ERNSTVONASTER ` İ NFELSEFEDEK İ YER İ Macit GÖKBERK

E R N S T
V O N
F E L S E F E D E K İ
A S T E R ' İ N
Y E R İ
Macit
GÖKBERK
Felsefeyi b i r " T i t a n l a r S a v a ş ı " n a b e n z e t e n l e r o l m u ş t u r . B u b e n ­
z e t m e d e , a y r ı a y r ı felsefe g ö r ü ş l e r i b i r e r T i t a n ' d ı r l a r ;
bunların
s ı n d a k i a n l a ş m a z l ı k ve ç a t ı ş m a d a k ı y a s ı y a b i r savaştır. B u
ara­
benzetme,
felsefe t a r i h i n i n g e r ç e ğ i n e p e k a y k ı r ı d e ğ i l d i r . G e r ç e k t e n de felsefenin
t a r i h i n d e , h e m e n h e m e n d a h a b a ş l a n g ı ç t a , şu v e y a b u b a k ı m d a n b i r ­
birine
karşı
boyunca
olan
çeşitli
anlayışlar
birbirlerile
çekişerek
felsefenin
dünyasında
ayrılıklar,
ayrılıkları,
tek b i r kafanın
d u ğ u sıkı b i r k o n u ş m a y a ,
zekâsı,
hemen
problemler
hemen
üzerine
ortaya
çıkmış,
günümüze
kadar
kaçınamıyacağımız
kendi
"Die
cevaplar
b ü y ü k b i r dialoga
da
olarak,
zorunda
aramıştır.
Philosophie der
Bu
bir olgudur.
Bu
benzetebiliriz. İnsan
karşısına
kalmış,
bunları
sorular sormuş, cevaplar v e r m e ğ e çalışmış, b u l d u k l a r ı m
yeni yeni
yüzyıllar
içinde, k e n d i kendisile yapmış o l ­
b i r aliiryazısı
eğilmek
bunlar
ulaşmışlardır.
Von
Gegenwart"
Aster
—
olan
çözmek
için
beğenmeyerek
de felsefeyi
"Şimdiki
dikilmiş
böyle
Zaman
adlı e s e r i n i n ö n s ö z ü n d e şöyle d i y o r : " G e r ç e k felsefe
anlıyor.
Felsefesi"
—
b i r dialegesthai,
b i r konuşma, b i r soru vc cevaptır; cevabı, d a i m a , en d e r i n y e r i n d e n
yakalayıp
çürütmek
İmdİ,
yapmıştır?
vermiş
Bir
Ernst v o n Aster,
Neler
olduğu
sormuş,
b i r filosof olarak, ne biçim
ne
cevaplardan
filosofun
felsefe i l e , a m a
ile
isteyen b i r ş ü p b e d i r " [ ı ] .
kendi
gibi
cevaplara
hangilerini
kendisile
gerçekten,
her şeyden önce de, içinde yaşadığı
b i r hesaplaşmadır.
Böyle
bir dialog
başkalarının
beğenmemiştir?
konuşması,
b i r hesaplaşmanın
b i l m e k i ç i n , ö n c e , d e v r i n felsefe b a k ı m ı n d a n
mek
varmış,
bütün
devrin
karakterini
bir
felsefesi
kavraya­
gösterdiği d u r u m u
bil­
gerektir.
V o n A s t e r ' i n i ç i n d e y e t i ş i p b ü y ü d ü ğ ü , d ü ş ü n ü p çalıştığı g ü n l e r d e ,
memleketi
[ıj
olan Almanya'da,
felsefenin i l k p l a n d a
D i e Philosophie der Gegenwart^ L e i d e n 1935. S. 2.
elealdığı
ne
gibi
If
Ernst von Aster'in felsefedeki yeri
problemler vardı?
Bunların
çözülmesi
için, başlıca, h a n g i y o l l a r d a n
yürünüyordu?
1880 y ı l ı n d a d o ğ a n E r n s t v o n A s t e r , i ç i n d e b u l u n d u ğ u m u z
yılın
hemen
başlangıcında
şıyor. B u y ı l l a r , felsefenin
larına doğru
sinin
büyük
geriye
mağa
Üniversitesinde
İtibarım yeniden
elde ettiği,
felsefe
boşluğun
bir devirdir.
yeniden
Bn
yaratıcı
boşluğun
tanı­
19. y ü z y ı l ı n
orta­
felsefe­
çalışmalar
nasıl
yüz­
ile
b i r gürültü ile yıkılan A l m a n I d e a l i s m i
bıraktığı
başladığı
Münich
meydana
ile
dol­
geldiğini,
s o n r a d a nasıl d o l d u ğ u n u , v o n A s t e r ' i n k e n d i s i n d e n d i n l e y e l i m .
karıda
"19.
adı
geçen
yüzyılın
eserinde
ikinci
üçtebiri
felsefe i l g i s i n i n , felsefe
sirinin
çok
düştüğü
v o n Aster
ve
bütün
bu
gelişmeyi
Avrupa'da,
filosof karşısındaki
bir devirdir.
