SABIT FIYAT GEÇICI
advertisement
EKONOMiK YAKLAŞlM • 23 • • • SABIT FIYAT GEÇICI • DENGE MODELLERI ll (Makroiktisadtn Mikro Temelleri) Ufuk SERDARDGLU* GiRiŞ •• Üneeki sayıda Genel Denge Yaklaşımı çerçeve- sinde geliştirilen modeller, Kcyncs teorisi ve Kcyncs'i göıüşler bağlamında bir literatür piyasa teorisi temelinde kıt ve olan faktörlerin tanıtımı yapılmaya çalışılmıştır. oluşturulan dağılımı modcllcştirmc çalışmalarına ele yönelen Görülmektcdir ki, klasik genel denge modellerinde, tam olarak istihdam edilen alınırken; Keynesycn gelenekteki modellerde bütüncü düzeyde faktörleri kullanım derecesi (özellikle İstihdam) ve fiyat düzeyinin belirlenmesi üzerinde durulmuştur. Genel denge modellerinde işsizliğin yüksek reel ücretler durumunda mümkündür. Keynesyen efektif talep yctersizliğiir. sadı gelişmelerin bir bilecekleri ve buna ları bağlı görüşe Her iki model de, klasik önermelcriyle kısmını açıklayamaktadır. Şöyleki, Walrasyan denge durumu ortaya dışında, firmaların olarak işgücü çıkabilmesi, göre ise, aşırı ancak işsizliğin nedeni, dünyaınııda yaşayan ikti- Klasik genel denge modellerinde istedikleri miktarda ürünü (output) satamaya- talep fonksiyonlarını değiştirmek zorunda kalacak- alternatifi gözardı edilmektedir. Keyncs'in yaklaşımı ise, firmaların Walrasyan mal ar- zının, faktör maliyetlerinin satışların arz tarafından yüksekliği nedeni ilc, efektif talebin belirlenmesi sonucu mal piyasasındaki altında kalması talep fazlası ilc durumunda işgücü piya- sasındaki arz fazlasının birlikte yer alabileceği durumu içermektedir. Öyleyse , gerek Key- nesyen, gerekse neo-klasik açısından belirli varsayımların tanımladığı durumlarda geçerli- liklerini koruyabilmektedirler. Bu ise bir piyasadaki dengesizliği (Örn. İşgücü piyasasında­ ki işsizliği) farklı nedensellik boyutlarında ele alabilecek daha genel, bir bakıma bu iki gö- rüşü de içine alan (Banassy, 1982: 1-2, 119-123) bir bodelin oluşturulmasını zorunlu kılmıştır. Bu bağlamda, birlikte ele alan Watrasyon genel denge teorisi ilc Kcyncs'in eksik istihdam dengesini çalışmaların bir kısmı, 'Kcyncsyen * Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Iktisat Bölümü Ekonomik Yaklaşım, Cilt 9, Sayı 28, Bahar 1998 göıüş temelinde geliştirilen modeller' 24 Ufuk SERDAROGLU başlığı altında önceki sayıda (Bkz. Sayı 26) özctlcnmi~tir. Bu çalı~ınalarda birleştirmek nel denge teorisi ilc Keynesyen eksik istihdam dengesini Walrasyan ge- için iki önerme var- dır: -Gönülsüz i~sizliği tihdam dengesinin bir intibak olgusu (bir dengesizlik durumu) kabul ederek. eksik is- sürekliliğini reddetmek (Clowcr. Patinkin. Leijonhurvud). - Ortodoks Keynesyen iktisattaki gibi ücret işsizlikle bağdaştırmak Bu rak önerıncieri çeşitli (Glustoff, Negishi). içeren unsurlarının rılması olmuştur. çalışmalarda temel yaklaşım "Keynesçi souçlan ya da genel ola- terk edilmesi, bunların yerine nelerin bazı genelliğine sonuçlann elde edilmesine olanak 'özel' bir dengesizlik durumu statUsüne - Talep konması gerektiğinin araşu­ Bu, bir yandan genel denge modellerine ad hoc lenmcsini gerektirirken, öte yandan teorinin özel varsayarak genel denge teorisini makroiktisadi dengesizlikleri elde edebilmek için. neo-klasik genel denge model- lerinin hangi sızın, katılığını fazlasının verıni~. indirgemiştir fiyat hareketlerine tepki ve temel birtakım kısaltınalar ck- yakla~ıınına dokunulınak­ Keynesçi teoriye. genel dengenin (Akyüz, 1984: Y): göstermediği ve/veya - Fiyatların talep fazlaianna rağmen değişmediği durumlar. Bunlardan birincisi dengenin ğımsız olduğu, yatırımın varlığı sonınudur: Efektif talebin fiyat vektöründen ba- faize, tüketimin fiyatlar genel düzeyine duyan da talep fazlalan nedeni ilc fiyatlar değişirken. bu fazlalar olmadığı etkilenınekte Walrascı durumlarmakroik- tisadi bir denge mevcut olmadığı için, ekonomi Kcynesci durumda kalmaktadır. ı Piyasalardaki fazlalara rağmen, fiyatların hareket etmemesi geçici kısa dönemli bir olgu olarak ele alınırsa neoklasik teori ilc bağdaştırılabilir. Bu durumda Kcyncsci teori uzun dönemli den- geleyici sürecin dengesizlik aşamalarının teorisi niteliğine bürünür (Akyüz, 1994; 10). Bu bağlamda, Patinkin Clower, Leijonhufvud ve Glustoff gibi yazarların çalışmaları­ nın ışığı altında, fiyatların sabit