 20 10 20 1992 - - - 1993 - 10 - 10 - 10 30 1994 1995 Dilek Seymen© TAM SERBESTİ 10 10 10 10 20 20 20 20 TAM SERBESTİ 14 9 Geçiş döneminin ilk yılında (1973-1976) uygulama Katma Protokolde planlandığı gibi yürütülmüştür. 91976 yılından sonra Topluluk ile Türkiye arasındaki ilişkilerde sorunlar yaşanmaya başlanmıştır; • Türkiye, tarife indirimleri ve miktar kısıtlamalarında öngörülen yükümlülüklerini yerine getirememiştir. • Topluluğun petrol krizi ve yaşanan stagflasyon nedeniyle işgücünün serbest dolaşımını öngören yükümlülüklerini yerine getirmeyeceği anlaşılmıştır. • Lome Sözleşmesi ve Genelleştirilmiş Preferanslar Sistemi kapsamında az gelişmiş ülkelere tanınan sanayi ve özellikle de tarım tavizleri, Türkiye’nin Katma Protokol kapsamında elde ettiği tavizleri önemli ölçüde a şındırmıştır. 15 Dilek Seymen© • Topluluğun tekstil sektöründe Türkiye ile devlet düzeyinde pazar payını düzenleme anlaşmaları kapsamında kota uygulama çabaları ilişkileri gerginleştirmiştir. • Türkiye ile AET arasındaki ilişkilerin 1976 yılından itibaren sorunlarla karşılaşmasının ardından tarife indirimleri ve OGT’ne uyum yükümlülükleri ertelenmiştir. •Bu dönemde ilişkilerin canlandırılması yönündeki çabalara rağmen, 12 Eylül 1980 tarihinde askeri idarenin başa geçmesiyle birlikte ilişkiler tamamen donmuştur. Dilek Seymen© 16 916 Eylül 1986’da, Türkiye-AT Ortaklık Konseyinin, 1980’de ilişkilerin dondurulmasından sonra, ilk kez Bakanlar düzeyinde toplanması, Türkiye-Topluluk ilişkilerinin normale dönmesinin başlangıcı olarak kabul edilebilir. 9Türkiye, 14 Nisan 1987 tarihinde Avrupa Topluluğuna tam üyelik başvurusunda bulunmuştur. Türkiye, 1988 yılında gecikmiş yükümlülüklerle birlikte Topluluktan yaptığı ithalatta gümrük vergilerindeki indirimleri hızlandırarak gerçekleştirmiştir. Dilek Seymen© 17 9Topluluğun, tam üyelik başvuru kararı, 5 Şubat 1990 tarihinde, açıklanmış; 9 Topluluğun yeni bir genişleme sürecine hazır olmadığı belirtilerek, var olan Ortaklık Anlaşmasının tekrar hayata geçirilmesi önerilmiştir. 9Taraflar, 9 Kasım 1992 tarihinde yapılan Ortaklık Konseyi Toplantısında Ortaklık Anlaşmasında öngörülen hükümlerin yeniden uygulanmasına ve gümrük birliğinin tamamlanmasına karar vermişlerdir. Dilek Seymen© 18 9 1 Ocak 1995 yılına gelindiğinde, tarife indirimleri 12 yıllık listede %95, 22 yıllık listede ise %90’a ulaşmış, OGT’ne uyum ise 12 yıllık listede %90, 22 yıllık listede %85 oranında sağlanmıştır. Böylece 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren, Türkiye-AB ilişkilerinde gümrük birliğine dayalı yeni bir döneme girilmiştir. Dilek Seymen© 19 Son Dönem: Gümrük Birliği Süreci 9 6 Mart 1995’de yapılan Ortaklık Konseyi toplantısıyla 22 yıllık bir geçiş dönemi sonunda oluşturulması planlanan Gümrük Birliği’ne (GB), 1 Ocak 1996 tarihi itibariyle geçilmesi kararlaştırılmıştır. GB, temelde taraflar arasında malların serbest dolaşımını ve üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük tarifelerinin uygulanmasını öngören bir bütünleşmedir. 9Türkiye-AB GB ilişkisi, teorik anlamda gümrük birliği tanımına göre çok daha kapsamlıdır. Dilek Seymen© 20 GB’nin kapsamı ve uygulama koşulları 22 Aralık 1995 tarih ve 1/95 Sayılı Ortaklık Konseyi Kararıyla belirlenmiştir. 1/95 Sayılı Kararın kapsamı; 9 Malların serbest dolaşımı ve ticaret politikası; •Gümrük vergilerinin, miktar kısıtlamalarının ve eş etkili vergi ve önlemlerin kaldırılması •Ticarette teknik engellerin kaldırılması •Ticaret Politikası ve Ortak Gümrük Tarifesi, •Hassas ürünlere ilişkin uygulama •Topluluğun tercihli rejiminin Türkiye tarafından üstlenilmesi •İşlenmiş tarım ürünleri ithalatında uygulanacak sisteme ilişkin mevzuat Dilek Seymen© 21 9 Tarım ürünleri; Türkiye’nin Ortak Tarım Politikasına uyumu ve tarım ürünleri ticaretinde uygulanacak tercihli rejim, 9Gümrük hükümleri; Malların menşei, gümrük değeri, malların gümrük birliği alanına girişi, gümrük beyannamesi, malların serbest dolaşıma bırakılması, ekonomik etkili gümrük işlemleri gibi esaslar 9Yasaların yaklaştırılması •Fikri, sınai ve ticari mülkiyetin korunması, •Rekabet kuralları ve mevzuatın yakınlaştırılması, •Devlet yardımları, •Tekeller, •Ticari Korunma Araçları, •Kamu alımları •Vergilendirme, Dilek Seymen© 22 9 Kurumsal Hükümler, •Türkiye-AB Ortak Gümrük Birliği Komitesi, •Danışma ve karar alma usulleri, •Anlaşmazlıkların çözümü, •Korunma önlemleri 9Genel ve nihai hükümler. Dilek Seymen© 23 Türkiye-AB Gümrük Birliği Sürecinde Kaydedilen Gelişmeler 9 1/95 Sayılı Kararın "malların serbest dolaşımı ve ticaret politikası" bölümünde, Ortaklık Anlaşması'nın 11.Maddesinde tanımlanan tarım ürünleri dışında kalan ve Türkiye ya da Toplulukta üretilmiş ya da üçüncü ülke kaynaklı olup serbest dolaşıma girmiş olan ürünlere uygulanacak hükümler yer almaktadır 9Taraflar arasında ithalat ve ihracatta uygulanan miktar kısıtlamaları ile eş etkili önlemler yürürlükten kaldırılmış, bu çerçevede Türk tekstil ve hazır giyim ürünlerine yönelik Topluluk kotaları ile rafine edilmemiş petrol ürünlerine tanınan 740.250 tonluk tarife 24 Dilek Seymen© kontenjan ı uygulamasına son verilmiştir. 