Alemi
şöyle
hele
saygının,
bir bütün
Yu­
anlatıyor:
Almanya'da,
felsefenin
olarak
isteyen felsefe i d e a l i y e r i n e , e x a k t b i l i m i d e a l i , l a b o r a t u v a r l a r ve
kivler ile çalışan b i l i m i n ideali geçmişti. B i r y a n d a n ilmî
metodunun
itibarı yükseliyor,
öbür yandan
da
felsefî
te­
anlamak
ar-
"çalışma"
" i d e " n i n de­
ğeri d ü ş ü y o r d u . B u felsefî " i d e " n i n taşıyıcısına, y a n i f i l o s o f a , i y i n i ­
yetli
kimseler boş
diye bakıyorlar;
zamanlarımızı
kötü
şenlendiren
n i y e t l i l e r ise o n ü ,
b i r şair,
bir
sanatçı
artık l ü z u m u k a l m a m ı ş d i -
l e t t a n t ' l a r t a k ı m ı n d a n s a y ı y o r l a r d ı " . B u d e v r i n felsefe d e n m e ğ e
b i r i c i k felsefesi, A u g u s t e
"positiv b i l i m i n k e n d i kendisim aydınlatmak
şey d e ğ i l d i r . O
rak
insanlık
olarak gördükleri
kültürünün manevî
işi ş i m d i
şiklik, e n a ç ı k o l a r a k , A l m a n y a ' d a
ln'nnn
hızla
istemesinden
çözülmesi,
bu
taşıyıcısı ve y o l gös­
k e n d i üzerine
almıştı". " B u deği­
k e n d i n i göstermiştir. H e g e l
değişikliğin
kısmen
sebebi,
gözlem
ve
deneyim
klassik
ile k a v r a y a c a ğ ı n a ,
örneği
diye
kendi kafasından
gösteriliyordu.
Hegel
Oku-
kısmen
s o n u c u d u r . S c h e l l i n g i l e H e g e l ' i n t a b i a t felsefesi, b i r f i l o s o f n n
kalkışmasının
da
başka b i r
p o s i t i v b i l i m k i , a r t ı k m y t h o s i l e m e t a f i z i ğ i kesin o l a ­
aşmış, b u n l a r ı n
tericisi
değer
C o m t e ' u n positivism sistemidir. A m a b u
de
tabiatı
türetmeğe
Okulu'nun
b a ğ ı m s ı z d ü ş ü n e n son k a f a l a r ı d a , b i r F e u e r b a c h ,
b i r M a r x da,
galanan
B u n l a r , kendi de-
b a y r a k l a r i l e karşı c e p h e y e g e ç i y o r l a r d ı .
dal­
y i ş l e r i l e söylersek, H e g e l felsefesini başı ü s t ü n e o t u r t u y o r l a r d ı , â l e m i d e
yeniden
ayakları
üstünde
durdutuyorlardı;
y e r i n e i d e ' y i t a b i a t t a n t ü r e t i y o r l a r d ı ve
tabiatı
ide'den
türetmek
K a n t ' t a n sonraki sistemlerin
i d e a l i s m i n i b i r r e a l i s m i l e n a t u r a l i s m ' e , r a t i o n â l i s m i n i de b i r sensuaIism'e
çeviriyorlardı.
Büchner'ler
ile
C.
Vogt'Iarm
kaba
l i s m i , b i r p o p n l e r felsefe o l a r a k , b ü t ü n sahaya h â k i m d i .
materia-
B u materia-
12
Macit Gökberk
l i s m , felsefenin y e r i n e t a b i a t b i l i m i n i
horgörmeğe
karşı
kantianismus)
tepki,
geçirmek istiyordu".
1860-70
yıllarında
Felsefe
geleneğini
ile başlıyor.
isterken, tarihte kendisine bağlanılacak
"Felsefeyi
Yeni-Kantçılık
yeniden
b i r noktanın
(Neu­
canlandırmak
aranacağı tabiî
i d i . K a n t ' a gerİgidilmesinin sebepleri de k o l a y c a anlaşılabilir.
Kant,
Çünkü
e x a k t t a b i a t b i l i m i i l e t e m a s ı o l m u ş o l a n son f i l o s o f t u .
Kant,
S c h e l l i n g - H e g e l t a b i a t felsefesinin v a r d ı r d ı ğ ı ç ı k m a z d a n v e k a t a s t r o t tan
önce i d i . K a n t ' ı n
tabiat
bilginlerine söyleyebileceği
bunlar da b u bilginlerin
problematiğini
liyordu".
