Borçlanma Araçları Piyasası_EKİM-2012

BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
BORÇLANMA ARAÇLARI
PİYASASI
Sermaye Piyasası Faaliyetleri
Temel Düzey Lisansı Eğitimi
EKİM 2012
1
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Bu notlar; Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği tarafından (TSPAKB) SPK
Lisanslama Sınavlarına referans kaynak oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu notlarda
yer alan her türlü bilgi, değerlendirme, yorum ve istatistiki değerler hazırlandığı tarih
itibariyle İMKB’nin Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzundan, Türkiye
Cumhuriyeti Hazine Müsteşarlığı, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve İMKB
eğitmenlerinden temin edilerek derlenmiştir.
Bilgilerin hata ve eksikliğinden doğabilecek zararlardan TSPAKB hiçbir şekilde sorumluluk
kabul etmemektedir. Bu notlarda yer alan bilgiler kaynak gösterilmek şartıyla izinsiz
yayınlanabilir, ancak ticari amaçla çoğaltılamaz ve satılamaz.
2
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
GİRİŞ
Bu kılavuzda yer alan bilgiler, Sermaye Piyasası Faaliyetleri Temel Düzey lisanslama
sınavının konularından Borçlanma Araçları Piyasası’nı içermektedir.
Kılavuz, Temel Kavramlar, Borçlanma Araçları Piyasası, Faiz Oranlarını Etkileyen
Faktörler, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Para Politikası-APİ ve Tahvil Piyasaları ile
İlişkisi, Devlet Tahvilleri ve Hazine Bonoları, Borç Yönetimi Borçlanmanın Kanuni
Dayanağı ve İç Borçlanma Mekanizması, Kamu Açıklarının ve Kamu Borçlanmasının
Mali Piyasalar ve Genel Ekonomi Üzerine Etkisi, Borsa Dışı Borçlanma Araçları
Piyasası, İMKB Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) Endeksleri, İMKB Yurt Dışı
Sermaye Piyasası Araçları Eurotahvil Pazarları olmak üzere on bölümden oluşmaktadır.
Sınavlarda Borçlanma Araçları Piyasası ile ilgili çıkacak soru sayısı 25’tir.
Katılımcılara başarılar dileriz.
TSPAKB
3
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
1.
Temel Kavramlar ..................................................................................... 11
2.
Borçlanma Araçları Piyasası ....................................................................... 15
2.1.
Genel Esaslar .......................................................................................... 15
2.1.1. Borçlanma Araçları Piyasasında İşlem Yapabilecek Kuruluşlar ......................... 15
2.1.2. Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limitlerine Ve İşlem Limiti Karşılıklarına İlişkin
Genel Esaslar.................................................................................................... 15
2.1.3. İşlem Limiti Karşılıkları, Çeşitleri Ve Bunların Aynı Bazda Değerlendirilme Esasları
............................................................................................................ 16
2.2.
Genel İşleyiş Esasları ............................................................................... 19
2.2.1. İşlem Görebilecek Sermaye Piyasası Araçları ............................................... 19
2.2.2. İşlem Saatleri ......................................................................................... 20
2.2.3. Emirlerin Borsaya İletilmesi ....................................................................... 20
2.2.4. Emirlerin İşleme Sokulması ....................................................................... 20
2.2.5. Emirlerin Geçerliliği .................................................................................. 20
2.2.6. Emirlerin Gerçekleştirilmesi ....................................................................... 21
2.2.7. İşlemlerin Bildirimi ................................................................................... 21
2.2.8. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı .................................................................... 21
2.2.9. Yetki Seviyeleri ....................................................................................... 21
2.2.10.
Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler ......................................................... 21
2.3.
İşlemlerin İptali Veya Düzeltilmesi ............................................................. 22
2.3.1. Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali .......................................... 22
2.3.2. Piyasa Uzman Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ............................ 22
2.3.3. Mağduriyetin Oluşması ............................................................................. 23
2.3.4. Tazmin Edilecek Tutar .............................................................................. 23
2.3.5. Portföy/Müşteri Hesabına İlişkin Düzeltmeler ............................................... 23
2.3.6. Repo İşlemi Karşılığı Bildirilen Menkul Kıymetlerin Değiştirilmesi ..................... 24
2.4.
Pazarların İşleyişi .................................................................................... 24
2.4.1. İkinci El İşlemler.................................................................................... 24
2.4.2. Kesin Alım Satım Pazarı .......................................................................... 24
2.4.2.1. Amaç ................................................................................................... 24
2.4.2.2. Pazarın İşleyişi ...................................................................................... 24
2.4.2.3. Pazarda İşlem Görebilecek Sermaye Piyasası Araçları .................................. 24
2.4.2.4. Emir Tipleri ........................................................................................... 25
2.4.2.4.1. Limitli Emir: ...................................................................................... 25
2.4.2.4.2. Piyasa Emri: ...................................................................................... 25
2.4.2.4.3. Özel Koşullu Emirler: .......................................................................... 25
2.4.2.4.4. Emir Geçerlilik Süreleri ........................................................................ 25
2.4.2.4.5. Emir Büyüklükleri ............................................................................... 25
2.4.2.4.6. Valör ................................................................................................ 26
2.4.2.4.7. Fiyat Tabanı ...................................................................................... 26
2.4.2.4.8. Fiyat Tipleri ....................................................................................... 26
2.4.2.4.9. Emir Giriş Yöntemleri .......................................................................... 26
2.4.2.4.10.
Fiyat Ve Getiri Adımları ................................................................. 26
2.4.2.4.11.
Emir Değişikliği ............................................................................ 27
2.4.2.4.12.
Emir İptali ................................................................................... 27
4
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.4.2.4.13.
Emir Eşleşme Kuralları .................................................................. 27
2.4.2.4.14.
Döviz Ödemeli Sermaye Piyasası Araçları İşlemlerine İlişkin Özel
Hükümler ............................................................................................... 27
2.4.2.4.15.
İşlem Valörü ................................................................................ 27
2.4.2.4.16.
Para Birimi .................................................................................. 27
2.4.3. Repo Ters Repo Pazarı ............................................................................ 27
2.4.3.1. Amaç ................................................................................................... 27
2.4.3.2. Pazarın İşleyişi ...................................................................................... 28
2.4.3.3. Pazarda İşlem Gören Menkul Kıymetler ..................................................... 28
2.4.3.4. Emir Tipleri ........................................................................................... 29
2.4.3.4.1. Limitli Emir: ...................................................................................... 29
2.4.3.4.2. Piyasa Emri: ...................................................................................... 29
2.4.3.4.3. Özel Koşullu Emirler ........................................................................... 29
2.4.3.4.4. Emir Geçerlilik Süreleri ....................................................................... 29
2.4.3.4.5. Emir Büyüklükleri ............................................................................... 29
2.4.3.4.6. Valör ................................................................................................ 29
2.4.3.4.7. Oran Adımı ........................................................................................ 30
2.4.3.4.8. Emirlerin Değiştirilmesi ....................................................................... 30
2.4.3.4.9. Emir İptali ......................................................................................... 30
2.4.3.4.10.
Emirlerin Eşleşme Kuralları ............................................................ 30
2.4.4. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı .......................................................... 30
2.4.4.1. Amaç ................................................................................................... 30
2.4.4.2. Pazarın İşleyişi ...................................................................................... 30
2.4.4.3. Pazarda İşlem Gören Menkul Kıymetler ..................................................... 31
2.4.4.4. Emir Tipleri ........................................................................................... 31
2.4.4.4.1. Limitli Emir: ...................................................................................... 31
2.4.4.4.2. Piyasa Emri: ...................................................................................... 31
2.4.4.4.3. Özel Koşullu Emirler ........................................................................... 32
2.4.4.4.4. Emir Geçerlilik Süreleri ....................................................................... 32
2.4.4.4.5. Emir Büyüklükleri ............................................................................... 32
2.4.4.4.6. Valör ................................................................................................ 32
2.4.4.4.7. Emir Giriş Yöntemleri .......................................................................... 32
2.4.4.4.8. Oran Ve Fiyat Adımları ........................................................................ 33
2.4.4.4.9. Emirlerin Değiştirilmesi ....................................................................... 33
2.4.4.4.10.
Emir İptali ................................................................................... 33
2.4.4.4.11.
Emirlerin Eşleşme Kuralları ............................................................ 33
2.4.5. Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı ........................................................ 33
2.4.5.1. Amaç ................................................................................................... 33
2.4.5.2. Pazarın İşleyişi ...................................................................................... 34
2.4.5.3. Emir Büyüklükleri .................................................................................. 34
2.4.6. Birinci El İşlemler................................................................................... 34
2.4.7. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı ............................................................... 34
2.4.7.1. Amaç ................................................................................................... 34
2.4.7.2. İhraç Edilebilecek Borçlanma Araçları........................................................ 34
2.4.7.3. İhracı Tamamlanan Borçlanma Araçlarının İşlem Görmesi ............................ 34
5
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.4.7.4. Borsa Dışı İşlemler ................................................................................. 34
2.4.7.5. İhraç Süresi .......................................................................................... 34
2.4.7.6. İşlem Saatleri ....................................................................................... 35
2.4.7.7. Emirlerin Borsaya İletilmesi ..................................................................... 35
2.4.7.8. Emirlerin Geçerliliği ................................................................................ 35
2.4.7.9. İhraç Fiyatı ........................................................................................... 35
2.4.7.10. Emir Eşleşme Kuralları ........................................................................ 35
2.4.7.11. Emir Büyüklükleri ............................................................................... 35
2.4.7.12. İşlem Limitleri.................................................................................... 36
2.4.7.13. Valör ................................................................................................ 36
2.4.7.14. Emir Giriş Yöntemleri .......................................................................... 36
2.4.7.15. Fiyat Tabanı ...................................................................................... 36
2.4.7.16. Fiyat Ve Getiri Adımı ........................................................................... 36
2.4.7.17. İşlem İptali ....................................................................................... 36
2.4.7.18. İşlemlerin İlanı................................................................................... 36
2.4.7.19. Takas Ve Temerrüt ............................................................................. 37
2.5.
Yatırım Fonları Ve Yatırım Ortaklıklarının İşlemlerine İlişkin Esaslar ................. 37
2.5.1. Genel Esaslar .......................................................................................... 37
2.5.2. 14:00-17:00 Arasında Yapılan Aynı Gün Valörlü Yatırım Fonu İşlemlerine İlişkin
Esaslar ............................................................................................................ 37
2.6.
Piyasa Yapıcılığı ....................................................................................... 38
2.7.
Tahvil Ve Bono Piyasasi’nda Fiyat - Getiri Hesaplamalari Ve Emir Giriş Yöntemleri
............................................................................................................ 38
2.7.1. Tanımlar ................................................................................................ 38
2.7.2. Formüller ............................................................................................... 40
2.7.3. Menkul Kıymet Türü Bazında Emir Giriş Yöntemleri Ve Kullanılan Formüller ...... 41
2.8.
Menkul Kıymet Tanımlama Yöntemi ............................................................ 42
2.8.1. Devlet İç Borçlanma Senetleri İçin Isın Kodunun Oluşumu ............................. 42
2.8.2. Diğer Menkul Kıymetler İçin Isın Kodunun Oluşumu ...................................... 43
2.9.
Takas Esasları ......................................................................................... 43
2.9.1. Genel Esaslar .......................................................................................... 43
2.9.2. Özel Hükümler ........................................................................................ 45
2.9.2.1. Döviz Ödemeli Menkul Kıymet İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel Hükümler.. 45
2.9.2.2. Repo-Ters Repo Pazarı İle Bankalararası Repo-Ters Repo Pazarı İşlemlerinin
Takasına İlişkin Özel Hükümler ............................................................................ 46
2.9.2.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel Hükümler
....................................................................................................... 46
2.10. Risk Yönetim Esasları ............................................................................... 47
2.10.1.
Genel Esaslar..................................................................................... 47
2.10.2.
Özel Hükümler ................................................................................... 47
2.10.2.1.
Repo-Ters Repo Pazarı İle Bankalararası Repo-Ters Repo Pazarı İşlemlerinin
Risk Yönetimine İlişkin Özel Hükümler .................................................................. 47
2.10.2.1.1.
Teslim Edilecek Menkul Kıymetlerin Nominal Miktarının Hesaplanması .. 47
2.10.2.1.2.
Menkul Kıymetlerde Değer Düşüşü .................................................. 48
2.10.2.1.3.
Günlük Değerleme Ve Blokaj Tespiti ................................................ 48
6
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.10.2.1.4.
Zincirleme Repo ........................................................................... 48
2.10.2.1.5.
Repo İşlemlerinde Limit Aşım Uygulaması ........................................ 48
2.10.3.
Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı İşlemlerinin Risk Yönetimine İlişkin Özel
Hükümler ....................................................................................................... 49
2.10.3.1.
Teslim Edilecek Menkul Kıymetin Nominal Tutarının Hesaplanması .......... 49
2.10.3.1.1.
Günlük Değerleme Esasları ............................................................ 49
2.10.3.1.2.
Aracı Kuruluş Tarafından İhraç Edilen Menkul Kıymetlerin Repoya Konu
Edilmesi
................................................................................................. 50
2.10.3.1.3.
İleri Valörlü Kesin Alım-Satım İşlemlerinin Risk Yönetimine İlişkin Özel
Hükümler
................................................................................................. 50
2.10.4.
Menkul Kıymet Bazında Risk Yönetimi.................................................... 50
2.10.5.
Menkul Kıymetlerin Değerlemesine Esas Olan Cari Fiyatların Belirlenmesi ... 51
2.10.5.1.
Devlet İç Borçlanma Senetleri’nin (Dibs) Cari Fiyatlarının Belirlenmesi .... 51
2.10.5.2.
Özel Sektör Borçlanma Araçlarının Cari Fiyatlarının Belirlenmesi ............. 51
2.11. Temerrüt Ve Disiplin Esasları ..................................................................... 52
2.11.1.
Temerrüt Esasları ............................................................................... 52
2.11.2.
Disiplin Esasları .................................................................................. 55
2.11.3.
Borsa Payı Ve Tescil Ücretleri ............................................................... 55
2.12. İstisnalar ................................................................................................ 56
3.
Faiz Oranlarını Etkileyen Faktörler .............................................................. 57
4.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Para Politikası-Api Ve Tahvil Piyasaları İle
İlişkisi ............................................................................................................ 58
4.1.
Para Politikası: Amaçlar, Aktarım Mekanizması, Stratejiler Ve Araçlar .............. 60
4.1.1. Amaçlar ................................................................................................. 60
4.1.2. Aktarım Mekanizması ............................................................................... 62
4.1.3. Para Politikası Stratejileri .......................................................................... 67
4.1.3.1. Ara Hedefleme ................................................................................... 70
4.1.3.2. Doğrudan Enflasyon Hedeflemesi .......................................................... 72
4.1.4. Para Politikası Araçları .............................................................................. 74
4.2.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası: Amaçlar, Araçlar Ve Bünyesindeki Piyasalar
............................................................................................................ 84
4.2.1. Amaçlar ................................................................................................. 84
4.2.2. Araçlar Ve Bünyesindeki Piyasalar .............................................................. 89
4.2.2.1. Açık Piyasa İşlemleri ........................................................................... 89
4.2.2.2. Döviz Ve Efektif İşlemleri..................................................................... 95
4.2.2.3. Reeskont Penceresi ............................................................................ 97
4.2.2.4. Zorunlu Karşılıklar .............................................................................. 98
5.