olduğu, miktarların intibak ettiği durumu esas alan kısa dö- nem ekonomik denge analizleri çerçevesinde genel dengenin formalize edilmesi ve mikrotemellerin yenilcden formüle edilmesine paralel olarak, sabit fiyat geçici denge modelleri 2 oluşturulmuştur. Yuk<mda da belirtildiği gibi, Genel Denge Kuramı çerçevesinde Keynesyen önermcleri ve farklı makroiktisadi dengesizlikleri içerecek bir model oluşturma iddiası ilc ortaya çıkan bu tür bir modelin. genel denge modellerinin (gerçek kısıtlayıcı varsayımlarını en azından ya~ama uygunluk bağlamında) minimum düzeye indirmesi gerekmektedir. EKONOMiK YAKLAŞlM 25 1. SABIT FIYAT GEÇICI GENEL DENGE YAKLAŞlMI Sabit fiyat geçici denge modelleri, denge modelinin en temel Fiyatların piyasaları de olması anlamına Diğer bir varsayımlarından da anlayılabilceği birisi olan fiyat gibi, neo-klasik genel intibakından vazgeçmektedir. temizleyici (arz ve talebleri eşitlcyici) düzeylerine göre yanlış değerler­ gelmektedir. ınezliği değil, piyasaların mektir. adından deyişle, Şöyle ki, burada sabit fiyatla kastedilen fiyatların değiş­ temizlenmesi bağlaınında gerekli intibakları yapamamaları de- fiyatlar arz ve talep fazlaianna göre hareket ctmemektedirler. "Fi- yatların tam olarak intibak ederek piyasaları temizlediği varsayımı terk edildiğinde iki soru- yu cevaplamak -Talep düzeyde gereği fazlası ortaya çıkmaktadır: fiyaz hareketleri oluşmuyorlarsa, uyarmıyor hangi düzeyde nasıl ve fiyatlar. arz-talep dengelerini sağlayacak bclirlcnmektedirlcr? - Piyasa fazlalarını tayıniayan fiyat hareketlerinin oluşmadığı durumlarda, bu fazlalar nasıl tayınlanacak ve değişimleeri hangi mekanizmalar belirleyecektir?'' (Ak yüz, 1984: 52). Sabit fiyat geçici denge modellerinde farklı koşullarda fmklı intibak kuralları geçerli olabilmektedir. 3 Fiyatların piyasa fazlaları tarafından bclirlenmemesi halinde, mezatçı varsayımından da vazgeçilerek birimlere veya belirli otoritekrc fiyat yapıcı görev yüklenmek- tedir. 4 Fiyatlar intibak etmediğine göre, birimler davranışlarını başka değişkenlere (miktarlar) göre ayarlayacaklardır. Bu durumda, birimlerin arz ve talep fonksiyonlarında fiyatların yerini miktar sinyalleri alacak ve gerekli intibaklar miktarlarca sağlanacaktır. 5 Miktarlar, fiyatların yanlış düzeylerde olması nedeniyle yapılamayan değişimlerle ilgili sinyaller olarak talep (arz) fonksiyonianna girerler. 6 Yapılamayan değişimler bağlamında, birimlerin gözönüne alacakları miktar kısıtları 7, karşıtanmayan arz ve taleplerin, diğer bir deyişle tayınlanmaların bir göstergesi olacak ve ta- yınlama mekanizmaları "sabit fiyat modelinde ların tar ilc birlikte, oluşacak sabit fiyat dengesini belirleyecektir. Şöyle ki, yapılan her değişim, bir yanlış değişim olduğundan, bunların, miktar- sürekli değiştiği bir süreç uyarabilmesi için, fiyatlarda bir değişme olmadığı halde mik- planlarını değiştirmesi, plandaki bu değişimlcrin, piyasalardaki kesişimierinin yeni 'du- rumlar' yaratması ve bunların da yeniden planları etkilemesi gerekir. Dolayısıyla, sabit fiyat modellerinde non-tatannement süreci miktarlada ilgili bir süreç olarak ortaya çıkmakta ve miktar sinyalleri, ekonomik birimlerin kararlarının dayanaklarını oluşturmaktadır (Akyüz, 1984: 53-54) Zira, birimler bir piyasada arz ve talepleri ilc ilgili bir kısıtla karşılaşırlarsa, diğer piyasalardaki arz ve taleplerini belirlerken bu kısıtı gözönüne alacaklar ve bu şekilde oluşturdukları arz ve talepleri farklılaşacaktır. Şöyle ki, birimler piyasaya arz ve talepleri ilc ilgili hedef planları ilc gelecekler herhangi bir piyasada arzuladıkları miktarda değişimi gcrçekleştimıemelcri ları kısıtlamayı halinde diğer piyasalardaki arz ve talepleri ilc ilgili planlarını, karşılaştık­ da gözönüne alarak yeniden belirlcyeccklcrdir. Bu şekilde, ilk planlar (hedef planlar) kısıtlamaların gözönüne alınması sonucu oluştumlan planlarla (aktif planlar) farklı- 26 Ufuk SERDARDGLU laşacaktır. Literatürele hedef planlar Clower'ın tanımından hareketle kavramsal arz ve talepadlandırılmaktadır. ler; aktif planlar ise efektif arz ve talepler olarak bir kısıtlama ilc karşı! aşılmamaması lecek, diğer bir deyişle halinde ise hedef planlar. aktif planlar olarak ifade edi- kavramsal ve efektif talepler Fiyatların yanlışlığı Herhangi bir piyasada