"Böyle
çıkışnoktasından
1880-90
yıllarında
hele
bir
Almanya'nın,
tamamlıyordu,
ü n i v e r s i t e l e r d e k i felsefe k ü r s ü l e r i n i
ran
b i r felsefe
İmdi
Alman
çığırı
felsefesindeki
başlıyor.
çıkan
Bu
Edmund
İncelemeleri" —
dinlediğimiz
bu
hâkimiyeti
sıralarda,
gelişmenin i l k adımları
lında
çığır için,
HusserVin
Phainomenoiogie
nomenologİe'nin
hâkimiyeti
bu
hâkim
altında,
durum,
Alman
atılmaktadır. B u
a d l ı eseri
başından
Yeni-Kantçılık,
bile,
20. yüzyılın
"Logische
felsefesinde
denilen
Birinci
Almanya'dakİ
dayanmalarına
karşılık,
bir
1900 y ı ­
Untersuchungen"
"Mantık
için
Harbine
öteki
artık y e n i
gelişmeyi de t a m
—
felsefesinde,
he­
olan b i r hâkimiyeti k u r a n bir
çığır
Dünya
başlarında
b i r çıkışnoktası o l m u ş t u r .
kadar
ilerigelen
olan
felsefe
yıllar,
Phainomenoiogie
Phai-
görüşleri
h e s a p l a ş m a s i l e d o l u d u r . K e n d i s i n d e n ö n c e k i g ö r ü ş l e r i n , az v e y a
Kant'a
olan,
bulundu­
Yeni - Kantçılığm
hemen
a ç m ı ş t ı r . B u eser A l m a n
m e n h e m e n g ü n ü m ü z e k a d a r sürecek
Yüzyılın
alan
değilse
oluyor" [ i ] .
von Aster'den
gevşemeğe
hız
biricik
şeyler v a r d ı ;
derinleştirebi-
Platon'a,
ile
çok,
Aristote­
les'e, S k h o l a s t i k ' e g e r i g i d e r . İ ş t e v o n A s t e r , felsefe ç a l ı ş m a l a r ı n a
baş­
l a d ı ğ ı g ü n l e r d e , b ö y l e b i r d u r u m i l e karşılaşmıştı. B u d u r u m u n
baş-
karakteristiğİ d e , P h a i n o m e n o i o g i e ' n i n ç e v r e s i n d e k i
giriştiği b ü y ü k
tartışmadır.
B u tartışmasında Phainomenoiogie, her
görüşlerin
türlü görüşler ile
birçoğunda
bulduğu
ş e y d e n Önce, k a r ş ı s ı n d a k i
b i r psikologism
i l e savaşır.
laşmada v o n Aster,
P h a i n o m e n o i o g i e ' n i n karşısındaki
mıştır.
bilgi
Kendisinin
"Prinzipien
bakımından
der Erkenntnislehre'''
—
"Bilgi
sistematik
duruşunu
Öğretisinin
Bu
karşı­
cephede yeralbelirten
İlkeleri" —
adlı
eserinde, b u h e s a p l a ş m a d a k i y e r i n i v o n A s t e r şu sözler i l e g ö s t e r i y o r :
"Son
yıllarda
b i r anlayış
}
yavaş yavaş,
ortalığa yayılıp
[1] D i e Philosophie der Gegenwart, S. 4 v, d d .
yerleşmiştir.
&.
13
Ernst von Aster*in felsefedeki yeti
Buna
göre,
bugünkü
nürler: b i r yanda
bîlgiteorisi
çığırları
i k i düşman
cepheye
bölü­
positivistler, phainomenalistler, nominalistler, rela-
tivistler vardır; ö b ü r yarıda d a antipsikologist olan bir realism vardır.
B u r e a l i s m de k e n d i s i n e ş u n u ö d e v e d i n m i ş t i r : h a k i k a t v e g e r ç e k
kav­
r a m ı n ı n h e r türlü relativleştİrilmesine, b u k a v r a m l a r ı n her türlü p h a i nomenalist - psikologist
yorumlanmalarına
karşı:
mutlak
bir
gerçek
bilgisi ide'sini tem ellendirmek veya savunmak. B u kitabı b u b a k ı m d a n
gözden
geçirenler,
onu,
sanırını
ki, birinci
kategoriye
yerleştirecek­
lerdir" [ i ] .