Devlet Tahvilleri Ve Hazine Bonoları ......................................................... 102
6.
Borç Yönetimi, Borçlanmanın Kanuni Dayanağı Ve İç Borçlanma Mekanizması 103
6.1.
Borç Yönetimi ....................................................................................... 103
6.1.1. Borçlanmaya İlişkin Mevzuat ................................................................... 104
6.2.
İç Borçlanma Mekanizması ...................................................................... 106
6.2.1. Hazine Tarafından İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri Ve Kira Sertifikaları
.......................................................................................................... 106
6.2.1.1 Dibs Türleri ......................................................................................... 107
7
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
6.2. 1.2 Kira Sertifikalarının Özellikleri ................................................................ 108
6.2.2. Hazinece Yapılan Dibs Ve Kira Sertifikası Yöntemleri ................................... 108
6.2.3. Piyasa Yapıcılığı Uygulaması .................................................................... 112
7.
Kamu Açıklarının Ve Kamu Borçlanmasının Mali Piyasalar Ve Genel Ekonomi
Üzerindeki Etkisi ............................................................................................. 115
7.1.
Mali Piyasalar Üzerindeki Etkiler ............................................................... 115
7.2.
Genel Ekonomi Üzerindeki Etkiler ............................................................. 115
8.
Borsa Dışı Tahvil Ve Bono Piyasası ........................................................... 117
8.1.
Bankalararası Tl Piyasası......................................................................... 117
8.2.
Bankalararası Repo Piyasası .................................................................... 117
8.3.
Bankalararası Tahvil Piyasası ................................................................... 117
8.4.
Tescil İşlemleri ...................................................................................... 118
9.
İMKB Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) Endeksleri ................................ 119
9.1.
Fiyat Ve Performans Endeksleri ................................................................ 120
9.1.1. Fiyat Endeksleri ..................................................................................... 120
9.1.1.1. Endeks Portföyündeki Menkul Kıymetler Ve Ağırlıkları ............................ 120
9.1.1.2. Esas Alınan Fiyatlar .......................................................................... 120
9.1.1.3. Endeks Hesabının Dayandığı Temeller ................................................. 120
9.1.1.4. Endeks Hesabında Baz Alınacak Yöntem .............................................. 121
9.1.1.5. Endekslerin Hesaplanma Başlangıcı Ve Sıklığı ....................................... 121
9.1.1.6. Fiyat Endekslerinin Yorumlanması ....................................................... 121
9.1.2. Performans Endeksleri ............................................................................ 123
9.1.2.1. Performans Endeksinin Amacı Ve Gerekliliği ......................................... 123
9.1.2.2. Performans Endeksi Hesabının Dayandığı Temeller ................................ 123
9.1.2.3. Performans Endeksinin Bazı ............................................................... 123
9.1.2.4. Hesaplama Örneği ............................................................................ 124
9.1.2.5. Performans Endeksinin Yorumlanması Ve Fiyat Endeksi İle Karşılaştırılması124
9.1.3. Portföy Performans Endeksleri ................................................................. 125
9.1.4. Tahvil Ve Bono Endeksleri ....................................................................... 125
9.1.4.1. Endekslerin Kapsamı......................................................................... 125
9.1.4.2. Endeks Türleri ................................................................................. 125
9.1.4.3. Fiyatlar ........................................................................................... 126
9.1.4.4. Dibs’lerin Nominal İhraç Tutarları........................................................ 126
9.1.4.5. Dibs’lerin Piyasa Değerleri ................................................................. 126
9.1.4.6. DİBS’lerin Endekslerdeki Ağırlıkları ..................................................... 126
9.1.4.7. Endeks Hesaplamalarında Kullanılan Dibs’ler ........................................ 127
9.1.4.8. Endekslerin Baz Tarih Ve Değeri ......................................................... 127
9.1.4.9. Endeks Formülü ............................................................................... 127
9.1.4.10.
Endeks İçeriklerinin Güncellenmesi .................................................. 127
9.1.5. Repo Endeksi ........................................................................................ 128
9.1.5.1. Endeks Kapsamı ............................................................................... 128
9.1.5.2. Oran .............................................................................................. 128
9.1.5.3. Endeksin Baz Tarih Ve Değeri............................................................. 128
9.1.5.4. Endeks Formülü ............................................................................... 128
9.1.5.5. Endeks İçeriklerinin Güncellenmesi ..................................................... 129
8
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
9.1.5.6. Endeks Hesaplama Örneği ................................................................. 129
10.
İMKB Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Eurotahvil Pazarları ....................... 131
10.1. Genel Esaslar ........................................................................................ 131
10.1.1.
İşlem Görecek Menkul Kıymetler ........................................................ 131
10.1.2.
İşlem Saatleri .................................................................................. 131
10.1.3.
Para Birimi ...................................................................................... 131
10.1.4.
İşlem Valörü .................................................................................... 131
10.1.5.
Fiyat Tabanı .................................................................................... 131
10.1.6.
Fiyat Ve Fiyat Adımı .......................................................................... 131
10.1.7.
İşlemiş Faiz ..................................................................................... 131
10.1.7.1.
Tanımlar ...................................................................................... 131
10.1.7.2.
İşlemiş Faiz Hesabı ........................................................................ 132
10.1.8.
Menkul Kıymet Tanımı ....................................................................... 133
10.1.9.
İşlemlerin İptali ............................................................................... 133
10.1.9.1.
Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ................................ 133
10.1.9.2.
Eksper Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ............................ 134
10.1.9.2.1.
Genel Esaslar............................................................................. 134
10.1.9.2.2.
Mağduriyetin Oluşması ................................................................ 134
10.1.9.2.3.
Tazmin Edilecek Tutar ................................................................. 135
10.1.10.
Teminat ....................................................................................... 135
10.1.10.1.
Teminat Tutarı Ve İlgili Hesaplar ................................................... 135
10.1.10.2.
Teminat Türleri .......................................................................... 135
10.2. Borsa Payı ............................................................................................ 135
10.3. Pazarların İşleyişi .................................................................................. 135
10.3.1.
Uluslararası Tahvil Pazarı (Utp) .......................................................... 135
10.3.1.1.
Emir Tipleri .................................................................................. 136
10.3.1.2.
Özel Koşullu Emirler ...................................................................... 136
10.3.1.3.
Emirlerin Geçerlilik Süreleri ............................................................. 136
10.3.1.4.
Emir Büyüklükleri .......................................................................... 136
10.3.1.5.
Emirlerin Borsaya İletilmesi ............................................................ 137
10.3.1.6.
Emirlerin İşleme Sokulması............................................................. 137
10.3.1.7.
Emir Eşleşme Kuralları ................................................................... 137
10.3.1.8.
Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi ................................................... 137
10.3.1.9.
Teşekkül Eden Fiyatların İlanı .......................................................... 138
10.3.1.10.
Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler ................................................. 138
10.3.1.11.
Emir Değişikliği .......................................................................... 138
10.3.1.12.
Emir İptali ................................................................................. 138
10.3.2.
Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Platformu (EPİP) ...................................... 138
10.3.2.1.
Genel .......................................................................................... 138
10.3.2.2.
Duyuru Emirleri Ekranı ................................................................... 138
10.3.2.3.
Pazarlıklı İşlemler Ekranı ................................................................ 139
10.3.2.4.
Emir Tipleri .................................................................................. 139
10.3.2.5.
Emir Büyüklükleri .......................................................................... 139
10.3.2.6.
Emirlerin Geçerlilik Süreleri ............................................................. 139
10.3.2.7.
Emirlerin Borsaya İletilmesi ............................................................ 139
9
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
10.3.2.8.
Emirlerin Gerçekleşmesi ................................................................. 139
10.3.2.9.
Teşekkül Eden Fiyatların İlanı .......................................................... 140
10.3.2.10.
Emir Değişikliği Ve Emir İptali ...................................................... 140
10.3.3.
Piyasa İzleme Bilgileri ....................................................................... 140
10.3.4.
Duyuru Emirleri Bilgileri .................................................................... 141
10.3.5.
Pazarlıklı İşlemler Bilgileri .................................................................. 142
10.4. Yatırım Fonları Ve Ortaklıklarının İşlemlerine İlişkin Esaslar .......................... 143
10.5. Takas Esasları ....................................................................................... 143
10.5.1.
Genel Esaslar................................................................................... 143
10.5.2.
Yükümlülüklerin Yerine Getirilmesi ...................................................... 144
10.5.3.
Alacakların Ödenmesi........................................................................ 144
10.6. Temerrüt Ve Disiplin Esasları ................................................................... 144
10.6.1.
Temerrüt Esasları ............................................................................. 144
10.6.2.
Temerrüt Matrahı ............................................................................. 145
10.6.3.
Temerrüt Faizi ................................................................................. 145
10.6.4.
Temerrüt Sonuçlandırma İşlemleri ...................................................... 145
10.6.5.
Disiplin Cezaları ............................................................................... 146
10.7. İşlem Yapacak Aracı Kuruluşlar ................................................................ 146
10
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
1. TEMEL KAVRAMLAR
Basit Getiri
Yapılan yatırımdan elde edilen faiz gelirinin vade
dönüştürülmediği durumdaki yıllık getiriye basit getiri denir.
sonunda
tekrar
yatırıma
Bileşik Getiri
Yatırımdan elde edilen faiz gelirinin dönem sonunda aynı oranla tekrar yatırıma
dönüştürüldüğü varsayımı ile hesaplanan getiriye bileşik getiri denir.
Birincil Piyasalar
Menkul kıymetleri ihraç eden şirketler ile tasarruf sahiplerinin doğrudan doğruya
karşılaştıkları piyasalardır. Diğer bir anlatımla, menkul kıymetlerin ihraçcı kuruluşlarca
tasarruf sahiplerine ilk kez satışa sunulduğu piyasalardır.
Borsa Payı
Borsa üyelerinin, Borsa’da gerçekleştirdiği işlem hacmine göre hesaplanarak Borsa’ya
ödenen meblağ olup Borsa Yönetim Kurulu’nca belirlenir.
Borsa Üyeleri
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Sermaye Piyasası Kurulu tarafından aracılık
faaliyetinde bulunmak üzere yetki belgesi verilmiş olan aracı kurumlar, bankalar ve
yetkilendirilmiş diğer gerçek ve tüzel kişiler borsalara üye olabilir. Üyeler, borsalardan
izin almak kaydıyla, piyasa, pazar, platform veya sistemlerin her birinde ayrı ayrı işlem
yapmak için üyelik başvurusunda bulunabilirler.
Çok Fiyat-Sürekli Müzayede Sistemi
Çok fiyat yöntemi; bir menkul değer için verilen alım satım emirlerinin fiyat ve zaman
önceliği kurallarına uygun olarak teker teker karşılaştırılması sonucunda oluşan fiyatlarla
alım satım işleminin gerçekleştirilmesidir.
Devlet İç Borçlanma Senetleri
Devletin cari yıl bütçe kanununa dayanarak, bütçe açıklarının finansmanı amacıyla
çıkarmış olduğu borçlanma senetlerinin genel adıdır.
Devlet İç Borçlanma Senetleri Endeksleri
Bu tür menkul kıymetlere yatırım yapanlarının kıymetleri fiyat ve getirilerindeki
gelişmeleri basit ve anlaşılabilir göstergeler yardımıyla izleyebilmelerini sağlamak
amacıyla oluşturulmuşlardır. Ayrıca yatırımcıların sabit getirili menkul kıymetlere
yaptıkları yatırımlar ile diğer yatırım seçenekleri arasında kolay karşılaştırma
yapabilmelerini sağlar.
11
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Fiyat Önceliği
Daha düşük fiyatlı satım emirlerinin, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden; daha yüksek
fiyatlı alım emirlerinin, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanmasını ifade
eder.
Hazine Bonosu
Hazine tarafından vadesi bir yıldan kısa süreli olarak çıkarılan ve iskontolu olarak işlem
gören borçlanma senetleridir.
İhraç Değeri
Menkul kıymetin ilk ihraçtaki fiyatıdır. İhraç değeri nominal değerin altında olursa
iskontolu satış, nominal değerin üstünde olursa primli satış, nominal değere eşitse
başabaş satış yapılmış demektir.
İkincil Piyasalar
Daha önce ihraç edilmiş sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü piyasalardır.
İtfa
Sabit getirili menkul kıymetin vade bitiminde anapara ve (varsa) kupon faizinin ihraççı
tarafından sabit getirili menkul kıymetin sahibine ödenmesidir.
Kalanını İptal Et (KİE)
Fiyat ve miktarın girildiği ancak işlem kısmen veya tamamen gerçekleşmezse işlem
görmeyen kısmın ekranda pasif olarak görünmeyerek sistem tarafından otomatik olarak
iptal edildiği emir türüdür.
Kupon Faizi
Sabit getirili menkul kıymetin üzerinde yazılı olan ve belirli dönemler itibarı ile (6 ay da
bir, yılda bir vs) ödenen faizdir. Tahvillerin üzerinde her bir dönem için ayrı bir kupon
bulunur. İlgili dönemde o döneme ait kupon yatırımcı tarafından kesilerek kupon faizi
tahsil edilir.
Kupür
Para, tahvil ve hisse senetlerinin, üzerlerinde yazılı değere göre, her birimine verilen
isimdir.
Likidite
Menkul kıymetin piyasa fiyatından veya bu fiyata çok yakın bir fiyattan en kısa sürede ve
kolayca nakde çevrilebilmesidir.
Limitli Emir
Fiyat ve miktarın girildiği emirlerdir. İşlem kısmen
gerçekleşmeyen kısım sistemde pasif olarak görünür.
veya
tamamen
olmazsa,
12
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Nominal Değer
Menkul kıymetin üzerinde yazılı olan ve vade sonunda ödenecek anapara tutarıdır.
Nominal Getiri
Herhangi bir yatırım aracının enflasyon dikkate alınmadığı durumdaki getirisine nominal
getiri denir. Örneğin, 1 yıllık bir devlet tahvilinin ilk ihraçta % 40 yıllık getiri ile alınıp
vade sonuna kadar elde tutulması durumunda bu tahvilin vadeye kadar getirisi nominal
% 40 olur.
Piyasa Değeri
Menkul kıymetin, piyasada o gün itibarı ile geçerli olan vadeye kadar getirisine göre
hesaplanan fiyatıdır. Bu değer piyasa şartlarına göre değişiklik gösterebilir. Menkul
kıymetin getirisi ile piyasa değeri birbirleriyle ters orantılıdır. Getiri yükselirse daha önce
ihraç edilmiş menkul kıymetin piyasa değeri düşer, getiri düşerse daha önce ihraç edilmiş
menkul kıymetin piyasa değeri yükselir.
Piyasa Emri
Menkul kıymet alım satımında en iyi piyasa fiyatından işlemin gerçekleştirileceği emir
türüdür. Bu tür emrin en büyük avantajı, emrin hemen yerine getirilebilme olanağıdır.
Piyasa Yapıcı
Piyasanın dürüst, düzenli ve etkin çalışmasını sağlamak ve görevli olduğu sermaye
piyasası araçlarında likit ve sürekli bir piyasanın oluşmasını sağlamak için kendi nam ve
hesabına çift taraflı kotasyon vermekle yükümlü olan aracı kuruluştur.
Reel Getiri
Herhangi bir yatırım aracının enflasyondan arındırılmış getirisidir.
Repo
Bir menkul kıymetin işlemin başlangıç valöründe satılıp, bitiş valöründe geri alınmasıdır
(Menkul kıymetin geri alma vaadiyle satımı).
Sabit Getirili Menkul Kıymetler
Alacaklılık hakkı sağlayan, belirli bir meblağı temsil eden, dönemsel gelir getiren, misli
nitelikte seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve yatırım aracı olarak kullanılan
borçlanma senetleridir. İhraç eden kuruluşların niteliğine göre kamu ve özel sektör
menkul kıymetleri olarak ikiye ayrılırlar. Sabit getirili menkul kıymetler vade sonuna
kadar elde tutulmaları halinde belirli bir getiriyi garanti eder.
Tahvil
Devletin ve anonim ortaklıkların en az 1 yıl ve daha uzun vadeyle, ödünç para bulmak
amacıyla, itibari
kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç
senetleridir.
13
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Takas
Borsa’da gerçekleştirilen işlemler sonucunda oluşan borç ve alacakların karşılıklı olarak
tasfiye edilmesidir.
Temerrüt
Borsa’da yapılan işlemler sonucunda, taahhütlerin gerektirdiği ödeme veya menkul
kıymet teslimatlarının belirlenen süreler içinde gerçekleştirilmemesi sonucu oluşan
durumdur.
Teminat
Borsa üyelerinin, borsa işlemleri dolayısı ile müşterilerine ve/veya borsaya verebilecekleri
zararlara karşılık olmak üzere, Borsa tüzel kişiliği adına yatırdıkları meblağa denir.
Ters Repo
Bir menkul kıymetin işlemin başlangıç valöründe alınıp, bitiş valöründe geri satılmasıdır
(Menkul kıymetin geri satım vaadiyle alımı).
Tescil
Borsa’da gerçekleştirilen işlemlerin fiyatlarının doğrudan, Borsa dışında gerçekleştirilen
işlemlerin fiyatlarının ise bu işlemlerin Borsa’ya bildirimi sonrasında Borsa kaydına
alınması işlemidir.
Tranş
Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapabilme limiti içerisindeki her bir kademedir.
Vadeye Kalan Gün
Menkul kıymetin valör tarihinden itfasına kalan gün sayısıdır.
Valör Tarihi
İşleme ait menkul kıymet ve nakit yükümlülüklerinin yerine getirileceği, başka bir
ifadeyle menkul kıymet ve nakit takasının yapılacağı tarih.
Zaman Önceliği
Fiyat eşitliği halinde, sisteme zaman açısından daha önce kaydedilen emirlerin öncelikli
olarak karşılanmasıdır.
14
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2. BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
İstanbul Menkul Kıymetler Borsası bünyesindeki Borçlanma Araçları Piyasası, sabit getirili
menkul kıymet işlemlerinin şeffaf ve rekabete açık bir ortamda işlem görmelerini
sağlayarak bu menkul kıymetlerin likiditesini artırmak, enformasyon akışını hızlandırmak
amacıyla, 17 Haziran 1991 tarihinde faaliyete başlamıştır. Sermaye Piyasası Kurulu’nun
repo ters repo işlemlerine ilişkin düzenlemelerinin ardından 17 Şubat 1993 tarihinde
Repo-Ters Repo Pazarı faaliyete geçmiştir. Daha sonra sırasıyla, 17 Mayıs 2010 tarihinde
Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı, 17 Aralık 2010 tarihinde Menkul Kıymet Tercihli Repo
Pazarı ve son olarak 7 Ocak 2011 tarihinde Bankalararası Repo-Ters Repo Pazarı faaliyete
geçmiştir.
2.1.
Genel Esaslar
2.1.1.
Borçlanma
Kuruluşlar
Araçları
Piyasasında
İşlem
Yapabilecek
Borçlanma Araçları Piyasası 'nda;
a) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
b) Borsa üyeleri ve Sermaye Piyasası Kurulundan yetki belgesi almak koşuluyla Bankalar
