fen ilk 8 sayfa.qxp
advertisement
Vücudumuzda Sistemler 5. Ünite 231 Destek ve Hareket Sistemi DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ Kemikler 1. Uzun kemikler 2. Kısa kemikler 3. Yassı kemikler Kaslar Eklemler Oynar eklem Yarı oynar eklem Oynamaz eklem Çizgili kas Düz kas Kalp kası Canlý organizmaya fiziksel destek sunan, iç organlarýn korunmasýný saðlayan kemiklerden oluþmuþ, eklem ve baðlarla birbirine tutturulmuþ, etrafý kaslarla sarýlý destek ve hareketi saðlayan yapýya iskelet sistemi denir. Ýskelet, organizmanýn kendine özgü þeklinin oluþmasýný saðlar. Ýskeletin Görevleri 1. Vücudumuzun dik durmasýný saðlar. 2. Vücuda þekil verir. 3. Ýç organlarý korur. 4. Ýç organlara ve kaslara tutunma yüzeyi saðlar. 5. Kaslarla beraber hareketi saðlar. Örnek 79 Aþaðýdakilerden hangisi, insanda destek ve hareket sisteminin görevlerinden biri deðildir? A) Kan hücresi üretmek B) Vücudun hareketini kontrol etmek C) Organlarý dýþ darbelerden korumak D) Vücuda þekil vermek Çözüm Vücudun hareketlerini kontrol etmek, destek ve hareket sisteminin görevi deðil, merkezi sinir sisteminin görevidir. Yanýt B’dir. 232 Örnek 80 I. Ýç organlarý korur. II. Vücuda þekil verir. III. Kaslara ve organlara tutunma yüzeyi oluþturur. Yukarýdakilerden hangileri destek ve hareket sisteminin görevlerindendir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I, II, ve III Çözüm I, II ve III. maddelerde verilen bilgiler destek ve hareket sisteminin görevlerindendir. Yanýt D’dir. Þimdi destek ve hareket sistemini oluþturan yapýlarý inceleyelim: A. Kemikler Kemikler birleþerek iskeletimizi oluþturur. Kemikler ile beraber iskeletimiz vücudumuzun dik durmasýný saðlar. Yapýsýnda kalsiyum, fosfor gibi mineralleri depolar. Bu minerallerin özel bileþikleri kemiklere sertlik verir. Bu maddeler sayesinde sertlik kazanan kemikler vücuda destek saðlar. Süt ve süt ürünlerinde bol miktarda kalsiyum bulunmaktadýr. Bu nedenle çocuklar ve gençler süt ve süt ürünlerini tüketmelidirler. Kemikte bulunan kalsiyum ve fosfor gibi mineraller normal deðerlerin altýnda olursa kemiklerin yumuþamasýna, çabuk kýrýlmasýna neden olur. Kemikler, yapýsýnda bulunan kýrmýzý kemik iliði sayesinde kan hücresi yapýmýna yardýmcý olur. Organlarýmýza tutunma yüzeyi saðlar. Bu þekilde organlarýmýzýn yer çekimi etkisiyle yer deðiþtirmesi engellenir. Yeni doðmuþ bir bebeðin iskeletinde 300 kemik bulunur. Daha sonra bazý kemiklerin birleþmesiyle kemik sayýsý 206'ya iner. Yetiþkin bir insanýn iskeletinde 206 kemik bulunur. Þekillerine göre kemikler üçe ayrýlýr: 1. Uzun Kemikler Uzunluðu kalýnlýðýna göre fazla olan, iki ucu þiþkin kemiklerdir. Örneðin kol ve bacak kemikleri. 233 2. Kýsa Kemikler Boyu ve geniþliði birbirine yakýn olan kemiklerdir. Örneðin el, ayak, bilek ve omur kemikleri. 