çakışacaktır. durumunda, en azından bazı birimler için bütçe fonlarını sağlaya­ cak satış planları gcrçckleşemcyeccktir. Bu durumda. bütçe kısıtlanacağı için, sözü edilen planların değiştirilmesi ilgili gerekecektir. Sonuçta, bir piyasadaki dengesizlik. değişim kararlarını da etkilcyeccğinden, diğer piyasalanı melde türctilcn Clowcr' ın tüketim ve Patinkin' in işgücü talep tılan mekanizmayı yansıtan kısıtlanmış değişim planlarını Burada hareketle fiyatların şeklinele ortaya uyum gerektiren yeni bir denge Bu aşamada, karşılaşılan kurallarının ne olacağıdır. çıkacak, değişim karar, anla- durumunda, intibak yükünü değişimler- kısıtlama ve ve kısıtlamalar arasında tayın­ belli bir kavramına ulaşılacaktır. soru. miktarlar Bu kurallar bir değişmeden önce yapılan yanlış değişimierin bakıma tayınlama kurallarını ve ortaya değişim çıkan dengesini den- tanımla­ (Akyüz, 1984: 54-56; Bcnassy, 1982: 65, lll; Malinvaud, 1977: 12-17): Değişim - Keynesçi te- fonksiyonları, yukarıda genin özelliklerini belirleyecektir. Literatürele üç temel kural maktadır piyasalada göstermektedir. miktarlar yüklenmcktedir. Miktar intibak süreci, kararlarlamalar zinciri yayılacaktır. da intibakları yapmaması gerekli diğer dengesinin sağlanması, satıştarla toplam toplam alımların (harcamaların) eşit olmasına bağlıdır. Bu arz S ve talep eşitliği değil, gerçekleşen değişimierin qitliğidir. -Bütün değişimler (arzı) aşmamalıdır. gönüllü olarak yapılmalıdır. Diğer Bu durumda, piyasada kısıtlanmayan bir deyişle harcama talebi, satışı kısa (literatürdeki terminoloji ilc düşen) taraf değişimleri belirlemekte, uzun düşen taraf tayınlanmaktadır. 9 Şöyle Karşılıklı olarak ki, bir piyasada rumda da ikinci Karşılıklı avantajlı, yapılabilir tayınianmış bir koşulun varsaydığı alıcı tüm varsa, biçimde ayrı ayrı tayınianmış bir satıcı olmamalıdır. değişimleri kısa düşen olarak avantajlı tüm değişınierin racting) sürecinin herbir piyasada değişimler sonuçlandırılmış olmalıdır. yer Bu du- taraf belirleyecektir. yapılabilmesi için yeniden anlaşma (rccont- aldığını, diğer piyasatarla cşanlı olmadığını varsaymak gerekmektedir. Bu ise, parasal ekonomilcrin önemli karakteristiklerinden birisidir (Malinvaud, 1977; 16). Bu durumda, lanabilmesi için, tüm değişimierin cı alınası olarak paranın Yukarıda yer da bir karşılıklı yanında olarak avantajlı bizatihi bir faydası tüm değişimierin olmayan hir tamam- değişim ara- gerekmektedir. belirtildiği gibi bu üç koşul çerçevesinde rasyan kavramsal arz fonksiyonlarının yerine efektif talep yapılan yanlış değişimler. fonksiyonlarının alınasının Wal- rasyo- nalitesini oluşturmaktadır. Miktar kısıtları bağlamında miktar değişkenlerinin belirlenmcsinde etkin rol oynayan kısıtlanmış efektif talep fonksiyonlarını türetebilmek için. algılan- EKONOMiK YAKLAŞlM mış kısıtlamaların tanımlanması - satım karcu·lmını etkileyen 27 ve piyasalarda gerçekleşen değişimlerden algılanmış kısıtlamaların türetilmesi, alım belirlenmesi gerekmektedir. (Akyüz, 1984; 56) Kısıtlamaların kimler tarafından agılanacağı tayınlama mekanizması ilc ilişkili olarak Tayınlamada piyasanın belirlenir. layabilmeleri ve uzun düşen tarafında gerçekleşen değişimlerini algılanan kısıtlamalar için, eş-denli (uniform) veya göreli (proportional) rekmektedir. Zira, ması kalan tüm birimlerin bu fmklı bir tanımlayabilmeleri yöntemlerinin tayınlama mekanizması, örneğin durumunda, bir kısım birim öncelikli lamında piyasakısıtlamaları tayınlama olarak için, kendi deneyimleri algılayamayabileceklcrdir ilc ilgili sinyalleri vmsayılması ge- tayınlama, vmsayıl­ öncelikli avantajını kullandığı kısıtı algı­ bağ­ (Benassy, 1982: 18-19). Bu teşkil aşamada, sabit fiyat geçici denge modellerinde iki eden bir konuya daha leri, ne biçimde birimlerin Drcze, (1975) zönüne alan kısıtlanmış Hahn, 1978: 1-7). Bu yaklaşımı yaklaşım götürülcceğini Algılanan kısıtlamalırın hangi- algılanan kısıtlamalarını benimsemektedirler (Grandmont, Maraque, 1976; 53-56; kabul edilirse, birimin bir piyasaya, o piyasada belirlenmesi mantıklı olacaktır. götürdükleri değişim gö- söylemektedir. Grandmount La- olanaksız hale gelecektir. Bu fazlaları sıfır olacaktır. Eş Buna karşılık, birimlerin - denli algıladığı kı­ koşulda, den- tayınlama mekanizması­ kısıtlınamalar