V o n A s t e r ' i n b u s ö z l e r i n d e n de a n l a ş ı l a c a ğ ı ü z e r e , b u r a d a k i
rılık b a ş l ı c a ,
hakikati
"hakikat"
kavramı
insan r u h u n d a n
lativismi yenmek,
ay­
üzerinde toplanmaktadır. Psikologism
türetirken,
Phainomenologie
sonunda hakikat kavramından
her
şüpheye
türlü
re-
düşürtecek
h e r çeşit u n s u r d a n b i l g i y i a y ı k l a m a k i ç i n , h a k i k a t i e l d e n g e l d i ğ i k a d a r
insana bağlı
olmaktan kurtarmağa
çalışır.
Psikologism ile Phainomenologie
ç e k t e , mantık
ikİ ç ı ğ ı r
arasındaki
bu
kısaca karşılaştırarak,
I.
Psikologism,
Gerçi
mantık
bakımdan
belirtmeğe
mantığın,
ruhtaki yapılardan
ler.
arasındaki b u anlaşmazlık,
üzerindeki i k i temel-anlayıştan
olan
doğmaktadır.
ayrılığı,
ger­
Şimdi
i k i tarafın
bu
tezlerini
çalışalım:
insan
(Struktur'lardan)
ruhunun
olaylarından
ve
bu
t a m a m i l e ç ö z ü l e m i y e c e ğ i n i . söy­
psikologi değildir;
düşünme
psİkologisi
ile
man­
tık b a ş k a b a ş k a ş e y l e r d i r . D ü ş ü n m e p s i k o l o g i s i n d e : d ü ş ü n m e n i n m e y ­
dana
gelişi,
— doğru,
yanlış,
normal
anormal —
bütün
düşünme
şekilleri g ö z d e n g e ç i r i l i r . B u n a karşılık m a n t ı k , sadece, doğru düşünme
üzerine
bir öğretidir.
Başka
nin
normlarını
rine
ayakuyduracağımız
hitap
gösterir.
türlü
Ama
birer
söylersek:
doğru
düstur
mautık.
düşünmek
olan
bu
doğru
düşünme­
istiyorsak,
normlar
bir
kendile­
kimseye
e d e r l e r . B u k i m s e de i n s a n d ı r . B u n u n i ç i n i n s a n o r t a d a n k a l ­
dırılırsa,
mantık
Psikologismin
1.
da
havada
bu
Düşünmenin
asılı
anlayışında
subjekti
kalır.
şu ü ç
daima
iddia
insandır.
bulunmaktadır:
Dolayısile
de
mantık
insanın düşünmesi ile uğraşır. M a n t ı k , yalnız insan için geçerliği o l a n
şeylerden
bir
şey
sözaçar.
yüzden
de
insan
o r t a d a n kaldırılırsa,
geriye
kalmaz.
2. M a n t ı k
[i]
Bu
k u r a l l a r ı i ç i n , genel o l a r a k i n s a n ı n d e ğ i l de,
Prinzipien der Erkenntnislehre, L e i p z i g
1913. S. I I I .
düşünen
14
Macit Gökberk
canlı bir subjektin,
yerde
düşünme
şimdi b u r a d a veya
akdarını
başka b i r zamanda
gerçekleştiren
başka
bir
r u h sahibi bir subjektin b u ­
lunması gereklidir.
3. B u d ü ş ü n m e
a k t l a r ı zaman i ç i n d e o l u p b i t e r l e r , d o l a y ı s i y l e
de
z a m a n a b a ğ l ı o l a n r e e l şeylerdir.
Demek
k i psikologisme göre, m a n t ı k t a sözü geçen d ü ş ü n m e i n - '
sanın, h e m de d a i m a c a n l ı t e k i n s a n ı n başarısıdır v e d o ğ r u d ü ş ü n c e l e r
de d ü ş ü n m e a k d a r ı n d a elde e d i l i r l e r ; b u a k t l a r z a m a n a b a ğ l ı o l d u k ­
ları için, reel d ü n y a n ı n
II.
Buna
vardır.
karşılık,
içinde
yerahrlar.
Husserl için
" M u t l a k - absolntus":
"hakikatların"
ayrılmış,
çözülmüş
düşünceler
veya h a k i k a t l a r , bizce b i l i n e n
değildirler,
b u n d a n ayrılmışlardır;
gerçeğe
mutlak bir varlığı
demektir.
bağlı
bunların başhbaşma
v a r d ı r ; b u n l a r , k e n d i l i k l e r i n d e n v a r o l a n b i r İdeel
Doğru
olan
şeyler
b i r varlıkları
objektler
dünyasını
kurarlar.
