TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

iBN GAZI
BİBLİYOGRAFYA :
İbn Bessam eş-Şenterini. e?·lal]ire fi me/:ıfısi­
ni ehli'l-Cezire (nşr. İhsan Abbas). Beyrut 1399/
1979, VI , 705-756; İbnü'I-Ebbar. et-Tekmile,
Madrid 1887, ll, 609; İbn Said ei-Mağribi. elMugrib, ll, 406-407; İbnü'I-Hatib, el-İJ:ıata, lll,
229; M. Abdullah İnan, Düvelü't-tava'if, Kahire
1380/1960, s. 204-208, 455-459; ömer Ferruh.
Taril]u 'l-edeb, IV, 683-689; Abdüsselam Muhammed Harün, Nevadirü '1-mal]tCttat, Kahire
1953, lll, 256-291; David Wasserstein, The Rise
and Fall o{ the Party-Kings, Princeton 1985, s.
170-172; H. Mon es. "Ib n Gharsiye", EJ2 (İng.).
lll, 773; Mustafa Kılıçlı, Arap Edebiyatında Şu­
'Ctbiyye, Erzurum 1986, s. 315-330; "İbn Garsiyye", DMBİ, IV, 360-361. fAl
ıeıııJ
r
MUSTAFA
İBN GAYLAN
Öz
-,
(w~ ı.J-! 1)
Ebu Talib Muhammed
b. Muhammed b. İbrahim b. Gaylan
el-Bezzi'ız el-Hemdanl
(ö. 440/1049)
BİBLİYOGRAFYA :
e/-Gaylaniyyiit olarak tanınan
L
hadis cüzlerinin ravisi.
_ı
Bizzat kendisi, dedesi İbrahim b. Gaygöre Muharrem 347'de
(Mart- Nisan 958) doğduğunu belirtmiştir.
Ağabeyi Ebü'l-Kasım Gaylan, Hatlb el-Bağ­
dadi'nin hocalarından güvenilir bir muhaddisti. İbn Gaylan, başta Ebu Bekir eş­
Şafii olmak üzere Nlşaburlu muhaddis İp­
rahim b. Muhammed el-Müzekkl, Basralı
hadis ravisi Ebü'l-Hasan Ali b. Kası m enNeccad gibi alimlerden hadis rivayet etti.
Kendisinden de Hatlb el-Bağdadl. Ebü'IFazl İbn HayrOn, kıraat alimi İbn Sivar eiBağdadl. Ebu Ali Ahmed b. Muhammed
ei-Beredanl, Ca'fer b. Ahmed es-Serrac
hadis öğ rendi. Hatlb ei-Bağdadi'nin belirttiğine göre sadOk bir ravi olan İbn Gaylan 6 Şewal440 ( 14 Mart 1049) tarihinde
Bağdat'ta vefat etti ve Derbüabde'deki
evine defnedildi.
Ian'ın kayıtlarına
Zehebl, İbn Gaylan'ın hacası Ebu Bekir
(963-965) yılları arasında rivayet ettiği 10.000 hadisin on bir
cüz tuttuğunu yazmıştır. Ebu Bekir eş­
Şafil'nin rivayetleri e1-Feva'id adıyla bilinmekle beraber İbn Gaylan onun en genç
öğrencisi olduğ u ve uzun bir hayat sürmesi sebebiyle bu hadisleri Ebu Bekir eş­
Şafii' den en son kendisi rivayet ettiği için
eser e1-Gay1aniyyat diye tanınmıştır. Feva'idü'1-Bezz{ız (Zirikll, VII, 2 I) ve e1-Feva'idü '1-münte]]abetü '1-'avdli <ani'ş-şü­
yu]]i'1-meşhılre bi'1-Gay1aniyyat diye
anılan eseri Darekutnl (ö . 38 5/995) tah nc
etmiş (bu çalışmanın beş cüzü Darü'l-küeş-Şafii' den 352-354
tübi ' l-Mısriyye'de bulunmaktadır. bk. Fuad Seyyid. 11. ı 97). ayrıca eserde bulunan
ve Ebu Bekir eş-Şafii' den itibaren dört ravi ile Hz. Peygamber' e ulaşılan (rubal) rivayetleri de e1-EJ:ıadişü'r-rubfı?.yyfıt adıy­
la bir araya getirmiştir (Darü'l-kütübi'z-Zahiriyye, Mecmua. nr. 85/2). Muhammed
M urtaza ez-Zebldl (ö. 1205/ ı 79 ı ı. eserin
Darekutnl tarafından yapılan tahrkinin
on bir cüzden meydana gelen bir cilt içinde özel kütüphanesinde bulunduğunu ve
kendisinin onu all senedlerle rivayet ettiğini söylemektedir ( Tacü'l-'arus, vııı. 54).
