TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

iBN ACURRÜM
BİBLİYOGRAFYA :
!ardır:
1. el-Fehrese. Müellif bu eserde
ailesi . soyu , yet işme tarzı, öğrenimi ve
irşad faaliyetleri hakkında bilgi vermiştir.
Eser ayrıca müellifin yaşadığ ı dönemdeki ilmi ve tasawufi hayat hakkında da bilgi ihtiva etmektedir. Jean Lovis Michon'un
Fransızca'ya çevirdiği eser (b k. bi bl ı Abdülhamld Salih Harndi'ın tarafından yayımlanmıştır (Kahire ı 4 ı O/I 99oı . 2. i]fa?ü'l-himem ii şer})i'l-l:fikem . İbn Ataullah el-İskenderl'nin meşhur eserinin şe r­
hidir(Kahire 1331.1381/1961, 1392/1972ı
İbn Aclbe, şeyhi BOzldl'nin isteği üzerine kaleme aldığı bu eserde geniş ölçüde
Ebü'l-Hasan eş-Şazell, Şeyh Zerrük, Mevlay el-Arabl, Buzldl gibi Şazell mutasavvıfların görüşlerine yer vermiştir. 3. elFüW})fıtü'l-ilahiyye ii şer})i'l-Mebô})i­
§i'l-aşliyye . Kuzey Afrikalı sufi İ bn Benna es-Sarakustl'ye ait tasawufi bir manzumenin şerhi olup bir mukaddime ve
beş bölümden meydana gelir. Hayli hacimli olan eserde tasawufun hemen bütün meseleleri güzel bir üslGpla anlatıl­
mıştır. Müellifin. şeyhi Buzldl'nin isteği
üzerine kaleme aldığ ı eser Abdurrahman
Hasan Mahmud tarafından yayımlanmış­
tır (Kahire 1983ı . 4. Mi'rac ü 't-teşevvüf
ila })a]fö.'i]fi't-taşavvuf. Tasawuf terimlerine dair olup 1937'de Şam'da basılmış­
tır. J. L. Michon eseri İ bn Aclbe üzerine
hazırladığı doktora tezinde F ransızca'ya
çevirmiştir (bk bibtı . Muhammed b. Ahmed el - Haşiml de Ta'li]f 'ala Mi'raci'tteşevvüt adlı bir çalışma yapmıştır (Dı­
ma ş k I 937ı. 5. el-Ba})rü'l-medid ii tefsiri'l-Kur'ani'l-mecid. Dört ciltten meydana gelen eserin iki cildi basılmıştır (Kahi re ı 375. ı 376ı 6. el - Fütıl})atü'l-]fud­
siyye ii şer})i'l-M u]faddimeti'l-Acur­
rCımiyye. İbn Acurrum'un gramer kitabının şerhidir (istanbul ı 3 ı 5ı . Kuşeyrl'nin
Na]Jvü'l-]fulCıb ' una benzeyen eserde
gramer kurallarının dil yönünden aç ı k­
la nmas ının ya nın da bunlara tasaw ufi yoru mlar da getirilmi şti r.
Buslrl'nin "Bürde" ve "Hamziyye" kasidelerine. Zerruk'un el- Va?ife'sine, Ebü'l- .
Hasan eş-Şazell'nin el-l:fizbü'l-kebir'ine.
İbnü'n-Nahvl'nin el-Münferice'sine. Cezerl'nin,l:fışnü 'l-]Jaşin'ine. Halil b. İshak
el-Cündl'nin el-Mu.f.:ıtaşar'ına . İbn Far iz'in Jjamriyye'sine şerhler yazan İbn
Aclbe'nin diğer bazı eserleri şunlardır:
Ezharü '1-bustdn ii taba]fö.ti'l-a'yan,
Divan, Ki tab fi'l-]faza' ve'l-]fader, Şer­
}) u ebyatı İbni'l- 'Ara bi, Ki tab ii ~em­
mi'l-gıybe ve'l-med})i'l-'uzle ve's-şamt,
Tebşıratü'd-Der]fö.viyye, Kitabü'l-Mevedde .