Şimdi,
buulara
psikologismin yukarıda
paralel
olarak,
belirtilen
Phainomenologie'nin
üç
iddiası
karşısına,
görüşünden
çıkan
şu
üç tezi k o y a l ı m :
1. H a k i k a t i ç i n insan esas değildir. B i r şey h a k i k a t ise, b u . T a n r ı
i ç i n de,
m e l e k l e r i ç i n de^ i n s a n ve h a y v a n i ç i n d e b i r h a k i k a t t i r . H a t t â
b u h a k i k a t i düşünen hiçbir varlık olmasa bile, b u , yine
bir hakikat
olarak kalır. T a b i î , b u h a k i k a t l a r , k e n d i l e r i n i k a v r a y a n ı n
mahiyetçe
şöyle v e y a b ö y l e o l u ş u n a , y a p ı l ı ş ç a şu v e y a b u b i ç i m d e o l m a s ı n a b a ğ l ı
değildirler. L e i b n i z g i b i söylersek:
matematik hakikatları
değiştiremez, T a n r ı bile b u h a k i k a t l a r a aykırı
Tanrı
2. B ö y l e b i r a n l a y ı ş i ç i n , ş i m d i b u r a d a d ü ş ü n e n v e y a
canlı
b i r subjektin bulunması,
elbette,
bile
düşünemez.
esas d e ğ i l d i r .
kavrayan
Şimdi
şurada
b e n : " b u g ü n hava güneşli" g i b i sıradan b i r h ü k ü m versem, b u hük­
m ü n y a l n ı z b e n i m i ç i n g e ç e r l i ğ i y o k t u r ; e ğ e r d o ğ r u ise,
Zamansız bir geçerliği v a r d ı r ;
bu hükmün
ç ü n k ü b u h ü k ü m , z a m a n ı n a k ı ş ı n ı n üs­
tüne yükselip b ü t ü n z a m a n l a r için doğru kalır. B u n u n g i b i :
bir
pythagoras
rem,
kendisini
teoreminin hakikati
bulan Pythagoras'tan
goras, sadece, h a z ı r
Kısaca
söylersek:
da
zamanın
önce
de
kendilerini
tarihî
kendisine
zamanın
meselâ
Bu
bir hakikatti.
o l a n b i r şeyi d ü ş ü n m e s i n d e
Hakikatlar,
dışındadır.
açmıştır.
belli
a m n d a b u l m u ş o l a n k i m s e d e n bağımsızdırlar, ç ü n k ü b u n l a r d a h a
de
hazır
olarak
bulunurlar.
teo­
Pytha­
bir
önce
15
Ernst von Aster'in felsefedeki yeri
3, B u m a n t ı k a n l a y ı ş ı i ç i n z a m a n i ç i n d e g e ç e n d ü ş ü n m e a k t l a r ı d a
esas d e ğ i l d i r . B u r a d a esas o l a n : b u a k t l a r i l e a ç ı l a n , k a v r a n a n ş e y d i r ;
düşünmenin
taşıdığı
zamansız
olan
muhtevadır.
B u n d a n dolayı
Phaino-
m c n o l o g i e i ç i n m a n t ı k , d ü ş ü n m e y i d e ğ i l d e , düşünceleri k e n d i s i n e k o n u
yapan
b i r öğretidir.
Oysaki,
söylendiği
g i b i , psykologist için
mantık
b i r d ü ş ü n m e ö ğ r e t i s i i d i , d o ğ r u d ü ş ü n m e n i n b i r çeşit t e k n i ğ i i d i , d o ğ r u
düşünmeye
götüren yolda b i r kılavuz i d i .
B u i k i m a n t ı k a n l a y ı ş ı n d a n varlığın yapısı
hakkında da birbirinden
ayrılan sonuçlar çıkar. Psikologism için ancak i k i türlü gerçek v a r d ı r :
f i z i k v e r u h g e r ç e k l e r i . P h a i n o m e n o l p g İ e i ç i n İse, b u i k i g e r ç e ğ i n ü s ­
tünde
ideel
b i r de hakikatların,
ülkesi
yükselir.
düşüncelerin,
B u ideel ülke
mahiyetlerin
de mekânsızdır,
n u n k e n d i n e öz b i r yapısı ve k a n u n l u l u ğ u
Von
düğü
Aster'in
düşünceleri,
Phainomeologie
kullandığı
değerlerin
zamansızdır; b u ­
vardır.
ile olan
kanıtları
ve
tartışmasında
burada
birer
birer
ileri
sür­
anlatmak
u z u n s ü r e c e k t i r . B u n u n i ç i n , sadece, o n u n P h a i u o m e n o l o g i e i l e nasıl
hiç
uzlaşamıyacak
adtau
bile
b i r düşünür
çıkarabileceğimize
keleri" ne v o n Aster,
rulması
için
ikinci
bir deneme"
olduğunu,
kitabına
işaret e d e c e ğ i m :
başlık
adını
olarak,
ekliyor.