durumunda, piyasalara götürülen taleplerin bu sıtlamaların neden bütün miktar sinyallerini ve ihlal eden bir değişim talebi götürmesi nın varlığı gelişimine ekolün etkileyecektir? taleplerin piyasaya ge durumunda, ürün efektif talep tayınlama gözönüne alınarak dcreeclerinin piyasaya taleplerine bağlı olduğu göreli tayınlama durumunda ve algılanan kı­ mutlak olmadığı ve belirsizlik taşıdığı koşullarda, birimlerin piyasala.ra algıla­ dıkları kısıtları ihlal eden talepler götürmeleri söz konusu olabilecektir. "değişime i, Benassy (1975) maları gözardı ederek algılanan kısıtlamayı diğer Clower tipi) bir piyasadaki talebini belirlerken, o piyasadaki piyasalardaki kısıtlamaları gözönüne alır" yaklaşımı yaklaşımın avantajı, temel almaktadır. dengede efektif kısıtla­ diyerek, bir piyasada ihlal eden talebin götürütmesi durumunu içeren bir model tur. Malinvaud da (1977) bu adıyla getirmek gerekmektedir: kararlarını değişimcilerin raque ve Hahn da bu sıtlamayı açıklık farklı oluşturmuş­ Benassy tipi (veya literatürdeki fazlaların yer almasına imkan ver- mesi, denge dışı koşullarda m.ikta.r kısıtlamaları altında alınan kararların belirsizlik unsuru ve geçici nitelik taşımasına olanak tanımasıdır. 10 Belirsizliğin ğının reddi içerilmesi ise, tam öngörü ve mallar için ileri dönem anlamına piyasalarının varlı­ gelmektedir. Fakat, yine belirsizlik nedeniyle, geçici denge modelleri- nin öngördüğü biçimde ll sabit fiyat geçici denge modelinde gerekli olmaktadır (Marlinvaud, Younes, 1977: 62). 28 Ufuk SERDARO(;LU Temel özellikleri çimlerini ele alış yukarıda kavuşturulmaktadır. tar tayınlamaları sayıda ranları) birimsel davranış ve sc- toplulaştırma varsayımları ilc makro olguları açıklayıcı özelliğe Bu nedenle, sabit fiyat geçici denge modelleri, önce literatürdeki varsa- ve formülasyonu gelecek firmaların perspektifi ilc seçim- kuramsal bir mikrotcmelc oturLulan sabit fiyat geçi- ci denge modelleri, belirli yım belirlenen, hanehalkı ve bağlamında sonucu ortaya bir mikrotemelde genel bir çıkan çeşitli irdelemeyc yönelik modeller yaşamdaki çıkış koşulları yönelik olarak ilc ele alınıp, farklı durumları sabit fiyat geçici denge da bu mikro temellerde iktisadi açıklamaya bakış irdelcnecek; makroiktisadi deneyimleri (buhintibaksızlığının ve mik- rasyonalitesini tartışılacaktır. ll. SABITFIYAT GEÇICI DENGE MODELLERININ MIKRO TEMELLERI Sabit fiyat geçici denge modeli de, iktisat literatüründeki sayımiara dayandırılmaktadır. geçerlilik geçirdiği taşımıyorsa Bu da, literatürdeki evreler gözönüne çici dengesinin ler varsayımsal durumları denge farklı diğer bir kısmı gerçek iktisadi yaşam karşısında bir pcrspektifc sahip avantajları olması, ve bu sa- olanak vermektcdir. formülasyonlarla tanıınlanınalarına rağmen ,amaç varlığını ve ortaya temelde farklılıklarına rağmen çıkış koşullarını irdclcınck olduğu (konjonktürlcr) genellikle üç nin ortaya çıkabilmesi ilc ilgili modeller gibi belli var- modeliere göreec bu modellerin alındığında gelişıneye açık kıncanın gözardı cdilcbilıncsinc Litcratürdc, varsayımların diğer ortak bir bakış açısına bir sabit fiyat ge- için, kurulan modelsahiptirler ve başlık altında toplanmaktadır. varsayımlar, algılanan kısıtlamalar ilc ilgili farklı Bunlar, dengevarsayımlar ve arz- taleplerin özellikleri ve türetitmesi ilc ilgili varsayımlardır (Akyüz, 1984; Borro,grossınan,1976; Casson,l983; Drizc,1975; Grandmont,l978). Burada, Akyüz (1984) ve Malinvaud (1977)nin geçici denge modellerinin forınülasyonu kullanılarak sabit fiyat mikrotcınclleri,varsayımları bazında tanıtilmaya çalışılacaktır. Modelde, intibakların fiyatlardan ziyade ıniktarlarla sağlandığı 12 , tüketiciler (hane halkı) ve üreticiler (firma) bağlaınında tanımlanan iki tip 13 piyasa (mal ve girdi piyasaları)ınevcuttur.Hcr dır.Genel denge değiştirilen iki tip piyasada da anlayışı lcndiği için,değişiınlcrin miktarlar bir yanında tck servet tutma Modelde yer alan mallar, üretimde endeksi ilc gösterilmcktcdir.Para da sayısır- ayrı kullanılan aracı olan para yer alınaktadır.Model­ almamaktadır. girdileri de içcrıncktc,ınallar h=l, ......... ,r bir piyasası olmayan bir mal olarak kabul farklı olarak,gcrçcklcşcn değişimleri satışlarla,biriın1crin değiştirmek bilmcktedir. tayınlanmakta­ edildiği­ l'dir. Modelde, Walrasyan dengeden ma ve taraf çcrçevcsindc,piyasalarda değiştirilen miktarlar cş-anlı olarak bclir- de borçlanma,gcleccktcn bugüne mal transferi yer ne göre piyasa kısa düşen istedikleri miktarları tanımlayan gösteren harca- arz talep farklılaşa­ EKONOMİK YAKLAŞlM 29 A) Model: h= I, .............. ,r Maiiar r: para h= L ........... ,r- 1 Piyasalm N:Tüketici birimler i= I, .............. ,N n: Üretici birimler j= l, .........