İbn Aclbe, el-Fehrese (n ş r. Abdülhamld Salih
Hamdan), Kahire 1410/1990, s. 1-87; Buhar!,
"İman", 37 , "Tefsir", 31/2; Müslim. "İman", 1;
Muhammed Zafir el-Ezheri. el-Yevai):itü 'ş-şemf­
ne, Kahire 1325/1908, s. 70; Abdülhay el-Kettani, Fihrisü '1-feha.ris, Fas 1346, ll, 228; Serkis.
Mu'cem, 1, 169-170; Mahlüf, Şeceretü 'n-nür,
s. 400; ZirikiL el-A'lam, 1, 234; Kehhale, Mu'cemü'l-mü'ellifin, ll, 163; Muhammed Davüd, Taril]u Tı(van , Tıtvan 1962, lll, 206-224; VI, 213258; J. S. Trimingham, The Su{i Orders in lslam, Oxford 1971, s. 1 12; J. L. Michon, Le soufi
marocain AI:ımad lbn 'Ajiba et son Mi'raj.
Glossaire de la mystique musulmane, Paris
1973; a.mlf .. "L'autobiog raphie (Fahra sa) du
soufı marocain Ahmad Ibn 'Ajiba" ( 1747- ı 809).
Arabica, XV, Leiden 1968, s. 225-269; a.mlf.,
" Deu x traites sur l 'unite de l ' exi stence du
soufı marocain !b n 'Ajiba" , Et u des traditionneles, sy. 80 (1979) , s. !63-173; sy. 81 (ı9 8 0).
s. 18-32; a.mlf .. "Ibn 'AQjiba" , EJ2 (ing.) , lll, 696697 ; Nüveyhiz, Mu'cemü'l-müfessirin, 1, 77;
Bustanl. DM, lll, 358; Fethullah Müctebai, "İbn
' Adbe", DMBi, V, 213-215.
~
MusTAFA K ARA
İBN ACURIİÜM
( ı"SJ>T w; 1)
Ebü Abdiilah Muhammed
b. Muhammed b. Dii.vüd es-Sanhii.ci
(ö. 723/1323)
L
el-Acurriimiyye adlı eseriyle tanınan
Kuzey Afrikalı dil ve kıraat alimi.
~
672'de (1273-74) Fas'ta doğdu. Aslen
Safru şehri civarında yerleşmiş bulunan
Sanhace kabilesine mensuptur. Serberi
dilinde "sufi" anlamına gelen Agurrum
(AcurrOm) lakabını ilk defa dedesi Davlıd' un
bir şeref unvanı olarak kullandığı söylenmektedir. İbn Acurrüm'un tahsili ve hocalan hakkında yeterli bilgi yoktur. Ancak
Fas'ta dil, edebiyat, kıraat , fıkıh ve matematik tahsili gördüğü kaydedilmekte;
hac yolculuğu sırasında Kahire'ye uğradı­
ğ ı , burada meşhur dilci ve müfessir Ebu
Hayyan el-Endelüsl'nin derslerine devam
edip icazet aldığı bilinmektedir. Hac f arizasım yerine getirdikten sonra Fas'a dönen İbn Acurrüm Karaviyyln Camii'nde dil
ve kıraat dersleri vermeye başladı. Öğren­
cileri arasında oğulları Ebü Muhammed
Abdullah ve Mindil lakabıyla tanınan Ebü'lMekarim Muhammed başta olmak üzere
Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Cezennal, dilci ve fakih Ebu Muhammed Abdullah b. Ömer el-Vangill ed-Darlr, Ebu
Abdullah Muhammed b. Abdülmüheymin
el-Hadraml, fıkıh ve kıraat alimi Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Hazrecl ve
Muhammed b. Ali el-Gassanl gibi birçok
alim bulunmaktadır. İbn Acurrum 20 Sa-
fer 723'te (28 Şubat 1323) Fas'ta öldü. Bugün Babülhamra diye bilinen Babülcizyln
yakınındaki Endülüslüler mahallesinde
defnedildi.