lerin)
ayrıca
b i r varlığı
olduğuuu
şında
ayrıca
"insanlık"
diye
olduğu
Öğretisinin İl­
"'hominalismin yeniden
Nominalisin,
kabul
vermiş
"Bilgi
etmez.
b i r şey y o k t u r ;
tümellerin
Tektek
tektek
ku­
(külli­
insanlar dı­
kırmızı
renkler
dışında b i r de " k ı r m ı z ı l ı k " diye b i r şey olamaz. B u k a v r a m l a r , tektek
insanların,
t e k t e k kırmız? r e n k l e r i n b i r b i r i n e b e n z e y e n ç i z g i l e r i n i b i r
araya
toplayan fiktiv
başka
b i r şey d e ğ i l d i r .
insanın, düşünmesinden
kabul
etmediğini,
düğü
b i r Homen'den, b i r a d l a n d ı r m a d a n
B u nominalist
görüşü
çözülmüş
b i r ideel
ayrı
ile von Aster'in
Phainomenologie'nin mutlak
t ü m e l l e r i nasıl s ı k ı c a i n s a n r u h u n a
tekim
lar.
b i r sözden,
varlıklar
olduklarını
bağladığını
ileri
sür­
görüyoruz. N i ­
o n a g ö r e , s a y ı l a r d a , sadece, i n s a n z i h n i n i n b i r y a r a t m a s ı d ı r -
Bütün
tırdığı
matematik,
insan
zihninin
zamanla
geliştirip
olgunlaş­
b i r alettir.
V o n Aster'in
Phainomenologie'ye
bu
aleyhtarlığı,
hiç
sarsılma­
d a n , ö m r ü n ü n sonuna k a d a r sürmüştür. HusseTTin psikologisme
yaptığı
logie
nasıl
dünyasını
ezici
tenkitten
sonra
cephesine katılırken
kalırken,
v o n Aster
birçok
Alman
veya b u çığrın
başlangıçtaki
filosofları
az v e y a
duruşundan
çok tesiri
hiçbir
karşı
Phainomenoaltında
şey d e ğ i ş t i r m e ­
miştir. B u n u n i ç i n d i r k i , o, k i t a b ı n d a d a s ö y l e d i ğ i g i b i , i ç i n d e y e t i ş t i ğ i
16
Mack Göfcberk
Theodor
Lipps'in
maktadır.
ç e v r e s i n d e n ç o k Hans
Çünkü
Cornelius'a.
kendisini yakın
L i p p s ' i n e n sivrilmiş t a l e b e l e r i
bul­
Phainomenologie'ye
g e ç m i ş l e r d i , L i p p s ' i n k e n d i s i de b u ç ı ğ r ı n o l d u k ç a t e s i r i n d e k a l m ı ş t ı .
A m a Machhn
tafizikten
yolundan yürüyen, o n u n gibi, bilimi, fenomenlerin me­
kurtulmuş,
anlayan
elden
Cornelius'un
geldiği
positivismi
kadar
von
ekonomik b i r tasviri
Aster'e
daha
yakındı.
diye
Ders­
lerinde " d e ğ e r l e r " bahsini gözden geçirirken, değerlerin ayrı b i r var­
lığı
olmadığını,
sıfat
bunların
olduklarım,
"güzel
insan tarafından
"güzel"
diye
ayrıca
objektlere
b i r şeyin
bir r e s m i n " veya "güzel b i r manzaranın"
ısrarla b e l i r t i r d i k i , gençliğinde
eklenmiş
olmadığım,
o l d u ğ u n u Öyle b i r
Phainomenologie'ye
karşı y a p m ı ş o l ­
d u ğ u p o l e m i ğ i n ateşinin o n d a hâlâ b ü t ü n canlılığı ile sürüp
duyar gibi
V o n A s t e r ' i n felsefedeki
karakterini
V o n Aster'in
Bunun
sebebi,
masında
kitabının
sistematik duruşunu
çizmeği
denilebilir.
der Erkennlnislchre"
bilgi
nin —
kesin o l a r a k sağlamlaştırdığı
anlayışını
belirten
Phainomenologie 5
b i r sırada —
1913
pek dikkati çekemediğini her zaman
l e r d i . Belki de biraz b u y ü z d e n , o n u n b u n d a n sonra y a p m ı ş
çalışmaların
rüyoruz.
ağırlık
asıl d e ğ e r i n i d e
"Geschichte
m e r k e z i n i n felsefe
V o n Aster'in Birinci
b a ş h c a eserleri, h e p
Dünya
"tarihî"
çalışmasında a r a m a k
der neueren Erkenntnislheorİe"
Von
Aster,
kullanıyordu?
felsefe
değerce
felsefe
isteyen
merkezi
içinde
da
değildir.
o l a r a k a l ı p o n u n m a h i y e t ve
B u , daha
bis Hegel)
ne
çevresine
m e t o d u " değildir.
anlamağa
çok, t a r i h
içinde
yönelen, bunların gelinme çizgisi
gö­
onun
gerektir. N e t e k i m
(1921)
gibi
adlı
b i r metod
yerleştiren,
serpildiği d e v r i n m a n e v î
tarihi
soy
söyleyebiliriz.