9 Türkiye’nin, 1/95 Sayılı Kararın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren beş yıl içinde ticaretin önündeki teknik engellerin kaldırılması konusundaki Topluluk araçlarını da iç hukuk sistemine dahil etmesi öngörülmüştür (Md.8). 9Bu araçlar arasında, standardizasyon, ölçüm, kalibrasyon, kalite, akreditasyon, test ve sertifikalandırma gibi düzenlemeler yer almaktadır. 1995 yılından başlamak üzere Dış Ticarette Teknik Düzenlemeler ve Standardizasyon Rejimi Kararı yürürlüğe konulmuştur. Dilek Seymen© 25 9 Ticaret politikası bölümünde yer alan hükümlerine göre Türkiye’nin, Topluluk üyesi olmayan ülkelerle ilgili olarak, Topluluğun (ithalatta ortak kurallar, dampingli ve sübvansiyonlu ithalata karşı korunma, Ortak Ticaret Politikası alanındaki Topluluk usulleri, ihracatta ortak kuralların tesisi, resmi destekli ihracat kredileri vb.) yönetmeliklerde belirlenen ticaret politikasına esas itibariyle benzeyen hükümleri ve uygulama önlemlerini yürürlüğe koyması, ayrıca tekstil sektöründe Topluluğun ticaret politikalarını uygulaması kararlaştırılmıştır. Dilek Seymen© 26 9 Ortaklık Konseyi Kararının ortak gümrük tarifesi ve tercihli tarife politikaları bölümünde; Kararın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren Türkiye Topluluk üyesi olmayan ülkeler bakımından OGT’ne uyum sağlayacaktır (Md.13). 9 Ancak Türkiye Katma Protokolün 19/2’inci Maddesine dayanarak, Ortaklık Konseyinin, üzerinde anlaşmaya vardığı bazı “hassas ürünler” için, OGT’nden daha yüksek olan gümrük tarifesini 1 Ocak 2001 tarihine kadar korumuştur (Md.15). 9Türkiye, ayrıca, ticaret politikasını Topluluğun ticaret politikasına uyumlu hale getirmek amacıyla Kararın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren beş yıl içinde Topluluğun tercihli gümrük rejimine (otonom rejim ve üçüncü ülkelerle tercihli anlaşmalar) aşamalı bir şekilde 27 uyum sağlamakla yükümlü kılınmıştır. Dilek Seymen© 9 Sanayi ürünlerinde OGT uyumunun istisnasını, yukarıda da belirtildiği gibi Ortaklık Konseyi Kararının 15. maddesi doğrultusunda 2/95 sayılı Ortaklık Konseyi kararı ile belirlenen “hassas ürünler” oluşturmuştur. 9Katma Protokolün 19/2’inci maddesi 1967 yılı toplam ithalatının değer olarak %5’ini aşmayan bir kısım maddelerde, Türkiye’nin 22 yıllık geçiş süresinin tamamlanması sonrasında da ortak gümrük vergisi oranları üzerinde vergi uygulamasına, diğer bir ifade ile bu ürünlerdeki korumasını son döneme taşıyabilmesine olanak tanımıştır. Dilek Seymen© 28 9 Türkiye 1/95 sayılı Kararın 16. maddesi doğrultusunda AB’nin otonom rejimler ya da tercihli anlaşmalar kapsamında uyguladığı tercihli gümrük rejimini 1 Ocak 2001 tarihine kadar üstlenmeyi de kabul etmiştir. Türkiye bu konuda uyum çalışmalarına daha önceden başlamış ve EFTA ülkeleriyle 1991 yılında serbest ticaret anlaşması imzalamıştır. Ortaklık Konseyinin ardından ise İsrail, ve bugün çoğu AB’ne dahil olan Orta ve Doğu Avrupa ülkeleriyle serbest ticaret anlaşmaları imzalamıştır. 2003 yılı itibariyle Tunus ve Suriye ile Serbest Ticaret Alanı tesis eden Ortaklık Anlaşması ve Fas ile serbest ticaret anlaşması imzalamıştır. Dilek Seymen© 29 9 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı, tarafların tarım ürünleri ticaretinde birbirlerine tanıdıkları tercihli rejimleri aşamalı olarak ve karşılıklı avantajlar yaratacak şekilde geliştirmelerini de hükme bağlanmıştır. 