Küfe dil mektebinin terimleri olan
"hafd " ı "cer" yerine kullanması. emir fiilinin meczum olduğunu söylemesi ve "keyfema" edatını cevazım arasında sayması
gibi sebeplerden dolayı İbn Acurrüm'un
Küfe dil mektebine mensup olduğunu
söyleyenler olmuştur (SüyOtl, ı. 238; Ömer
Ferruh. VI, 394). Ancak kendisi , Basra dil
mektebi mensupları gibi bedeli terceme.
ma'tufün aleyhiyi mensukun aleyhi zamiri de kinaye yerinde kullanmaktadır.
İ bn Acurrum 'u herhangi bir dil mektebine bağlı olmadan doğruluğuna inandığı
görüşleri benimseyen bağımsız bir dil alimi olarak kabul etmek daha uygundur.
Eserleri. İbn Acurrüm'un en meşhur
eseri el-Mu]faddimetü'l-AcurrCımiyye'­
dir ([el-Ecn1miyye, el-Ücrumiyye, el-Cerumiyyej (ı mebadi'i [l):ava'idij 'ilmi'l-'Atabiyye). Müellifin hac münasebetiyle Mekke'de bulunduğu sırada yazdığı rivayet
edilen eser bir nahiv kitabı olup isim ve
fiilierin tasrifleri ve i ' rabı ile harflerin i'rabı üzerine özlü bilgiler ihtiva etmektedir.
Eser, yöntemi ve ana kuralla rı çok sade
bir dille ifade etmesi gibi sebeplerden dolayı İslam dünyasında ve XVI. yüzyı ldan
itibaren Avrupa'da tanınarak çok rağbet
görmüş, belli başlı Batı dillerine tercüme edilmiş ve birçok defa basılmıştır. elAcurrCımiyye' nin. Ebü'l-Kasım ez-Zeccacl'nin (ö. 337 /9 4 9ı el-Cümelü'l-kübra'sının bir muhtasarı olduğu söyleniyorsa da (İA, V/2, s. 696ı tarif ve tertiplerinin
karşılaştırılmasından bu iddianın doğru
olmadığı anlaşılmaktadır. el-AcurrCımiy­
ye ilk defa Roma'da basılmış (ı 592), daha sonra Latince tercümesiyle birlikte
Pierre Kirsten tarafından Breslau'da
(ı 61 O), R. P. Thomas Obicini tarafından
Latince tercümesi ve şer hiyi e birlikte yine Roma'da (ı 63 ı ı yayı ml a nmıştır. Eser
ayrıca birçok def a bas ı lm ı ş tır (Le iden
161 7; Bulak 1239, 1252; Beyrut 1841 , 1859,
1896, 141 5/ 1995; Cezayir [nşr. Bresnier[
1846; Viyana [ nşr. G. Kanyurszky, Macarca şerhiyi e birlikte[ I 887; istanbul ı 3 I 5;
Kahire 1298, 1333, 1344; Necef [nşr. Ahmed Hablb el-Kaslr el-Amillj I 962; Hindistan 1853; Münih 1876; Kudüs 1876;Dı­
maşk 1301, 1376/1957; Mekke 1314; Fas
I 345; Erzurum [nşr. M. Sadi Çöğenli- Kenan Demirayakl ı 997ı .