e1-Gay1aniyyfıt'ın muhtelif kısımları British Museum'da (Suppl. , 135. Or. 3059 ,
ı 36). Tübingen Üniversitesi Kütüphanesi'nde (nr. 96). Mekke'de Mektebetü'l-Harem'de (Hadis. nr. 579) ve Kahire'de (Sezgi n. I. I 91 ) bulunmaktadır. Heysemi'nin
eser üzerinde Tertibü ef:ıadi§i'1-Gaylfı ­
niyyat adıyla bir çalışma yaptığı kaydedilmektedir.
Tacü 'l-'arCts, VIII, 54; Hatib. Taril]u Bagdad,
lll, 234-235; XII, 333-334; Sem'ani, el-Ensab,
IX, 204-205; İbnü'I -Cevzi. el-Munta;r:am, VIII ,
139-140; İbnü'I-Esir, el-Kamil, IX, 552; Zehebi,
A' lamü 'n-nübela', XVII, 598-600; a.mlf.• Tarii) u '/-İslam: sene 421-440, s. 492-494; a.mlf..
el-'İber, II, 277;a.mlf., Düvelü'l-İslam, Beyrut
1405/1985, s. 227; İbnü ' I-Verdi. Tetimmetü '1- ·
Mul]taşar{i al]bari'l-beşer(n ş r. Ahmed Rif' at elBedravi) . Beyrut 1389/1970, I, 530; Safedi, elVafi, I, 119; İbn Kesir. el-Bidaye, XII, 58-59 ; İb­
nü'I-İmad, Şe?erat, lll, 265; İbnü'I-Gazzi. Divanü'/.fslam (nşr. Seyyid Kisrevi Hasan). Beyrut
1411/1990, lll, 399; Zirikli, ei~A' Iam (Fethullah).
VII, 21-22; Fuiid Seyyid, Fihristü'l-mal]tCttat, Kahire 1382/1962, ll, 197; Sezgin , GAS, I, 191,
232.
~
M. YAŞAR
KANDEMİR
İBN GAzi
L.s..iıı: ı.J-! ı)
Ebu Abdiilah Muhammed b. Ahmed
b. Gazi el-Osman! el-Miknasl
(ö. 919/1513)
L
Kıraat,
hadis ve
fıkıh
alimi.
_ı
841'de (1437) Fas'ın doğusundaki Miknas'ta (MiknasetüzzeytOn) doğdu. Beni Osman diye tanınan bir sülaleden olup büyük cedlerinden Gazi'ye nisbetle İbn Gazi
lakabıyla meşhur oldu. İlk öğrenimini Miknas'ta yaptı. Ebu Zeyd Abdurrahman eiKavanl, Ebü'l-Hasan Ali b. Menlin eş-Şe­
rif el-Miknasl ve Ebu Abdullah Muhammed b. Kasım el-Kürl'den Arap dili, dini
ilimler, siyer, tarih, edebiyat ve matematik okudu (Fihrisü İbn Gazi, s. 70, 83,
8 5) .