işlem yapabilirler.
İstanbul Menkul Kıymetler Borsası üyesi olmamakla birlikte, Borçlanma Araçları
Piyasası'nda işlem yapma izni verilen bankalar ile bunların temsilcileri, üyeler ve üye
temsilcilerinin tabi olduğu tüm düzenlemelere aynı şekilde tabidirler.
Piyasa'da işlem yapacak bütün Piyasa üyelerinin, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nca
hazırlanarak Sermaye Piyasası Kurulu'nca onaylanan ve genel şartlar ile iştirakçi üyelerin
yükümlülüklerini kapsayan taahhütnameyi imzalamaları, belirlenen gerekli hesapları
açtırmış bulunmaları, türü ile tutarı Borsa tarafından belirlenmiş işlem limiti karşılığını
mevcut bulundurmaları ve işlemlerin gerçekleştirilmesine ilişkin olarak Borsa tarafından
belirlenen diğer yükümlülükleri yerine getirmeleri gereklidir. Repo-ters repo işlemleri
yapmak isteyen Piyasa üyeleri, ayrıca, Sermaye Piyasası Kurulu'ndan yetki belgesi almak
ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nca hazırlanarak Sermaye Piyasası Kurulu'nca
onaylanan "Repo-Ters Repo Taahhütnamesi" imzalamak zorundadır.
2.1.2.
Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limitlerine ve İşlem
Limiti Karşılıklarına İlişkin Genel Esaslar
Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapmak isteyen banka ve aracı kurumların her biri
için Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’nün önerisi ve Borsa Başkanlığı’nın onayı ile
Borsa tarafından "işlem yapabilme üst limiti" tespit edilir. Bu limitin tespit edilmesinde;
özkaynak tutarı, geçmiş dönemlerdeki işlem hacimleri, geçmiş dönem limit kullanım
yüzdesi ve temerrüt sayısı gibi kriterler esas alınır.
Her bir aracı kuruluş için tespit edilen işlem yapabilme üst limiti; söz konusu kuruluşun
özkaynağının on beş katına; kurucusu ve/veya yöneticisi olduğu yatırım fonları ve
yatırım ortaklıkları ile acentelik ilişkisi içinde olduğu ancak Borsa üyesi olmayan diğer
kurumların, başvuru tarihinde belgelenen toplam sabit getirili menkul kıymet portföy
büyüklüğünün eklenmesi ile ulaşılacak tutarı aşamaz. Özkaynağın tespitinde, bağımsız
15
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
denetimden geçmiş bilanço rakamları esas alınır. İşlem yapabilme üst limitinin
belirlenmesi ile birlikte bu limitin 1/6’sı 1. tranş, 1/6’sı 2. tranş ve kalan 4/6’sı 3. tranş
olarak tespit edilir ve aşamalı olarak üyenin kullanımına açılır.
Üyenin talebi, Borçlanma Araçları Piyasası’nın önerisi ve Borsa Başkanlığı’nın onayı ile
üyelere işlem yapabilme üst limiti dahilinde tranşlar dikkate alınarak “işlem yapabilme
limiti” tahsis edilir.
Piyasa'da üyeler, Borsa tarafından belirlenen işlem yapabilme limiti dahilinde, yatırdıkları
net işlem limiti karşılığının kırk misli işlem yapabilirler.
İşlem yapabilme limitini aşmak isteyen üyeler, aşacakları bölüm için işlem limiti
karşılıklarına ilişkin genel esaslar gözönünde bulundurularak %100 oranında ilave işlem
limiti karşılığı yatırmak suretiyle işlem yapabilme limitini en fazla üç misline kadar
artırabilirler. Bu şekilde artırılan işlem yapabilme limiti, işlem yapabilme üst limitini
aşamaz.
İşlem limiti karşılıkları teminat niteliğinde olup, üyenin müşterilerine, diğer Borsa
üyelerine ve/veya Borsa’ya karşı taahhütlerini, Borsa’nın tabi olduğu mevzuat
hükümlerine göre kısmen veya tamamen yerine getirmemesi halinde önceden bir
ihtarname keşidesine, hüküm istihsaline ve üyenin rızasını almaya lüzum olmadan,
taahhütlerin yerine getirilmesi amacıyla Borsa tarafından re’sen kullanılabilir. Ayrıca söz
konusu karşılıklar haczedilemez, rehnedilemez.
2.1.3.
İşlem Limiti Karşılıkları, Çeşitleri ve Bunların Aynı Bazda
Değerlendirilme Esasları
1. Piyasa’da işlem limiti karşılığı olarak kabul edilebilecek enstrümanlar ve bunların fazla
oranları “Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla
Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda gösterilmektedir. Buna
göre Piyasa’da üç grup işlem limiti karşılığı kabul edilmektedir. Bunlar, nakit, menkul
kıymet ve teminat mektubu grubu işlem limiti karşılıklarıdır. Nakit grubu işlem limiti
karşılıkları; vadesiz Türk Lirası, vadeli Türk Lirası, vadesiz döviz (ABD Doları, EUR), vadeli
döviz (ABD Doları, EUR), vadesiz altın ve altın deposu hesaplarıdır. Menkul kıymet grubu
işlem limiti karşılıkları; Devlet İç Borçlanma Senetleri, Gelir Ortaklığı Senetleri, TL
ödemeli kira sertifikaları ile Borsa kotunda olan özel sektör borçlanma araçlarıdır.
Teminat mektubu grubunda yer alan işlem limiti karşılıkları ise, bankalar tarafından
düzenlenmiş Türk Lirası cinsinden vadesiz ve vadeli teminat mektupları ile döviz
cinsinden (ABD Doları, Euro) vadesiz ve vadeli teminat mektuplarıdır.
2. Borçlanma Araçları Piyasası'nda işlem yapacak banka ve aracı kurumlar, Borsa
tarafından tespit edilen işlem yapabilme limiti ile sınırlı olmak üzere, kullanmak istedikleri
limite tekabül eden işlem limiti karşılığını, yukarıda ve “ Borçlanma Araçları Piyasası İşlem
Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün
Sayısı” başlıklı tabloda ayrıntıları verilen işlem limiti karşılığı çeşitlerinden bir veya
birkaçından oluşacak şekilde kendi seçimleri doğrultusunda verebilirler.
3. İşlem limiti karşılığı olarak yatırılacak tutarların aynı bazda değerlendirilebilmesi için
karşılık türü ve limitin ait olduğu tranşa göre tabloda belirtilen fazla tutarlar kadar ilave
işlem limiti karşılığı yatırılması gerekmektedir. Vadesine söz konusu tabloda belirtilen
süre veya daha az takvim günü kalan bir işlem limiti karşılığı geçerliliğini yitirir.
16
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Yatırılan her türlü işlem limiti karşılığı üye tarafından geri istenildiğinde aynı cinsten iade
edilir.
4. Piyasa’ya işlem limiti karşılığı olarak yatırılan vadesiz Türk Lirası ve vadeli Türk Lirası
Borsa tarafından belirlenen kuruma veya bu kurumun belirleyeceği banka hesabına
yatırılır.
Vadeli olarak yatırılan Türk Lirası hesaplarına, hesabın bulunduğu bankanın söz konusu
vade için uyguladığı faiz oranı %5 eksiği ile uygulanır.
5. Döviz cinsinden işlem limiti karşılığı olarak Amerikan Doları (USD) ve Euro (EUR)
verilebilir. Borsa tarafından belirlenecek diğer döviz cinsleri üzerinden de işlem limiti
karşılığı alınabilir.
Vadeli olarak yatırılan döviz hesaplarına, hesabın bulunduğu bankanın söz konusu vade
için uyguladığı faiz oranı %5 eksiği ile uygulanır.
Döviz cinsi işlem limiti karşılıklarının Türk Lirası değerleri, Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası’nın ilgili gün için ilan ettiği döviz alış kuru üzerinden hesaplanıp, “ Borçlanma
Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye
Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek
limit hesaplamasında kullanılır.
Vadeli hesabın üye tarafından vadesinden önce iade istenmesi durumunda, ilgili vade için
herhangi bir faiz yansıtma söz konusu olamayacağı için üyeye sadece anapara tutarı
kadar iade yapılır.
6. Banka ve aracı kurumların işlem limiti karşılığı olarak verdikleri altınların günlük
değerleri İstanbul Altın Borsasında oluşan bir önceki işlem günündeki ağırlıklı ortalama
Türk Lirası fiyatları üzerinden hesaplanır. Bulunan değer “ Borçlanma Araçları Piyasası
İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum
Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek limit
hesaplamasında kullanılır.
7. İşlem limiti karşılığı olarak yatırılan devlet iç borçlanma senetlerinin ne kadarlık bir
işlem yapabilme limitine tekabül ettiği, Piyasa'da bir önceki işlem gününde gerçekleşen
iskontolu DİBS fiyatları baz alınarak yapılan regresyon sonuçları üzerinden bulunan ve
ilan edilen fiyatlar “ Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara
Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla
oranları ile iskonto edilerek hesaplanır.
8. İşlem limiti karşılığı olarak verilen Borsa kotunda olan özel sektör borçlanma
araçlarının değerleri Borsa tarafından belirlenir.
Bir üyenin işlem limiti karşılığı olarak verebileceği özel sektör borçlanma araçlarının
toplam tutarı söz konusu üyenin toplam işlem limiti karşılıkları değerinin %10’undan fazla
olamaz.
Üye kendisinin ya da doğrudan veya dolaylı olarak %40’dan fazla ortaklık ilişkisi içinde
olduğu şirket tarafından ihraç edilmiş özel sektör borçlanma araçlarını işlem limiti karşılığı
olarak veremez.
17
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Aynı şirketin ihraç etmiş olduğu borçlanma araçlarının üyenin toplam işlem limiti karşılığı
içindeki oranı %5’i aşamaz.
9. İşlem limiti karşılığı olarak verilen Gelir Ortaklığı Senetlerinin değerleri Borsa
tarafından belirlenir ve her gün için ilan edilen cari değerleri “ Borçlanma Araçları Piyasası
İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum
Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek limit
hesaplamasında kullanılır.
10. Türk Lirası cinsinden, vadesiz veya vadeli olarak verilecek teminat mektupları
Türkiye'de kurulu bankalar ve yabancı bankaların Türkiye’deki şubeleri tarafından
düzenlenir. Türk Lirası cinsinden teminat mektuplarının değerleri, “ Borçlanma Araçları
Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan
Minimum Gün Sayısı” başlığı altındaki tabloda belirtilen fazla oranları ile iskonto edilerek
limit hesaplamasında kullanılır.
11. Döviz cinsinden, vadesiz veya vadeli olarak verilecek teminat mektupları
a. Türk bankalarının yurtdışındaki ve yurtiçindeki şubeleri,
b. Türkiye’de kurulu yabancı bankalar
c. Yabancı bankaların Türkiye'deki şubeleri,
tarafından düzenlenir. Döviz cinsinden teminat mektuplarının Türk Lirası değerleri,
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın ilgili gün için ilan ettiği döviz alış kuru üzerinden
hesaplanıp “ Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre
Fazla Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı” başlıklı tabloda belirtilen fazla
oranları ile iskonto edilerek limit hesaplamasında kullanılır.
12. Aynı gruba, holdinge, şirkete bağlı aracı kuruluşlar ile bu grup/holding/şirket
tarafından doğrudan veya dolaylı olarak %40'dan fazla ortaklık ilişkisi olan aracı
kuruluşlar birbirlerine Türk Lirası veya döviz cinsinden vadeli ve vadesiz teminat mektubu
veremezler.
Bir üyenin; Türk Lirası veya döviz cinsinden, vadeli veya vadesiz olarak tek bir bankadan
alabileceği teminat mektubu tutarı söz konusu üyenin işlem yapabilme limiti karşılıklarının
%50’sini aşamaz.
Bir bankanın Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapan tüm kuruluşlar için verebileceği
teminat mektubu toplam Türk Lirası karşılığı tutarı, söz konusu bankanın özkaynaklarının
iki katını aşamaz. Özkaynakların tespitinde, bağımsız denetimden geçmiş bilanço
rakamları esas alınır.
Borçlanma Araçları Piyasası İşlem Limiti Karşılık Türleri ve Tranşlara Göre Fazla
Oranlar ile Vadeye Kalan Minimum Gün Sayısı
İşlem Limiti Karşılık Türü
A. Nakit
Karşılığı
Türü
İşlem
1.Vadesiz Türk Lirası
2. Vadeli Türk Lirası
Vadeye
Kalan
Minimum
Gün Sayısı
Fazla Oran (%)
1.
2.
Tranş
Tranş
3.
Tranş
10
15
40
60
Limiti
20
30
18
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
İşlem Limiti Karşılık Türü
3.
4.
5.
6.
Vadeye
Kalan
Minimum
Gün Sayısı
Vadesiz Döviz (EUR, USD)
Vadeli Döviz (EUR, USD)
Vadesiz Altın
Altın Deposu
Fazla Oran (%)
1.
2.
Tranş
Tranş
3.
Tranş
10
15
15
15
20
30
30
30
40
60
60
60
20
40
40
40
50
60
60
60
80
100
100
100
B. Menkul Kıymet Türü İşlem
Limiti Karşılığı
1.Devlet İç Borçlanma Senedi
2.Gelir Ortaklığı Senedi
3.TL Ödemeli Kira Sertifikaları*
4.Borsa
Kotunda
Olan
Özel
Sektör Borçlanma Araçları
1
1
1
1
C. Teminat Mektubu Türü İşlem
Limiti Karşılığı
1.Vadesiz TL Teminat Mektubu
30
60
100
2.Vadeli TL Teminat Mektubu
7
30
60
100
3.Vadesiz Döviz Teminat Mektubu
30
60
100
4.Vadeli Döviz Teminat Mektubu
7
30
60
100
*T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından kurulan varlık kiralama şirketleri ile T.C. Hazine
Müsteşarlığı tarafından görevlendirilen kamu sermayeli kurumlarca kurulan Varlık Kiralama
Şirketleri tarafından ihraç edilen kira sertifikaları.
2.2.
Genel İşleyiş Esasları
2.2.1.
İşlem Görebilecek Sermaye Piyasası Araçları
Borçlanma Araçları Piyasası'nda, Türk Lirası ve döviz ödemeli ihraç edilmiş; borçlanma
araçları, menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları, kira
sertifikaları, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ihraç edilen likidite senetleri
ile Borsa Yönetim Kurulu tarafından işlem görmesine karar verilen diğer sermaye piyasası
araçları işlem görebilir.
T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından ihraç edilen sermaye piyasası araçları, T.C. Hazine
Müsteşarlığı veya T.C. Hazine Müsteşarlığınca görevlendirilen kuruluşların kurduğu varlık
kiralama şirketleri tarafından ihraç edilen kira sertifikaları ile TCMB tarafından ihraç edilen
likidite senetleri ihraç günü ilgili pazarda işlem görmeye başlar.
Özel sektör tarafından ihraç edilen sermaye piyasası araçlarının Borçlanma Araçları
Piyasası’nda işlem görmeye başlayacakları tarih Borsa Yönetim Kurulu tarafından
belirlenir.
Borsa’da ve Borsa dışında halka arz edilmeksizin ihraç edilen sermaye piyasası araçları
Borçlanma Araçları Piyasası'nda, Sermaye Piyasası Kurulu düzenlemeleri çerçevesinde
yalnızca “nitelikli yatırımcılar” arasında alım satıma konu olabilirler.
19
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.2.2.
İşlem Saatleri
Piyasa'da işlemler her gün saat 09:30 ile
aynı gün başlangıç valörlü işlemler saat
valörlü veya ileri başlangıç valörlü işlemler
yapılır. Ancak, yatırım fonlarına ait aynı
işlemler saat 17:00'ye kadar yapılır.
2.2.3.
17:00 arasında yapılır. Aynı gün valörlü veya
09:30-12:00 ile 13:00-14:00 arasında, ileri
ise saat 09:30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında
gün valörlü veya aynı gün başlangıç valörlü
Emirlerin Borsaya İletilmesi
Piyasa'da işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, emirlerini, üye merkez ofisi ve
alternatif erişim noktasındaki OTASS terminalleri / TBPAPI kanalıyla iletirler. Aracı
kuruluşların alım-satım sistemine erişiminde kesinti olması durumunda Borçlanma
Araçları Piyasası Müdürlüğü aranarak emirler iletilebilir.
Telefonla işlem yapan aracı kuruluşun yetkili temsilcisi, kendisine verilen kullanıcı kodu ve
temsilci şifresini Piyasa uzmanlarına söyledikten sonra emrini iletebilir.
Telefonla yapılan işlemlerde, emir Piyasa uzmanları tarafından sisteme girilir ve sistem
tarafından üretilen emir numarası yetkili temsilciye bildirilir. Temsilci verdiği emirle ilgili
yapmak istediği değişikliklerde kendisine verilen emir numarasını uzmanlara söylemek
zorundadır.
2.2.4.
Emirlerin İşleme Sokulması
Sisteme iletilen emirler piyasa izleme ekranlarından takip edilir. Ayrıca ilgili pazarlarda
yer alan emirler içerisinden;
a) Kesin Alım-Satım Pazarı’nda; alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı,
b) Repo-Ters Repo Pazarı’nda; repo emirlerinde en yüksek oranlı, ters repo emirlerinde
en düşük oranlı,
c) Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda; repo emirlerinde en yüksek oran ve en
düşük menkul kıymet fiyatlı, ters repo emirlerinde en düşük oran ve en yüksek
menkul kıymet fiyatlı
emirler en iyi alım ve satım emirleri olarak Otomatik Tahvil Alım-Satım Sistemi ve bilgi
dağıtım firmalarının veri dağıtım kanalları aracılığıyla anında Piyasa katılımcılarına iletilir.
İlgili pazara iletilen emirler içerisinde en iyi talep veya tekliften işlem olması durumunda
sırada bekleyen en iyi talep veya teklifler otomatik olarak ekrana gelir. Diğer fiyat/oran
seviyesindeki emirler zaman önceliğine göre sistemde yer alır ve derinlik ekranlarından
izlenebilir.
Pazarlar’a iletilen aynı fiyatlı/oranlı emirler ekranlarda birikimli olarak görünür.
2.2.5.
Emirlerin Geçerliliği
Aynı gün valörlü ve aynı gün başlangıç valörlü emirler saat 14:00'e, ileri valörlü ve ileri
başlangıç valörlü emirler verildikleri gün saat 17:00'ye kadar geçerlidir. Aracı kuruluşlar
20
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Piyasa'ya verdikleri emirlerden karşılanmamış olanları istedikleri an iptal edebilirler veya
değiştirebilirler.
2.2.6.
Emirlerin Gerçekleştirilmesi
Emirler, her pazar için belirlenmiş olan emir eşleşme kurallarına uygun olarak
gerçekleştirilir.
2.2.7.
İşlemlerin Bildirimi
Piyasa’da işlem yapan banka ve aracı kurumlar işlem sırasında birbirlerini bilmezler.
İşlemin teyidi ve karşı taraf bilgisi işlem gerçekleştikten sonra taraflara iletilir. Telefonla
aktif olarak gerçekleştirilen işlemlerde işlemin teyidi ve karşı tarafı üyeye telefonda
anında bildirilir.
Üye merkez ofisi veya alternatif erişim merkezinden yapılan işlemlere ilişkin bilgiler ve
dökümler üye tarafından piyasa saatleri içinde istenildiği zaman sistemden alınabilir.
İşlem defterleri günlük olarak elektronik rapor dağıtım (ERD) sistemi tarafından üyelere
gönderilir.
2.2.8.
Teşekkül Eden Fiyatların İlanı
Piyasa’da yapılan işlemler sonucunda kayda alınan fiyatlar ve oranlar aynı gün Borsa
bülteninde ilan edilir. Bültenlerde; Kesin Alım-Satım Pazarı’nda menkul kıymet, Repo-Ters
Repo Pazarı’nda repo vadesi ve grup kodu, Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda repo
vadesi ve menkul kıymet bazında kayda alınan en düşük, en yüksek ve ağırlıklı ortalama
fiyat/oran, işlemiş faiz, takas fiyatı, basit ve bileşik faizle getiri, işlem hacimleri ve
sözleşme sayıları yer alır.
2.2.9.
Yetki Seviyeleri
Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapmaya yetkili kuruluşların temsilcileri yetki
seviyelerine bağlı olarak “yönetici temsilci” ve “temsilci” olmak üzere ikiye ayrılır.
Yönetici temsilci, o firma ile ilgili her pazarda/her menkul kıymette işlem yapma ve
izleme, diğer temsilciler tarafından girilen emirleri onaylama ve izleme, tüm emirleri
düzeltme ve iptal etme, pozisyon takip etme ve temsilcilerin yetki seviyelerini belirleme
yetkisine sahiptir.
Temsilci ise o firma ile ilgili kendisine işlem yapma yetkisi verilen pazarda/menkul
kıymette emir girme, kendisi tarafından girilmiş olan emirleri düzeltme, iptal etme ve
izleme yetkisine sahiptir.
Aracı kuruluş tarafından yetki ayrıştırması talep edilmedikçe tüm kullanıcılar yönetici
temsilci olarak belirlenir. Aracı kuruluş tarafından belirlenen yönetici temsilci ve
temsilciler Borsa tarafından sisteme tanımlanır.
2.2.10. Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler
Borçlanma Araçları Piyasası’nda aracı kuruluş tarafından kendi portföyüne, yatırım
fonu/yatırım ortaklığı hesabına veya müşterileri hesabına iletilen emirlerin yine aynı
21
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
kuruluş tarafından karşılanması ile ilgili bekleme süresi 10 saniyedir. Emri ileten aracı
kuruluş, iletilen emir başka bir aracı kuruluş tarafından karşılanmadığı takdirde söz
konusu emire karşıt emir girerek işlemi gerçekleştirebilir. Ancak, emrin Otomatik Tahvil
Alım-Satım Sistemi’ne girilmesinden 10 saniye sonra, yetkili kuruluş karşıt emrini
Borsa'ya iletebilir.
2.3.
İşlemlerin İptali veya Düzeltilmesi
2.3.1.
Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali
Üye hatası sonucunda gerçekleşen işlemler prensip olarak iptal edilmez. Ancak alıcı ve
satıcı üyeler tarafından yazılı olarak talep edilen ve Borsa tarafından kabul edilebilir bir
gerekçeye dayanan iptal talepleri değerlendirilerek işlem iptali yapılabilir. Bu
değerlendirmede kabul edilebilecek gerekçeler aşağıda sıralanmıştır.
a) Sehven alış /repo emri yerine satış/ters repo emri veya satış/ters repo emri yerine
alış/repo emri girmek ,
b) Emir girerken fiyat/getiri, repo oranı, menkul kıymet tanımı, grup kodu veya miktar
girişlerinde maddi hata yapmak,
c) Portföyünde veya müşterisinde olmayan nakdi/menkul kıymeti sehven satmak,
Yukarıdaki gerekçelerden en az biri nedeniyle iptal talebinde bulunan ve işlem veya
işlemlerin karşı taraflarının yazılı onaylarını alan üyenin işlem/leri, kendi talebi ve karşı
üyelerin onaylarının Borsaya yazılı olarak iletilmesini takiben iptal edilebilir. İptal işlemi,
Kamuyu Aydınlatma Platformu’nda ilan edilir.
2.3.2. Piyasa Uzman Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali
Hatalı işlemlere itiraz süresi, işlem teyidinin üyeye iletilmesinden itibaren 15 dakikadır.
Üyeler itirazlarını Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’ne yukarıda belirtilen süre
içerisinde telefonla iletmelerini takiben en geç 15 dakika içinde yazılı olarak da fakslarlar.
Yapılan itirazlar Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü tarafından aşağıdaki esaslar göz
önünde bulundurularak değerlendirilir.
1. Üyelerin iletişim araçlarında meydana gelen teknik arızalar veya bildirimi yapılmayan
değişiklikler (telefon, faks numarası... v.b.) itirazlarda dikkate alınmaz.
2. Üye temsilcileri tarafından Borçlanma Araçları Piyasası’na telefonla iletilen emirler
Piyasa uzmanı tarafından tekrar edilip üye temsilcisinin onayı alındıktan sonra sisteme
girilir. Piyasa uzmanı tarafından yapılan tekrarda herhangi bir hata yapılmış ise üye
temsilcilerinin anında düzeltmeleri gerekmektedir. Aksi takdirde, yanlış yapılmış tekrarın
üye temsilcisi tarafından onaylanması söz konusu olacağından işleme itiraz kabul