9Kararda ayrıca, Türkiye’nin tarım politikasının OTP’na uyumlaştırılması, Topluluğun da tarım politikasındaki gelişmelerde Türk tarımının çıkarlarını göz önünde bulundurması öngörülmüştür. Dilek Seymen© 30 9Topluluğun 3448/93 sayılı Konsey yönetmeliği ekinde yer alan işlenmiş tarım ürünleri de GB kapsamında yer almaktadır (Md.17-21). Söz konusu ürünlerin ithalatında Topluluk sistemi ile uyumlu olarak oluşturulan yeni mevzuat çerçevesinde TKF (diğer bir ifadeyle tarım payı) bütün ülkeler kaynaklı ürünler için uygulanırken, gümrük vergisi oranı (diğer bir ifadeyle sanayi payı) sadece üçüncü ülkeler menşeli ürünlerde uygulanmaktadır Dilek Seymen© 31 9 Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT) kapsamındaki ürünler ise, 25 Temmuz 1996 tarihinde imzalanan Türkiye-AKÇT Serbest Ticaret Anlaşması hükümlerine tabi olmuştur. Anlaşma iki taraf arasındaki çelik ticaretinde gümrük vergileri ve diğer engellerin kaldırılmasını içermiştir. Anlaşma ayrıca, Türkiye’nin Topluluğun çelik sektöründe uyguladığı devlet yardımları ve rekabetle ilgili düzenlemelere uyumunu da kapsamıştır. Dilek Seymen© 32 9 Kararın yasaların yaklaştırılması bölümünde, tarafların fikri, sınai ve ticari mülkiyet haklarının korunması (Md.31), rekabet kuralları ve mevzuatın yaklaştırılması (Md.32-43), ticari korunma araçları (Md.44-47), kamu alımları (Md.48), dolaysız vergiler (Md.49), ve dolaylı vergiler (Md.50-51) konularına yer verilmiştir. Dilek Seymen© 33 9 AB ile Türkiye arasında, anti-damping ve antisübvansiyon önlemlerine ilişkin hükümlere Katma Protokolün 47., Ortaklık Konseyi Kararının ise 44. maddelerinde yer verilmiştir. 9 Esas olarak anti-damping ve anti-sübvansiyon önlemlerinin uygulanmasının Ortaklık Konseyi tarafından askıya alınması öngörülmekle birlikte, söz konusu önlemlerin uygulanmamasına koşul olarak Türkiye’nin iç pazarla ilgili rekabet, devlet yardımlarının denetimi ve diğer konularla ilgili mevzuatı benimsemiş ve etkin bir şekilde uygulamaya koymuş olması ve dolayısıyla haksız rekabete karşı iç pazardakine denk bir korunma sağlaması koşulu getirilmiştir. Dilek Seymen© 34 GB Sonrası Türkiye-AB Dış Ticaretinin Değerlendirilmesi 9 AB ile Türkiye arasındaki ticari ilişkiler 1950’li yıllardan beri çok güçlüdür. Gümrük birliği öncesinde olduğu gibi sonrasında da AB, Türkiye’nin en büyük ticaret partneri olmaya devam etmiştir. 92004 yılı itibariyle bakıldığında Türkiye’nin AB’ne ihracatının toplam ihracatı içindeki payı %51.4 iken, AB’den yapılan ithalatın toplam ithalat içindeki payı %43.9 olarak gerçekleşmiştir. Dilek Seymen© 36 Türkiye’nin Toplam Ticaret Hacmi, AB ile Ticareti (Milyar Dolar). 60000 60000 50000 50000 40000 40000 30000 30000 20000 20000 10000 10000 İhracat (TR) Dilek Seymen© İhracat (AB) İthalat (TR) İthalat (AB) 37 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 1990 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 0 Türkiye’nin AB’ Ülkelerine İhracat ve İthalatı (1995-2004 ortalaması, %) Türkiye'nin AB Ülkelerine İhracatı Türkiye'nin AB Ülkelerine İthalatı Almanya Almanya İtalya İtalya İngiltere 30,6 Fransa 3,9 35,6 Hollanda Benelux 5,7 İspanya Avusturya 9,8 Fransa Hollanda 5,3 Benelux 6,1 İspanya Avusturya Yunanistan Yunanistan Danimarka İsveç 12,1 Dilek Seymen© 11,5 İngiltere Danimarka 12,9 17,9 Diğerleri 10,9 İsveç Diğerleri 38 9 AB ülkelerinin toplam ithalatının %60’ı bölge içinden olmak üzere %70’i Avrupa’dan gerçekleşmektedir. Türkiye ise, AB’nin en önemli beşinci pazarı konumundadır. 92000 yılı itibariyle, AB’nin toplam ihracatı içerisinde Türkiye %2,9’luk bir paya sahip iken, toplam ithalatında %1,6’lık bir paya sahip bulunmaktadır. 92003 yılı itibariyle, AB(25)’nin toplam ihracatının %3.5’luk kısmını Türkiye’ye gerçekleştirirken, toplam ithalatında Türkiye’nin payı % 3 olarak gerçekleşmiştir. Dilek Seymen© 39 GB’nin Ekonomik Etkileri ¾ Teorik hatırlatma: GB oluşturulmasındaki temel amaç –sınırlı da olsa- dış ticaretin serbestleştirilmesi sonucu ortaya çıkan yararın sağlanmasıdır; işbölümü uzmanlaşma, kaynak dağılımında etkinlik, refah artışı… Dış ticaretin (yararları) etkileri, statik etkiler dinamik etkiler Dilek Seymen© 40 GB’nin ekonomik etkileri GB’nin Ekonomik Etkileri Statik Etkiler Dinamik Etkiler -Serbestinin faktör dağılımı üzerindeki etkisi (üretim faktörlerinin yeniden dağılımı) -Karşılaştırmalı üstünlüklere göre uzmanlaşma -Kaynak dağılımındaki etkinlik -Refah artışı Ticaret Saptırıcı Etki Ticaret Yaratıcı Etki Rekabet Artışı Teknolojik gelişme Teknoloji ve Teknik Bilgi Transferi Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Ölçek Ekonomileri Ekonomik İstikrar Dilek Seymen© 41 ¾ GB sınırlı sayıda ülkeyi kapsadığı için bu sınırlı serbestliğin neden olacağı statik etkiyi*; Ticaret Yaratıcı Etki GB’nin Statik Etkisi Ticaret Saptırıcı Etki Ticaret saptırıcı etki: üçüncü ülkelere karşı uygulanan ortak gümrük tarifesi nedeniyle ithalatın düşük maliyetli bir ülkeden yüksek maliyetli bir gümrük birliği üyesi ülkeye kaymasıdır. (Daha yüksek maliyetle üretim yapsa da birlik üyesi ülke birlik pazarına hakim olmaktadır) ⇒toplam üretim maliyetleri artar ⇒ olumsuz üretim etkisi Ticaret yaratıcı etki; aksine, yüksek maliyetli bir kaynaktan, gümrük birliği üyesi daha düşük maliyetli bir kaynağa ithalatın