çalışmalarında
sistemlerini t a r i h
g ö r ü ş ü n ü , felsefî y a r a t m a l a r ı n ı
kendilerine
Descartes
eşsiz o l d u ğ u n u
doğup
"kültür
(Von
ı _
yayımladığı
{Descartes't a n H e g e l ' e k a d a r ) —
tarihindeki
B u , felsefe
görüşünü
türetmek
ağırlık
için
tarihine kaymış olduğunu
H a r b i n d e n sonra
y
olduğu
çalışmalarıdır ve, yanılmıyorsam,
b u "tarihî"
•—• " Y e n i B i l g i t e o r i s i n i n T a r i h i "
eserinin b u g ü n
ça­
y o l u n m e m l e k e t i n d e a r t ı k aşılmış o l ­
aranabilir. N e t e k i m kendisi bana,
çıkması yüzünden,
göstermeğe
çalışmaları y a r ı m kalmıştır
tuttuğu
— "Prinzipien
böylece
tarihçisi o l a r a k y a p t ı ğ ı
deneyeceğim.
sistematik
b e l k i de,
nirı h â k i m i y e t i n i
hnda —
gittiğini
olurdum.
ç a l ı ş t ı k t a n s o n r a , ş i m d i o n u n b i r d e jelsefe
lışmaların
birer
sadece
Sonra:
düşünürü
alınyazısından
çalışan "biografía
ş e k i l l e n e n felsefî
boyunca yürümek
bir
dokusundan
dünyametodu"
düşüncelerin
isteyen
bir me-
17
Ernst von Aster'in felsefedeki yeri
todtur. V o n A s t e r ' i n k e n d i deyişile s ö y l e y e r e k : "Felsefe t a r i h i ,
olayları,
birtakım
h a l tercümelerini,
birtakım
kanaatlan
birtakım
ardarda
r a l a y a r a k b i l d i r m e k d e ğ i l d i r . Felsefe t a r i h i , felsefe p r o b l e m a t i ğ i n i n
lişmesini g ö s t e r i r ,
sı­
ge­
b u gelişmenin içindeki mantıkî düzeni kavrar. B u n
d a n d o l a y ı b ö y l e b i r felsefe t a r i h i n i n k e n d i s i d e b i r felsefe d i s s i p l i n i d i r . Felsefe t a r i h i b i z e , felsefenin n e o l d u ğ u n u , i n s a n ş u u r v e
kültü­
r ü n ü n g e l i ş m e s i n d e felsefenin n e g i b i b i r y e r i o l d u ğ u n u gösterir. B u ­
nunla
da
felsefe
tarihi,
felsefe
üzerine
b i r felsefe y a p m a k
olur"[ı].
G ö r ü l ü y o r k i v o n A.ster i ç i n felsefe t a r i h i , g ü n ü m ü z d e b a z ı k i m s e l e r i n
sandığı
gibi,
gerçek
felsefenin
t e r s i n e : o felsefenin t a m
V o n Aster
felsefenin
dışında
kalabilecek
b i r şey
değildir;
içindedir.
tarih
içindeki
gelişme
çizgisini
belitrmeğe
çalışırken, objektiv o l m a ğ ı k e n d i s i n e b a ş l ı c a k a y g ı b i l m e k t e d i r . A n c a k b u
d a b i r f i l o s o f i ç i n k o l a y b i r şey d e ğ i l d i r . Ç ü n k ü fİlosofun k e n d i n e g ö r e
b i r görüşü
vardır; b u görüşü de filosofu
tekyanfı y a p a b i l i r , ona b i r
felsefe a n l a y ı ş ı n ı ç a r p ı k v e y a n l ı ş g ö s t e r e b i l i r . " T a r i h î " o l a r a k ç a l ı ş a n
filosof b u
tehlikedeu, ancak,
objektiv
olmağı
istemesile
kurtulabilir.
Y a l n ı z b u objektivlik, v o n A s t e r ' i n de dediği g i b i "sırf b i r kayıt
tinin
ihtirassız
Burada von
metodtur.
bir
olayı
objektivliği
Aster'in
Bu,
tabiat
andığı
objektiv
kültür
illetler
kanunları
fenomeninin
geçerliği
ihtiraslı
"anlama",
bilimindeki
belirleyen illet ve
A n l a m a : b i r kültür
onu
olmayıp,
bihmine
zincirini
mâna
ale­
isteğidir".
has
olan bir
kurmaktan
b u l m a k t a n başka
iç-j apışına,
olan bir bilgi
bir anlama
veya
b i r şeydir.
bağlantısına s o k u l u p ,
şeklinde k a v r a m a k
demektir.