edilmeyerek işlem geçerli sayılır.
Yukarıda belirtilen uzman tekrarı işlemlerin yoğunluğu nedeniyle yapılamadığı takdirde,
üye temsilcisinin ilettiği emir geçerli olup itirazın değerlendirilmesinde esas olarak alınır.
3. İşlemin sadece Piyasa uzmanı hatası sonucu gerçekleşmiş olması esastır. Bunun
tespitinde telefon kayıtları ile Borsa bilgisayar sistemindeki bilgiler esas alınır.
22
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
4. İtirazın geçerli bulunması halinde işlem iptal edilerek, bu durum taraflara iletilir.
Üyenin/üyelerin iptal edilen işleme ilişkin telafi edici işlem talepleri olması halinde, telafi
edici işlem Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü tarafından, hakkaniyet ve Piyasa
kuralları çerçevesinde ilgili kuruluşlar ile koordineli olarak sonuçlandırılır.
5. Telafi edici işlemlerin öncelikle Borçlanma Araçları Piyasası’nda söz konusu üye/ler
adına aynı gün valörlü işlemlerin gerçekleştirilme saatleri içerisinde yaptırılmasına
çalışılır. Emirler Piyasa uzmanı tarafından sisteme girilir ve alım-satım işlemleri
gerçekleştirilir.
Aynı gün valörlü işlemlerin gerçekleştirilme saatinden sonra yapılacak telafi edici
işlemlerde, 14:00 sonrası aynı gün valörlü yatırım fonu işlemlerindeki esaslar uygulanır.
6. Üyenin/üyelerin alınan karara itiraz hakkı saklı olup, itirazlar işlem iptalini takiben en
geç 1 işgünü içinde Borsa Başkanlığı’na yazılı olarak yapılır.
7. Piyasa uzmanı hatası nedeniyle farklı üye adına gerçekleştirilmiş işlemler için telafi
edici işlem yapılmaz, sadece üye kodu değişikliği yapılarak işlem sonuçlandırılır.
2.3.3.
Mağduriyetin Oluşması
Mağduriyet, Piyasa uzmanı hatası sonucu yanlış olarak gerçekleşen işlemin iptal edilerek,
Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü tarafından yukarıda belirtilen esaslar
doğrultusunda telafi edici işlemin yapılması halinde, üyenin iptal edilen işlemindeki
koşullar ile Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’nün gerçekleştirdiği işlem/işlemlerin
koşulları arasında varsa, üye aleyhine oluşan farktır.
Telafi edici işlem talebinde bulunmayan üye, herhangi bir mağduriyet ve hak iddiasında
bulunamaz.
2.3.4.
Tazmin Edilecek Tutar
Verilmiş emirdeki koşullarla, daha sonra gerçekleşen telafi edici işlem/lerdeki koşullar
arasında varsa üye aleyhine oluşmuş olan fark yani mağduriyet miktarı tazmine konu
tutarın bazını oluşturur. Ancak, işlem başına her bir üyeye ödenecek tutar her durumda
100 TL’yi geçemez. Mağduriyet tutarı 100 TL’yi aştığı takdirde konu olay bazında Borsa
Yönetim Kurulunca değerlendirilir.
2.3.5.
Portföy/Müşteri Hesabına İlişkin Düzeltmeler
Hatalı portföy/müşteri hesabına gerçekleşen işlemlere ilişkin düzeltme talebi Borçlanma
Araçları Piyasası Müdürlüğü’ne yazılı olarak iletilir. Müdürlüğün değerlendirmesi
sonucunda geçerli sebebe dayanan taleplere ilişkin düzeltme aşağıdaki şekilde yapılır.
1. Yatırım fonu/yatırım ortaklığı/müşteri hesabına gerçekleşen işlemler portföy işlemi
olarak düzeltilir. Portföy hesabına gerçekleşen işlemler yatırım fonu/yatırım
ortaklığı/müşteri işlemi olarak düzeltilmez.
2. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda sehven portföy/hatalı müşteri hesabına
gerçekleştirilen işlemlerde düzeltme yapılır.
23
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.3.6.
Repo İşlemi
Değiştirilmesi
Karşılığı
Bildirilen
Menkul
Kıymetlerin
Repo-Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo-Ters Repo Pazarı’nda gerçekleştirilen
işlemler karşılığı olarak bildirilen menkul kıymetler 15:00’a kadar üyeler tarafından,
15:00 sonrasında üyenin yazılı talebi ve Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü’nün
değerlendirmesi sonrası Müdürlük tarafından değiştirilebilir. Ancak saat 15:00’dan sonra
üye talebiyle yapılan menkul kıymet bildirim veya değişiklikleri temerrüt hükümlerine
tabidir.
2.4.
Pazarların İşleyişi
2.4.1.
2.4.2.
İkinci El İşlemler
Kesin Alım Satım Pazarı
2.4.2.1. Amaç
Kesin Alım-Satım Pazarı’nın amacı sabit getirili menkul kıymetlerin şeffaf ve rekabete açık
bir ortamda işlem görmelerini sağlayarak bu menkul kıymetlerin likiditesini artırmak,
enformasyon akışını hızlandırmaktır.
2.4.2.2. Pazarın İşleyişi
Kesin Alım-Satım Pazarı’nda sermaye piyasası araçlarının aynı gün veya ileri valörlü
olarak doğrudan alım/doğrudan satım işlemleri yapılır.
Kabul edilebilir en az ve en fazla ileri valör tarihi menkul kıymet türü bazında Borsa
Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. Üye kodu Piyasa ekranlarında ve sorgu ekranlarında
gösterilmez. İşlem gerçekleştiren taraflara, işlem gerçekleşmesini takiben, işlem bilgileri
ile birlikte karşı üye bilgisi de verilir. Üyeler kullanıcı terminalleri aracılığı ile portföy, fon
ya da müşterileri hesabına gerçekleştirdikleri işlemlerin borç-alacak takibini yapabilirler.
En iyi alım/satım emirleri ve son işleme ait fiyat/getiri/nominal tutar bilgileri Piyasa
ekranlarında eşanlı olarak gösterilir. Gerçek zamanlı olarak piyasa, emir ve işlem bazında
sorgulama yapılır ve pozisyon bilgisi alınabilir. Piyasa izleme ekranlarından en iyi talep ve
teklifler ile birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir.
Pazar’da yetkili üyeler tarafından ihraç edilmiş menkul kıymetler üzerinde yapılacak
işlemlerin erken itfa ya da yeni ihraca yol açmaması üyelerin sorumluluğundadır.
Yönetim Kurulu tarafından belirlenen menkul kıymetlerde emir büyüklüğü bazında Küçük
Emirler veya Normal Emirler Pazar’ında işlem yapılır.
2.4.2.3. Pazarda İşlem Görebilecek Sermaye Piyasası Araçları
Pazar’da Türk Lirası ve döviz ödemeli ihraç edilmiş; borçlanma araçları, menkul
kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları, kira sertifikaları, Türkiye
Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ihraç edilen likidite senetleri ile Borsa Yönetim
Kurulu tarafından işlem görmesine karar verilen diğer sermaye piyasası araçları işlem
görebilir.
24
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.4.2.4. Emir Tipleri
2.4.2.4.1.
Limitli Emir:
Limitli emirler fiyat/getiri ve nominal tutar belirtilerek, minimum emir büyüklüğünün
katları şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak bekler.
2.4.2.4.2.
Piyasa Emri:
Bu tür emirlerde fiyat/getiri belirtilmez. Minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde
verilen emir pasif emirlerle kısmen veya tamamen karşılaşır, emrin gerçekleşmeden kalan
kısmı otomatik olarak iptal edilir.
2.4.2.4.3.
Özel Koşullu Emirler:
Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de
verilebilir.
Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girildiği
anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir, gerçekleşmeyen kısmı otomatik olarak iptal edilir.
“Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir.
Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamı gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir.
Emir girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa
Emri” şeklinde verilebilir.
2.4.2.4.4.
Emir Geçerlilik Süreleri
Emirler verildikleri gün itibarıyla geçerlidir. Aynı gün valörlü tüm emirler gerçekleşmediği
takdirde saat 14:00’de, ileri valörlü olanlar 17:00’de sistem tarafından otomatik olarak
iptal edilir.
2.4.2.4.5.
Emir Büyüklükleri
Emirler işleme konu menkul kıymetin nominal değerleri itibarıyla minimum emir
büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Yürürlükteki minimum ve maksimum nominal emir
büyüklükleri aşağıdaki gibidir:
Normal Emirler Pazarı
Küçük Emirler Pazarı
Minimum
Maksimum
Minimum
100.000
10.000.000
1.000
99.000
10.000
10.000.000
-------
-------
100.000
10.000.000
1.000
99.000
GOS (TL / USD / EUR)
10.000
10.000.000
-------
-------
Diğer Sermaye Piyasası Araçları (TL
10.000
10.000.000
-------
-------
DİBS (TL)
DİBS (USD / EUR)
TCMB Likidite Senetleri (TL)
Maksimum
/ USD / EUR)
25
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.4.2.4.6.
Valör
Pazar’da emirler aynı gün veya ileri valörlü olabilir. Valör süresi; Pazar’da yapılacak DİBS
ve GOS işlemlerinde en fazla 90 gün, diğer menkul kıymetlerde ise en fazla 30 gündür.
Temiz fiyat üzerinden işlem gören değişken faizli tahvillerin kupon faizi henüz
belirlenmemiş kupon dönemlerine ve enflasyon katkısız temiz fiyat üzerinden işlem gören
TÜFE’ye endeksli tahvillerin referans endeks ilan edilmemiş dönemlerine ait valörlü emir
iletilemez.
2.4.2.4.7.
Fiyat Tabanı
Alım satım emirleri menkul kıymetlerin ihraç edildiği para birimleri cinsinden 100 birim
fiyat tabanı esas alınarak iletilir.
2.4.2.4.8.
Fiyat Tipleri
Menkul kıymetin işlemiş faizi içermeyen fiyatı temiz fiyat, işlemiş faizi içeren fiyatı ise kirli
fiyat olarak adlandırılır. İşlemiş faiz dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç
tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar
geçen gün sayısına isabet eden tutarıdır. Takas fiyatı ise işlemin takas tutarının
hesaplanmasında kullanılan fiyat olup enflasyona endeksli Devlet Tahvilleri için enflasyon
katkısı dikkate alınarak hesaplanır. Diğer menkul kıymetler için kirli fiyata eşittir.
2.4.2.4.9.
Emir Giriş Yöntemleri
Emirler her bir menkul kıymet için İMKB tarafından belirlenen tek bir fiyat tipi veya getiri
üzerinden iletilir.
a) Basit getiri üzerinden emir iletilen menkul kıymetler;
İskontolu olarak ihraç edilen TL/Döviz ödemeli menkul kıymetler ile kuponlu tahvillerin
(TÜFE’ye endeksli tahviller hariç) ayrıştırılmış anaparaları
b) Temiz fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler;
TL/Döviz ödemeli sabit faizli tahviller ve ilk kupon faiz oranı sabitlenmiş TL ödemeli
değişken faizli tahviller (T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından Şubat 2007’de ihracına
başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet tahvilleri için enflasyon katkısı hariç temiz fiyat
kullanılır.)
c) Kirli fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler;
Kuponlu tahvillerin ayrıştırılmış kuponları, ilk kupon faizi de sabit olmayan değişken faizli
tahviller ve döviz cinsi ilk kuponu belli olmayan değişken faizli tahviller (T.C. Hazine
Müsteşarlığı tarafından Şubat 2007’de ihracına başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet
tahvillerinin ayrıştırılmış kupon ve anaparaları için enflasyon katkısı hariç kirli fiyat
kullanılır.)
Alım satım sisteminde ve bültenlerde yer alan fiyat alanı, menkul kıymetin emir giriş
yöntemine göre temiz veya kirli fiyatını ifade eder. Her menkul kıymet için fiyat alanının
yanı sıra takas fiyatı ve varsa işlemiş faiz de ilan edilir.
2.4.2.4.10.
Fiyat ve Getiri Adımları
Pazar’da temiz veya kirli fiyat üzerinden iletilen emirlerde 0.001 TL, getiri üzerinden
iletilen emirlerde ise % 0.01’lik adım uygulanır.
26
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.4.2.4.11.
Emir Değişikliği
Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin
karşılanmadan kalan kısımları değiştirilebilir.
Emrin fiyatı/getirisindeki değişiklik, nominal tutarındaki artış ve portföy/fon/müşteri
kodunun değişimi zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken, referans bilgisinin
değiştirilmesi ile nominal tutarın azaltılması emrin önceliğinin kaybedilmesi sonucunu
doğurmaz.
2.4.2.4.12.
Emir İptali
Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin kalan
kısımları iptal edilebilir.
2.4.2.4.13.
Emir Eşleşme Kuralları
Pazar’da emirler “çok fiyat-sürekli müzayede” yöntemiyle eşleşmektedir. Kesin AlımSatım Pazar'ında iki karşıt emrin eşleşmesi, alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük
fiyatlı emirlere öncelik verilerek sağlanır. Aynı fiyatlı emirlerde zaman önceliği uygulanır.
Fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, varolan alış emrinin fiyatından daha
düşük fiyatlı satış emri geldiğinde veya varolan satış emrinin fiyatından daha yüksek
fiyatlı alış emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Fiyat eşitliğinin
olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin fiyatı işlem fiyatıdır.
2.4.2.4.14. Döviz Ödemeli Sermaye Piyasası Araçları İşlemlerine İlişkin Özel
Hükümler
2.4.2.4.15.
İşlem Valörü
Döviz ödemeli sermaye piyasası araçlarının alım satım işlemleri en az 1 işgünü valörle
yapılabilir. İleri valörlü işlemlerde en fazla valör; kamu tarafından ihraç edilen menkul
kıymetler için 90 takvim günü, diğer menkul kıymetlerde ise 30 takvim günüdür.
2.4.2.4.16.
Para Birimi
Döviz ödemeli sermaye piyasası araçlarına ait alım-satım emirleri menkul kıymetin ihraç
edildiği döviz cinsi üzerinden verilir. Dolar cinsinden ihraç edilen menkul kıymetlerde
emirler 100 Amerikan Doları, Euro cinsinden ihraç edilen menkul kıymetlerde 100 Euro
üzerinden fiyatlandırılır.
2.4.3.
Repo Ters Repo Pazarı
2.4.3.1. Amaç
Repo-Ters Repo Pazarı’nın amacı sabit getirili menkul kıymetlerin geri alım vaadi ile satım
ve geri satım vaadi ile alımı işlemlerinin organize piyasa koşulları içinde güvenli bir
şekilde gerçekleşmesini sağlamaktır.
27
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.4.3.2. Pazarın İşleyişi
Bu Pazar’da devlet tahvilleri ve hazine bonoları ile TCMB likidite senetlerinin geri alım
vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri yapılır. Üye kodu Piyasa ekranlarında
ve sorgu ekranlarında gösterilmez. İşlemi gerçekleştiren taraflara, işlem gerçekleşmesini
takiben, işlem bilgileri ile birlikte karşı üye bilgisi de verilir. Üyeler kullanıcı terminalleri
aracılığı ile portföy, fon ya da müşterileri hesabına gerçekleştirdikleri işlemlerin borç
alacak takibini yapabilirler. Pazar’da aynı gün veya ileri başlangıç valörlü işlemler
yapılabilir.
Tutar, repo oranı, başlangıç ve bitiş valörleri ile işlem yapılmak istenen menkul kıymet
grubu (repo işlemleri için teslim edilecek, ters repo işlemleri için teslim alınacak)
belirtilerek iletilen repo ve ters repo emirleri oran ve zaman önceliğine göre sistemde
sıraya konulur. Repo emirleri arasında en yüksek, ters repo emirleri arasında en düşük
oranlı olanlar önceliklidir.
İşlem gerçekleştikten sonra repo yapan taraf emir girişi sırasında belirttiği gruba ait
menkul kıymetlerden en fazla beş farklı menkul kıymet olmak üzere bildirimini yapar.
Bildirilen menkul kıymetler başlangıç valöründe İMKB Takas ve Saklama Bankası
A.Ş.’ye(Takasbank) teslim edilerek takas yükümlülüğü yerine getirilir. Bu menkul
kıymetler ters repo yapan üye adına bitiş valörüne kadar bloke bir hesapta saklamada
tutulur. Ters repo yoluyla alınmış menkul kıymetler ilk repo/ters repo işleminin
vadesinden kısa olmak koşuluyla ters repo yapan üye tarafından başka bir repo işleminde
kullanılabilir.
En iyi repo/ters repo emirleri ve gerçekleşen son işleme ait oran/tutar bilgileri Piyasa
ekranlarında eşanlı olarak gösterilir. Gerçek zamanlı olarak, emir ve gerçekleşen işlem
bazında sorgulama yapılır ve pozisyon bilgisi alınır. Pazar izleme ekranlarından en iyi
talep ve teklifler ile birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir.
Yönetim Kurulu tarafından belirlenen menkul kıymetlerde emir büyüklüğü bazında Küçük
Emirler veya Normal Emirler Pazar’ında işlem yapılır.
2.4.3.3. Pazarda İşlem Gören Menkul Kıymetler
Bu Pazar’da özelliklerine göre gruplandırılmış menkul kıymetler üzerinde işlem yapılır.
Emir girişi sırasında repo karşılığı teslim edilmek istenen ya da ters repo işlemi karşılığı
teslim alınmak istenen menkul kıymet grubu belirtilir. Emir giriş aşamasında teslim
edilecek/alınacak menkul kıymeti doğrudan belirtme imkanı yoktur.
Söz konusu menkul kıymet grupları ve içerecekleri menkul kıymetler aşağıdaki gibi
belirlenmiştir:
S: TL ödemeli devlet iç borçlanma senetleri ve TCMB likidite senetleri
K: Döviz ödemeli devlet iç borçlanma senetleri
Kuponlu devlet iç borçlanma senetleri, kupon ödeme günü V1 veya V2 tarihine eşit ya da
V2 tarihinden sonra olabilecek şekilde işleme konu edilebilirler. Ancak ayrıştırılmış
kıymetlerin kupon ödemelerinin V2 tarihine denk gelmemesi esastır. Buna ilişkin
sorumluluk işlemin taraflarına aittir.
28
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Borsa Yönetim Kurulu bu grupların sayısını ve gruba dahil edilen menkul kıymetlerin
özelliklerini değiştirebilir.
2.4.3.4. Emir Tipleri
2.4.3.4.1.
Limitli Emir:
Bu tür emirler oran ve repo tutarı belirtilerek, minimum emir büyüklüğünün katları
şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak bekler.
2.4.3.4.2.
Piyasa Emri:
Bu tür emirlerde oran belirtilmez. Minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde verilen
emir pasif emirlerle kısmi veya tamamen karşılaşır, emrin gerçekleşmeden kalan kısmı
otomatik olarak iptal edilir.
2.4.3.4.3.
Özel Koşullu Emirler
Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de
verilebilir.
Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girildiği
anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir, gerçekleşmeyen kısmı otomatik olarak iptal edilir.
Limitli Emir veya Piyasa Emri şeklinde verilebilir.
Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir.
Emir girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa
Emri” şeklinde verilebilir.
2.4.3.4.4.
Emir Geçerlilik Süreleri
Emirler verildikleri gün itibarıyla geçerlidir. Aynı gün başlangıç valörlü tüm emirler
gerçekleşmediği takdirde saat 14:00’da, ileri başlangıç valörlü olanlar 17:00’de sistem
tarafından otomatik olarak iptal edilir.
2.4.3.4.5.
Emir Büyüklükleri
Emirler minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Yürürlükteki minimum ve
maksimum emir büyüklükleri aşağıdaki gibidir:
Normal Emirler Pazarı
Minimum
Maksimum
500.000
10.000.000
2.4.3.4.6.
Küçük Emirler Pazarı
Minimum
Maksimum
1.000
499.000
Valör
Pazarda 7 güne kadar ileri başlangıç valörlü emir iletilebilir. Repo bitiş valörü için
herhangi bir kısıtlama yoktur.
29
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.4.3.4.7.
Oran Adımı
Pazara iletilen emirlerde %0.01’lik oran adımı uygulanır.
2.4.3.4.8.
Emirlerin Değiştirilmesi
Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin
karşılanmadan kalan kısımları değiştirilebilir.
Emrin oranındaki değişiklik, tutardaki artış ve portföy/fon/müşteri kodunun değişimi
zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken, referans bilgisinin değiştirilmesi ile
tutarın azaltılması emrin önceliğinin kaybedilmesi sonucunu doğurmaz.
2.4.3.4.9.
Emir İptali
Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin
karşılanmadan kalan kısımları iptal edilebilir.
2.4.3.4.10.
Emirlerin Eşleşme Kuralları
Pazar’da işlemler çok fiyat sürekli müzayede yöntemine göre gerçekleştirilir. Buna göre
repo emirleri aynı ya da daha düşük oranlı ters repo emirleri ile, ters repo emirleri ise
aynı ya da daha yüksek oranlı repo emirleri ile eşleştirilir.
Pazara iletilen emirler oran ve zaman önceliğine göre işleme konur. Buna göre repo
emirlerinde en yüksek, ters repo emirlerinde ise en düşük oranlı emirlerin önceliği vardır.
Aynı oranlı emirlerde ise zaman önceliği uygulanır.
Oran eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan repo emrinin oranından
daha düşük oranlı ters repo emri geldiğinde veya var olan ters repo emrinin oranından
daha yüksek oranlı repo emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Oran
eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin oranı işlem oranıdır.
2.4.4.
Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı
2.4.4.1. Amaç
Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nın amacı, organize piyasa içerisinde, tercih edilen
menkul kıymetler üzerinde repo yapılmasına ve sonrasında bu menkul kıymetlerin alıcıya
teslimine olanak vermektir.
2.4.4.2. Pazarın İşleyişi
Bu Pazar’da, Kesin Alım-Satım Pazarı’nda işlem gören menkul kıymetlerden izin
verilenlerin geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri yapılır. Piyasa’da
işlem yapan aracı kuruluşlar işlem sırasında birbirlerini bilmezler. İşlem gerçekleşmesini
takiben, işlemi gerçekleştiren taraflara işlem bilgileri ile birlikte karşı üye bilgisi de
gösterilir/verilir. Üyeler portföy, fon ya da müşterileri hesabına işlemler gerçekleştirerek
bu işlemlere ilişkin borç alacak takibini yapabilirler. Pazar’da aynı gün ve ileri başlangıç
valörlü işlemler yapılabilir.
30
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Emirler; repo oranı, repo tutarı, başlangıç ve bitiş valörü ile işlem yapılmak istenen
menkul kıymet ve söz konusu menkul kıymetin fiyat bilgileri verilerek sisteme girilir. Bu
Pazar’da repo ve ters repo emirleri sırasıyla repo oranı, menkul kıymet fiyatı ve zaman
önceliğine göre eşleşmeye tabi tutulur. Repo emirleri arasında en yüksek oran ve en
düşük fiyat, ters repo emirleri arasında en düşük oran ve en yüksek fiyat eşleşmede
önceliklidir. Oran ve fiyat eşitliğinde zaman önceliği geçerlidir.
En iyi repo/ters repo emirleri ve gerçekleşen son işleme ait oran, fiyat, tutar bilgileri
Piyasa ekranlarında eşanlı olarak gösterilir. Gerçek zamanlı olarak, emir ve gerçekleşen
işlem bazında sorgulama yapılır ve pozisyon bilgisi alınır. Pazar izleme ekranlarından en
iyi talep ve teklifler ile birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir.
Pazar’da yetkili üyeler tarafından ihraç edilmiş menkul kıymetler üzerinde yapılacak