el-A currCımiyye 'ye altmış civarında
şerh yazılmış
olup eseri şerheden belli
alimler şunlardır: Ebu Zeyd Abdurrahman b. Ali el-Mekkudl (Tunus 1292 ;
başlı
295
iBN ACURRÜM
Kahire 1304, 1309, 1345); Halid b. Abdull ah el-Ezherl (Amsterdam 1756; Bulak
1251-1290 arasında altı baskı; Kah i re 12621319 arasında altı baskı; Fas 1315); Hasan b. Ali el-Kefravl (Bulak 1242; Kahire
1280 vd . ondan fazla baskısı yapılmıştır);
Ahmed b. Zeynl Dahlan (Kah i re 1297-1344
arasında on baskı; Mekke 1305, 1314; Medin e 1304); Abdullah b. Fazı! el-Aşmavl
( ŞerJ:ıu ' 1-'Aşmavi, Bu !ak 128 7; Kah i re
1291 ); Haşim b. Şehhat eş-Şerkavl (Şer­
J:ıu'ş-Şerl):avr, Kahire 1326); Ebü'I-Abbas
Ahmed b. Ahmed es-Sudan! (Şer/:ıu 's-Sadan!, Fas, ts.). Bunlardan Ezherlşerhinin
beş, Kefravl şerhinin basılmış dört haşiye­
si vardır (İbn AcurrOm, neşredenlerin girişi, s. lll, VIII; Brockelmann, GAL, ll, 30831 O; Suppl., ll, 332-335; Abdullah KennOn,
Mevsü'atü meşahiri rica/i '1-Magrib, ll, 2122; Ömer Ferruh, VI, 397-399). Eser çağdaş
alimlerden Mustafa es-Sekka ( ŞerJ:ıu '1Acurrümiyye, Kahire 1979), Muhammed
Abdülmün'im Hafacl ( Teh?ibü '1-Acurrümiyye fi'ilmi l):ava'idi'l-'Arabiyye, Kah i re
1371/1951) ve Muhammed Muhyiddin
Abdülhamld (et- Tul:ıfetü 's-seniyye bi-şer­
J:ıi'l-Mul):addimeti'l-Acurrümiyye, Kahire
1353) tarafından da şerhedilmiştir.
el-Acurrumiyye'yi nazmeden başlıca
alimler ve eserleri de şu şekilde sıralana­
bilir: Şerefeddin Yahya el-İmrltl, ed-Dürretü'l-behiyye ii naz;mi'l-Acurrumiyye
(Hindistan 1263/1846; Kahire 1290, 1302,
1369; Beyrut 1416/1996); Rifaa Rafi' etTahtavl, Cemalü'l-Acurrumiyye (Bulak
1280); Abdüsselam en-Neberavl, el-Ke-
zair 1846, 1866) ve M. Brein (Al-Adjroumiieh, Cezayir 1866) Fransızca'ya; J. J. S.
Perowne (Al-Adjrumiieh, Cambridge 1832,
1852) İngilizce'ye; E. Trummpp (Ajrumiyah des Muhammed b. Daud, Munih
1876) veR. E. Brünnow (Kitabu'l-agurumfjja, Chrestomathie aus arabischen Prososchriftstellern içinde, Berlin 1895, s. 138151) Almanca'ya; Adolf Grohmann (Kittib
al-Adschurrumıyyah, Roma 191 I) İtal­
yanca'ya tercüme etmişlerdir (el-Acürrümiyye'nin şerh , haşiye, ta'lik, nazım ve
tercümeleri için bk. ibn AcurrOm, neşre­
denlerin girişi, s. III-VIII; Sarton, lll/I, s.
I OI O; Brockelmann, GAL , ll, 308-31 O;
Suppl., ll, 332-335; Ömer Ferruh, VI, 396399; Abdülhad!el-Fazll, s. 19-20, 115-116;
Demir, s. 49-61; DMİ, I, 85-87).
İBN AoEM
(bk. YAHYA b. ADEM).
L
_j
ı
İBN ADi
( 1..5~~1)
Ebu Ahmed Abdullah
b. Adi b. Abdiilah el-Cürcani
(ö.