•.. ,n aih :Tüketici (i) tarafından (h) malından satın alınan miktar. bjh: Üretici U)nin net (h) malı satışı. Tam ihtisaslaşma varsayımından (i)'nin h malını satışı hareketle: durumunda aih< o. U) 'nin h malı satın alınası durumunda bjh<o. gh:Devlctin (h) malından satın aldığı miktar. aih ,bjh ,gh, parayı da içeren mallarla ilgili miktarlardır.Pma dışında kalan malların fiyatlarının sabit olması ve satış ve harcamaların bir yanında paranın yer alması durumunda: r-I air= - L Ph .ai h h= ı r-ı bjr= - L Ph .bjh h=l r gr=- L Ph.gh h= ı 1) Denge Koşulları: a) Sonuçlanan herhangi bir değişim sürecinde ve denge durumunda, toplam alımlar= toplam satışlar özdcşliği sağlanmalıdır. r-ı N I i= ı aih+gh= I bjh h=ı,ı, .......... ,r-ı h= ı Bütün değişimlerio bir tmafında paranın yer alınası gerekliliği uyarınca, bir birimin değişimleri sonucunda elde ettiği para balansları ,parasal geliri ilc harcamaları arasındaki farka eşittir. 30 Ufuk SEROAROGLU r-1 L Phaih+ h=l r-1 N 2: Phgh=L Phbjh h=l i=l (la) b) Gönüllü de~im koşuluna göre, gerçekleşen de~şim miktarları, arzulanan (planlanan) de~im miktarlarını aşamaz. Uih:Tüketici (i) nin net (h) malı talebi Vjh: üretici U) nin net (h) malı arzı herhangi bir (i) için: aih> O olan tüm h< r için Uih'2: aih aih< o olan tüm h< r için uih~ aih (2) tüm, h< r için, laihl ~ IUihl ve aih·Uih>O (3) Birim (i)' nin, para dışındaki tüm mallarda, satın aldığı (sattığı) miktar, o mala olan talebin i (arzını) aşamaz. herhangi bir U) için ise: (4) c) Karşılıklı olarak anvant<~lı tüm değişimterin sonuçlandırılmış olması gereğince, bir piyasadaki bütün satıcıların planları gerçekleşmiş demektir. bazı a için Uah>aah '2:: O ise, tüm tüketici (i) ler için Uih-aih '2:: O bazı p için V ph<bph ~O ise, tüm üretici (j) ler için Vjh-bjh ~O bazı a için Uah<aah ~O ise, tüm tüketici (i) ler için Uih-aih s O bazı p için V ~h>b~h '2:: O ise, tüm üretici (j) ler için Vjh-bjh '2:: O Yukarıdaki koşul, bütüncül bir düzeyde toplam taep (arz) fazlaları için aşağıdaki şek­ li alacaktır: Toplam talep fazlası: n N D h= 2: i=l uih+gh- :L vjh (5) j=l Toplam arz fazlası : N Dh=L i=l n (Uih-aih)-_L vjh-bjh j=l (6) EKONOMİK YAKLAŞlM Arz ve talep 31 fazlalarının olmadığı durumda: Dh.Uih50~aih=Uih (7) D h .Vjh50~bjh= Vjh 2) Tüketici ve Üretici Davranışlan: Modelin tamamlanabilmesi için tüketici ve üretici eih: Tüketici i'nin değişim davranışları da belirlenmelidir. donanımı. öncesi mal xih : Tüketici i' nin tüketimi xih=eih + aih İşgücü için (eih), işgücü donamınını, diğer bir deyişle arz edebilleceği maksimum iş­ gücü miktarını; donarnımını para için (ejh), para cayabilmek üzere elinde kalan para miktarını yani net değişimleri sonunda bireyin har- ifade etmektedir. bjr : Üretici J'nin objektif fonksiyonu olarak, r-1 kadar mal için satış ve harcamaları sonunda elinde kalan (kazanılan) net para miktarını gösterir. Ui(xi): r kadar mal için tüketici tercihlerini gösteren içbükey bir fayda fonksiyonudur. miktarındaki Fayda, mal tüketim (xih) artışlarla azalmaz, para miktarındaki stok artış­ larta (X jr) birlikte artar. (Xjr) Değişim sonunda elde tutulan pıu-cmın bizalihi fcıydası olmadı­ ğı halde, bir mali servet olarak, gelecekteki tüketimiere imkan vardır. verdiği için dalaylı faydası Bu nedenle Ui(xi) bir dolayl fayda fonksiyonudur ve tüketici tercihleri bu zamanlar arası fayda fonksiyonu ilc belirlenmektedir .14 (bjr) ise üretici j'nin objektif fonksiyonu olarak, üretim fonksiyonunun özellikleri temelinde ve teknik kısıtlamalar eklenerek, benzer biçimde formüle edilebilir. 