işlemlerin erken itfa ya da yeni ihraca yol açmaması üyelerin sorumluluğundadır.
2.4.4.3. Pazarda İşlem Gören Menkul Kıymetler
Pazar’da Türk Lirası cinsinden ihraç edilmiş; devlet iç borçlanma senetleri (DİBS), gelir
ortaklığı senetleri (GOS), borsa kotunda olan özel sektör borçlanma araçları, sadece
nitelikli yatırımcılara açık olmak koşuluyla Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda ihraç
edilmiş özel sektör borçlanma araçları, Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, Toplu Konut
İdaresi Başkanlığı ve mahalli idarelerce Türk Lirası cinsinden ihraç edilen borçlanma
senetleri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ihraç edilen likidite senetleri
işlem görebilir.
Ancak, Piyasa’da işlem yapan aracı kuruluşlar tarafından ihraç edilmiş borçlanma
araçlarının aynı aracı kuruluşlar tarafından repo yoluyla satılmaması esastır. İşleme konu
olması halinde repo yapan ihraççı üyeden aynı tutarda ayrıca DİBS talep edilir.
Kuponlu menkul kıymetler kupon ödeme günü V1 veya V2 tarihine eşit ya da V2
tarihinden sonra olabilecek şekilde işleme konu edilebilirler. Ancak ayrıştırılmış devlet iç
borçlanma senetlerinin kupon ödeme tarihlerinin V2 tarihine denk gelmemesi esastır.
Buna ilişkin sorumluluk işlemin taraflarına aittir.
2.4.4.4. Emir Tipleri
2.4.4.4.1. Limitli Emir:
Repo oranı, repo tutarı, menkul kıymet tanımı ve menkul kıymet fiyatı belirtilerek,
minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı
pasif olarak bekler.
2.4.4.4.2.
Piyasa Emri:
Sadece repo miktarı ve menkul kıymet tanımı belirtilerek minimum emir büyüklüğü ve
katları şeklinde verilir. Emir, karşı tarafta bekleyen pasif emirlerle kısmi veya tamamen
eşleşir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı varsa bu kısım sistem tarafından otomatik
olarak iptal edilir.
31
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.4.4.4.3. Özel Koşullu Emirler
Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de
verilebilir.
Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen emir tipidir. Emir girildiği
anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir; varsa gerçekleşmeyen kısmı sistem tarafından
otomatik olarak iptal edilir. Limitli Emir veya Piyasa Emri şeklinde verilebilir.
Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamen gerçekleşme koşulu ile verilen emir tipidir. Emir
girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. Limitli Emir veya Piyasa Emri
şeklinde verilebilir.
2.4.4.4.4. Emir Geçerlilik Süreleri
Emirler verildikleri gün itibarıyla geçerlidir. Aynı gün başlangıç valörlü tüm emirler
gerçekleşmediği takdirde saat 14:00’da, ileri başlangıç valörlü olanlar ise 17:00’de sistem
tarafından otomatik olarak iptal edilir.
2.4.4.4.5. Emir Büyüklükleri
Emirler minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Yürürlükteki minimum ve
maksimum emir büyüklükleri aşağıdaki gibidir:
Minimum
10.000
Maksimum
10.000.000
2.4.4.4.6. Valör
Pazar’da 7 güne kadar ileri başlangıç valörlü emir iletilebilir. Repo bitiş valörü için
herhangi bir kısıtlama yoktur.
2.4.4.4.7. Emir Giriş Yöntemleri
Pazar’a iletilen emirlerde repo oranı dışında menkul kıymet fiyatının da girilmesi gerekir.
Emirler her bir menkul kıymet için İMKB tarafından belirlenen tek bir fiyat tipi üzerinden
iletilir.
a) Temiz fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler;
Kuponlu tahvillerin (TÜFE’ye endeksli tahviller hariç) ayrıştırılmış anaparaları, sabit faizli
tahviller ve ilk kupon faiz oranı sabitlenmiş TL ödemeli değişken faizli tahviller (T.C.
Hazine Müsteşarlığı tarafından Şubat 2007’de ihracına başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet
tahvilleri için enflasyon katkısı hariç temiz fiyat kullanılır.)
b) Kirli fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler;
İskontolu olarak ihraç edilen
kuponları, ilk kupon faizi de
Müsteşarlığı tarafından Şubat
tahvillerinin ayrıştırılmış kupon
kullanılır.)
menkul kıymetler ile kuponlu tahvillerin ayrıştırılmış
sabit olmayan değişken faizli tahviller (T.C. Hazine
2007’de ihracına başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet
ve anaparaları için enflasyon katkısı hariç kirli fiyat
32
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Alım satım sisteminde ve bültenlerde yer alan fiyat alanı, menkul kıymetin emir giriş
yöntemine göre temiz veya kirli fiyatı ifade eder. Her menkul kıymet için fiyat alanının
yanısıra takas fiyatı ve varsa işlemiş faiz de ilan edilir.
2.4.4.4.8. Oran ve Fiyat Adımları
Pazara iletilen emirlerde repo oranı için %0.01’lik adım ile menkul kıymet fiyatı için 0.001
TL’lik adım uygulanır.
2.4.4.4.9. Emirlerin Değiştirilmesi
Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin kalan
kısımları değiştirilebilir.
Emrin repo oranı ile menkul kıymet fiyatındaki değişiklik, tutardaki artış ve
portföy/fon/müşteri kodunun değişimi zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken,
referans bilgisinin değiştirilmesi ile repo tutarının azaltılması emrin önceliğinin
kaybedilmesi sonucunu doğurmaz.
2.4.4.4.10.
Emir İptali
Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin kalan
kısımları iptal edilebilir.
2.4.4.4.11.
Emirlerin Eşleşme Kuralları
Pazar’da işlemler çok fiyat sürekli müzayede yöntemine göre gerçekleştirilir. Emirlerin
gerçekleşmesinde ilgili vadedeki repo oranı, menkul kıymet fiyatı ve zaman önceliği
dikkate alınır. Buna göre;
-
repo emirleri aynı ya da daha düşük oranlı ve aynı ya da daha yüksek menkul
kıymet fiyatlı ters repo emirleri ile,
ters repo emirleri ise aynı ya da daha yüksek oranlı ve aynı ya da daha düşük
menkul kıymet fiyatlı repo emirleri ile eşleştirilir.
Oran ve fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan repo emrinin
oranından daha düşük oran ve daha yüksek menkul kıymet fiyatlı ters repo emri
geldiğinde veya var olan ters repo emrinin oranından daha yüksek oran ve daha düşük
menkul kıymet fiyatlı repo emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür.
Oran ve fiyat eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin oranı ve
menkul kıymet fiyatı işlem oranı ve menkul kıymet fiyatıdır.
2.4.5.
Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı
2.4.5.1. Amaç
Bankaların organize piyasa koşulları içerisinde geri alım vaadiyle satım ve geri satım
vaadiyle alım işlemlerini zorunlu karşılık ayırmak zorunda olmadan gerçekleştirmelerinin
sağlanması amacıyla oluşturulmuştur.
33
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.4.5.2. Pazarın İşleyişi
Bu pazarda devlet tahvilleri ve hazine bonoları ile TCMB likidite senetlerinin sadece üye
bankaların, T.C. Merkez Bankası ve kendi aralarındaki geri alım vaadi ile satım ve geri
satım vaadi ile alım işlemleri yapılır. Pazar’da bankalar sadece portföy hesabına işlem
yapabilir, fon/ortaklık ve diğer müşteriler hesabına işlem yapamazlar.
Pazarda işlem gören menkul kıymetler, emir tipleri, emir geçerlilik süresi, valör, oran
adımı, emirlerin değiştirilmesi, emir iptali, emirlerin eşleşme kuralları Repo Ters Repo
Pazarı için geçerli olan kurallarla aynıdır.
2.4.5.3. Emir Büyüklükleri
Pazar’a iletilen emirler en az 100.000 TL ve katları şeklinde olup, en yüksek emir
büyüklüğü 10.000.000 TL’dir.
2.4.6.
Birinci El İşlemler
2.4.7.
Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı
2.4.7.1. Amaç
Pazarın amacı Sermaye Piyasası Kurulu düzenlemeleri çerçevesinde nitelikli yatırımcılara
ihraç edilecek borçlanma araçlarının satış işlemlerinin Borçlanma Araçları Piyasası
Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda gerçekleştirilmesidir.
2.4.7.2. İhraç Edilebilecek Borçlanma Araçları
Pazar’da Sermaye Piyasası Kurulu tarafından kayda alınan ve nitelikli yatırımcılara ihraç
edilecek borçlanma araçlarının satışı yapılabilir.
2.4.7.3. İhracı Tamamlanan Borçlanma Araçlarının İşlem Görmesi
Pazar’da nitelikli yatırımcılara ihracı tamamlanan borçlanma araçları, ihracın
tamamlanmasını veya satış süresinin sona ermesini izleyen işgünü herhangi bir şart
aranmaksızın Borçlanma Araçları Piyasası Kesin Alım Satım Pazarı’nda nitelikli yatırımcılar
arasında kot dışı olarak işlem görmeye başlar. Kesin Alım Satım Pazarı’nda gerçekleşen
işlemlerin nitelikli yatırımcılar arasında gerçekleştirilmesi, Sermaye Piyasası Kurulu
düzenlemeleri çerçevesinde söz konusu borçlanma araçlarının konu olduğu emirlere
aracılık eden aracı kuruluşların sorumluluğundadır.
2.4.7.4. Borsa Dışı İşlemler
Pazarda ihracı tamamlanan borçlanma araçları Borsa dışında da işlem görebilirler.
2.4.7.5. İhraç Süresi
Pazar’da yapılacak ihraçta satış süresi 7 işgününden fazla olamaz. Borsada satış
bildiriminde bulunulan tutarın tümünün Pazar’da satılması zorunludur. Ancak ihracın satış
34
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
süresi içinde satılamayan kısmının, Borsa Başkanlığı’ndan ek süre alınarak Pazar’da
yeniden satışının yapılması mümkün olup, ikinci defa da satılamaması halinde kalan
kısmının iptal edilmesi gerekir.
2.4.7.6. İşlem Saatleri
Pazarda işlemler 09:30-12:00 ile 13:00-14:00 saatleri arasında gerçekleştirilir.
2.4.7.7. Emirlerin Borsaya İletilmesi
Piyasa'da işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, üye merkez ofisi, alternatif erişim
noktasındaki terminal ile TBPAPİ bağlantısı kanalıyla veya Borçlanma Araçları Piyasası
Müdürlüğü'nü arayarak emirlerini iletirler.
Müşteri hesabına emir girişi yapılması durumunda “Emir Giriş” penceresinde “P/M
Hesabı” alanında kurum müşterileri için tanımlanan genel müşteri kodunun seçilmesi ve
“Broker Ref” alanına müşteriyi tanımlayıcı bilgilerinin girilmesi zorunludur.
2.4.7.8. Emirlerin Geçerliliği
Emirler verildikleri gün saat 14:00’a kadar geçerlidir. Aracı kuruluşlar Pazar'a verdikleri
emirlerden karşılanmamış olanları istedikleri an iptal edebilirler veya değiştirebilirler.
2.4.7.9. İhraç Fiyatı
İhraçcı satış fiyatını satış süresi boyunca serbestce belirleyebilir. Karşılanmamış veya
kısmi olarak karşılanmış satış emrinin fiyatını değiştirebilir.
2.4.7.10. Emir Eşleşme Kuralları
Pazar’da emirler “çok fiyat-sürekli müzayede” yöntemiyle eşleşmektedir. İhraçcı
tarafından iletilen satış emrinin karşılanmasında en yüksek fiyatlı alım emirlerine öncelik
verilir. Aynı fiyatlı emirlerde zaman önceliği uygulanır.
Fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan satış emrinin fiyatından
daha yüksek fiyatlı alış emri geldiğinde veya var olan alış emrinin fiyatından daha düşük
fiyatlı satış emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Fiyat eşitliğinin
olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin fiyatı işlem fiyatıdır.
2.4.7.11. Emir Büyüklükleri
Emirler, işleme konu borçlanma aracının nominal değeri itibarıyla minimum emir
büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda minimum emir
büyüklükleri aşağıdaki gibidir.
TL Ödemeli Borçlanma Araçları
USD Ödemeli Borçlanma Araçları
EUR Ödemeli Borçlanma Araçları
Minimum
50.000
50.000
50.000
35
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.4.7.12. İşlem Limitleri
Pazarda işlemler, Borçlanma Araçları Piyasası işlem limitleri kapsamında gerçekleştirilir.
2.4.7.13. Valör
Pazar’da aynı gün ve 7 güne kadar ileri valörlü işlem yapılabilir. Döviz ödemeli borçlanma
araçları için en az 3 işgünü ileri valörle işlem yapılabilir.
2.4.7.14. Emir Giriş Yöntemleri
Pazar’da emirler borçlanma aracının tipine göre fiyat veya getiri üzerinden iletilir.
2.4.7.15. Fiyat Tabanı
Alım satım emirleri borçlanma araçlarının ihraç edildiği para birimi cinsinden 100 birim
fiyat tabanı esas alınarak iletilir.
2.4.7.16. Fiyat ve Getiri Adımı
Pazar’da fiyat üzerinden iletilen emirlerde 0.001’lik, getiri üzerinden iletilen emirlerde %
0.01’lik adım uygulanır.
2.4.7.17. İşlem İptali
Pazar’da gerçekleşen işlemlere ilişkin olarak,
a) İşlemin valör maddesinde belirlenen valör dışında bir valörde gerçekleştirilmesi
b) Gerçekleşen işlemde satıcı tarafın, ihraca aracılık eden aracı kuruluş olmaması
veya ihraca aracılık eden aracı kuruluş tarafından ihraçcı ortaklık hesabına
olmayan satış emri girilmesi sonucu işlem gerçekleşmiş olması
c) Sermaye Piyasası Kurulunca tahsis edilen limitin üzerinde satış yapılması
durumlarında, söz konusu işlemler Borçlanma Araçları Piyasası işlem iptal prosedürlerine
bağlı kalmaksızın resen iptal edilir.
C bendindeki şartın oluşması halinde limiti aşan işlemler gerçekleşme zamanları dikkate
alınarak iptal edilir.
Bunun dışındaki iptal işlemleri için Borçlanma Araçları Piyasası işlem iptal kuralları
geçerlidir.
2.4.7.18. İşlemlerin İlanı
Pazar’da yapılan işlemler sonucunda kayda alınan işlemlere ilişkin bilgiler izleyen iş günü
ilan edilir.
36
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.4.7.19. Takas ve Temerrüt
Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda gerçekleşen işlemlerin takas ve temerrüt
işlemlerinde, halihazırda Kesin Alım Satım Pazarı takas ve temerrüt esaslarına ilişkin
hükümler geçerlidir.
2.5.
Yatırım
Fonları
ve
İşlemlerine İlişkin Esaslar
2.5.1.
Yatırım
Ortaklıklarının
Genel Esaslar
Sermaye Piyasası Kurulu’nun düzenlemeleri çerçevesinde yatırım fonları ve yatırım
ortaklıklarının, Borsada fon portföyüne alımları ve fon portföyünden satım işlemlerinde,
"Borçlanma Araçları Piyasası” işlemlerinde uygulanan kurallara ek olarak aşağıdaki
kurallar esas alınır:
1. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım veya satım emirlerini Borçlanma
Araçları Piyasası'nda işlem yapmaya yetkili bir kuruluşun yetkili elemanları Borsa'ya iletir.
Emir verilirken, emrin hangi yatırım ortaklığı veya yatırım fonu için olduğu mutlaka
belirtilir. Bu emirleri verirken, Borsa tarafından her bir yatırım fonu ve ortaklığı için
geliştirilen standart kodlar kullanılır. Yetkili aracı kuruluşların aynı anda sadece tek bir
yatırım fonu ve ortaklığı adına emir iletmesi gerektiğinden tek bir işlemle birden fazla
fon/ortaklık adına işlem yapılması mümkün değildir.
2. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyünden alış/satış yapılıyorsa, önce alış/satış
emri Borsa'ya iletilir ve sisteme girilir.
3. Emri ileten yetkili kuruluş (örneğin fon yöneticisi Banka), başka bir alıcı veya satıcı
çıkmadığı takdirde söz konusu menkul kıymeti kendisi alabilir veya satabilir. Ancak, emrin
alım-satım sistemine girilmesinden 10 saniye sonra, yetkili kuruluş karşıt emrini Borsa'ya
iletebilir.
4. Yatırım fonu veya ortaklığı adına yapılan ters repo işlemlerinde işleme konu menkul
kıymetler, işlemin bitiş valörüne kadar işlemi gerçekleştiren üye yerine yatırım fonu veya
ortaklığı adına saklanacaktır. Bu kıymetler üzerinde üyelerin kendi adlarına işlem
yapmaları mümkün değildir.
2.5.2.
14:00-17:00 Arasında Yapılan Aynı Gün Valörlü Yatırım
Fonu İşlemlerine İlişkin Esaslar
1) Yetkili aracı kuruluş, 14:00-17:00 saatleri arasında yatırım fonları için verdiği
emirlerde önce fon emrini iletir. Emri ileten yetkili kuruluş, başka bir alıcı veya satıcı
çıkmadığı takdirde söz konusu emri kendisi karşılayabilir. Ancak, emrin Otomatik Tahvil
Alım-Satım Sistemi’ne girilmesinden 10 saniye sonra, yetkili kuruluş karşıt emrini
Borsa'ya iletebilir.
2) Bu işlemlerde her Pazar’da saat 14:00’a kadar oluşan ağırlıklı ortalama oran ve fiyatlar
referans alınır. Tüm Pazarlar’da işlemler fon lehine olacak şekilde;
37
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
a) Kesin Alım Satım Pazarı’nda, alım emirlerinde ağırlıklı ortalama fiyat veya
altında, satım emirlerinde ağırlıklı ortalama fiyat veya üzerinde
gerçekleştirilebilir.
b) Repo-Ters Repo Pazarı’nda, ters repo emirlerinde ağırlıklı ortalama oran veya
üzerinde,
repo
emirlerinde
ağırlıklı
ortalama
oran
veya
altında
gerçekleştirilebilir.
c) Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda ilgili vadedeki ağırlıklı ortalama repo
oranı ile ilgili vadedeki söz konusu menkul kıymetin Kesin Alım Satım
Pazarı’ndaki ağırlıklı ortalama fiyatı referans olarak alınır. Buna göre; ters
repo emirleri ağırlıklı ortalama oran veya üzerinde bir oran ve ağırlıklı
ortalama menkul kıymet fiyatı veya altında bir fiyat ile, repo emirleri ise
ağırlıklı ortalama oran veya altında bir oran ve ağırlıklı ortalama menkul
kıymet fiyatı veya üzerinde bir fiyat ile gerçekleştirilebilir.
Ancak, gün içerisinde işlem gerçekleşmemiş menkul kıymet veya vadede yetkili aracı
kuruluş kendi oranını/fiyatını bildirebilir.
3) Fonu yöneten kuruluş dışındaki kuruluşlar da ekranda varolan fon emirlerini
karşılayabilirler. Ancak, 14:00-17:00 saatleri arasında gerçekleştirilen aynı gün valörlü
fon işlemlerinin takasını aracı kuruluşlar kendi aralarında yapmayı peşinen kabul etmiş
sayılırlar.
4) Yatırım ortaklıkları adına saat 14:00-17:00 arasında aynı gün valörlü emir iletilemez.
2.6. Piyasa Yapıcılığı
Hazine Müsteşarlığı tarafından Piyasa Yapıcı olarak belirlenen kuruluşlar İMKB Tahvil ve
Bono Piyasası’nda Piyasa’nın işleyiş kuralları çerçevesinde T.C. Hazine Müsteşarlığı
tarafından tespit edilen kurallar doğrultusunda, belirlenen ölçüt ihraçlar için, miktar ve
açıklık olarak belli koşulları sağlayan alım ve satım emirlerini PY ek koduyla sisteme
iletirler.
Belirlenen minimum miktar ve açıklık aralığında girilen emirler en iyi emirler ise piyasa
izleme ekranlarına yansıtılır. Ayrıca, Piyasanın mevcut yayın sayfaları dışında veri dağıtım
firmalarının sayfalarında piyasa yapıcılara ait emirler piyasa yapıcı kodu ile ilan edilir. Bu
şekilde tüm piyasa katılımcıları ölçüt menkul kıymetlerde piyasa yapıcıların emirlerini
görme imkanına sahiptir.
2.7. Tahvil ve Bono Piyasasi’nda Fiyat
Hesaplamalari ve Emir Giriş Yöntemleri
2.7.1.
-
Getiri
Tanımlar
Fiyat: Bir menkul kıymette 100 birim nominal üzerinden verilen değerdir. Menkul
kıymetin İMKB tarafından belirlenen emir giriş yöntemine göre temiz, kirli veya takas
fiyatı olarak adlandırılır.
38
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
İşlemiş faiz: Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer
kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına
(GGS) isabet eden tutarıdır.
İşlemiş Faiz  Dönemsel kupon x
GGS
x 100
Kupon dönemi içerisindeki gün sayısı
Temiz fiyat: İşlemiş faizi içermeyen fiyattır. Menkul kıymetin kirli fiyatından işlemiş
faizin düşülmesi suretiyle bulunur.
Kirli fiyat: Menkul kıymetin işlemiş faizini de içeren fiyatıdır.
Repo Menkul Kıymet Fiyatı: Menkul kıymet tercihli repo işlemlerinde girilen temiz veya
kirli fiyattır.
Valör2 Fiyatı: Menkul kıymet tercihli repo işlemlerinde repo oranı üzerinden hesaplanan
Valör2 fiyatıdır.
Valör2 Fiyatı  Valör1Fiyatı x ( 1 
Repo Oranı
x Repo Süresi )
365
Referans endeksler: TÜİK tarafından açıklanan TÜFE endeks değerleri kullanılarak
Hazine tarafından aşağıdaki formül ile hesaplanarak ilan edilen endekslerdir.
A ayının g günü için referans endeks
Günlük referans endeksg  TÜFE a -3 
TÜFEa-2 :a-2 ayının TÜFE’si
TÜFEa-3 :a-3 ayının TÜFE’si
g 1
x (TÜFE a - 2 - TUFE a -3 )
AG
g : Aybaşından itibaren geçmiş gün sayısı
AG : Ay içerisindeki toplam gün sayısı
TÜFE’ye endeksli devlet tahvilleri: Vadeleri boyunca TÜFE enflasyonu üzerine Hazine
tarafından belirlenen sabit bir reel getiriyi garanti eden kuponlu tahvillerdir. Kupon ve
anapara ödemeleri aşağıdaki formüllere göre yapılmaktadır.
Anapara ödemesi 
Referans endeks itfa tarihi
x 100
Referans endeks ihraç tarihi
Kupon ödemeleri 
Referans endeks kupon tarihi
x 100 x Reel kupon oranı
Referans endeks ihraç tarihi
Enflasyon katsayısı: Valör tarihindeki referans endeks değerinin menkul kıymetin ihraç
tarihindeki referans endeks değerine bölünmesi suretiyle bulunan katsayıdır.
Takas fiyatı: İşlemin takas tutarının hesaplanmasında kullanılan fiyattır. Enflasyona
endeksli olup da enflasyon katkısı hariç olarak işlem gören menkul kıymetlerde kirli
fiyatın valör tarihindeki enflasyon katsayısı ile çarpılması suretiyle bulunur. Diğer menkul
kıymetlerde kirli fiyata eşittir.
Bazı menkul kıymetlerde yukarıda belirtilen değişkenlerin 0 veya 1 (örneğin iskontolu
menkul kıymetlerde işlemiş faizin 0, TÜFE’ye endeksli tahviller haricindeki menkul
kıymetlerde enflasyon katsayısının 1 olması gibi) olabileceği göz önünde bulundurularak
aşağıdaki eşitlikler genel olarak geçerlidir.
39
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Takas fiyatı = Kirli fiyat x Enflasyon katsayısı = (Temiz fiyat + İşlemiş faiz) x Enflasyon
katsayısı
İşlem hacmi = Nominal tutar x Takas Fiyatı / 100
İşlemiş faiz tutarı = Nominal tutar x İşlemiş faiz x Enflasyon katsayısı / 100
Anapara tutarı = Nominal tutar x Temiz fiyat x Enflasyon katsayısı / 100
2.7.2. Formüller
Kısaltmalar
VKG
DGS
KGS
GGS
M
N
r
R
A
KPN
REF
Tanımlar
Vadeye kalan gerçek gün sayısı
Bir kupon döneminin içerdiği gerçek gün sayısı
Bir sonraki kupon ödeme tarihine kalan gerçek gün sayısı
Bir önceki kupon ödeme tarihinden (veya ihraç tarihinden) valör
tarihine kadar geçen gerçek gün sayısı
Bir yıl içindeki kupon ödeme sayısı
Vadeye kalan kupon adedi
Yıllık basit getiri
Vadeye kadar getiri
Anapara (100)
Kupon faiz oranı x100
Hazine tarafından açıklanan referans endeks
40
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
No
1
Formül
Fiyat 
A
r x VKG
1
365
2
KPN
M
Kirli fiyat 
KGS
 R  DGS
1  
 M
3
4
5
6
7
8
9
1