kaymasıdır, girdileri ve nihai ürünü daha ucuza temin etme şansı doğar, ⇒ ticaret hacmi artar. * Jacob Viner, The Customs Union Issue, Stevens and Sons LTD, London 1950. Dilek Seymen© 42 GB’nin ticaret yaratıcı etkisini değerlendirebilmek için; ¾ AB ile dış ticaret hacmindeki değişmeler incelenebilir…. Dilek Seymen© 43 Türkiye-AB Ticareti (milyon dolar,%) İhracat Yıllar (TR) 1990 12,9 1995 21,6 1996 23,2 1997 26,3 1998 27,0 1999 26,6 2000 27,8 2001 31,3 2002 35,8 2003 47,3 2004 56,2 Değişim (%) 7,3 13,1 2,7 -1,4 4,5 12,8 14,1 32,3 18,8 AB'ye İhracat 6,9 11,1 11,5 12,2 13,5 14,3 14,5 16,1 18,1 24,5 28,9 Değişim (%) 4,2 6,1 10,2 6,3 1,1 11,1 12,0 35,7 18,0 AB'ye İhracat (%) 53,4 51,2 49,7 46,6 50,0 54,0 52,2 51,4 50,5 51,8 51,4 İthalat (TR) 22,3 35,7 43,6 48,6 45,9 40,7 54,5 41,4 51,3 69,3 86,8 Değişim (%) 22,2 11,3 -5,4 -11,4 34,0 -24,0 23,8 35,2 25,3 AB'den İthalat 9,9 16,9 23,1 24,9 24,1 21,4 26,6 18,3 23,1 31,7 38,1 Değişim (%) 37,2 7,5 -3,2 -11,0 24,3 -31,3 26,5 37,1 20,2 AB'den İthalat (%) 44,4 47,2 53,0 51,2 52,4 52,6 48,8 44,2 45,1 45,7 43,9 TR - AB Dış Ticaret Dengesi -3,0 -5,8 -11,6 -12,6 -10,6 -7,1 -12,1 -2,2 -5,1 -7,2 -9,2 2004 verileri, Ocak-Kasım Kaynak:DTM Dilek Seymen© 44 ¾ Beklendiği gibi Türkiye ile AB arasında ticaret hacmi artmıştır…Bu ticaret yaratıcı etkinin varlığını gösterir…. Dilek Seymen© 45 ¾ AB den yapılan ithalatta özellikle ilk yıl itibariyle önemli artış gözlenmiştir. ¾ Gümrük birliğinin ilk uygulama yılında (1996) Türkiye’nin AB’den ithalatı yüzde 37.2 oranında bir artış ile 23,1 milyar dolara ulaşmıştır. Bu aynı yıl %22,2 olarak gerçekleşen Türkiye’nin toplam ithalat artış oranına göre oldukça yüksektir ve GB’nin etkisini göstermektedir. Dilek Seymen© 46 92001 yılında Türkiye ekonomisinin içinde bulunduğu kriz nedeniyle talep daralmasına bağlı olarak, AB’den ithalatta %31.3 oranında daralmıştır 9GB sürecinde gerek Türkiye’de yaşanan krizler gerek dış krizler Türkiye’nin dış ticaretini etkilemiştir. 9Bu nedenle dış ticaret hacmi üzerinde GB’nin etkileri ile yaşanan krizlerin (gerek içerde gerek dışarda) etkilerini ayırt etmek güçtür…. Dilek Seymen© 47 ¾ ¾ ¾ GB sonrası dönemde Türkiye’nin AB’ne ihracatı artmakla birlikte, beklenen ! düzeyde olmamıştır…. Bu gelişmenin nedeni, Türkiye’nin tek taraflı olarak zaten 1971 yılından itibaren bazı istisnalar dışında sanayi ürünlerinde AB pazarına gümrüksüz giriş hakkı kazanmış olmasıdır…(AB ise bu hakkı 1996 yılında elde etmiştir) Türkiye ihracatı açısından GB sonrası en olumlu gelişme, tekstilde uygulanan kotaların kaldırılmış olmasıdır….. Dilek Seymen© 48 9 2004 yılında AB’den yapılan ithalattaki artış oranı, ihracattaki artış oranına göre yüksek olmuş, AB’den yapılan ithalat %20.2’lik bir artışla 38.1 milyar dolara ulaşırken, AB’ne ihracat %18’lik artışla 28.9 milyar dolara ulaşmıştır. Dış ticaret açığı 9,2 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Dilek Seymen© 49 ¾ GB’nin ticaret saptırıcı bir etkisi olup olmadığını anlayabilmek için ¾ Türkiye’nin AB ülkeleri ticari ilişkileri yanı sıra diğer ülkeler ile ticaretine de bakmak gerekir…. Dilek Seymen© 50 Türkiye’nin İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı (%) İHRACAT 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 A. OECD Ülkeleri 61,4 62,1 59,3 62,9 67,9 68,6 65,8 64,3 61,8 64,3 1.AB Ülkeleri 51,2 49,7 46,6 50,0 54,0 52,5 51,4 50,5 50,5 54,7 2.EFTA Ülkeleri 1,4 1,4 1,6 1,3 1,4 1,2 1,0 1,1 1,1 1,0 3.Diğer OECD Ülkeleri 8,9 10,9 11,1 11,6 12,6 14,9 13,3 12,7 10,2 8,6 38,6 37,9 40,7 34,0 29,2 28,2 31,2 29,9 38.2 16,1 15,7 17,8 14,8 10,3 10,8 8,5 9,4 6,8 4,9 2.Afrika Ülkeleri 4,9 5,0 4,7 6,7 6,2 4,9 4,9 4,6 4,2 4,7 3.Amerika Ülkeleri 0,6 0,6 0,8 0,9 0,9 0,9 1,1 0,6 7,9 9,1 4.Orta Doğu Ülkeleri 9,8 9,7 9,1 8,1 8,3 7,8 11,4 9,6 12,7 11,5 5.Diğer Ülkeler 7,1 6,9 7,3 3,5 3,4 3,8 5,4 5,6 6,6 5,5 B.OECD-Dışı Ülkeler 1.Avrupa + Bağ.Dev.Top. 35,7 Türkiye'nin Tpl. İhracatı (Milyar $) 21.637 23.225 26.261 26.974 26.588 27.775 31.334 35.762 47.253 62.774 Dilek Seymen© 51 Türkiye’nin İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı (%) İTHALAT 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 A. OECD Ülkeleri 66,4 71,3 71,7 72,9 69,6 65,4 62,9 63,5 63,3 61,2 1.AB Ülkeleri 47,2 53,0 51,2 52,4 52,6 48,9 44,2 45,1 45,7 43,5 2,5 2,5 2,7 2,5 2,3 2,1 3,6 4,7 4,9 4,0 16,7 15,7 17,8 17,9 14,7 14,4 15,1 13,7 12,7 13,7 33,6 28,7 28,3 26,2 29,1 33,7 36,5 34,5 36,7 38,8 12,5 9,4 9,6 10,2 11,5 13,2 12,7 12,2 3,7 5,2 2.Afrika Ülkeleri 3,9 4,6 4,5 3,8 4,1 5,0 6,8 5,1 4,8 4,9 3.Amerika Ülkeleri 1,7 1,5 1,6 1,6 1,2 1,1 1,0 1,1 7,1 6,7 4.Orta Doğu