V o n A . s t e r ' i n b u m e t o d u nasıl k u l l a n d ı ğ ı n ı şu s ö z l e r i n d e n ö ğ r e n i ­
y o r u z : " B u t a r i h i tasvir ederken, m ü m k ü n olduğu kadar, kendi
'gö­
rüşümün'
filo-
sofun
tesirinden kurtulmağa
problemi
koyuşunu,
böylece de o n u n
meğe
yan
bu
'tarihî
B u n u da,
elimden geldiği
düşüucesinin
uğraştım. B i r kayıt
çalıştım.
adımlarım
aletinin
objektivliğiu',
kendi 'görüşümüz' ile pekâlâ
kadar,
içten
yaşayarak,
birlikte yürüyerek
objektivliği
sınırlan
anlattığım
açık
ve
elde
ile hiçbir ilgisi
kesin
olarak
uzlaşabileceğiue inanıyorum.
et­
olma­
çizilmiş
Hattâ
bu
objektivliğe v a r m a k istemenin, k e n d i 'görüşümüzün'
açıklığı için
de,
Öteki g ö r ü ş l e r
için
ile olan hesaplaşmamızın
verimliliği
de,
sadece,
bir kazanç olacağını sanıyorum" [ 2 ] .
[1] Geschichte der Philosophie 2. Stuttgart 1947. S. X V I I I .
[2] Geschichte der neueren Erkenntnistheorie. Berlin/Leipzig
Felsefe Ackivi I I , 3
1921. S . I V .
2
18
Macit Gökberİc
V o n Aster'in b u
l<
objektivlik"
v e "açıklık"
idealini b ü y ü k b i r başarı
ile g e r ç e k l e ş t i r d i ğ i n e , eserleri d e , d e r s l e r i d e , b u d e r s l e r i d i n l e m i ş o l a n
yüzlerce
öğrencisi
de ş a h i t t i r .
Onun
b u objektıvliği, genç
Türk
fel­
sefecilerine felsefenin t a r i h î d ü n y a s ı n ı g e r ç e k ğ ö z ü k ü ş ü i l e k a v r a t m ı ş ,
açıklığı da, onların y ü z y ı l l a r b o y u n d a şekillenmiş o l a n b ü y ü k b i r kültür
d e ğ e r i i l e ışıklı b i r şekilde t a n ı ş m a l a r ı n ı s a ğ l a m ı ş t ı r . T ü r k felsefe
ze­
k â s ı n ı n y a p ı c ı o l a b i l m e s i i ç i n , b ö y l e b i r t a n ı ş m a v e b e n i m s e m e b i r şarttı.
H e g e l ' i n haklı olarak dediği gibi, b u g ü n artık " b e n i m felsefem"
tek k i ş i n i n t e k b a ş ı n a y a p m ı ş o l d u ğ u b i r felsefe d i y e b i r şey
diye,
olamaz.
H e r f i l o s o f , ö n c e , u z u n b i r g e ç m i ş i n elde ettiği k a z a n ç l a r i ç i n d e y o ğ ­
r u l m a k , sayısız n e s i l l e r i n u ğ r a ş m a l a r ı n ı b e n i m s e m e k z o r u n d a d ı r .
Onun
y a r a t m a hürriyeti ancak b u n d a n sonra başlayabilir. V o n Aster,
genç'
T ü r k felsefecisini b u h ü r r i y e t i n s ı n ı r l a r ı n a u l a ş t ı r m ı ş t ı r . A y r ı c a ,
onun,
k e n d i görüşünün damgasını genç insana z o r l a v u r m a k isteyen
despot
bir
hoca olmaması,
b i r Sokrates g i b i , sadece, g e n ç
ruhun
l e r i n d e saklı o l a n ı y u k a r ı y a ç ı k a r m a k i s t e m e s i , b u h ü r r i y e t e
derinlik
kazandjrmıştır.
Şimdi,
artık,
genç
Türk
felsefecisi
derinlik­
büsbütün
varmış
olduğu hürriyetin b u yüksekliğinden, kendi benliğine u y g u n olan ya­
pıcılığa
doğru
ilerlemelidir. B u
yapılar da, günün
birinde
felsefede,
insan zekâsının b u büyük dialogunda T ü r k insanının da kendine göre
s ö y l e y e b i l e c e ğ i b i r şey o l u r s a , o z a m a n v o n A s t e r ' i n a d ı i ç t e n b i r şük­
r a n duygusu ile anılacaktır.