 1
1  R/M  N 1

x 1 
R/M




A

KGS

N 1
DGS
 1  R/M 

365
 r x VKG  VKG
Bileşik getiri  1 
1

365 

M
 R 
Bileşik getiri  1    1
M

KPN GGS
) x
M
DGS
Kirli fiyat = Temiz fiyat + İşlemiş faiz
İşlemiş faiz  Dönemsel KPN (
Enflasyon katsayısı 
REF valör tarihi
REF ihraç tarihi
Takas Fiyatı = Kirli fiyat x Enflasyon katsayısı
KPN


A

 365
M
r 
 1 
 TemizFiyat  KPN  GGS
 VKG
M
DGS


2.7.3.
Menkul Kıymet Türü Bazında Emir Giriş Yöntemleri ve
Kullanılan Formüller
Hazine Bonoları,
Anaparaları
Emir Giriş
Yöntemi
Basit getiri
İskontolu
İşlemiş
Faiz
-
Devlet
Fiyat
Kirli fiyat
Tahvilleri
ve
Kuponlu
Temiz
Fiyat
-
Kirli Fiyat
Formül 1
Tahvillerin
Takas
Fiyatı
Kirli fiyat
Ayrıştırılmış
Basit Getiri
Basit getiri
Bileşik
Getiri
Formül 3
TL ve Döviz Ödemeli Sabit Faizli Tahviller
Emir Giriş
İşlemiş
Fiyat
Temiz
Kirli Fiyat Takas
Basit Getiri
Yöntemi
Faiz
Fiyat
Fiyatı
Temiz fiyat
Formül 5
Temiz fiyat
Temiz fiyat
Formül 6
Kirli fiyat
Formül 2*
*Son kupon döneminde basit ve bileşik getiri hesabında sırasıyla 9 ve 3 no’lu formüller kullanılacaktır.
Bileşik
Getiri
Formül 4*
İlk Kupon Faiz Oranı Sabitlenmiş TL Ödemeli Değişken Faizli Tahviller
Emir Giriş
Yöntemi
Temiz fiyat
İşlemiş
Faiz
Formül 5
Fiyat
Temiz fiyat
Temiz
Fiyat
Temiz fiyat
Kirli Fiyat
Formül 6
Takas
Fiyatı
Kirli fiyat
Basit Getiri
-
Bileşik
Getiri
-
41
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Kuponlu Tahvillerin Ayrıştırılmış Kuponları, İlk Kupon Faizi de Sabit Olmayan Değişken Faizli Tahviller ve Döviz
Cinsi Değişken Faizli Tahviller
Emir Giriş
Yöntemi
Kirli fiyat
İşlemiş
Faiz
-
Fiyat
Kirli fiyat
Temiz
Fiyat
-
Kirli Fiyat
Kirli fiyat
Takas
Fiyatı
Kirli fiyat
Basit Getiri
-
Bileşik
Getiri
-
TÜFE’ye Endeksli Tahviller
Emir Giriş
Yöntemi
İşlemiş
Faiz (reel)
Fiyat
Temiz
Fiyat
Kirli Fiyat
Takas
Fiyatı
Basit Getiri
(reel)
Temiz fiyat
Formül 5
Temiz fiyat
Temiz fiyat
Formül 6
Formül 8
Formül 2
Bileşik
Getiri
(reel)
Formül 4
TÜFE’ye Endeksli Tahvillerin Ayrıştırılmış Kupon ve Anaparaları
Emir Giriş
Yöntemi
İşlemiş
Faiz (reel)
Fiyat
Temiz
Fiyat
Kirli Fiyat
Takas
Fiyatı
Basit Getiri
(reel)
Kirli fiyat
-
Kirli fiyat
-
Kirli fiyat
Formül 8
-
Bileşik
Getiri
(reel)
-
2.8. Menkul Kıymet Tanımlama Yöntemi
İMKB Borçlanma Araçları Piyasası'nda işlem gören menkul kıymetlerin tanımlanması
yöntemi aşağıda ayrıntılı bir şekilde açıklanmaktadır. Yeni ihraç edilen menkul kıymetler
için yapılan tanımlamalar Kamuyu Aydınlatma Platformu üzerinden ilan edilir.
Menkul kıymetlerin tanımlamasında Takasbank tarafından üretilen ISIN kodu kullanılır.
ISIN kodu 12 haneden oluşmaktadır. İlk iki hane ülke kodu (Türkiye için TR), son bir
hane kontrol hanesini belirtmek için kullanılmaktadır. Belirtilen alanların dışında kalan 9
hane Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) ve diğer menkul kıymetler için farklı olarak
aşağıda belirtildiği şekilde kullanılmaktadır.
2.8.1.
Devlet İç Borçlanma Senetleri İçin ISIN Kodunun Oluşumu
1 ve 2. haneler ülke kodunu belirtmektedir. Türkiye = TR
3. hane menkul kıymet türünü belirtmektedir. (T = Devlet Tahvili, B = Hazine Bonosu, H
= Halka Arz, G = GOS-KOİ)
4 - 9. haneler menkul kıymetin itfa tarihini gün, ay ve yıl olarak belirtir. Örneğin 10
Ağustos 2010 = 100810
10. hane menkul kıymetin TL ya da yabancı para cinsinden olduğunu ve tüm menkul
kıymet, anapara veya kupon olduğunu belirtmektedir. (TL olan ihraçlarda tüm menkul
kıymeti ifade eden kod T, TL olan ihraçlarda anaparayı ifade eden kod A, TL olan
ihraçlarda kuponu ifade eden kod K, yabancı para olan ihraçlarda tüm menkul kıymeti
ifade eden kod F, yabancı para olan ihraçlarda anaparayı ifade eden kod P, yabancı para
olan ihraçlarda kuponu ifade eden kod C’dir.)
11. hane aynı itfa tarihine denk gelen, aynı özelliklere sahip menkul kıymetlere verilen
sıra numarasını belirtir. Bu numaralar 1’den başlayıp 9’ kadar gitmektedir. 9’dan fazla itfa
tarihli ihraçlara A’dan başlayıp Z’ye kadar ihraç numarası verilmektedir.
12. hane kontrol hanesi olarak kullanılmaktadır ve standart bir hesaplama yöntemi ile bu
numara hesaplanmaktadır.
42
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.8.2.
Diğer Menkul Kıymetler İçin ISIN Kodunun Oluşumu
1 ve 2. haneler ülke kodunu belirtmektedir. Türkiye = TR
3. hane menkul kıymetin türünü belirtmektedir.(C = Depo Sertifikası, F = Finansman
Bonosu, M = Diğer Menkul Kıymetler, N = Gayrimenkul Sertifikası, Q = Banka Bonosu, S
= Özel Sektör Tahvili, Z = Diğer Finansal Enstrümanlar)
4 – 7. haneler menkul kıymeti ihraç eden kuruluşa verilen kodu belirtmektedir.
8. hane itfa tarihindeki ayı belirtmektedir. Ocak ayından Eylül ayına kadar 1 ila 9, Ekim,
Kasım ve Aralık için sırasıyla E, K, A harfleri kullanılmaktadır. (Örneğin Mart ayı için 3,
Kasım ayı için K harfi kullanılmaktadır.)
9 ve 10. haneler menkul kıymetin itfa tarihindeki yılın son iki hanesini belirtmektedir.
Örneğin 2010 yılı için “10” kullanılacaktır.
11. hane aynı itfa tarihine denk gelen, aynı özelliklere sahip menkul kıymetlere verilen
sıra numarasını belirtir. Bu numaralar 1’den başlayıp 9’ kadar gitmektedir. 9’dan fazla itfa
tarihli ihraçlara A’dan başlayıp Z’ye kadar ihraç numarası verilmektedir
12. hane kontrol hanesi olarak kullanılmaktadır ve standart bir hesaplama yöntemi ile bu
numara hesaplanmaktadır.
Örnekler :
TRB240511T15 24 Mayıs 2011 itfa tarihli, hazine bonosu
TRT150312T18 15 Mart 2012 itfa tarihli, devlet tahvili
TRT010111T15 1 Ocak 2011 itfa tarihli, devlet tahvili
TRT050314T10 5 Mart 2014 tarihli, devlet tahvilinin tümü
TRT050314A11 5 Mart 2014 tarihli, devlet tahvilinin anaparası
TRT050314K19 5 Mart 2014 itfa tarihli, devlet tahvilinin kuponu
TRH070913F12 7 Eylül 2013 itfa tarihli yabancı para halka arz tüm menkul kıymet
TRG170215T20 17 Şubat 2015 itfa tarihli, değişken faizli Özelleştirme İdaresi Tahvili
TRSAKFH3121
2012 yılının Mart ayında itfa olan AKFH(Akfen Holding)nin ihraç ettiği
özel sektör tahvili
2.9. Takas Esasları
2.9.1. Genel Esaslar
Borçlanma Araçları Piyasası'nda gerçekleşen işlemlerin takası, Borsa'nın denetim ve
gözetimi altında Takasbank tarafından yapılır.
Takas işlemleri aşağıdaki esaslar çerçevesinde gerçekleştirilir:
1. Piyasa’da işlem yapmak isteyen bütün üyeler, takas işlemlerinin gerçekleştirilebilmesi
için gerekli olan nakit ve menkul kıymet hesaplarını Takasbank ve Merkezi Kayıt
Kuruluşu A.Ş.(MKK) nezdinde açmak zorundadırlar.
43
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2. Piyasa’da işlem yapan üyeler, işlemin valör gününde, nakit ve menkul kıymet
yükümlülüklerini en geç saat 16:30’a kadar yerine getirmek zorundadırlar. Üyelerin,
yükümlülüklerini aşağıda belirtilen şekilde yerine getirmeleri gerekmektedir;
Nakit ödemeler Takasbank nezdindeki Tahvil Takas Borcu Hesabına saat 16:30’a kadar
hesaben yapılır. Kupon ödemeleri Takasbank tarafından belirlenen hesaba saat 16:30’a
kadar hesaben yatırılır.
Menkul kıymet yükümlülükleri hesaben saat 16:30’a kadar gerçekleştirilmek zorundadır.
3. Takas işlemlerinde üyeler nakit yükümlülüklerini Takasbank nezdindeki ilgili piyasa
borç hesaplarına aktarmak suretiyle; menkul kıymet yükümlülüklerini ise, Takasbank
nezdindeki menkul kıymet depolarından borç kapatma işlemi yaparak yerine getirirler.
Ancak, MKK nezdinde kaydi olarak takip edilen menkul kıymetlerin konu olduğu
işlemlere ilişkin menkul kıymet yükümlülüklerinin öncelikle Takasbank’ın MKK nezdindeki
ilgili hesabına aktarılması gerekmektedir.
Menkul kıymet alacakları üyelerin Takasbank nezdindeki ilgili depo hesaplarına, nakit
alacakları ise Takasbank nezdindeki serbest cari hesaplarına alacak kaydedilir.
Bankaların TL nakit alacakları daha sonra aksi belirtilmedikçe TCMB nezdindeki TIC
hesaplarına aktarılır. MKK nezdinde kaydi olarak takip edilen menkul kıymetlerin konu
olduğu işlemlere ilişkin kıymet alacakları üyelerin MKK nezdindeki ilgili hesaplarına
aktarılır.
4. Üyelerin nakit ve menkul kıymet yükümlülüklerini ilgili para birimi cinsinden
netleştirilmiş tutarlar üzerinden yerine getirmeleri gerekmektedir. Ancak, Repo-Ters
Repo Pazarı’nda ters repo yoluyla alınan ve işlemin vadesi süresince bloke hesapta
tutulan menkul kıymetler netleştirmeye konu olmaz.
Repo işlemleri karşılığı teslim edilecek menkul kıymetlerin bildiriminin işlemin başlangıç
valöründe en geç saat 15:00’e kadar yapılması gerekmektedir.
İMKB tarafından yazılı olarak talep edilen değer düşüş/artış karşılığı teminatlar ile limit
aşım karşılığı teminatların talep edilen tarihte en geç saat 14:00’e, Menkul Kıymet
Tercihli Repo Pazarı’nda gün içi yapılan yeniden değerleme sonrası İMKB tarafından
yazılı olarak talep edilen değer düşüş/artış karşılığı teminatların ise talep edildiği tarihte
en geç saat 16:00’a kadar Takasbank’ın ilgili deposuna yatırılması gerekmektedir.
Değer düşüş/artış karşılıkları ile limit aşım karşılıklarının talep edilen sürede
getirilmemesi ya da değer düşüş/artış karşılığını yatırması gereken üyenin
düşüş/artış karşılığını yatıramayacağının anlaşılması hallerinde, yatırılmayan
uygun olarak üyenin menkul kıymet ve nakit takas alacakları değer düşüş/artış
limit aşım karşılıkları yatırılıncaya kadar bloke edilir.
yerine
değer
tutara
ya da
5. Takas işlemlerinde riski en aza indirmek için, karşılığını almadan teslim etmeme veya
ödememe prensibi esas alınmaktadır. Nakit ve menkul kıymet alacakları Takasbank
nezdindeki üye hesaplarına, alacakları serbestleştikçe yükümlülüklerin yerine getirilmesi
ve takas havuzunun müsait olması koşuluyla aktarılır.
Takas işlemleri belirlenen valörde gerçekleşir. Tarafların teslimatı ve ödemeyi işlem
valöründen önce yapmaları işlemin valöründen önce gerçekleşeceği anlamına gelmez.
Erken takas, ancak Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü'nce uygun görüldüğü
takdirde valör düzeltmesiyle birlikte yapılabilir.
44
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
6. Valör gününde, üye yükümlülüğünü 2’nci ve 4’üncü maddelerde belirtilen saatler
dışında yerine getirmişse herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın ön temerrüde veya
temerrüde düşmüş sayılır.
7. Borçlanma Araçları Piyasası veya Pay Piyasası işlemlerinden net nakit alacağı olan
üyeler, bu alacaklarını diğer Piyasa işlemlerinden doğan borçlarına mahsup ettirebilir. Bu
mahsubun yapılabilmesi için, söz konusu üyenin, işlemlerin valör gününde en geç saat
14:30'a kadar Takasbank’a bir mahsup talimatı vermesi gerekmektedir. Mahsup
talimatları talimatın verildiği gün EFT kapanış saatine kadar geçerli olup EFT kapanış
saatine kadar gerçekleştirilemeyen talimatlar geçerliliğini yitirir. Mahsup talimatı
verilmesine rağmen alacaklı olunan Piyasa’dan alacağın aynı gün içerisinde alınamaması
halinde borçlu üye borçlu olduğu Piyasa’ya borcunu aynı gün içerisinde ödemekle
yükümlüdür.
8. Takasbank, takas işlemlerine ilişkin nakit ve kıymet hareketi nedeniyle diğer banka ve
kuruluşlarca talep edilebilecek ücret, komisyon ve vergileri aynen ilgili üyelere yansıtır.
2.9.2.
Özel Hükümler
2.9.2.1. Döviz Ödemeli Menkul Kıymet İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel
Hükümler
Döviz ödemeli menkul kıymetlerin takasında süre en az bir işgünü olup, işgünü
hesabında Türkiye ve ilgili döviz cinsinin yerel piyasasındaki tatil günleri dikkate alınır.
Takas ve temerrüde ilişkin olarak belirtilen bütün saatler ayrıca belirtilmediği takdirde
Türkiye saatidir.
Menkul kıymet ve nakit takası Takasbank tarafından yürütülür. Ancak, nakit takasının
yurtdışında gerçekleştirilmesi nedeniyle, Takasbank söz konusu işlemleri muhabir
bankaları aracılığı ile sonuçlandırır.
Döviz ödemeli menkul kıymetlerin konu olduğu işlemlerde Kesin Alım-Satım ve RepoTers Repo Pazarları arasında netleştirme yapılmaz.
Üyeler, işlem yaptıkları döviz cinsine göre nakit alacaklarının gönderilmesini istedikleri
bankayı ve hesap numarasını Takasbank’a bildirirler. Bildirilen banka ve/veya hesap
numarası yeni bir yazılı talimatla değiştirilmediği sürece takas alacakları aynı hesaba
transfer edilir.
Takasbank, takas işlemlerine ilişkin nakit ve menkul kıymet hareketi nedeniyle diğer
banka ve kuruluşlarca talep edilebilecek ücret, komisyon ve vergileri ilgili üyelere aynen
yansıtır.
Döviz ödemeli menkul kıymetler üzerinde "V" valör tarihi ile işlem gerçekleştirmiş olan
"A" (alıcı) ve "S" (satıcı) bu işlemlere ait yükümlülüklerini şu şekilde yerine getirirler.
a) “A”, Takasbank tarafından belirlenecek USD ya da EURO hesabına “V" valörü ile
ödeme yapar.
45
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
b) “S” ise borçlu olduğu menkul kıymetleri “V” valörü ile EURO ödemeli menkul
kıymetler için saat 15:00, USD ödemeli menkul kıymetler için saat 16:30 itibariyle
Takasbank nezdindeki ilgili hesapta bulundurmakla yükümlüdür.
c) Menkul kıymet yükümlülüğünü belirlenen süre içerisinde yerine getiren “S”nin nakit
takas alacağı takas havuz hesabında yeterli bakiye bulunması halinde daha önce
Takasbank’a bildirdiği muhabir hesaba “V” valörüyle transfer edilir.
d) “V” valörüyle nakit yükümlülüğünü yerine getiren “A”nın kıymet alacağı ilgili
hesaplarına aktarılır. Kıymet alacağının aktarılabilmesi için takas havuz hesabında yeterli
bakiye bulunması, muhabir bankadan ödemenin yapıldığına ilişkin teyidin alınması ve
“V” valörüyle kıymet aktarımının mümkün olması gerekmektedir. Bunun mümkün
olmaması halinde alacaklar “V+1” valörüyle aktarılır.
2.9.2.2. Repo-Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo-Ters Repo Pazarı
İşlemlerinin Takasına İlişkin Özel Hükümler
Taraflar yükümlülüklerini aşağıda belirtilen esaslar doğrultusunda yerine getirirler:
a) Valör 1’de menkul kıymet alıcısı olan ters repo yapan üye ile ilgili olarak;
- Ters repo yapan üye V1 tarihinde işlem tutarı kadar nakit ödeme yapar.
- Repo yapan üyenin tevdi ettiği işlem karşılığı menkul kıymetler ters repo yapan üyenin
Takasbank nezdindeki bloke hesabına geçilir.
- V2 tarihinde, repo yapan üyenin ödediği, stopaj kesintisi sonrasındaki faizi de içeren
tutar Takasbank tarafından ters repo yapan üyenin hesabına geçilir.
b) Valör 1’de menkul kıymet satıcısı olan repo yapan üye ile ilgili olarak;
- Repo yapan üye, V1 tarihinde işlem karşılığı teslim edeceği menkul kıymetin tanımını
ve yeterli miktarda nominal tutarını belirlenen süre sonuna kadar alım-satım sistemi
üzerinden Borsa’ya bildirir.
- Repo yapan üye, repo karşılığı teslim edeceğini bildirdiği menkul kıymet nominal
tutarını V1'de takas merkezine teslim eder. Bu kıymetler Takasbank’ta ters repo yapan
üye adına bloke edilerek V2 tarihine kadar tutulur.
- V1'de ters repo yapan üyenin işlem tutarı kadar Takasbank’a yaptığı ödeme repo
yapan üyenin hesabına geçilir.
- Repo yapan üye, V2'de stopaj kesintisi uygulandıktan sonra kalan anapara ve faizi
Takasbank’a öder. Ters repo yapan üye adına ilgili vergi dairesine yatırılmak üzere
stopaj kesintisini yapar.
- Repo yapan üyenin V1'de repo işlemi karşılığı teminat olarak verdiği menkul kıymetler
(aynı tanım ve nominal tutar olarak), V2’de ödemeyi yapmasını takiben takas
prensipleri çerçevesinde kendi hesabına aktarılır.
2.9.2.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı İşlemlerinin Takasına
İlişkin Özel Hükümler
Taraflar yükümlülüklerini aşağıda belirtilen esaslar doğrultusunda yerine getirirler:
a) V2’de geri satım vaadiyle V1’de menkul kıymet alımı yapan ters repocu üye ile ilgili
olarak;
46
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
- Ters repo yapan üye V1 tarihinde işlem tutarını Takasbank’a öder.
- Repo yapan üyenin tevdi ettiği menkul kıymetler ters repo yapan üyenin Takasbank
nezdindeki serbest depo hesabına geçilir.
- Ters repo yapan üye; V1 tarihinde almış olduğu menkul kıymetleri V2 tarihinde
Takasbank’a teslim eder, repo yapan üyenin ödediği, stopaj kesintisi sonrasındaki faizi
de içeren tutar ise Takasbank tarafından ters repo yapan üyenin hesabına geçilir.
b) V2’de geri alım vaadiyle V1’de menkul kıymet satımı yapan repocu üye ile ilgili
olarak;
- Repo yapan üye V1 tarihinde işlemde belirtilen menkul kıymet ve nominal tutarı
Takasbank’a teslim eder.
- Ters repo yapan üyenin ödediği tutar, Takasbank nezdindeki repo yapan üyenin
hesabına geçilir.
-Repo yapan üye, stopaj kesintisi sonrasında kalan anapara ve faizi V2 tarihinde
Takasbank’a öder. V1 tarihinde satmış olduğu menkul kıymetler repo yapan üyenin
Takasbank nezdindeki serbest depo hesabına geçilir.
- Stopaj kesintisi ters repo yapan üye adına ilgili vergi dairesine repo yapan üye
tarafından yatırılır.
2.10.
Risk Yönetim Esasları
2.10.1. Genel Esaslar
Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem yapmak isteyen tüm banka ve aracı kurumlar için
Borsa tarafından özkaynakları dikkate alınarak işlem yapabilme üst limiti belirlenir. Bu
üst limiti aşmamak koşuluyla belirlenecek olan işlem yapabilme limiti karşılık yatırılmak
suretiyle kullandırılır. Karşılıkların kullandırılma oranı Borsa Yönetim Kurulu tarafından
belirlenir. Bu oran menkul kıymet ve üye bazında Borsa Yönetim Kurulu’nca belirlenmek
koşuluyla farklılaştırılabilir.
2.10.2. Özel Hükümler
2.10.2.1. Repo-Ters Repo Pazarı ile Bankalararası Repo-Ters Repo Pazarı
İşlemlerinin Risk Yönetimine İlişkin Özel Hükümler
2.10.2.1.1.Teslim
Edilecek
Hesaplanması
Menkul
Kıymetlerin
Nominal
Miktarının
a) Repo işlemleri karşılığı teslim edilecek menkul kıymetlerin cari fiyatları İMKB
tarafından tespit edilir ve işlem karşılığı teslim edilecek menkul kıymetlerin nominal
tutarının hesaplanmasında kullanılır. Nominal tutar hesaplamasında anapara tutarının
yanısıra faiz ve stopaj dikkate alınır.
Repo yapan üye, işlem gerçekleştikten sonra repo işlemi karşılığı menkul kıymet
yükümlülüğünü hangi menkul kıymet/ler ile yerine getireceğini ve söz konusu gün için
ilan edilen cari fiyatları dikkate alarak ne kadar nominal tutarda menkul kıymet vereceğini
alım-satım sistemi üzerinden Borsa’ya bildirir. Nominal tutar hesaplamasında bulunan
tutarlar 5 ve katları olarak yukarı yuvarlanır.
47
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
b) Menkul kıymet yükümlülüğü, en çok 5 farklı menkul kıymetle yerine getirilebilir.
Birden fazla menkul kıymetle takas yükümlülüğünün yerine getirilmesi halinde, her
menkul kıymet için ISIN kodu ve teslim edilecek nominal tutar repo yapan üye
tarafından bildirilir.
2.10.2.1.2.
Menkul Kıymetlerde Değer Düşüşü
İşlemin vadesi boyunca, işlem karşılığı teslim edilen menkul kıymetlerin fiyatlarındaki
değişme nedeniyle oluşabilecek değer düşüklüğüne karşı, ters repo yapan üyeyi
korumak amacıyla, işlemin vadesi süresince bloke saklamadaki menkul kıymetler,
Günlük Değerleme ve Blokaj Tespiti bölümünde açıklanan yöntemle her gün yeniden
değerlemeye tabi tutulur. Bu çerçevede, repo yapan üyenin teslim ettiği menkul
kıymetlerin cari değeri ile o üyenin yükümlülüğü arasında oluşacak negatif fark repo
yapan üyenin işlem limit karşılığına, dolayısıyla limitine blokaj konularak karşılanır. Bu
blokajı çözmek isteyen üyeler, repo işlemi değer düşüş karşılığı olarak devlet iç
borçlanma senetlerini ya da TCMB likidite senetlerini Takasbank nezdindeki ilgili depo
hesabına yatırır. Borsa, piyasa koşulları gerektirdiği hallerde, repo yapan üyenin ilave
menkul kıymet yatırmasını zorunlu tutabilir.
2.10.2.1.3.
Günlük Değerleme ve Blokaj Tespiti
Menkul kıymetlerin fiyatlarında meydana gelebilecek değişimlere karşı ters repo yapan
üyeyi korumak amacıyla, repo işlemi karşılığı olarak bloke saklamada bulunan menkul
kıymetler günlük olarak ilan edilen fiyatlarla yeniden değerlendirilir. Bu işlem
sonucunda; işlem bazında, yeniden değerlenen menkul kıymet TL değerleri ile ilgili
işlemin net V2 tutarı arasındaki negatif fark repo yapan üyenin Piyasa işlem limiti
karşılığına/işlem yapabilme limitine blokaj konularak karşılanır. Gerekli görmesi halinde
Borsa’nın veya üyenin talebi ile bu fark için değer düşüş karşılığı alınır. Değer düşüş
karşılıkları, üye bazında Takasbank nezdindeki ilgili depo hesabında saklanır. Üyenin
iade talebi ve Borsa’nın onayına istinaden söz konusu karşılıklar geri verilir.
2.10.2.1.4.
Zincirleme Repo
Borçlanma Araçları Piyasası Repo Ters Repo Pazarı/Bankalararası Repo Ters Repo
Pazarı’nda ters repo işlemi yapan üyenin aldığı menkul kıymetler işlemin vade sonuna
kadar adına açılmış bloke saklama deposunda tutulur. Bu menkul kıymetler ters repo
yapan üye tarafından Repo Ters Repo Pazarı/ Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda
başka bir repo işlemi karşılığında kullanılabilir. Bu işleme zincirleme repo işlemi denir.
Ancak ikinci repo işleminin vadesi birinci işlemin vadesinden en az bir gün kısa olmalıdır.
Zincirleme repo işlemi yapan üyenin menkul kıymet bildirimi sırasında menkul kıymetin
başka bir repo işlemi nedeniyle bloke saklamada bulunduğunu belirtmesi gerekir.
2.10.2.1.5.
Repo İşlemlerinde Limit Aşım Uygulaması
Üyenin toplam açık repo yükümlülüğünün net işlem yapabilme limitini aştığı hallerde;
net işlem limiti karşılığının net işlem limitine oranı ile limit aşım tutarının çarpılmasıyla
bulunacak tutar kadar ilave menkul kıymet repo yapan üyeden talep edilir. Bu tutarın
hesaplanmasında menkul kıymet türü işlem limiti karşılığının üçüncü tranşına ait fazla
oranı kullanılır. Üyenin, değer düşüş karşılığı vermiş olduğu ilave menkul kıymetler limit
aşımı nedeniyle istenecek menkul kıymet miktarı hesabında dikkate alınır.
48
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Limit aşım karşılıkları, üye bazında Takasbank’ın ilgili deposunda saklanır. Üyenin iade
talebi ve Borsa’nın onayına istinaden söz konusu karşılıklar geri verilir.
2.10.3. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı İşlemlerinin Risk
Yönetimine İlişkin Özel Hükümler
2.10.3.1. Teslim
Edilecek
Hesaplanması
Menkul
Kıymetin
Nominal
Tutarının
Menkul kıymet tercihli repo işlemleri karşılığı teslim edilecek menkul kıymetlerin nominal
tutarı, menkul kıymetin takas fiyatı kullanılarak, işlemin anapara tutarını karşılayacak
şekilde hesaplanır. Nominal tutar hesaplamasında bulunan tutarlar 5 ve katları olarak
yukarı yuvarlanır.
2.10.3.1.1.
Günlük Değerleme Esasları
İşlemin vadesi boyunca, işlem karşılığı kullanılan menkul kıymetlerin fiyatlarındaki
değişme nedeniyle oluşabilecek değer düşüklüğüne/artışına bağlı olarak ortaya çıkan
takas riskine karşılık bu riski doğuran üyenin işlem limiti karşılığına/limitine blokaj