Ülkeleri 7,5 7,4 5,6 4,2 4,9 5,7 8,0 7,1 6,3 5,3 5.Diğer Ülkeler 8,0 5,8 7,0 6,4 7,4 8,7 7,9 9,0 15,4 16,7 2.EFTA Ülkeleri 3.Diğer OECD Ülkeleri B.OECD-Dışı Ülkeler 1.Avrupa + Bağ.Dev.Top. Türkiye'nin Tpl. İthalatı (Milyar $) Dilek Seymen© 35.708 43.627 48.559 45.921 40.687 54.503 41.399 51.270 69.340 97.161 52 ¾ ¾ ¾ Türkiye’nin AB ile dış ticaret hacmindeki genişlemenin yanı sıra, diğer ülke grupları ile olan ticaret hacminde de bir artış görülmektedir…. Bu nedenle GB sonrası AB ülkeleri lehine, üçüncü ülkeler aleyhine bir ticaret saptırıcı etkiden kesin olarak söz etmek mümkün değildir…. TR’nin ithalatını birbirine rakip olmayan ülke gruplarından yaptığı göz önüne alınırsa, ticaret saptırıcı etkinin ortaya çıkması pek beklenmemektedir. ¾ TR, sermaye birikiminin temel kaynağı olan yatırım malları ithalatını gelişmiş ülkelerin olduğu AB’den; ¾ Enerji kaynakları ithalatını ise Orta Doğu, Kuzey Afrika, ve Rusya gibi ülkelerden yapmaktadır. Dilek Seymen© 53 ¾ Tüketim Etkisi; Olumlu tüketim etkisi Olumsuz tüketim etkisi Tarifelerin ve diğer ticaret engellerinin kalkması, birlik içinden ithalatı artırır, OGT ise, üçüncü ülkelerden ithalatı azaltır….. AB ile ticaretin mal grupları itibariyle dağılımına bakıldığında; -en önemli dönüşüm tüketim malları ithalatının toplam ithalat içindeki payında meydana gelmiştir….. -GB sonrası Türkiye’deki tüketicilerin önemli bir kısmının yerli üretimi olan mallar yerine, fiyat ve kalite açısından daha uygun olan Birlik üyesi diğer ülke mallarına yöneldikleri görülmektedir. ⇒Tüketim etkisinden kaynaklanan bir ticaret artışı gerçekleşmiştir. (Bu sapmanın ne kadarının yerli üretimden ne kadarının üçüncü ülkelerden olduğu oranlara bakılarak anlaşılmamaktadır). Dilek Seymen© 54 Türkiye’nin AB’den İthalatının Mal Gruplarına Göre Dağılımı (%) % 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 1995 1996 1997 1998 1999 T üketim Dilek Seymen© 2000 2001 2002 Yatırım 2003 2004 Ara malı 55 9 Türkiye’nin AB’den ithalatının %85-90’lık bölümünü yatırım ve ara malları oluşturmaktadır. Ancak, tüketim malları ithalatının payında, gümrük birliği sonrası dönemde, tarifelerin sıfırlanmasına bağlı olarak hızlı bir artış görülmektedir. 9Söz konusu mallarda ithalat payı 1999 yılına gelindiğinde yaklaşık üç kat artarak %19.2’ye yükselmiş (gümrük birliği öncesindeki yüzde 6,2’lik oranından), daha sonra krizinde etkisiyle biraz düşerek 2002 yılında %13.3 seviyesinde gerçekleşmiştir.2004 yılı itibariyle tüketim mallarının AB’den ithalat içindeki payı %17.4 56 gerçekleşmiştir. Dilekolarak Seymen© ¾ Dış Ticaret Hadleri Etkisi; ¾ Birliğe üye ülkelerin tarifelerini kaldırmaları sonrasında, ülkelerin ihraç ve ithal ettikleri malların niteliği ile talebinin şiddeti ölçüsünde, dış ticaret fiyatlarının değişmesinden kaynaklanmaktadır. ¾ İthal malları talebinin şiddeti yüksek ve ihraç mallarının niteliği düşük (tarım ürünleri ve standart sanayi ürünleri vb.) olan ülkenin ticaret hadlerinin GB sürecinde aleyhe dönmesi beklenir…. Dilek Seymen© 57 GÜMRÜK BİRLİĞİ SÜRECİNDE DIŞ TİCARET HADLERİ NDTH (%) Değişme Yıllar İhracat Fiyat Endeksi İthalat Fiyat Endeksi Dış Ticaret Haddi (NDTH) 1994 100 100 100 1995 112,7 116,8 96,5 -0,0351 1996 107,6 109,7 98,1 0,01654 1997 102,5 100,2 102,3 0,04919 1998 98,4 96,1 102,4 0,000957 1999 91,7 90,8 101,0 -0,01369 2000 87,7 94,9 92,4 -0,08494 2001 85,5 94,6 90,4 -0,02199 2002 83,9 93,5 89,7 -0,00717 2003 91,3 100,4 90,9 0,013414 Dilek Seymen© 58 ¾ Özellikle imalat sanayi üretimi için gerekli olan ara ve yatırım malları ihtiyacının önemli bir kısmını ithalatla karşılayan, dolayısıyla üretimi ithalata bağımlı (ithal mallarının talebinin şiddeti yüksek) bir ülke olan Türkiye’nin dış ticaret hadlerinin de GB sürecinde aleyhe dönmesi beklenen bir durumdur. ¾ Kuşkusuz bu dönemde dış ticaret hadlerinin gerilemesinde sadece GB değil, ülkenin ekonomik yapısından ve uygulanan ekonomi politikalarından yaşanan sorunlar da etkilidir….. Dilek Seymen© 59 Türkiye’nin AB’ne İhracatının Sektörel Dağılımı (%) 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 1995 1996 Demir-Çelik Dilek Seymen© 1997 Tarım 1998 Tekstil 1999 2000 2001 M akine ve Taşımacılık San 2002 2003 2004 Diğer İmalat San 60 9İmalat sanayi ihracatı, tekstil ve hazır giyim, makine ve taşımacılık sektörleri üzerinde yoğunlaşmıştır. 9Tarımsal ürünlerin ihracatında ise taze meyveler ağırlıktadır. 9 Demir ve çelik ürünleri de hala ihracatta önemli bir paya sahiptir. 