858 (1454) yılın da tahsilini ilerietmek
için Fas şehrine giden İbn Gazi. orada uzun
yıllar Karaviyyln Camii ve Misbahiyye medreselerinde tahsil gördü. Devrin meşhur
kıraat alimi ve muhaddisi, "Sagir" lakabıyla tanınan Ebu Abdullah Muhammed
b. Hüseyin el-Evrebl en-Nicl'nin derslerine devam etti. ilmi ve ahlaki üstünlükleri
dolayısıyla çoksevdiği ve Fihris'inde kendisinden övgüyle bahsettiği bu haccısın­
dan özel dersler alarak kıraat, Arap dili ve
edebiyatı , tefsir. hadis, fıkıh, siyer. ahlak
ve tasawufa dair birçok kitabı okudu; icazetler aldı. Ebu Amr ed-Danl. Şatıbi, İbn
Berrl, Ebu Ca'fer İbnü'l-Baziş, Muhammed b. Muhammed el-Harraz ve Ebü'lAbbas el-Mehdevl'nin kıraat-i seb'aya dair
kitaplarındaki muhtevaya uygun olarak
Kur'an-ı Kerim'i üç defa hatmetti. Fas'ta
ayrıca Misbahiyye Medresesi müderrisi
Ebü'l-Abbas Ahmed b. Ömer el-Müzceldl, Karaviyyln Camii Medresesi müderrisi Ebu Zeyd Abdurrahman b. Ebu Ahmed
el-KarmOnl. Ebü'l-Ferec Muhammed b.
Muhammed et-Tand ve Serrac en-Nefzi
gibi hocalardan istifade eden İbn Gazi.
Fihris'i nde isimlerini zikrettiği on sekiz
hacası dışında birçok alimden fıkıh, edebiyat, matematik, feraiz, aruz, mantık,
tasawuf ve tıp ilimleri okuduğunu belirtir (a.g.e., s. 169-170).
İbn Gazi daha sonra Miknas'a dönerek
Miknas Camii'nin hatipliğin i üstlendi ve
burada ders vermeye başladı. Kendisinden kıraat , edebiyat, fıkıh , tefsir. hadis.
siyer, megaii ve matematik alanlarında
çok sayıda öğrenci ve ayrıca halk faydalan dı. ilmi şahsiyeti, güzel konuşması ve
nasihatleriyle insanlar üzerinde etkili oldu. Miknas'taki ilim adamlarıyla yakından
ilgilenen ve onların dostluğunu kazanan
İbn Gazi. perşembe günleri ders yapmayıp öğre ncilerind en bazılarını geçen bir
hafta içinde şehirde olup bitenleri tesbit
etmekle görevlendirerek toplanan bilgileri değerlendirmeyi adet haline getirmiş­
ti (Abdülhay el-Kettanl. et-Teratibü'l-idariyye, ll , 124) . Bu uygulamasıyla aynı zamanda bir cemiyet adamı olduğunu ortaya koymuştur. İbn Gazi. 880 (1475) yılın­
da Miknas'a uğrayan Kudüslü alim Ebu
Muhammed Abdülkadir b. Abdülvehhab
el-Bekrl ile karşılıklı ilim alışverişinde bulunarak ondan Irak, Hicaz, Şam ve Mısırlı
alimierin bazı eserlerine dair umumi icazet name aldı; kendisi de Ebu Muhammed'e Münyetü'1-J:ıüssabadlı eserinden
bir nüsha ve buna dair icazetname verdi
(Fihrisü İbn Gazi, s. 123).
505
iBN
GAZT
Endülüs'teki
ı
müslümanların
katliama
duyan ve def alarca askeri seferlerde yer alan İbn Gazi, son olarak Asila ' nın hıristiyanlardan
geri alınması için hazırlanan orduya katılmak üzere yola çıktıysa da hastalanınca Fas 'a geri döndü ve birkaç gün
sonra 9 Cemaziyelewel 919'da (13 Temmuz 1513) vefat etti.
Fas ve çevresini 876 (1471 ) yılında ele
geçiren Vattasiler'in Miknas valisi Muhammed Hulv. muhtemelen İ bn Gazi'nin çalışmalarından rahatsızlık duyduğu için
Fas Sultanı Muhammed ei-Vattasi'ye tesir
ederek onu Fas'ta i ka mete zorlamasını
sağladı. Bunun üzerine İbn Ga zi 891'de
(1486) tekrar Fas'a göç etti ve orada yerleşti. Sultan onu önce Yeni Fas Mescidi'nde hatip, ardından Karaviyyin Camii'nde
imam- hatip ve müderris olarak görevlendirdi. Daha sonra kendisine verilen " şey­
hü'l-cemaa" unvanı ile ilim meclisi baş­
kanlığını hayatının sonuna kadar yürüttü .