konulur.
Ayrıca, Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda saat 14:00’a kadar gerçekleşen işlemler
gün içi yeniden değerlemeye tabi tutulur. Bu değerleme neticesinde takas riski doğuran
üyenin işlem limiti karşılığına/limitine blokaj konur.
Bu blokajları çözmek isteyen üyeler, yeterli miktarda DİBS ve/veya Borsa kotundaki özel
sektör borçlanma araçlarını Takasbank nezdindeki ilgili depo hesabına yatırır. Borsa,
piyasa koşulları gerektirdiği hallerde, ilgili üyenin ilave menkul kıymet yatırmasını
zorunlu tutabilir.
İlave menkul kıymet yükümlülüğü olarak yatırılacak menkul kıymetler Takas Genel
Esasları’nın 4’üncü maddesinde belirtilen sürelerde teslim edilir. Bu yükümlülüğün geç
yerine getirilmesi veya yerine getirilmemesi durumunda bu Genelge’nin Temerrüt
Esasları’na ilişkin ilgili hükümleri uygulanır.
Menkul kıymet tercihli repo işlemlerinin yeniden değerlemesinde kullanılan işleme konu
menkul kıymetin teorik fiyatı;
-
her gün yapılan değerlemede bir önceki işlem günündeki,
gün içi yapılan değerlemede ise işlem günündeki
Kesin Alım-Satım Pazarı’nda oluşan ağırlıklı ortalama fiyatlar dikkate alınarak hesaplanır.
Bu çerçevede; aynı gün valörlü ve takası Borsa’da yapılan işlemlerde:
-
işlem adedi toplam işlem adedinin yüzde 5 veya daha yüksek,
işlem nominal tutarı toplam nominal tutarın yüzde 5 veya daha yüksek,
işleme taraf farklı üye sayısı 5 veya daha fazla
olan menkul kıymetlerin ağırlıklı ortalama fiyatları teorik fiyat hesaplamasında kullanılır.
49
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Yukarıda belirtilen yüzde/miktarı belirlemeye ve piyasa koşullarını dikkate alarak
değiştirmeye Borsa Başkanlığı yetkilidir.
Bu kriterlere uymayan menkul kıymetler için, ağırlıklı ortalama fiyat yerine “Menkul
Kıymetlerin Değerlemesine Esas Olan Cari Oran/Fiyatların Belirlenmesi” bölümünde
açıklanan yöntem ile hesaplanan cari fiyatlar kullanılarak teorik fiyat hesaplaması yapılır.
Teorik Fiyat
= F*(1 +
R * (V  D )
)
36500
R= 1 günlük ağırlıklı ortalama repo oranı (USD ve EUR ödemeli menkul kıymetler için
İngiliz Bankalar Birliği tarafından Reuters’da ilan edilen gecelik faiz oranları kullanılır)
V= Takas tarihi
D= Değerleme günü
F = Ağırlıklı Ortalama Fiyat ya da Cari Fiyat
2.10.3.1.2. Aracı Kuruluş Tarafından İhraç Edilen Menkul Kıymetlerin Repoya
Konu Edilmesi
Pazarda işlem yapan aracı kuruluşlar tarafından ihraç edilmiş borçlanma araçlarının aynı
aracı kuruluşlar tarafından repo yoluyla satılmaması esastır. İşleme konu olması halinde
repo yapan ihraççı üyeden aynı tutarda ayrıca DİBS talep edilir.
2.10.3.1.3. İleri Valörlü Kesin Alım-Satım İşlemlerinin Risk Yönetimine İlişkin
Özel Hükümler
Kesin Alım-Satım Pazarı’nda gerçekleştirilen ileri valörlü işlemler, işlem tarihinden
sonraki günden başlayarak valör gününe kadar her gün yeniden değerlemeye tabi
tutulur. Bu değerleme neticesinde takas riski oluşturan üyelerin işlem limitlerine blokaj
konur.
Borsa’nın veya üyenin talebi halinde bu fark için değer düşüşü/artışı karşılığı ilave nakit
TL, DİBS veya Borsa kotundaki özel sektör borçlanma araçları alınır. Bu karşılıklar, üye
bazında Takasbank nezdindeki ilgili hesaplarda saklanır. Üyenin iade talebi ve Borsa’nın
onayına istinaden söz konusu karşılıklar geri verilir. Nakit cinsi değer düşüş/artış
karşılıklarına ait Takasbank tarafından yapılacak nemalandırma nedeniyle oluşan farklar
değerlemede dikkate alınmaz ve nihai tutarın iadesi sırasında üyeye ödenir. Nakit cinsi
değer düşüş/artış karşılıklarının değerlemesinde nakdin yatırılma saatine bağlı olarak
valör kaybı olabilir.
İleri valörlü kesin alım satım işlemlerinde uygulanacak blokaj esasları şu şekildedir:
İşlem tarihi ile valör tarihi arasında kalan sürede; işlem bazında her gün yapılan yeniden
değerleme neticesinde valör tarihi itibarıyla teorik menkul kıymet değeri ile işleme konu
menkul kıymet değeri arasındaki fark kadar, takas riski oluşturan üyenin işlem limiti
karşılığına blokaj uygulanır.
2.10.4. Menkul Kıymet Bazında Risk Yönetimi
Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı ve Kesin Alım-Satım Pazarları’nda yapılan işlemlerde,
işlem yapabilme limiti blokajında menkul kıymet bazında farklı katsayılar kullanılır. Bu
katsayılar DİBS ve TCMB likidite senetleri için 1, özel sektör borçlanma araçları için 2
50
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
olarak belirlenmiştir. Buna göre, 100.000 TL tutarlı bir DİBS işlemi için işlem yapabilme
limitinin 100.000 TL’si bloke edilirken, aynı tutarda özel sektör borçlanma aracı işlemi için
işlem yapabilme limitinin 200.000 TL’si bloke edilir. Bu katsayılar piyasada güvenin
korunması için gerekli hallerde geçici olarak menkul kıymet bazında Borsa Başkanlığı
tarafından değiştirilebilir.
DİBS’lerin konu olduğu işlemlerde net işlem tutarları dikkate alınarak işlem yapabilme
limiti hesaplanırken, DİBS dışındaki menkul kıymetlerin konu olduğu işlemlerde toplam
işlem tutarı kadar limit düşümü yapılır.
2.10.5. Menkul Kıymetlerin
Fiyatların Belirlenmesi
Değerlemesine
Esas
Olan
Cari
2.10.5.1. Devlet İç Borçlanma Senetleri’nin (DİBS) Cari Fiyatlarının
Belirlenmesi
Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem gören DİBS’lerin değerlemesinde esas alınacak cari
fiyatların belirlenmesinde, bir önceki gün itibariyle Piyasa'da gerçekleştirilen iskontolu
DİBS’lerin kesin alım-satım işlemlerine ait olan basit getiri oranları kullanılarak çoklu
regresyon yöntemi ile elde edilen vade-getiri bağıntısı temel alınır.
Bu bağıntı kullanılarak elde edilen bono/tahvillerin cari getiri oranları üzerinden fiyatlar
hesaplanır ve ilan edilir.
2.10.5.2. Özel Sektör Borçlanma Araçlarının Cari Fiyatlarının Belirlenmesi
İhraç sırasında ilan edilen getiri oranlarının gösterge iskontolu DİBS’in getirisine göre
farkları ile ikincil piyasa işlemlerinde oluşan getirilerin DİBS vade-getiri eğrisindeki
getirilerden farkları, uluslararası kabul görmüş kredi derecelendirme kuruluşlarınca,
ihraççı kuruluş için ilan edilen uzun vadeli ulusal kredi derecelerine doğrusal olarak
dağıtılır. Bu suretle farklı kredi dereceleri için hesaplanmış olan getiri farklarının, günlük
vade-getiri eğrisine eklenmesi suretiyle özel sektör borçlanma araçları için cari oranlar
hesaplanır. Kredi derecesi bulunmayan kuruluşlarca ihraç edilen borçlanma araçlarının
İMKB Borçlanma Araçları Piyasası’nda tarafları farklı işlemlere düzenli olarak konu
olmaması durumunda en yüksek getiri farkı uygulanır, aksi takdirde ihraççı kuruluşun,
kıymetin Piyasa’da işlem gördüğü getiriyle DİBS vade-getiri eğrisinden elde edilen getiri
arasındaki farka tekabül eden kredi derecesine sahip olduğu kabul edilir. Bu oranlar
kullanılarak hesaplanan fiyatlara, ihraççının yatırım yapılabilir seviyede nota sahip olması
ve borçlanma aracının, haftanın her işgünü tarafları farklı işlemlere, sistemde tanımlı özel
sektör borçlanma senetlerinin ortalama işlem hacminden az olmamak üzere konu olması
durumunda %20, aksi takdirde %30 fiyat marjı uygulanır.
Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı’nda ihraç edilmiş özel sektör borçlanma araçlarının cari
fiyatlarının belirlenmesinde ihraççının kredi derecesine karşılık gelen getiri farkının %50
fazlası uygulanır. Bu fiyat marjları Borsa Başkanı tarafından piyasa koşullarına bağlı
olarak değiştirilebilir.
51
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2.11.
Temerrüt ve Disiplin Esasları
Borçlanma Araçları Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlere ilişkin olarak menkul kıymet
devrini ve nakit yükümlülüğünü saat 16.30’dan sonra aynı gün valörüyle yerine getiren
ön temerrüt faizi öderler.
Borçlanma Araçları Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlere ilişkin yükümlülüklerini aynı gün
valörüyle yerine getiremeyen üyeler ise temerrüde düşmüş sayılırlar ve temerrüt faizi
öderler. Yükümlülüklerini aynı gün valörüyle yerine getiremeyerek temerrüde düşen
üyelere, ayrıca disiplin cezası uygulanır.
Yükümlülüklerin yerine getirilme süreleri İMKB Başkanlığı tarafından geçici olarak
değiştirilebilir.
2.11.1. Temerrüt Esasları
1) Türk Lirası, Amerikan Doları ödemeli menkul kıymet yükümlülüğünü ve repo karşılığı
kullanılan Euro ödemeli menkul kıymet yükümlülüğünü saat 16.31-17.00 arasında, Euro
kesin satış menkul kıymet yükümlülüğünü saat 15.01-17.00 arasında, menkul kıymet
olarak istenen değer düşüş/artış ve repo işlemleri nedeniyle oluşan limit aşım
karşılıklarını saat 14.01-17.00 arasında, Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı’nda
gerçekleştirilen işlemler için yapılan gün içi değerleme sonrası menkul kıymet olarak
istenen değer düşüş/artış karşılıklarını saat 16:01-17:00 arasında yerine getiren üyelere,
İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya
TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından
en yüksek olanın 0,25 katı, saat 17.00’den sonra fakat aynı gün valörüyle yerine getiren
üyelere İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya
TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından
en yüksek olanın 0,5 katı esas alınarak hesaplanan tutar kadar ön temerrüt faizi
uygulanır.
Döviz ödemeli menkul kıymetlerin nominal tutarının ilgili valör tarihindeki ağırlıklı
ortalama fiyatı esas alınarak Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ilan edilen
ilgili valördeki döviz alış kuru üzerinden bulunan Türk Lirası değeri ön temerrüt faizine
esas teşkil eder.
2) Türk Lirası nakit yükümlülüğünü saat 16.31-17.00 arasında aynı gün valörüyle yerine
getiren üyelere, Türk Lirası nakit olarak istenen değer düşüş/artış karşılıklarını saat
14.01-17.00 arasında yerine getiren üyelere; İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB
Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan
bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0,25 katı , 17.00’den
sonra fakat aynı gün valörüyle yerine getiren üyelere İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda,
İMKB Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda
oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0,5 katı esas
alınarak hesaplanan tutar kadar ön temerrüt faizi uygulanır.
Kupon geri ödemelerine ilişkin yükümlülüklerini zamanında yerine getiremeyenler için de
bu madde hükümleri uygulanır.
3) Menkul kıymet ve/veya nakit yükümlülüğünü 1.,2. ve 10. maddelerde belirtilen saatler
içerisinde yerine getiren üyelere uygulanacak en az ve en yüksek ön temerrüt faizi
52
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
yeniden değerleme oranı dikkate alınarak bu oranı geçmeyecek şekilde her takvim yılı için
Borsa Başkanı’nın teklifi üzerine Yönetim Kurulu’nca belirlenir.
Üç aylık dönem içerisinde üç defadan fazla nakit ve/veya menkul kıymet yükümlülüğünü
1., 2. ve 10. maddelerde belirtilen saatler içerisinde yerine getirerek ön temerrüt faizinin
üst sınırını ödeyen üyeler için ön temerrüt faizi üst sınırı tutarı 4. defa için 1 misli, 5. defa
için 2 misli, 6. defa için 3 misli artırılır. Ancak, üç aylık dönem içerisinde 6. defa ön
temerrüt faizi üst sınırını ödeyen üyelerin bundan sonra ödeyecekleri ön temerrüt
faizlerine üst sınır uygulanmaz.
Menkul kıymet ve/veya nakit yükümlülüğünü 4’üncü madde kapsamında aynı gün
valörüyle yerine getirmeyen üyelere uygulanacak en az temerrüt faizi yeniden
değerleme oranı dikkate alınarak bu oranı geçmeyecek şekilde her takvim yılı için Borsa
Başkanı’nın teklifi üzerine Yönetim Kurulu’nca belirlenir.
4) Türk Lirası cinsinden yapılan işlemlere ait menkul kıymet veya nakit yükümlülüğü ile
değer düşüş/artış karşılığı ve repo işlemlerine uygulanacak limit aşım karşılığı olarak
istenen ilave menkul kıymet ve/veya nakit yükümlülüğünü aynı gün valörüyle yerine
getiremeyen üyelere, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters
Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı
ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 3 katı temerrüt faizi uygulanır. Temerrüde
düşülen tarih ile yükümlülüklerin yerine getirildiği tarih arasındaki takvim günleri esas
alınarak, her bir gün için oluşan referans faiz oranına göre temerrüt faizi hesaplanır. Bu
temerrüt faizi, üç aylık dönem içerisindeki ilk temerrüt hali için uygulanır. Bu dönem
zarfındaki her bir ilave temerrüt için bu katsayı 1 puan artırılır. Örneğin, ikinci kez
temerrüde düşen üyeye uygulanacak temerrüt faizi katsayısı 4, üçüncü kez temerrüde
düşen üyeye uygulanacak temerrüt faizi katsayısı 5 olur.
Aynı gün içinde bir defadan fazla nakit ve/veya birden fazla menkul kıymette temerrüde
düşülmesi halinde bu durum tek bir temerrüt hali olarak değerlendirilir.
Kupon geri ödemelerine ilişkin yükümlülüklerini aynı gün yerine getiremeyenler için de bu
madde hükümleri uygulanır.
5) Borsanın değer düşüş/artış karşılığı ilave menkul kıymet talep ettiği üye, teslim etmesi
gereken menkul kıymetin ISIN kodu ve nominal tutarı bilgilerini Borsaya bildirmemesi ve
değer düşüş/artış karşılığı ilave menkul kıymet yükümlülüğünü yerine getirmemesi
halinde, teslim edilmesi gereken menkul kıymet değeri üzerinden 1'inci ve 4'üncü
maddede belirtilen hükümler doğrultusunda ön temerrüde ve temerrüde düşürülür.
6) Döviz cinsinden yapılan işlemlere ait nakit ve menkul kıymet yükümlülüğünü aynı gün
valörüyle yerine getiremeyen üyelere, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB
Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan
bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 3 katı temerrüt faizi
uygulanır. Temerrüde düşülen tarih ile yükümlülüklerin yerine getirildiği tarih arasındaki
takvim günleri esas alınarak her bir gün için oluşan referans faiz oranına göre temerrüt
faizi hesaplanır. Bu temerrüt faizi, üç aylık dönem içerisindeki ilk temerrüt hali için
uygulanır. Bu dönem zarfındaki her bir ilave temerrüt için bu katsayı 1 puan artırılır.
Temerrüde düşülen nakit veya menkul kıymetin Türk Lirası değeri Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası tarafından ilan edilen ilgili valördeki döviz alış kuru esas alınarak bulunur.
53
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Aynı gün içinde bir defadan fazla nakit ve/veya birden fazla menkul kıymette temerrüde
düşülmesi halinde bu durum tek bir temerrüt hali olarak değerlendirilir.
Kupon geri ödemelerine ilişkin yükümlülüklerini aynı gün yerine getiremeyenler için de bu
madde hükümleri uygulanır.
7)Menkul kıymet veya nakit yükümlülüğünün valör gününde yukarıda belirtilen saatlere
kadar yerine getirilememesi Borsa, Takasbank, MKK ve Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası’ndan veya üyenin kendi iradesi dışında gelişen teknik ve benzeri nedenlerden
kaynaklandığı takdirde, bu hususların Takasbank Temerrüt Komitesi tarafından geçerli
bilgi veya belgeler ile tespit edilmesi halinde ön temerrüt veya temerrüt faizi alınmaz.
8) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, İMKB Borçlanma Araçları Piyasası’nda
gerçekleştirmiş olduğu işlemlere ilişkin yükümlülüklerini 1, 2 ve 10. maddelerde belirtilen
sürelere bağlı kalmaksızın aynı gün içerisinde EFT kapanışına kadar yerine getirmesi
durumunda ön temerrüt faizi ödemekle yükümlü değildir.
9) Nakit veya menkul kıymet alacaklı üyelere, valör gününde yapılamayan ödeme veya
teslimler için, valör günü ile ödeme veya teslimlerin yapıldığı tarih arasındaki takvim
günleri esas alınarak her bir gün için
İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB
Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan
bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından yüksek olanın 2 katının %100’ü ödenir. Bu
ödemenin yapılabilmesi için, aynı gün valörüyle yapılamayan teslim ya da ödemenin
İMKB, Takasbank, MKK ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın sisteminde meydana
gelen sorunlardan kaynaklanmaması, nakit veya menkul kıymet alacaklı üyenin nakit
veya menkul kıymet yükümlülüğünü zamanında yerine getirmesi, nakit veya menkul
kıymet temerrüdüne düşen üyenin yazılı itirazının geçersiz kabul edilerek temerrüt
faizinin tahsili gerekmektedir.
10) Repo işlemine konu menkul kıymet bildirimlerinin işlemin başlangıç valöründe en geç
saat 15:00’e kadar yapılması gerekmektedir. Menkul kıymet bildirimlerini İMKB’den
kaynaklanan teknik ve benzeri sorunlar haricinde işlemin valör günü saat 15:00’ten sonra
yapan üyelere İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda, İMKB Bankalararası Repo Ters Repo
Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama
faiz oranlarından en yüksek olanın 0.05 katı esas alınarak hesaplanan tutar kadar ön
temerrüt faizi uygulanır. İşlemin valör günü saat 15:00’ten sonra bildirimi yapılan işlem
tutarları ön temerrüt faizinin hesaplanmasına esas teşkil eder.
11) Ön temerrüt ve temerrüt faizleri, tahakkuk tarihinden itibaren bir işgünü içerisinde
ödenir.
12) Valör günü nakit veya menkul kıymet yükümlülüklerini yerine getirmeyen üyeler ve
temerrüde konu işlemler ertesi işgünü sabahı Takasbank tarafından Borsa Başkanlığı’na
bildirilir. Temerrüde düşen üye temerrüt halini Borsa Başkanlığı’nca belirlenen ve
kendisine tebliğ edilen zamanda sona erdirmek zorundadır. Temerrüt durumunu sona
erdirmeyen üyeye ait işlem konusu menkul kıymetler Borsa tarafından re’sen aldırılıp
sattırılır. Bu işlemler sonucunda oluşabilecek açıkların telafisi, temerrüde düşen üyenin
değer farkı nedeniyle İMKB’ye teslim etmiş olduğu bloke karşılıklar ve işlem yapmak
üzere İMKB’de tesis etmiş olduğu işlem limiti karşılıkları ile sınırlıdır.
Temerrüt alım ve satım işlemleri Borçlanma Araçları Piyasası Otomatik Alım-Satım
sistemine Piyasa uzmanlarının emir girmesi ile gerçekleştirilir. Emirlerin seans süresince
54
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
gerçekleşmemesi durumunda Borçlanma Araçları Piyasası Otomatik Alım-Satım sistemi
mesaj modülü kullanılarak Piyasa katılımcısı üyelerden teklifler toplanıp değerlendirilir ve
işlem sonuçlandırılır.
2.11.2. Disiplin Esasları
İMKB Yönetmeliği’nde yer alan hükümler çerçevesinde, işlem yaptığı Borçlanma Araçları
Piyasası’nda oluşacak temerrüdüne bağlı olarak ortaya çıkan yükümlülüklerini yerine
getirmemesi nedeniyle bu yükümlülükleri işlem limiti karşılıklarından karşılanan üyeler
için söz konusu temerrüt tarihini takip eden bir yıllık süre içerisinde aynı durumun
tekerrürü halinde İMKB Yönetmeliği uyarınca disiplin cezası uygulanır.
2.11.3. Borsa Payı ve Tescil Ücretleri
Borsa payı, Borçlanma Araçları Piyasası Yönetmeliği’nde yeralan hükümler çerçevesinde
uygulanır.
Repo işlemlerinde tahsil edilecek borsa payı ve tescil ücreti, repo işlemi için geçerli olan
borsa payı ve tescil ücreti oranlarının repo süresi ile çarpılması sonucu belirlenir.
Döviz ödemeli menkul kıymet işlemlerinde, işlem günündeki T.C. Merkez Bankası döviz
alış kuru esas alınarak işlemin Türk Lirası tutarı hesaplanır ve Kesin Alım-Satım
Pazarı'nda gerçekleşen işlemler için uygulanan oran kullanılarak Borsa payı hesaplanır.
Yatırım fonları adına Piyasa’da saat 14:00-17:00 arasında yapılan aynı gün valörlü
işlemlerden, Piyasa dışında gerçekleştirilerek Borsa’ya bildirimi yapılan işlemlere
uygulanan tescil ücreti oranında Borsa payı tahsil edilir.
Yürürlükteki oranlar ve ücretler aşağıdaki gibidir:
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI İŞLEMLERİ
Borsa Payı
(İşlem hacmi üzerinden yüz binde)
Kesin Alım Satım Pazarı
Alım/Satım
Saat 14:00-17:00 arası aynı gün valörlü alım
satım
Piyasa Yapıcı Kotasyonları üzerinden
gerçekleşen Piyasa Yapıcı Alım/Satım
Repo Ters Repo Pazarı
Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı
Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı
Repo/Ters Repo İşlemleri
Saat 14:00-17:00 arası aynı gün valörlü
repo/ters repo işlemleri
Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı
0,92125
2,00000
0,6909375
0,4803125 x repo süresi
1,00000 x repo süresi
0,92125
55
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
TESCİL ÜCRETLERİ
Tescil Ücretleri (Yüzbinde)
Repo Ters Repo İşlemleri
O/N İşlemler (M)
O/N İşlemler (A)
Diğer Vadeler (M)
Diğer Vadeler (A)
Kesin Alım Satım İşlemleri
Tescil Ücreti
1
1
1*repo süresi
1*repo süresi
Tescil Ücreti
Alım/Satım (M)
Alım/Satım (A)
2
2
GECİKMELİ TESCİL ÜCRETLERİ
Repo Ters Repo İşlemleri
O/N İşlemler (M)
O/N İşlemler (A)
Diğer Vadeler (M)
Diğer Vadeler (A)
Kesin Alım Satım İşlemleri
Alım/Satım (M)
Alım/Satım (A)
Tescil Ücretleri (Yüzbinde)
Tescil Ücreti
1,25
1,25
1,25*repo süresi
1,25*repo süresi
Tescil Ücreti
2,5
2,5
(A) Aracı Kuruluşlar Arası Gerçekleştirilen İşlemler
(M) Aracı Kuruluş–Müşteri Arasında Gerçekleştirilen İşlemler
2.12.
İstisnalar
a) T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından ihraç edilen eurotahvillerin konu olduğu Borsa dışı
işlemler (kesin alım, kesin satım, repo, ters repo) Borsaya tescil ettirilir. Ancak 12 Şubat
2002 tarihinden itibaren Borsa dışında gerçekleştirilen eurotahvil işlemlerinden alınan
tescil ücreti oranı “ 0 ” olarak uygulanır.
b) Takasbank’ın kendi portföyüne yaptığı işlemler hariç, faaliyetleri geçici ya da sürekli
olarak durdurulmuş olan aracı kuruluşların portföy ve müşterilerine ait nakit, menkul
kıymet ya da teminatlar ile faaliyetlerine devam eden aracı kuruluşlara ait teminatlar ile
diğer fonların Takasbank tarafından borçlanma araçlarının alımı, satımı ya da ters repo
olarak değerlendirilmesi ve bu işlemlerin karşı kurum kodu ve hesabına işlem yapılan
aracı kuruluş kodunu da (hesap sahibinin aracı kuruluş olmadığı hallerde “M” kodu ile
yapılacak bildirimler) içerecek şekilde yapacağı tescil bildirimlerinden “0” tescil ücreti
alınır.
c) Faaliyetleri geçici ya da sürekli olarak durdurulan aracı kuruluşların İMKB nezdinde
bulunan nakitlerinin ya da borçlanma araçlarının değerlendirilmesi kapsamında, İMKB
tarafından gerçekleştirilen alım, satım ya da ters repo işlemlerinin, hesabına işlem
gerekleştirilen aracı kuruluş adına İMKB tarafından gerçekleştirilen tescil işlemlerinden “0”
tescil ücreti alınır.
d) “0” tescil ücreti uygulanan işlemlerin gecikmeli bildirimlerine de “0” tescil ücreti
uygulanır.
56
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
3. FAİZ ORANLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
PİYASA
HAREKETLERİ
PİYASA BEKLENTİSİ
TL
&
REPO
FAİZİ
TAHVİL
FİYATLARI
DÖVİZ
ALTIN
HAZİNE İHALE ÖDEMESİ