9Türkiye’nin AB’ne ihraç ürünlerinin yapısına bakıldığında bu ürünlerin emek yoğun geleneksel, düşük teknolojiye sahip yarı mamul veya mamuller olduğunu söylemek mümkündür Dilek Seymen© 61 9 1996-2004 GB sonrası dönemde, tekstil ve konfeksiyon sektörünün AB’ne olan ihracat içindeki payı %48.3’den %33.9’a düşerken, makine ve taşıma sektörünün payı %11.2’den %33.3’e yükselmiştir. Bu gelişme, zaman içinde Türk ihracatının daha yoğun teknoloji gerektiren ve katma değeri yüksek mallara doğru yöneldiğinin bir göstergesi olabilir. Dilek Seymen© 62 ¾ GB’nin Vergi Gelirleri Üzerindeki Etkisi; ¾ GB’ne üye ülkeler arasında tarife oranlarının sıfırlanmasıyla birlikte üye ülkelerde vergi kayıpları ortaya çıkmaktadır… Bununla birlikte Birliğe üye olmayan ülkelere karşı uygulanan ortak tarife oranı üye olmadan önce uygulanan tarife oranından daha yüksek ise ve bu ülkelerden yapılan ithalatın azalması söz konusu değilse (ticaret saptırıcı etki yoksa) vergi gelirlerinde artış söz konusu olabilecektir. ¾ Dilek Seymen© 63 GÜMRÜK BİRLİĞİ SÜRECİNDE DIŞ TİCARETTEN ALINAN VERGİLERİN GELİŞİMİ YILLAR Dilek Seymen© GSYİH Cari Fiyatlarla Milyar TL Dış Ticaretten Alınan Vergiler Milyar TL Vergilerin GSYİH Payı (%) (a) (b) (b/a) 1994 3,879,094 89,649 2,31 1995 7,926,359 194,648 2,46 1996 14,345,412 387,147 2,70 1997 28,720,649 826,211 2,88 1998 53,522,969 1,317,351 2,46 1999 82,925,537 1,976,954 2,38 2000 127,844,312 4,289,401 3,36 2001 188,141,290 5,551,053 2,95 2002 276,971,617 9,487,175 3,43 64 ¾ GB ile birlikte Türkiye ile AB ülkeleri arasında sanayi ürünlerinde gümrük vergileri ve Toplu Konut Fonu Kaldırılmıştır. ¾ Üçüncü ülkelere ortak vergi uygulaması başlamıştır… ¾ Dış ticaretten alınan vergi gelirlerinin GSYİH içindeki payı incelendiğinde oranda bir artış görülmektedir… Dilek Seymen© 65 ¾ GB’nin Dinamik Etkileri, ¾ GB ile ticaretteki serbesti,küçük piyasadan⇒büyük piyasaya geçiş ⇒ kapasite artışı,ölçek ekonomilerinin sağladığı maliyet azalışı…. Dinamik etkiler süreklidir, orta ve uzun vadede önemli değişmeler yaratır.. Birlik içinde ticaret serbestisi yurt içi üreticiyi rekabete zorlar, monopol ve oligopollerin gücü azalır.. Verimliliği düşük olan ve kalitesiz malları pahalıya üreten firmalar bu sorunlarını çözemedikleri taktirde piyasayı terk etmek zorunda kalırlar…. ¾ ¾ ¾ Dilek Seymen© 66 ¾ TR’nin AB ile ticaretinde rekabet gücünü ölçmeye yönelik Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler endekslerine bakılabilir… ¾ Bu konuda yapılan çalışmalarda Türkiye; tarım ürünleri, gıda ve bakliyat ürünleri, tekstil ve metalik olmayan ürünler ve temel metaller alt sektörlerinde karşılaştırmalı üstünlüğe sahipken, AB üyesi ülkelerin, kağıt ürünleri, kimyasallar, metal eşya üretiminde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu görülmektedir…… Dilek Seymen© 67 ¾ Türkiye’nin ihracatında avantajlı olduğu ürünlerin yapısına bakıldığında; ¾ Gelir ve dış talep esneklikleri düşük… ¾ katma değeri düşük geleneksel ürünler.. ¾ İhracatı ancak önemli fiyat indirimleri ile artırılabiliyor….. ¾ İhracat artıyor⇒ ihracat gelirleri düşüyor ⇒dış ticaret hadleri ülke aleyhe dönüyor ⇒yoksullaştıran büyüme…... Dilek Seymen© 68 ¾ Üretim kapasitesini artıracak, ölçek ekonomilerinin yanı sıra, teknolojik gelişmenin de ortaya çıkmasını sağlayacak bir diğer etken doğrudan yabancı sermaye yatırımlarıdır…. ¾ Sadece Birlik üyelerinin değil, üçüncü ülkelerinde gümrük birliğine giren ülkelere yatırım yapması beklenir (Ticaret saptırıcı etkiden korunmak amacıyla) . Dilek Seymen© 69 İzin Verilen ve Gerçekleşen Yabancı Sermaye Yatırımları (milyon dolar) 1993 – 1995 Ortalama sı 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 AB TOPLAM 1340 3272,3 1022,4 1065,9 1166,3 1950,0 1804,6 1426,4 897,9 GENEL TOPLAM 2184 3837 1678,2 1645,8 1700,4 3059 2738 2243 1208 AB / GENEL 61,4 85,28 60,92 64,76 68,59 63,74 66,1 63,00 74,00 GENEL FİİLİ GİRİŞ 991 964 1032 976 817 1919 3044 - - Dilek Seymen© 70 ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ Türkiye genç, dinamik ve doymamış pazarı ile, coğrafi konumu; Ortadoğu, Karadeniz ve Asya ile olan bağlantısı nedeniyle.. Birlik üyesi ülkelerin yanı sıra, üçüncü ülkeler için de yatırım yapmak için caziptir… GB sonrası yabancı sermaye yatırımlarının artacağına ilişkin beklentiler gerçekleşmemiştir. Bu durum öncelikle ekonomik ve siyasi istikrarı sağlayamamış olan Türkiye’nin yabancı yatırımcıya, güvenli piyasa koşulları sunamamasından kaynaklanmaktadır… Dilek Seymen© 71 ¾ Dışa açılmanın sağladığı dinamik avantajların belki de en önemlisi, teknolojinin ve teknik bilginin yayılmasını sağlamasıdır…. ¾ Üreticiler uluslararası alanda yeniliklerden haberdar olurlar, ¾ Gelişmiş ürünler yoluyla teknolojiyi ithal