L
365/976)
el-Kamil adlı
eseriyle tanınan hadis
ve münekkit.
hafızı
_j
277 yılı Zilkadesinde (Şubat 891) Cürcan'da doğdu. Kendi bölgesinde İbnü'l­
Kattan. hadis alimleri arasında İbn Adi
diye tanındı. Arapça'yı iyi bilmediğine dair
İbn Acurrum'un ayrıca, Kasım b. Flrruh
rivayetlerden onun Arap asıllı olmayıp
eş-Şatıbl'nin (ö. 590/1194) eş-Şatıbiyye
Türk soyundan geldiği tahmin edilmekadıyla bilinen Kur'an kıraatine dair didaktedir. İli m geleneğine sahip bir ailede yetik manzumesine Fera'idü'l-me'ani ii
tişti. Babası, Ebu Zür'a er-Razl'nin talebeşer]Ji Ifırzi'l-emani adıyla yazdığı bir
şerhi (Rabat Mill! Ktp., Evkaf, nr. 146) ve
leri arasında yer aldığı gibi anne tarafın­
İmam Nafi' kıraatiyle ilgili "el-Bari'" adlı
dan dedesi Ham b. Ahmed el-Hemedanl
bir manzumesi (urcOze) vardır.
ve kardeşi Ebu Abdullah Muhammed b.
Adi meşhur birer alim di. İbn Ad!' nin oğul­
BİBLİYOGRAFYA :
ları Adi. Mansur ve Ebu Zür'a da başka­
İbn Acurn1m, el-Mulj:addimetü'l-Acurriımiy­
ye fi lj:ava'idi 'ilmi'l-'Arabiyye(nşr. M. Sad i Çölarından hadis okumuşlardı. On üç yaşın ­
ğenli- Kenan Demirayak). Erzurum 1997, neşre­
da kendi memleketinde başladığı hadis
denlerin girişi, s. I-VIII; Sehavi. eçi-l)av'ü'l-lami',
öğrenimini tamamladıktan sonra ilim
IX, 82; Süyüti, Bugyetü'l-vu'at, ı, 238-239; İb­
tahsiliiçin ilk seyahatini 297 (910) yılın­
nü'I-Kadi, Ce?vetü'l-ilj:tibas, Rabat 1972, I, 221222; Makkari, Nefl:ıu'(-(fb, VII, 128; Keş{ü'?·?U­
da Mısır'a yapan İbn Adi, 30S'te (917) İs­
niın, ll, 1296; İbnü'l-İmad, Şe?erat, VI, 62; Hankenderiye'den Semerkant'a kadar pek çok
sari, Ravzatü'l-cennat, IV, 135-136; Hediyyeyeri. özellikle Suriye, Irak, Horasan, Cibal,
tü '1-'arifin, ll, 145; Muhammed b. Ca'fer el-KetMekke ve Medine'yi dolaştı. Bu amaçla
tani, Selvetü'l-en{as, Fas 1316, ll, 112; Serkis.
vakibü'l-celiyye ti-naz;mi'l-AcurrumiyMu'cem, I, 25-26; Brockelmann. GAL, ll, 308gittiği şehirler arasında Adana, Antakya,
310; Suppl., ll, 332-335; C. Zeydan. Adab(Dayf).
ye (Bulak 1298; Muhammed b. Ömer enHarran ve Nusaybin de bulunmaktadır.
lll, 156-157;Sarton. Introduction, 111/1, s. 1009Nevev! el-Cavl"nin FetJ:ıu Gafıri'l-l].atıyye
Taceddin
es-Sübkl ondan tahsil için diyar
1010; G. Troupau, "Trois traductions latines de
'ale'l-Kevakibi'l-celiyye fi-na?mi'l-Acurdiyar dolaşan seçkin bir alim diye SÖZ eder.
la Muqaddima d'Ibn Ağurrtım", Etudes d'orienrümiyye adlı şerhinin kenarında); Ali estalisme dediees ala memoire de Levi-ProvenSeyahat ettiği yerlerde Malik, Evzai, SüfSeni el-Meserratl, el-Manz;umetü's-seçal, Paris 1962, I, 359-365; a.mlf., "Ibn AQjuryan es-Sevrl. Şu'be b. Haccac. İsmail b.