Karaviyyin Camii ve Medresesi'nde verdiği dersler çok sayıda ilim adamı. öğren ­
ci ve halk tarafından takip edildi. Bunun yanında evinde verdiği özel dersler
sayesinde yetişmiş birer alim olan oğul­
ları Ebü'I-Abbas Ahmed ve Muhammed
ile Muhammed Şakrun b. Ebu Cum'a eiMağravi. Ahmed ed-Dükün b. Muhammed es-Sanhaci, Hasan ei-Vezzan , Ebu
Ali Hasan b. Osman et-Tamili, Kadı Abdülvahid b. Ahmed ei-Venşerisi ve yirmi
yedi yıl yanından hiç ayrılmadan derslerinde kalfalığını yapan Ebü'I-Abbas Ali b.
Musa ei-Matgari onun çok sayıdaki talebesinden bazılarıdır. 111imsan alimlerinden bir kısmının isteği üzerine 896 (1491)
yılında telif ettiği Fihris'ini gören 111imsanlı alim ibn Merzuk ei-Kefif, İbn Gazi'ye ve oğlu Muhammed'e umumi bir icEı­
zetname gönderdi (a.g .e., s. ı 74 vd .). Bu
sebeple İbn Gazi 90S'te (1499) onun biyografisini de Fihris'ine almıştır (a.g.e. ,
s. ı 73- ı 92) . İbn Gazi her yıl ramazan ayın­
da Ş a]J.i]J.-i Bu]].dr i okutınayı adet haline
getirmiş, bu uygulama Karaviyyin Camii'nde onunölümünden sonra da devam etmiştir (Ab dülhay ei-Kettanl, Fihrisü'l-feha.ris, s. 29 1; Ah med Baba et-Ti nbüktl . S . 582 ).
uğraması karşısında ıstırap
Eserleri. A) Kıraat . 1. İnşddü 'ş-şerid
min çl.avdlli '1-]faşid . Kasım b. Firruh eş­
Şatıbi' nin kıraat- i seb'aya dair Ijırzü '1emdni adlı kasidesi üzerine yazılmış bir
şerhtir. Rabat ei-Hizanetü'l-amme'de (nr.
566, 567). Escurial (nr. ı 370 , ı 388/ 2) ve
Amasya Beyazıt İl Halk ( nr. ı 03) kütüphanelerinde yazma nüshaları bulunmaktadır. 2. Tafşilü 'i]fdi 'd-dürer. Meşhur
yedi imamdan Nafi' b. Abdurrahman ' ın
kıraat tarikieri hakkında yazılmış manzum
bir eserdir ( Bi bli oth eque Nati onale, nr.
1057) .
B) Hadis . 1. İrşddü '1-1ebi b ilô. ma]ftişıdi ]J.adişi '1-]J.abib. Bedreddin ez-Zerkeşi'n i n et-Ten]fi]J. 1i- e1td~i'1-Cdmi'i 'ş-şa­
]J.i]J. adlı eserinin eksiklerinin tamamlanması ve Ş a]J.i]J.-i Bu]]. ô.r i' nin daha iyi anlaşılması için telif edilmiş olup Abdullah
Muhammed et-Temsemani'nin tahkikiyle neşredilmiştir (Muh ammedi yye ı 4 09/
ı 989 ). 2. et-Te'allül bi-rü sO.mi 'l-isndd
ba'de 'n-ti ]föli ehli'l-m en zil v e'n-ndd
(Fihrisü İbn Gaz!). Eseri Muhammed ezZahi yayımiarnıştır ( Darü ı beyza ı 399/
1979). 3. Man~O.m e fi'1-bida' . Bir nüshası Cezayir'de Mektebetü'l-camii'l-a'zam'daki bir mecmua içinde bulunmaktadır
(nr. 77 . vr. 249-26 ı ) .
C) Fıkıh. 1. Şifô.'ü '1-galil i i ]J.alli mu]ffeli lj alil. Halil b. İshak ei-Cündi'nin Malikl fıkhına dair e1-Mu]].taşar' ının şerhi­
dir. Eserin çeşitli kütüphanelerde çok say ı da yazma nüshası bulunmakta olup
~~--·)·-. : ·:;·· ·~" 1-·
l '~· ı.: ı:~ .... ,,.._
(:.:
;~~~-~~ ·~.;~ . . ~.~
~ ?- ~ : - ~: l;-_,.ı.~
~:;
~~•.;_,..~:·!.'.-~,.- _:.