15 3) Algılanan Kısıtlamalar: Birimler arz ve taleplerini herbir piyasada ayrı ayrı belirlerlcr, Bir piyasadaki arz ve taleplerini belirlerken diğer piyasadaki kısıtlamaları gözönüne alırlaı._l6 Algılanan kısıtlama­ lar en azından, birimlerin gerçekleştirdikleri değişim miktarına eşittir. l<iiııl::; laiııl ve lbjııl::; lbitıl aih : Tüketici i 'nin bjh : üretici j'nin (8) değişimleri değişimleri ilc ilgili olarak ilc ilgili olarak tayınlama olmaması eşit olacaktır. algıladığı kısıtlamalar. (9) ıaiııı::; ıuilıl~aiıı=<liıı Yani, algıladığı kıslllamalar durumunda gerçekleşen değişimler algılanan kısıtlamalara 32 Ufuk SERDA.ROGLU (10) (ll) Şöyle ki, birim tayınlamıyorsa ve piyasanın kısa düşen tarafında yer aldığının bilincinfazlası deyse talep (arz) Tüketici (i) olmayacaktır. söz konusu bağlamında fından algılanan kısıtlamalar (aih) için getirilen (9), (10) ve (ll) için de geçerli koşulları. tüketici U) tara- olmaktadır. 4) Arz ve Taleplerin Belirlenmesi :17 Tükteci (i) nin arz ve talebi aşağıdaki programla belirlenecektir: ve programla oluştu­ rulan mal talep (arz) vektörleri cu:ı) faydasını maksimize eden değerlerde olacaktır. Şöyle ki, U i(ei+ ur) şeklinde ifade edilen fayda fonksiyonu aşağıdaki kısıtlar altında edildiğinde, maksimize talebini (Uih) belirleyerek. optimum talep fonksiyonunu temsil ede- cektir. Kısıtlar: k=h, r (12) urr (13) r-1 ur..=- I Pk k= i (12) sıtını diğer piyasalada ilgili olarak algılanan kısıtlamaları ifade ederken. ( 13) bütçe kı­ temsil etmektedir. Üretici U) için arz ve talep fonksiyonları belirlenirken aynı mekanizma kullanılacak­ tır, fakat teknolojik fonksiyonu yapılabilirliğe tanımından uygun olarak ektsra hareketle) gerekecektir. Diğer kısıtlamalar bir deyişle, üretici U) nin optimum arz (Vb~lirlenirken, (8), (9), (10), (ll), (12) koşulları ve talebi (13) ün yerini üretim fonksiyonu Yukarıdaki ilave edilmesi (üretim üretici için de varsayılacak, alacaktır. biçimde formüle edilen modelden hareketle arz ve talep, değişim, algıla­ nan kısıtlamalar arasındaki karşılıklı ilişkiler aşağıdaki biçimde bir şcma yardımı ilc özetlenebilir (Malinvaud, 1977: 27) : 0 BİRİMLER ARASI DEGİSİM BİRİMLERİ N TALEPLERİ + (G) . ... 1 BİRİMLERİN ALGILADIGI KJSITI JAMALAR EKONOMiK YAKLAŞlM Tayınlama şeması lanunda, (h) malı malı piyasasındaki belirleyecektir. (h) sınırlayan kısıtı algılar satışını konumu bağ­ gözönüne alarak, her birim bu (fonksiyon G). Her bir birim bu (karşı karşıya ol- gözönüne alarak, herbir piyasadaki arz veya talebini belirler (fonksiyon D). tutarlı olduğu Bu üç tip miktarlar nılur. değişimleri arz veya talebini ve harcama veya piyasada kendisini duğu) kısıtları (F) 33 tayınlama mekanizmasını Benassy, (F) ve (G) nin ği dunımda, tayınlamanın a) Tüketci (i), h aldığı yer Yukarıdaki varsayımlar zaman ekonomide bu dairesel dengesini ku- algılanan kısıtlamaları ve belirledi- varolabileceğini göstermiştir. ekonomilerde dengenin temelinde üç durum akımın ortağa çıkabilecektir: malı piyasasında tayınlanmazsa, kısıt (VIII) etkisiz hale gelecektir. Bu durumda: (14) Tüketilen malın marjinal da ödenen para (ya da o girdi faydaya faydası (ya da girdinin vaz geçirlen karşılığında elde edilen para) faydası) dolayısıyla karşılığın­ o mal vazgeçilen marjinal eşit olacaktır. b) Tüketici (i), (h) malı piyasasında tayınlanırsa: u;h(Xi)-Ph u;r (xi)> 0 (15) Tüketilen malın marjinal faydası, vazgeçilen paranın marjinal faydasını aşacaktır. c) Tüketici (i), sattığı (h) dası (boş zamanın malı (işgücü) piyasasında tayınlanırsa, marjinal zahmeti) cari ücretin marjinal faktörün marjinal fay- faydasının altında kalacaktır. (16) (14), (15) ve (16), üreticiler için de benzer Farklı piyasalar için geçerli olan 1 dışsal değişkenlere l bağlı için tayınlama kuralları belirlendiğinde nihai denge, tüm (özellikle devletin politikalarına ve oluşturduğu fiyatların konumuna) olarak belirlenecektir. alıcı piyasası koşulları tanımlayacaklardır. ortaya Bazı koşullarda tüketim çıkarken, bazı koşullarda malları için satıcı piyasası da tüm piyasalarda ve işgücü arzların tayınlandığı durumları tanımlayan konjonktürler ortaya çıkacaktır. 18 Diğer bir deyişle, farklı kısıtlama­ lara (hangi .birimlerin hangi piyasada tayınlandıkianna bağlı olarak) göre farklı rer söz konusu olabilecektir. Literatürde genellikle Walrasyon denge durumu konjonktür yer konjonktü- dışında dört almaktadır: B) Farldı Konjonktürler (dengesizlik durumlan) 1- Keyncsci !