2
rum". E/ (ing.), lll, 697; Abdullah Kennün, enniyye lima- yüsemma metne'l-AcurruEbu Halid ve daha birçok kişinin hadislef'lübiıgu'l-Magribf, Beyrut 1395/1975, 1, 220;
miyye (Kah i re 1307); Alaeddin Ali b. Nu'rini topladı. EbO Ya'la el-Mevsıll. Nesal.
a.mlf. , Mevsiı'atü meşahfri ricali'l-Magrib: ibn
man ei-AIOsl. Naz;mü'l-Acurrumiyye
Acurriım, Beyrut, ts., ll, tür.yer.; E. Fendik, iktiHasan b. Süfyan en-Nesevl, Abctan el-Ah(Beyrutl318); Abdullah b. Hac eş-Şinkitl,
fa'ü'l-lj:aniı', Kum 1409, s. 304-305; Ömer Fervaz!. Ca'fer b. Muhammed el-Firyab!, İbn
"Naz;mü metni'l-Acurrumiyye" (nşr. Hallruh, Tar1/].u'l-edeb, VI, 393-399; Abdü lhadi elHuzeyme, Zekeriyya b. Yahya es-Sad ve
Fazli, Fihristü '1-kütübi'n-na/:ıviyyeti'l-ma(biı'a,
fe Büdeyr!, Mecelletü Külliyyeti'd-da'veEbü'l-Kasım el-Begavl İbn Sa'ld el-Haşi­
Zerka 1407/1986, s. 19-20, 115-116; ayrıca bk.
ti'l-İslamiyye, Trablus 1398/1989, VI, 269tür.yer.; Abdullah el-İ mrani, "İbn Acurrfım", Ma'm! Muhammed b. Osman b. Ebu Şeybe,
279).
lemetü'l-Magrib, Rabat 1410/1989, l, 145; SaEbu ArQbe Hüseyin b. Muhammed elel-Acurrumiyye'yi Thomas Erpenius
lihiyye, el-Mu 'cemü 'ş-şamil, ı, 4-5; Ekrem DeCezer!
gibi birçok ünlü kişi onun hoca( Grammatica Arabica dicta Gjarumia, Lemir, ibn Acurriım ve el-Mukaddimetü '1-Acurları
arasında
yer alır. Yine hocalarından
riımiyyesi
(yüksek
lisans
tezi
.
1
997),
UÜ
Sosyal
idae 1617; Palermo 1796; Paris 1844), R.
Bilimler
Enstitüsü,
tür.
yer;
Halife
Büdeyri,
"Na:(:İbn
Ukde
başta
olmaküzere Hakim enP. Thomas Obicini (Grammatica Arabica,
mü metni'l-AcurrOmiyye", Mecelletü KülliyeNisaburl. Ebu Sa'd el-Ma11n1, Hamza esRoma 1631), P. Kirsten (Grammatices Arati'd-da'veti'l-islfımiyye, VI, Trablus 1398/1989,
Sehml. Ebu Abdullah eş-Şirazi. Ebu Habicae, Breslau 161 O) ve Chr. Schnabel · s. 262-279; Recep Dikici, "İbn AcurrOm ve elmid el - İsferayln! Ebü'I-Hüseyin Ahmed
(Particula prima Agrumiae, AmstelaedaAcurrOmiyyesi", TDA, sy. 98 (ı 995), s. 93-95;
Moh. Ben Cheneb. "İbn AcurrOm" , iA, V/2, s.
mi 1755) Latince'ye; L. Vaucelle (L'Adjroub. Muhammed el-Horasanl, kendisinden
696-697;a.mlf.. "İbn AcurrOm", DMi,ı, 84-87;
mieh, Paris 1833), E. Combarel (la Djaro. faydalanmış meşhur isimlerden bazıları ­
Azertaş Azeryüm, "İbn AcurrOm", DMBi, ı, 118;
umiya, Paris 1844), L. J. Bresnier(Djarodır. İbn Adl'nin, el-Kamil'de bazı kimsell, 413.
~Al
umiya: Grammair arabe elementaire, Ce~ HuLi)si Kıuç
lerin bid'at ehli fırka l ara mensubiyeti se-
296