~·- !-J~t}i l~~:
~6· ._.1--:Lı :'":J
·" ..r:••:::,P
C·~ ·''ı..l :~~-.·;~·
v.-•l)''J~tf ~:::.•
ı/ ._:r' ' ":·•.../
:(_ı~·..:.ıırJ:P
;r~ ~~:.~vl~ -!'-'
·' ''
. .:..:.:..
ı. •·!;·) ~i :~;. /~~·!
~..;::".·:.J
=:-:·:':t._", r: :(jl
T:,))'-·· ·.r ·~_j
~..~:·b"~ ~..,!..ı ı:itt
ı.)-{-·.~:
t '')j :. .ı~i-'"!:0
f.ı.J.. '~ -·11 ~~
(:):~~:::·
.·~~-· ~.):.:·• ! .:.!;~ .~
~.,!:f..• J:!-•'J'~7;....i
f:ıüssab a dlı
":l:ut- ·".(.... tf.~ u
eserinin
ilk iki s ayfas ı
(Süleymaniye Ktp.,
1
1
.......·:..:~­
.: . :.
. . ,: .., ~.:1.'
lbn Gazi'nin
/11ü ny etü 'l-
Uı l eli ,
nr. 2765/ 1)
506
(m ese la bk. Rabat , el-Hizanetü'l-amme ,
nr.l70, 171,172, 15i2;Tunus,el-Mektebetü 'l-vat aniyye, nr. 19279, 19424) Paris'te
lnstitut National des Langues et Civilisations Orientales'in kütüphanesinde mevcut (nr. 299 ) 900 (1494) yılında istinsah
edilmiş nüsha en eskisidir. 2. Tekmilü 'tta]fyid v e ]J.allü 't -ta']fid (İtf)afü ?evi '?·?eka' ve'l-ma'rife bi-tekmfli taky!di Ebi'I-Hasan ve taf:ıllli Ta'kidi İbn 'Arafe) . Maliki
fıkhının temel kitabı eJ-Müdevvene'nin
şarihlerinden Ebü 'I-Hasan ez-Zervali ile
İbn Arafe'nin eserlerinde anlaşılması güç
yerleri açıklayan ve bunları tamamlayan
eserin çeşitli nüshaları mevcuttur (mesela bk. ei-Hizarietü 'I-Ka raviyyln , nr. 340,
ı ı2 6) . 3 . Ta]J.rirü 'l-ma]fö1e ii n e~ d'iri 'r­
Risd1e. Maliki fıkhına dair temel metinlerden biri olan İbn Ebu Zeyd ei-Kayrevani'nin er-Risô.1e 'sindeki görüşlerle
paralellik arzeden bazı meselelerin
nazmen ifade edildiği eser (İrşadü '1leb!b, n eş reden in g iri şi , s. 38). daha sonra
müellif tarafından Ş er]J.u Na ~mi ne~ ô.'i­
ri 'r-Risô.1e adıyla şerhedilmiş olup bu şer­
hin bir nüshası Cezayir'de Mektebetü'ICamii'l-a'zam'da kayıtlıdır (nr. 77/2). Ta]J.rirü 'l-ma]fa1e ayrıca Muhammed b. Muhammed b. Abdurrahman ei-Hattab tarafından 943 (1537) yılında şerhedilmiş­
tir (a.g.e., a.y.; Fihrisü İbn Gaz!, n eş red e­
nin g iri ş i , s. 14. 16) . 4. e1-Külliyydtü '1-fı]f­
h iyye (Külliyyat fi'l-fıkh) . İbn Gazi'nin fı­
kıh konusundaki araştı rmalarını ve fetvalarını 893 ( 1488) yılında bir araya getirerek oluşturduğu eserin Rabat eiHizanetü'l-amme'de birçok yazma nüshası bulunmaktadır. Eser Fas'ta taşbaskı
olarak yayımlanmıştır. s. e1-Cdmi'u'1müstevfi li-cedô.vili '1-Ijavfi. Kadi Ebu'IKasım ei-Havfı' nin Kitdbü'1-Ferô.'iz adlı
eserinin zeyli olan kitabın bir nüshası Rabat ei-Hizanetü'l-amme'de bulunmaktadır (nr. ıoı 36) . 6. Ebyd t ii'z-zekdt (Urcüze fi şıfa ti '?·?ebfi'i/:ı). Hayvan kesimi usulü konusunda tıbbi ve fıkhi bilgiler ihtiva
eden manzume. Ebu Süleyman Davfıd b.