3. Yassý Kemikler Eni boyundan uzun olan yassýlaþmýþ kemiklerdir. Örneðin leðen kemiði, göðüs kemiði, kürek kemikleri ve kafatasý kemikleri. Kemiðin Yapýsý Kýrmýzý kemik iliði: Kan hücresi yapýmýna yardýmcý olur. Sarý kemik iliði: Yað depolar. Kýrmýzý kemik iliði yetersiz kaldýðýnda onun görevini üstlenir ve kan hücresi yapýmýna yardýmcý olur. Kemik gövdesi Baþ Kemik zarý: Kemiðin onarýlmasýný ve enine büyümesini saðlar. Kýkýrdak: Kaygan bir ortam saðlayarak hareketi kolaylaþtýrýr. Kemiklerin birbirine sürtünerek aþýnmasýný engeller. Kemiklerin boyca uzamasýný saðlar. Bir kemiðin yapýsýnda bulunanlar þunlardýr: a. Kemik Zarý (periost) Bütün kemiklerin dýþýný kaplayan ince bir zardýr. Kemiðin enine büyümesinde, beslenmesinde ve kýrýlan bir kemiðin onarýlmasýnda görev alýr. b. Sert Kemik Doku Kemiðin güçlü ve saðlam olan bölümüdür. Uzun kemiklerin orta kýsmýnda, yassý ve kýsa kemiklerin dýþ kýsmýnda bulunur. c. Süngerimsi Kemik Doku Uzun kemiklerin baþ kýsmý ile yassý ve kýsa kemiklerin iç kýsmýndaki gözenekli bölümüdür. 234 d. Sarý Kemik Ýliði Sadece uzun kemiklerde sert kemik dokunun ortasýndaki kanalda bulunur. Asýl görevi, yað depolamaktýr. Kýrmýzý kemik iliðinin yetersiz olduðu durumlarda kan hücresi üretir. Yassý ve kýsa kemiklerde bulunmaz. e. Kýrmýzý Kemik Ýliði Süngerimsi kemik doku içinde bulunur. Görevi, kan hücresi üretmektir. Uzun kemiklerin baþ kýsmýnda, kýsa ve yassý kemiklerin iç kýsmýnda bulunur. f. Kýkýrdak Kemiklerin birleþme yerinde, kemik kadar sert olmayan esnek bir yapýdýr. Kaygan bir ortam saðlayarak hareketi kolaylaþtýrýr. Kemiklerin birbirine sürtünerek aþýnmasýný engeller. Kemiðin uzunlamasýna büyümesini saðlar. Embriyonun iskeleti kýkýrdaktan oluþur ve zamanla geliþmeye baðlý olarak kemik dokuya dönüþür. Ýnsanlarda boy uzamasý sýnýrlýdýr. Ergenlik döneminin sonunda boy uzamasý durur. Bunun nedeni kemiklerin büyümesini saðlayan büyüme bölgelerindeki kýkýrdak tabakanýn kemikleþmesidir. Örnek 81 – Mineral depolar. – Ýçindeki kýrmýzý ilik sayesinde kan hücresi yapýmýna yardýmcý olur. – Harekete yardýmcý olur. Yukarýda görevleri verilen yapý aþaðýdakilerden hangisidir? A) Kemik B) Kas C) Eklem D) Kemik zarý Çözüm Kemikler mineral depolar. Yapýsýnda bulunan kýrmýzý kemik iliði sayesinde kan hücresi yapýmýna yardýmcý olur. Ayrýca kaslar ve eklemlerle birlikte harekete yardýmcý olur. Yanýt A’dýr. Örnek 82 Kan yapýmýný saðlayan kýrmýzý kemik iliði, kemiðin hangi kýsmýnda bulunur? A) Sýký (sert) kemik doku C) Kemik zarý B) Süngerimsi kemik doku D) Kýkýrdak tabaka Çözüm Süngerimsi kemik dokuda bulunan gözeneklerin içinde kýrmýzý kemik iliði bulunur. Yanýt B'dir. 235 Örnek 83 Aþaðýdakilerden hangisi uzun kemikler için söylenemez? A) Kemik, en dýþtan kemik zarý ile örtülüdür. B) Yapýsýndaki kanalda sarý kemik iliði bulunur. C) Baþ kýsmýndaki gözeneklerde kýrmýzý kemik iliði bulunur. D) Eni boyuna yakýn olan kemiklerdir. Çözüm Uzun kemiklerin boyu, eninden uzundur. Kemiklerin en dýþýnda kemiðin enine kalýnlaþmasýný ve onarýlmasýný saðlayan kemik zarý bulunur. Kemik gövdesindeki kanalda sarý kemik iliði bulunur. Sarý kemik iliði yað depolar. Ayrýca kýrmýzý kemik iliði görevini yapamadýðýnda onun görevini üstlenir ve bir süre kan hücresi üretir. Baþ kýsmýndaki gözeneklerde kýrmýzý kemik iliði vardýr. Yanýt D'dir. Örnek 84 Aþaðýdaki yapýlardan hangisi yassý ve kýsa kemiklerde bulunmaz? A) Kemik zarý C) Sarý kemik iliði B) Süngerimsi kemik doku D) Kýrmýzý kemik iliði Çözüm Sarý kemik iliði yalnýzca uzun kemiklerde bulunur. Kemik zarý, süngerimsi kemik doku ve kýrmýzý kemik iliði tüm kemiklerde bulunur. Yanýt C'dir. B. Eklemler Kemiklerin birleþme yerlerine eklem denir. Eklemler hareket özelliklerine göre 3’e ayrýlýr. 