şsizlik Dengesi Hem mal hem de girdi piyasalarında arzların tayınlandığı durum tanımlanmaktadır. Diğer bir deyişle firmalar maltüketici-işçiler girdi piyasasında tayınlanmaktadırlar. Tüm pi- 34 Ufuk SERDAROGLU yasalarda efektif arz fazlaları mevcuttur. Girdi piyasalarında gerçekleşen değişimler firmaların efektif girdi talepleri tarafından belirlenmektedir. Efektif girdi talepleri ise. f'irınaların mal piyasasında tayınlamaları nedeni ilc. kısıtl<mmış olduğundan kavramsal taleplerinden düşüktür. Tüketici işçilerin algıladıkları kısıtlamalamar ise geı\·eklcştirdiklcri değişimlerine eşittir. Mal piyasasında gerçekleşen değişimler. tüketici - işçilerin mal talepleri tarafından belirlenmekte olup bu talepler girdi piyasasındaki tayınlamalar nedeni ilc kısıtlanmış oldukları için efektiftir ve kavramsal taleplerden düşüktür. Firmaların algıladıkları kısıtlamalar ise gerçeklqtirdiklcri tersizliği değişimlerine eşittir. Sonuçta. nedeni ilc, firmalar üretimlerini işsizlik söz konusudur ve efektif talep ye- arttıramamaktadırlar. 2- Stragf1asyon (Klasik İşsizlik Dengesi): Her iki piyasada da tüketiciler tayınlamaktadırlar. Firmalar hiçbir piyasada tayınlan­ madıkları için, fiyat-alıcı olarak davranahilmckte. efektif ve· kavramsal talepleri çakışarak değişimleri bclirlcmcktcdir. Tüketici - işçiler tüm piyasalarda tayınlandıkları için ınal piyasasında talep, işgücü piyasasında arz fazlası ortaya çıkmaktadır. Mal talep ve girdi arz miktarlan kısıtlandığı için, mal ve girdi piyasalarındaki fazlalar cfcktiftir. Mal arz ve girdi talep miktm·Ian kavramsal miktarlara eşit olduğundan efektif fazlalar kavramsal fazlalardan düşüktür. Sonuçta. maliyetierin yüksekliği (literatürdeki girdi maliyeti, tck girdi olan işgücü­ nün fiyatı yani ücrettir) nedeni ilc ve mal arzının dolayısıyla girdi talebinin düşük tutulması sonucu işsizlik ortaya çıkmaktadır. 3- Baskı Altına Almmış Enf1asyon Dengesi : Her iki piyasada da talepler, diğer bir deyişle mal piyasasında tükcticiler, işgücü piyasasında firmalar tayınlanınaktadırlar. Talep fazlası olduğu için, enflasyonisı baskı ilc fiyatların artması gcrckmektcrdir. Fakat, fiyatlar artaınamaktadır. Girdi piyasasında gerçekleşen değişimler, tükcticilcrin efektif girdi arzı tarafından belirlenmektedir. Firmaların efektif girdi talepleri kısıtlanamamaktadır. Mal piyasasında gerçekleşen dağişi m ve üretim. firmaların kısıtlanmış arzı tarafından belirlenmektedir. Tükcticilcrin efektif mal talepleri kavramsal taleplerine eşit olmasına rağmen karşılanmamaktadır. 4- Düşük - Tüketim Dengesi: Firmalar her iki piyasada birden da arz, işgücü piyasasında talep larını gerçeklcştircbilmektc, ınal ğundan efektif talep fazlaları kısıtlanmaktadırlar. Diğer bir deyişle mal piyasasın­ fazlası mevcuttur. Bu durumda tüketiciler kavramsal plantalep ve girdi arz miktarları kavramsal miktarlara eşit oldu- kavramsal fazlaların altında kalmaktadır. Litcratürdc genellikle düşük-tüketim dengesi üzerinde pek dunılınaınaktadır. Firmaların her iki piyasada birden tayınlanması durumunun pratikte pek gözlenınediği gerçeğinden hareketle ve böyle bir dengenin ortaya çıkabilmesi stoklama varsayımını gerektirdiği için 19 analizlerde ye almaktadır. EKONOMiK YAKLAŞlM 35 NOTLAR Patinkin, Glower ve Leijonhufvud bu 1. yaklaşımı benimsemektedir. 2. Literatürde bu modeller, zaman zaman dengesizlik modelleri (Barro-Grosman, Benassy); çoğu zamanda denge modelleri (Dreze, Malinvaud, Grandmount ve Larague, Hahn,Muelbauer ve portes) olarak adlandırılmaktadır. 3. Arzın ması talebi aşması durumunda fiyat ve ücretin_ durumunda ise intibakın yavaş ve yetersiz aşağı doğru katı olması, olması talebin söz konusu olabilir. arzı aş­ 4. Bu konu,ileride,"Fiyat lntibaksızlığının Kökenleri" başlığı altında ele alınacaktır. 5. Bu nedenle, bu modeller "miktar kısıtlı geçici denge modelleri" olarak da adlandırılmak­ tadırlar. 6. Sabit fiyat modelleri ile nontatonnement modeller, Walrasyan dengeyi sağlayacak düzeyde olmamalan bağlamında ve yanlış fiyatiann etkilerini ele almaları açısından benzerlik gösterseler de, temel yaklaşımları ile farklılaşmaktadırlar: Şöyle ki, non-tatcnnement modellerde, yapılan yanlış değişimierin etkisi ile dengeye gidiş süreci ele alınır.Yanlış deği­ şimierin planları etkilernesi de dengeye gidiş sürecinde gözlenir.Birimler, hep fiyat alıcı miktar ayarlayıcı durumdadırlar.Sabit fiyat modellerinde ise, yapılamayan değişimierin planlar üzerinde etkileri vurgulanmaktadır. Bu modellerde, bir Walrasyan fiyat kümesinde yapılabilecek olup, veri fiyat kümesinde yapılamayan değişimierin etkisi incelenir. Burada fiyat alıcı davranışla planlarını gerçekleştiremeyen birimler,ikinci aşamada hem fiyat hem miktar alıcı, miktar ayarlayıcı olarak davranırlar. 