Ahmed ei-Ugayli tarafından er-Rav zü'1fd'i ]J. i i b eyani şıfati'z- z ebd'i]J. adıyla
şerhedilmiştir. Bu şerhin bir nüshası Rabat ei-Hizanetü'l-amme'de kayıtlıdır (nr.
1472) .
D) Nahiv-Aruz. 1. İmtd'u zevi'1-isti]J.]fö]f bi-ba'zi muradi'1-Murddi ve Zevd'idi Ebi İs]J.d]f. İbn Malik et-Tai'nin elElfiy y esi üzerine İbn ümmü Kasım eiMuradi ile İbrahim b. Musa eş-Şatıbi'nin
yazdıkları şerhlerin birleştirilmesi ve bazı ilaveler yapılmasıyla meydana getirilen
eserin bir nüshası Tıtvan ei-Hizanetü'l-
iBN GIZAHUM
amme'dedir (nr. 544) z. imdadü eb]J.uri'I-Kaşid bi-ba]J.ri ehli't-tevlid. Ziyaeddin el- Hazred el-Endelüsl'nin aruza dair
el-Kaşidetü'r-ramize adlı eserinin zeyli
olup bir nüshası Rabat el-Hizanetü'l-amme'deki (nr. 292) bir mecmua içinde yer
ı
F) Matematik. 1. Münyetü'l-]J.üssab.
Merakeşli matematikçi ibnü'l-Benna'nın
Tel{ıişu a<mali'l-]J.isab ' ının bazı ilavelerle nazma çekilmiş şekli olup 250 beyittir.
Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (Laleli, nr.
2765/ı, vr. ı- ı 5) 2. Bugyetü 't-tullab ii
şerf:ıi Münyeti'l-f:ıüssab. 24 Ramazan
89S'te (11 Ağustos 1490) tamamlanmış­
tır. ilkdefa 1317'de (1899) taşbaskı olarak yayımlanan esere bazı haşiyeler de yazılmıştır ( Bugyetü Hu!Uib, n eş reden in önsöz ü, s. yb). Süleymaniye Kütüphanesi'nde (Laleli, nr. 2752, 2765/3) iki nüshası bulunan eserin ilmi neşri Muhammed Süveysl tarafından yapılmıştır (H alep 1403/
1983) (İbn Gazi'nin eserlerinin bir li stesi
ve yazma nüshaları için bk. Fihrisü İbn Gazf, ne ş red en in girişi, s. ı ı-16 ; İrşadü'l-le­
bfb, n eşrede nin girişi, s. 35-40).
BİBLİYOGRAFYA :
İbn Gazi. Fihrisü İbn Gazi: et-Te'allül bi-rüsümi'l-isnad ba'de'ntil!;ali eh li'l-menzil ve'n-nad
(nşr. Muhammed ez-Za hl). Darülbeyza 1399/
1979, neşredenin girişi , s. 7 -24; a.mlf .. Bugyetü'(-(ullab {f şer/:ıi Münyeti'l-/:ıüssab (nşr. Muhammed Süveysl). Halep 1403/1983, neşrede ­
nin girişi , s. h-kb; a.mlf., İrşadü '1-lebib ila mal!;aşıdi /:ıadişi'l-/:ıabib (nşr. Abdullah M. et-Temse mani). Muhammediyye 1409/1989, neşrede­
nin girişi, s. 11-40; İbn Asker ei-Mağribi, Dev/:ıa­
tü'n-naşir(n ş r. Muhammed Hacci). Rabat 1397/
1977, s. 45-47; İbnü'I-Kadi. Dürretü'l-/:ıical, ll ,
14 7; a.mlf.. Ce?vetü '1-il!;tibas, Ra bat 1973, 1, 66;
Ahmed Baba et-Tinbükti. Neylü '1-İbtihac, Trablus 1398/1989, s. 581 -583; Hediyyetü'l-'ari(in,
ll , 226; İbn Zeydan. itl:ıa{ü a'lami'n-nas, Rabat
1350/]932, IV, 2-11; Mahlüf, Şeceretü'n-nür, 1,
276; Brockelmann, GAL, ll, 311; Suppl., ll, 337;
ita/:ıu ' l-m e knün, ı, 17-18;Zirikli, el·A'lam, VI,
232; Kehhale, Mu'cemü '1-mü'elli(in, IX, 16; Abdullah Kennün, en-Nübiıgu '1-Magribi {i'l-edebi'l'Arabi, Beyrut 1395/1975, 1, 218-219; a.mlf..