ederler.. ¾ Doğrudan teknoloji transfer ederler… ¾ Taklit ederek ve geliştirerek kendi üretim süreçlerinde kullanırlar…. Dilek Seymen© 72 ¾ GB ile üye ülkeler, Birlik içindeki diğer sanayilerle rekabet edebilmek için, ¾ Teknolojik gelişmelerini ya ¾ Teknoloji transferi çerçevesinde lisans ve patent anlaşmaları, makine ve techizat ithalatı aracılığıyla ya da ¾ AR-GE yoluyla teknolojiyi kendileri geliştirerek yaparlar… Dilek Seymen© 73 TEKNOLOJİK GELİŞMEYE İLİŞKİN TEMEL GÖSTERGELER 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 70 56 48 36 54 55 77 114 91 89 136 1073 1062 1071 1244 1520 718 1326 2280 1755 3177 - 136 190 168 148 178 187 210 214 273 265 - 0,32 0,53 0,49 0,44 0,36 0,38 0,45 0,49 0,50 0,63 064 AB ÜLKELERİNDE ARAR-GE HARCAMASI / GSYİH (%) 1,81 1,86 1,88 OECD ÜLKELERİNDE ARAR-GE HARCAMASI / GSYİH (%) 2,17 2,21 2,24 Lisans Anlaşmaları Patent Başvuruları *Yabancı *Yerli Türkiye’de ARAR-GE Harcamaları / GSYİH (%) YÜKSEK TEKNOLOJİ SANAYİLEİNİN İMALAT SANAYİ ÜRETİMİNDEKİ PAYI 3,05 3,35 3,54 3,35 3,43 YÜKSEK TEKNOLOJİ ÜRÜNLERİNİN İMALAT SANAYİ İHRACATINDAKİ PAYI 2,50 3,16 4,60 7,16 8,07 Dilek Seymen© 74 ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ gerek, Teknoloji transferini gösteren lisans anlaşmaları ve yabancı patent başvuruları ile gerek, teknoloji üretim potansiyelini gösteren AR-GE harcamalarının GSYİH içindeki payı ve bunun yansıması olarak yerli patent başvurularındaki gelişmeler GB döneminin Türkiye’deki teknolojik gelişmeyi olumlu etkilediğini göstermektedir. Bunun sonucu olarak ileri teknoloji gerektiren ürünlerin hem üretim hem de ihracat içindeki payı artmıştır.. Ancak AR-GE harcamalarına ayrılan pay hala çok düşüktür… Dilek Seymen© 75 Sonuç ve Değerlendirme 9 Gümrük Birliği, Türkiye’nin dahil olduğu en önemli ekonomik bütünleşme niteliğindedir. 9 GB her ne kadar ticari bir bütünleşme olarak değerlendirilse de basit anlamda gümrük duvarlarının kaldırılmasının ötesine geçerek yapısal değişimleri de beraberinde getirmiştir. 9GB, Türkiye için batılılaşma hedefi ve Avrupa ile bütünleşme politikası doğrultusunda önemli bir aşamayı oluşturmuştur. Dilek Seymen© 76 9 GB’nin ilk etkileri Türkiye’nin ticaret hacmi üzerinde görülmüştür. Türkiye’nin ithalatı, sanayi mallarındaki gümrük vergilerinin ve toplu konut fonu gibi eş etkili vergilerin kaldırılmasına bağlı olarak önemli ölçüde artmıştır. İthalat artışı içinde özellikle tüketim malları ithalatı önemli düzeyde gerçekleşmiştir. 9AB’ne yapılan ihracat ise beklendiği ölçüde artış göstermemiştir. AB Türkiye’ye karşı uyguladığı gümrük vergilerini daha 1970’li yılların başında kaldırdığından, GB sonrası Türkiye’nin ihracatının artması yönünde beklenen gelişmenin gerçekleşmemesi doğaldır. GB sonrasında ihracat açısından en olumlu gelişme tekstil sektörüne uygulanan kotaların kaldırması olmuştur Dilek Seymen© 77 9Türkiye, AB’den ithalatta sanayi mallarına uygulanan vergileri sıfırladığından gümrük vergisi gelirlerinde azalma olması doğaldır. Bu, GB’nin teoride beklenen statik bir refah etkisidir. 9 Üye ülkeler gümrük birliğine dahil olduklarında, bu bütünleşmenin neden olduğu gelir kayıpları ve ticaret sapması Topluluk tarafından oluşturulan bir fondan karşılanmaktadır. Oysa Türkiye AB’nin tam üyesi olmadığından bu fondan yararlanamamıştır. 9 Öte yandan GB sonrası dönemde dış ticaretten alınan vergi gelirlerinin GSYİH içindeki payı incelendiğinde oranda bir artış görülmektedir… Dilek Seymen© 78 9 Türkiye, GB çerçevesinde AB’nin ODTP’na da uyum sağlamakla yükümlüdür. Aslında, Türkiye’nin nihai hedefi gümrük birliğinden çok, tam üyelik olduğundan ODTP’nın kapsamını aşan bir çok konuda da mevzuat uyumlaştırmasına gidilmiştir. Dilek Seymen© 79 9 Türkiye’nin, AB’ne tam üye olmadan gümrük birliğine girmesi ve ODTP’nı kabullenmesinden kaynaklanan sorunlar yaşanmaktadır; •AB’nin diğer ülkelerle gerçekleştirdiği tercihli ticaret anlaşmalarının Türkiye tarafından üstlenilmesi ve toplam ticaretin neredeyse %60’ının bu pazarlarla tamamen serbestleştirilmesi, henüz rekabet gücünü kazanamamış sektörlerin bundan olumsuz etkilenmesi sonucunu doğurmuştur. Dilek Seymen© 80 • Türkiye’nin AB’nin ODTP’nın oluşturulmasındaki karar sürecine katılamayışı, Türkiye’nin bağımsız bir ticaret politikası belirlemesini ve üçüncü ülkelerle AB’den bağımsız tercihli rejimler kurmasını engellemektedir • Türkiye, ODTP’na uyum sonucu AB’nin üçüncü ülkelere uyguladığı miktar kısıtlamaları ve gözetim önlemlerini de uygulamak durumunda kalmıştır. Bu durum, daha 1980’li yılların başından itibaren kaldırılan kota uygulamasının tekrar gündeme gelmesine neden olmuş, Türkiye bu uygulama ile GATT/WTO ilkelerine aykırı düşmüştür. Dilek Seymen© 81 9GB’nin Türkiye’ye sağladığı en önemli katkı, rekabetin artması, teknolojik gelişmenin hızlanması ve etkin bir piyasa sisteminin, başka bir ifadeyle bütünleşmenin neden olduğu olumlu dinamik etkilerin ortaya çıkması ile mümkün olacaktır. 