1. Oynar Eklemler Hareket yeteneði fazla olan eklemlerdir. Kol ve bacaklarýmýzda bulunan eklemler oynar eklemlere örnektir. Þekilde görüldüðü gibi kol ve bacaktaki oynar eklemler iki uzun kemiðin birleþmesi ile oluþmuþtur. Kemiklerin uç kýsmýnda bulunan kýkýrdak, kemiklerin hareketini kolaylaþtýrýp birbirine sürtünerek aþýnmasýný engeller. Ayrýca kemikler arasýnda bulunan boþluk eklem sývýsý ile doludur. Eklem sývýsý da kýkýrdak gibi eklemlerin hareketini kolaylaþtýrýp kemiklerin birbirine sürtünerek aþýnmasýný engeller. 236 2. Yarý Oynar Eklem Hareket yeteneði oynar eklemlere göre daha kýsýtlý olan eklemlerdir. Kemiklerin birleþtiði yerlerde kýkýrdak bulunur. Bu kýkýrdaðýn esnekliði ölçüsünde hareket ederler. Omurgayý oluþturan omurlar arasýnda yarý oynar eklemler bulunur. Omurganýn her yeri ayný hareket özelliðinde deðildir. Örneðin boyundaki omurlarýn hareket yeteneði beldeki omurlara göre daha fazladýr. Kuyruk sokumundaki omurlar da hemen hemen hiç hareket etmez. 3. Oynamaz Eklem Hareket yeteneði olmayan eklemlerdir. Bu eklemlerde kemikler birbirine çok sýký baðlanmýþtýr. Kafatasýndaki kemikler arasýnda oynamaz eklem bulunur. Bu þekilde hayati bir organ olan beynimizi dýþ etkilere, darbelere karþý daha iyi bir þekilde korumuþ olur. Örnek 85 Aþaðýda verilenlerden hangisi oynamaz eklemdir? A) Kafatasýndaki eklemler B) Bel omurlarý arasýndaki eklemler C) Kol kemikleri arasýndaki eklemler D) Bacak kemikleri arasýndaki eklemler Çözüm Bel omurlarý yarý oynar, kol ve bacak kemikleri arasýndaki eklemler oynar eklem, kafatasýndaki eklemler oynamaz eklemdir. Yanýt A’dýr. C. Kaslar Hareketimizi sadece kemikler ve eklemler saðlamaz. Kaslar da hareketimize yardýmcý olur. Öyleyse hareketimizi kemikler, eklemler ve kaslar birlikte saðlarlar. Kaslar hareketimizi nasýl saðlar? Kaslar kemiklere baðlýdýr. Kasýlýp gevþeyerek kemiklerin eklem yerlerinden hareket etmelerini saðlar. Kaslarýmýzdan bazýlarý ayný yönlü çalýþýrken bazýlarý birbirine zýt yönlü çalýþýr. Örneðin dirseðimizi bükerken kolumuzun ön tarafýndaki kaslar kasýlýr. Arka tarafýndaki kaslar ise gevþer. Kolumuzun ön ve arka tarafýndaki kaslar birbirine zýt olarak çalýþýr. 237 Yürüme, koþma gibi bazý hareketlerimiz isteðimize baðlýdýr. Ancak kalp, mide gibi iç organlarda bulunan kaslar isteðimiz dýþýnda çalýþýr. Öyleyse hareketlerimizi gerçekleþtiren kaslar birbirinden farklý özelliklere sahiptir. Kaslarýmýzý özelliklerine göre 3 gruba ayýrabiliriz. Bunlar çizgili kaslar (iskelet kaslarý), düz kaslar ve kalp kasýdýr. Þimdi bu kaslarý inceleyelim: 1. Çizgili Kaslar Ýsteðimizle çalýþýrlar. Örneðin, kol ve bacak, göz kapaðý gibi isteðimizle çalýþan kýsýmlarda çizgili kaslar bulunur. Çizgili kaslar kemiklere baðlanarak kemiklerin hareketini saðlar. Çizgili kaslar hýzlý çalýþýr, çabuk yorulurlar. Bu nedenle belli bir süre koþtuktan sonra yoruluruz. 2. Düz Kaslar Ýsteðimiz dýþýnda çalýþan kaslardýr. Kalp dýþýnda iç organlarýmýzýn yapýsýnda bulunur ve iç organlarýmýzýn çalýþmasýný saðlar. Düz kas dokusunu oluþturan hücreler mekik (ið) þeklindedir. Düz kaslar yavaþ çalýþýr, yorulmaz. Düz kaslarýn çalýþmasýný kontrol edemeyiz. 