İbn Cazi (fl1evsü'atü meşa hiri ri ca li 'l-Magrib
için de). Beyrut, ts. ; Abdülhay ei-Kettani, Fihrisü '1-feharis, ı , 288-291 ; a.mlf.. et-Teratibü '1-idariyye (Özel). ll, 124; Said A'rab. e l-~urra' ve'll!;ıra'at bi'l-Magrib, Beyrut 1410/1990, s. 69-84;
J. F. P. Hopkins. "Ibn Ghazi". EJ2 (ing.). lll, 773;
Ebü'I-Hasan Diyanet, " İbn Gazi", DMBİ, IV, 352.
lt.l
MEHMET ALi SARI
ı
( ~f~l)!l )
Ali b. Muhammed
(ö. 1284/ 1867)
Tunus'ta
mahalli idareye karşı başlatılan
halk isyanının lideri.
almaktadır.
E) Tarih-Coğrafya. er-Raviü'l-hetCın
ii a{ıbôri Miknaseti'z-zeytı1n. Miknas ' ın
tarihi, coğrafyası ve burada yetişmiş meş­
hur alimierin biyografileri hakkında bilgi
veren ve defalarca basılmış olan eserin
son neş ri Ra bat'ta yapılmıştır ( ı 384!1964) .
iBN GizAıruM
L
_j
181 S yılına
doğru
dünyaya geldi. Batı
Ali ben Gedahem olarak
geçer. Babası Tehale kazasında Macir kabilesin in bedevi kadısı ve tabibi idi. ibn
Gızahum Cami-i Keblr'de öğrenim gördü
ve kabilesinin ka idi (vali) el-Ara bl (Larbi)
Bakkuş ' ün katipliğini yaptı. Bir süre kadı­
lıkta bulunduysa da daha sonra istifa etti.
Tunus'ta 1857-1864 yılları arasında gerçekleştirilen bir dizi başarısız idari. askeri. adli ve mali reforma karşı çıkan. XIX.
yüzyıl Tunus tarihinin en büyük halk ve
bedevi ayaklanması sırasında önemli rol
oynadı. Hazinedar Mustafa Paşa ' nın ekonomik sıkıntıya çare olarak şahıs vergisi
" mecba "yı iki katına çıkarma kararı üzerine patlak veren i syanın elebaşısı oldu .
Ticaniyye tarikatına yakınlığı ve halka vaadleri sayesinde kabileler tarafından benimsendi. Onun liderliğinde Mart 1864'te kuzey bölgelerde başlayan isyan kısa
sürede bütün ülkeye yayıldı. isyancılar
taşra yönetiminden. ağır vergilerden ,
mahkemelerden, suistimal ve rüşvetten
şikayet ediyorlardı. Fransa konsolosu Beauval'in de desteklediği asilere karşı zor
durumda kalan Tunus hükümeti zaman
kazanmak için önce bir kısım istekleri yerine getirdi; umumi af ilan edildi. yeni
mahkemeler, bazı kanunlar ve anayasa
kaldırılıp vergiler azaltıldı. Fakat bir süre
sonra hazırlıklarını tamamlayan hükümet
kuwetleri Şaban 1281' de (Ocak 1865) asileri bozguna uğrattı. ibn Gızahum Cezayir'e kaçtı. Şaban 1282'ye (Ocak 1866) kadar orada kaldıktan sonra teminat alıp
Tunus'a döndüyse de tutuklanarak hapsedildi ve hapiste öldü ( 12 Cemaziyelahir
1284/ l OEkim 1867) .