9 GB kapsamında ticaret, rekabet, fikri mülkiyet hakları, devlet yardımları, teknik engeller ve standartlar vb. pek çok konuda gerçekleştirilen uyum çalışmaları sadece GB’ne ve AB-Tek Pazarına uyumu değil WTO’nün öngördüğü ticaret düzenine uyumu da kolaylaştırmaktadır. Dilek Seymen© 82 9Dinamik etkiler dikkate alındığında, Türkiye’nin geniş iç pazarı, genç ve dinamik nüfusu, doğal zenginlikleri, stratejik coğrafi konumu gibi faktörler GB’ni Türkiye’nin lehine çevirebilir. 9GB’nin uzun dönemli dinamik etkileri olan, ölçek ekonomileri etkisi, rekabet etkisi, yabancı sermayeyi ve yatırımları teşvik edici etkisi Türkiye açısından önemlidir. Dilek Seymen© 83 9 GB, Türkiye için nihai bir hedef olarak düşünülmemiştir. 9GB’nin sağladığı uyum süreci Türkiye’nin AB ile bütünleşmesinde önemli bir aşamadır. 9 Türkiye’nin bu bütünleşmeden beklenen faydaları sağlayabilmesi ve batılılaşma yönündeki hedefini gerçekleştirebilmesi ancak tam üye olarak Topluğun içinde yer alması ile mümkün olacaktır. Dilek Seymen© 84 Kaynakça Balkır Canan, " Turkey and the European Community: Foreing Trade and Direct Investment in the 1980s", in Turkey and Europe, C.Balkir, A.M.Williams,(eds) Pinter Publishers Ltd, London 1993. DTM, “Ankara Antlaşması”, http://www.foreingtrade.gov.tr/ab/ankand.htm DTM, “Katma protokol”, http://www.foreigntrade.gov.tr/AB/katmapro.htm DTM, “1/95 Ortaklık Kararı” http://www.foreigntrade.gov.tr/ab/okk95/1-95.htm DTM, Türkiye’nin Uluslararası Entegrasyonlara Katılımı, http://www.dtm.gov.tr/ekonomi/75yilbk/ trkulus.htm. DTM, Avrupa Birliği ve Türkiye, DTM, Avrupa Birliği Genel Md. Yayını, Ankara 1999. DTM, http://www.foreigntrade.gov.tr/AB/AB%20Sayfasi/ortktic.htm, (01,09,2003) Duna Cem, Pars Kutay, Gümrük Birliği ile Nereye? Küreselleşme, Makro Bölgeselcilik ve AB, Intermedia Yayını, No.14., İstanbul, Ağustos 1996. Dilek Seymen© 85 EU, EU Bulletin, No.7/8, s.115. Gökalp Faysal, Aynur Yıldırım, “Türkiye AB Sürecinin Ekonomik Etkileri”, AB Sürecinde Türkiye, Seçkin Yayımları, Ankara 2004. Güran, Nevzat, Uluslararası Ekonomik Bütünleşme ve Avrupa Birliği, Anadolu Matbaacılık, İzmir 2002. Güran Nevzat, Türkiye Avrupa Topluluğu İlişkileri, DPT Yayını, DPT:2230, AETB:23, Ankara 1990, Harrison, G.W., F.T. Rutherford and D.Tarr (1996), “Economic Implications for Turkey of a Customs Union with the European Union”, World Bank Policy Research Working Paper No. 1599, Washington D.C. May. Karluk S.Rıdvan, Avrupa Birliği ve Türkiye, İMKB Yayını, İstanbul 1996. Kılınç Uğur, Türkiye ve Avrupa Toplulukları İlişkileri (Ekonomik, Sosyal, Siyasi, Hukuki ve İdari Yönden, 1983-1988), TOBB Yayını, Ankara 1990. Küçükahmetoğlu, Osman, “Gümrük Birliği ve Türkiye’nin Rekabet Gücü”, Gümrük Birliği Sürecinde Türkiye, Sayı.21-22, Ocak-Nisan 1996. Nuray, Haluk, Şirin Çalış, Avrupa Birliğinde Tarife Dışı Engeller ve Bu Çerçevede Türkiye-AB Gümrük Birliğinin Değerlendirilmesi, IKV Yayını, İstanbul 1996. Sam Laird, Christina Hartler, The EU Model and Turkey-A Case For Tanksgiving?, WTO, Trade Policy Review Division, Working Paper, January 1999, ss.2-4. Dilek Seymen© 86 Seyidoğlu, Halil, Uluslararası İktisat, Güzem Yayınları No.:9, İstanbul, 1994 Seymen, Dilek, “The Effects of the Customs Union on Turkish Foreign Trade”, One Day Conference on: European Union’s Policy Towards Turkey Aftermath of the Luxemburg Summit, Confrerence held by the University of Birmingham, October 1998. Seymen Dilek, “Customs Union Relations Between Turkey and The European Union”, Turkey On the European Road, Conference , University of Sussex, June, 1998. Togan, Sübidey, “Trade Policy Review of the Republic of Turkey” , The World Economy Global Trade Policy, Sven Arndt,Chris Milner (eds), Blackwell Publishers Ltd., Oxford, 1995. Utkulu, Utku, Dilek Seymen, “Trade and Competitiveness between Turkey and the EU: Time Series Evidence, OPENMINDS Conference, University of Lodz, Lodz, September 2003 WTO, Trade Policy Review-Turkey, Geneva, 1998. Viner Jacob, The Customs Union Issue, Stevens and Sons LTD, London 1950. Yetkin, M Nuri, “Türkiye AB İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi htpp://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ekim98/turk-ab.htm. Dilek Seymen© ve Değerlendirilmesi”, 87