7. Işçilerin cari ücret düzeyinde iş bulamamaları,tüketicilerin cari fiyat düzeyinde mal bulamamalan, firmaların cari fiyatta istediği kadar mal satamamaları veya cari ücretle yeterli işgücü bulamamaları durumları farklı miktar kısıtları olarak birimlerin davranışlarını,dola­ yısıyla arz taleplerini ve piyasalar arası etkileşim yoluyla oluşacak dengenin konumunu belirleyecektir. 8. Bu temelde, arzulanan değişim miktarları - gerçekleşen değişim miktarları mektedir.Bu da, Glower'ın kavramsal-efektif talep ayrımı çerçevesinde ele ayrımı getiril- alınmaktadır. 9. Bu durumda bile, tayınlama mekanizması daha özel bir biçimde belirlenmezse,birden fazla dengenin ortaya çıkması söz konusu olabilir. 10. "Denge durumunda efektif talep tepki gösteriyorsa, ulaşılan olacaktır." (Akyüz, 1984: 61) fazlaları mevcutsa ve fiyatlar zamanla bu fazlalara sabit fiyat dengesi en azından bu nedenle bir geçici denge 11. Bkz. I.Bölüm:(Sayı 26) Geçici.. Denge Modelleri. 12. Malların fiyatları önceden belirlenmiş düzeylerde veridir. 13. Ekonomide tam ihtisaslaşma varsayıldığı için,başlangıç donanımları birimlerin mal alım ve satışlarında tam ihtisaslaşmayı sağlayacak biçimde dağıtılmıştır. Başlangıç mal ve para donanımları veridir. Ufuk SEROAROGLU 36 14. Boçlanma olmadığı için zamanlararası transferler,bugünden geleceğe olmak üzere tek yönlü olarak,tüketiciler tarafından yapılmaktadır.Modelde firmaların para ve mal yoluyla zamanlar arası transferler yapmadıkları varsayılmaktadır. 15. Literatürde, üretici olarak firmaların, geleneksel özelliklere sahip bir üretim fonksiyonu içinde karlarını maksimize etmeyi amaçladıkları varsayılmaktadır. algılama 16. Benassy tipi bir varsayı lıyor. 17. Buradaki arz ve talapler efektiftir. 18. Malinvaud, para dışındaki mallar için piyasaların durumlarını Denge payasası:Tayınlamanın olmadığı Satıcı piyasası: En azından Alıcı Piyasası: En azından bir tanımlanmıştır: durum. alıcının tayınlandığı bir üç biçimde durum. satıcının tayınlandığı durum.(Malinvaud, 1972.14 -15 19. Bu varsayım modelin formülasyonunda sorun çıkarmaktadır.Bu nedenle, genellikle sabit fiyat geçici denge modellerinde, firmaların zamanlararası kararlar almadıkları, bir dönemden diğerine para ve mal yolu ile transfer yapmadıkları varsayılarak bu durum ele alınmamaktadır.Modelin kısa - dönem temelinde ele alınması da bu konjonktürün dış­ talanmasının rasyonalitesini oluşturmaktadır. KAYNAKÇA AKYÜZ, Y. (1984), Fiyat Mekanizması ve Makrockonomik Dengesizliklcr, Ankara, Yurt Yayınları. BARRO, RJ; GROSSMAN, H.l. (1976), Money, Employment and Inflation, Cambridge, Cambridge University Press. BENASSY, J.P (1978), Discquilibrium Theory, Working Papcr, LP-185, Berkeley. BENASSY, J.P (1982), The Economics of Market Discquilibrium, NcwYork, Acadcmic Press CASSON, M. (1983), Unemployment: A Discquilibrium Approach, Oxford, Mmtin Robertson. DREZE, J. H. (1975), "Existance of Exchange Equilibrium U nder Pricc Rigidities", Intcrnational Economic Review, 16, 301-320 FOURGEAUD, B.; LENCLUD, F.; MICHEL, (1981) "Two seetar Model With Quantity Rationing", Journal of Economic Thcory, 29, 413-436. GRANDMONT, J.N., LARAQUE, 0.(1976), "On Tcmporary Kcyncsian Equilibrium" Review of Economic Studies, 43,53-67 EKONOMiK YAKLAŞlM 37 GRANDMONT, J.M. (1978), "The Logic of the Fix- Price Method", Stmm ve Werin (der) Topicsin Discquilibrium Economics içinde, London, Mac Millan Press Ltd., 23-40. HAHN, F.H. (1978), "On Non- Walrasian Equilibria", Revicw of Economic Studies, 1-7, MALINVAUD, E. (1977), The Thcory of Unemploymcnt Rcconsideccd, Oxford, Basil Blackwcll. MALINVAUD, E.; YOUNES, Y. (1977), "Somc New Conccpts For the Microcconomic Foundations of Macrocconomics," G.C. Harcouı·t (dcr), The Microeconomic Foundations of Macroeconomic Theory içinde, London, MacMillan, 62-82 NEGISHİ T (1978), "Existancc of Under-Employmcnt Equilibrium" G. Schwödiaucr (dcr), Equilibrium and Disequilibrium in Economic Thcory içinde, Boston.