kaynaklarında
ibn Gızahum'un liderliğini yaptığı bu isyan, aynı zamanda Tunus'la ilgilenen devletlerin müdahalesine zemin hazırladığı
gibi Osmanlı Devleti'nin Tunus'un idaresindeki rolünü de açıklığa kavuşturmuş­
tu. Nitekim isyanın başlangıcından itibaren gelişmeleri dikkatle takip eden Fransa, ingiltere, italya ve Osmanlı Devleti donan malarını Tunus'a göndererek müda-
hale etmişlerdi. Fransa, Tunus'ta hüküm
süren Hüseynl ailesinin otoritesinin devrileceğini ümit ediyor ve pay kapmak istiyordu. italya. Tunus'ta en fazla tebaası
olan ticari menfaatleri yüksek bir devletti. ingiltere Tunus'taki statünün değiş­
mesini. Fransa veya italya' nın hakim olmasını istemiyordu. Osmanlı Devleti ise
Tunus bireyaleti olduğu için isyanın bastırılmasına aktif olarakyardım ediyor, Tlı­
nus ile olan bağları güçlendirmeye çalışı­
yordu. Bu sebeple isyanın patlak vermesi üzerine tecrübeli bir bürokrat olan Ali
Haydar Efendi'yi düzeni yeniden kurmak
için fevkalade komiser olarak donanma
ile birlikte Tunus'a gönderdi. 5 Zilhicce
1280'de (11 Mayıs 1864) Tunus'a varan
Haydar Efendi, Hazinedar Mustafa Paşa'­
nın ve ingiltere konsolosu Wood'un desteğini de kazanıp ihtiyatlı bir siyaset sonucu Osmanlı padişahı ile Tunus valisi arasındaki ilişkilerin yeniden gözden geçirilmesini sağlamış , Fransa ve italya'nın Tunus işleri ne karışmasına fırsat vermemiş­
ti. Nitekim isyan bastırıldıktan sonra dört
devletin donanmaları 22 Reblülahir 1281'de (23 Eylül 1864) Tunus'tan ayrılmış. Ali
Haydar Efendi de aynı gün istanbul'a dönmüştü .
Bu şekilde Tlınus halkı arasında Osmanlı
çok artmış, Tunus! u Hayreddin Paşa. Receb 1281'de (Aralık 1864)
istanbul'a gönderilerek Babtali'de yapılan
görüşmeler sonucu Osmanlı - Tlınus ilişki­
lerini düzenleyen "emr-i sami" hazırlan­
mıştı. Bunda Osmanlı sultanının Tunus
üzerindeki hükümranlık hakları, Tunus
valisinin Osmanlı Devleti'ne karşı görevleri Tunus'un idari muhtariyeti. Hüseynl
ailesinin veraset hukuku belirlenmişti.
sultanının itibarı
BİBLİYOGRAFYA :
Tunus ihtilaline Dair Makalat, İÜ Ktp ., TV,
nr. 1074; İbn Ebü'd-Diyaf, İt/:ıafü ehli 'z-zaman
( n ş r. Ahm ed Abdüsselam). Tunus 1963, V, 112133, 168 -171 ; VI, 36 vd.; Lutfi. Tarih , X, 108; P.
Grandchamp, Documents relatif a la revolution
de 1864 en Tunisie, Tunis 1935, 1-11, tür.yer.;
Bechir Slama. L'insurrection de 1864 en Tunisie, Tunis 1967; Abdurrahman Çaycı. " 1 864 1\ı­
nus i sya nında Osmanlı Komiserine Verilen
Gizli Talimat" , VII. TTK Bildiriler ( 1970). s. 45;
Kh. Chater. lnsurrection et repression dans la
Tunisie du XIX< siecle: laMahallade Zarrouk
auSahe/(1864) , Tunis 1978; K. J. Perkins. Tunisia, Colorado 1986, s. 77 -80; AbdeUelil Temimi, "Considerations nouvelles sur la revolution
d'Ali ben Gadahem", Revue de l'occident musu/man et de la Mediterranee, VII , Aix -en -Provence 1970, s. 171-185; P. Shinar. "Ibn Ghidhahum", Ef2 Suppl. (İng.). s. 387 .
li!
ATiLLA
ÇETİN
507