3. Kalp Kasý Sadece kalpte bulunur, kalbin çalýþmasýný saðlar. Çalýþmasý bakýmýndan düz kasa, yapýsý bakýmýndan çizgili kasa benzer. Kalp kasý, isteðimiz dýþýnda çalýþýr ve yorulmaz. Çizgili kas 238 Düz kas Kalp kasý KASLAR Çizgili kas Düz kas Kalp kası İsteğimizle çalışır. İsteğimiz dışında çalışır. Hızlı çalışır, çabuk yorulur. Yavaş çalışır, yorulmaz. Örneğin kol ve bacaklarımızda çizgili kas bulunur. İsteğimiz dışında çalışır ve yorulmaz. Yapısı bakımından çizgili kasa, çalışması bakımından düz kasa benzer. Kalp dışındaki iç organların yapısında bulunur. Kalbin yapısında bulunur. Örnek 86 Aþaðýda verilen kaslardan hangisinin yapýsý diðerlerinden farklýdýr? A) Mide kasý C) Kalp kasý B) Baðýrsak kasý D) Yemek borusu kasý Çözüm Mide, baðýrsak ve yemek borusunun yapýsýnda bulunan kaslar düz kaslardýr. Kalpte bulunan kas, kalp kasýdýr. Yapý olarak diðer üçünden farklýdýr. Yanýt C’dir. Örnek 87 Kas türü Özellikleri Çabuk yorulmaz Çabuk Ýstemli yorulur Çabuk Ýstek dýþý yorulmaz Ýstek dýþý Örnek Kalpte Kol ve bacaklarda Ýç organlarda Yandaki tabloda kas çeþitlerinin bazý özellikleri ve bu kas çeþitlerine bazý örnekler verilmiþtir. , mektedir. ve kas çeþitlerini temsil et- , ve ile temsil edilen kas çeþitleri aþaðýdaki seçeneklerin hangisinde doðru eþleþtirilmiþtir? A) B) C) D) Kalp kasý Düz kas Kalp kasý Çizgili kas Çizgili kas Kalp kasý Düz kas Kalp kasý Düz kas Çizgili kas Çizgili kas Düz kas Çözüm : Kalp kasý : Çizgili kas : Düz kas Yanýt A’dýr. 239 Destek ve Hareket Sisteminin Saðlýðý Destek ve hareket sisteminin saðlýklý olmasý için kemik, eklem ve kaslarýn saðlýðýna dikkat etmemiz gerekir. Kemiklerimizin saðlýklý olmasý için kalsiyum, magnezyum ve fosfor gibi mineralleri yeterli miktarda almamýz gerekir. Mineraller kemiklerin sertleþmesini saðlar. Eðer yeterli miktarda mineral alýnmazsa kemikler yumuþar. Yaþýmýza ve fiziksel yapýmýza uygun spor yapmamýz kemik ve kas saðlýðýmýzý olumlu yönde etkiler. Yerden aðýr bir yük kaldýrýrken dizlerimizi bükerek kaldýrmalýyýz. Dik oturmalýyýz. Dik oturmamak omurganýn saðlýðýný olumsuz etkiler. Ayrýca D vitamini almak ve güneþ ýþýðýndan yeterli ölçüde faydalanmak da destek ve hareket sisteminin saðlýðý için önemlidir. Bir öðrenci sýnýfta anlatacaðý konu için yukarýdaki üç resmi hazýrlamýþtýr. Bu öðrencinin anlatacaðý konu aþaðýdakilerden hangisidir? A) Yaþýmýza uygun sporlar B) Vitamin deðeri yüksek olan bitkisel besinler C) Destek ve hareket sisteminin saðlýðý D) Dolaþým sisteminde görülen hastalýklar Çözüm Soruda verilen resimler “destek ve hareket sisteminin saðlýðý” ile ilgili olarak hazýrlanmýþtýr. Yanýt C’dir. 240 Örnek 88 Aþaðýdakilerden hangisi destek ve hareket sisteminin saðlýðýný olumsuz etkiler? A) Dik oturmak C) Aðýr yük kaldýrmak B) Spor yapmak D) Süt içmek Çözüm Aðýr yük kaldýrmak, bel omurlarýna zarar verebilir. Yanýt C'dir. Örnek 89 Kolunu dirseðinden yandaki gibi hareket ettirirken önce K, sonra da L durumunda tutan bir kiþinin numaralandýrýlmýþ kaslarýndan hangileri kasýlmýþtýr? K durumu A) B) C) D) 1 1 2 2 L durumu K durumu 1 2 4 3 L durumu 3 4 3 4 Çözüm K durumunda 1 nolu kas demeti, L durumunda 4 nolu kas demeti kasýlmýþtýr. Yanýt B’dir. 241