HAZİNE BONO İTFASI




TCMB REVERSE REPO İHALESİ




TCMB REPO İHALESİ




TCMB INTERBANK PARA VERİŞ




TCMB INTERBANK PARA ALIŞ




TCMB DÖVİZ ALIŞ




TCMB DÖVİZ SATIŞ




TCMB DOĞRUDAN BONO SATIŞ




TCMB DOĞRUDAN BONO ALIŞ




LİKİDİTE REZERV RAKAMININ
YÜKSEK(+) AÇIKLANMASI




LİKİDİTE
REZERV
RAKAMININ
DÜŞÜK(-) AÇIKLANMASI




HAZİNE İHALESİNDE
BEKLENENDEN YÜKSEK SATIŞ




HAZİNE İHALESİNDE
BEKLENENDEN DÜŞÜK SATIŞ




MAAŞ ÖDEME GÜNLERİ




VERGİ ÖDEME GÜNLERİ




EKONOMİK İSTİKRARSIZLIK




POLİTİK İSTİKRARSIZLIK




DÖVİZ FİYATLARINDA
HIZLI ARTIŞ



57
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
4. TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI PARA
POLİTİKASI-APİ VE TAHVİL PİYASALARI İLE
İLİŞKİSİ
Genel olarak bir ekonomide dört temel hedef vardır. Bunlar;
-
Kaynakların tam olarak istihdamı,
Fiyat istikrarının korunması,
İstikrarlı bir ekonomik büyüme,
Ödemeler dengesindeki istikrarın sağlanması.
Bu temel ekonomik hedefler için maliye ve para politikaları koordineli olarak uygulanır.
Merkez Bankaları para politikalarını uygulamakla görevlidir. Ancak, tek bir politika aracı
ile, örneğin para politikası ile yukarıdaki hedeflerin hepsine bir anda ulaşmak mümkün
değildir. Çünkü, bu hedefler birbirleri ile çelişen hedeflerdir. Örneğin, Merkez Bankası
düşük enflasyon oranı veya güçlü bir TL'yi hedeflediği anda bunun kısa dönem maliyeti
işsizlik oranının artması ve ekonomik büyüme hızının düşmesi olabilecektir.
Merkez bankacılığı süreci incelendiğinde, çok net bir ayırım yapılması mümkün olmamakla
birlikte, 1970 öncesi, 1970–1980’ler ve 1990 sonrası olarak üç önemli süreç
gözlemlenebilir. 1970 öncesi dönemde, ekonomi politikalarının asıl olarak maliye
politikaları çerçevesinde oluşturulduğu, para politikalarının ise yukarıda sayılan temel
hedeflere ulaşılmasında maliye politikalarını destekleyici bir unsur olarak görüldüğü
gözlemlenmektedir. Ancak, özellikle 1970’li yılların başında petrol krizinin etkisiyle petrol
fiyatlarının aşırı yükselmesi ve Merkez Bankalarının bu dışsal şokun ülke ekonomileri
üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacıyla gevşek para politikaları izlemeleri sonucu
bir çok ülkede enflasyonist bir sürecin yaşanması ve bu sürecin olumsuz etkilerinin bir
çok alanda hissedilmesi nedeniyle, Merkez Bankalarından beklentiler değişmeye
başlamıştır. Bu süreçte, para politikalarının yukarıda sayılan hedeflerin hepsini dikkate
alarak düzenlenmesinin para politikasını etkinsizleştirdiği, üstelik özellikle ekonomik
kalkınmaya destek olması amacıyla oluşturulan para politikalarının uzun dönemde hem
ekonomik kalkınmaya beklenen desteği sağlamadığı, hem de enflasyonist bir sürece yol
açtığı genel kabul görmeye başlamıştır. Literatürdeki çeşitli çalışmalar, bir ülkedeki
üretim düzeyi, o ülkenin potansiyel üretim düzeyinin altında olmadıkça, gevşek para
politikalarının, diğer bir deyişle faizlerin yapısal göstergelerinin gerektirdiği seviyelerin
altında kalmasının, üretim ve istihdam üzerindeki olumlu etkilerinin çok kısa süreli
olduğunu, bu politikaların orta ve uzun vadede üretim ve istihdam üzerinde fazla etkili
olamadığını ve sadece enflasyona yol açtığını göstermiştir. Bu çalışmalar ve 1970’ler ve
1980’lerde yaşanan gelişmeler, Merkez Bankalarının üretim ve istihdama katkılarının
ancak ve ancak fiyat istikrarını gözeten politikalarla olabileceğini göstermiştir. Bu
çerçevede, özellikle 1980’lerdan itibaren Merkez Bankalarından beklentiler değişmeye
başlamış, Merkez Bankası politikaları açısından fiyat istikrarı asıl hedef olarak ön plana
58
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
çıkmıştır. Bu çerçevede, Merkez Bankaları kanunları değiştirilerek, genel olarak Merkez
Bankalarının asıl ve çoğu kez tek görevinin fiyat istikrarı olduğu kabul edilmiştir. Modern
merkez bankacığı anlayışındaki değişmeler çerçevesinde, Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası (TCMB)’ndan beklentiler de, zaman içinde değişmiş, 14 Ocak 1970 tarih, 1211
sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu (Kanun No:1211), 25 Nisan 2001
tarih, 4651 sayılı Kanun ile esaslı bir değişime uğramış, TCMB’nin temel amacının fiyat
istikrarını sağlamak olduğu, TCMB’nin para politikasının belirlenmesinde ve
uygulanmasında tek yetkili ve sorumlu olduğu hükme bağlanmıştır. Kuramsal olarak, iki
tür Merkez Bankası bağımsızlığından söz etmek mümkündür. Bunlar, amaç ve araç
bağımsızlığı ile yalnızca araç bağımsızlığı olarak sınıflandırılabilinir. Amaçları açısından
bağımsız bir Merkez Bankası, temel amacını da kendisi benimsemektedir. Araç
bağımsızlığı ise, ister Merkez Bankası, ister hükümet, isterse her ikisi tarafından
belirlenmiş olsun, bu amaca ulaşmak için Merkez Bankalarının gerekli gördükleri tüm para
politikası araçlarını serbestçe kullanabilmeleridir. Genellikle kabul gören görüş, temel
amacın hükümet ve Merkez Bankası tarafından ortaklaşa belirlenmesi, buna karşılık, para
politikası araçlarını kullanmakta Merkez Bankalarının özgür olmalarıdır.
1211 sayılı Kanun’da yapılan değişiklik ile, TCMB fiyat istikrarını sağlamak, enflasyonla
mücadele edebilmek için günümüz merkez bankacılığında kullanılan para politikası
araçlarını doğrudan belirleme ve kullanma ile görevli ve yetkili kılınmıştır. Böylece,
TCMB’ye araç bağımsızlığı verilmiş, diğer bir deyişle, TCMB’nin temel amacı
doğrultusunda gerekli gördüğü işlemleri gerekli göreceği araçlarla yapması sağlanmıştır.
TCMB araç bağımsızlığını kazanırken, demokratik teamüllere uygun biçimde enflasyon
hedefini Hükümetle birlikte belirleme görev ve yetkisiyle de donatılmıştır.
Diğer taraftan, TCMB bağımsızlığının sağlanması kapsamında, 1211 sayılı Kanun’da
yapılan değişiklik ile Hazine’ye ve kamu sektörüne avans ve kredi verilmesi uygulaması
kaldırılmış, Hazine ile kamu kuruluşlarının ihraç ettiği borçlanma araçlarının birincil
piyasadan satın alınması yasaklanmıştır.
Buraya kadar özet olarak yer verilen Merkez Bankacılığı’nın genel seyri ve Fiyat
İstikrarı’na odaklı para politikası anlayışı, 2008 yılında başlayan küresel finans krizle
birlikte tekrar gözden geçirilmeye başlanmıştır. Bu gelişmenin temel nedeni Merkez
Bankalarının fiyat istikrarını sağlamalarının finansal istikrarı sağlamak için yeterli
olmadığının anlaşılması olmuştur. Kriz sonrası politik ve akademik çevrelerde yapılan
analizler Merkez Bankalarının finansal istikrarın temininde aktif olarak rol oynaması
hususunda birleşmektedirler. Bu yaklaşımla birlikte bir çok ülke merkez bankaları
tarafından geleneksel para para politikası araçlarına ilave olarak makro riskleri azaltıcı
araçlar da yaygın şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Bu doğrultuda, TCMB, küresel
dengesizliklerin bir yansıması olarak ortaya çıkan makro finansal riskleri kontrol altında
tutabilmek amacıyla, enflasyon hedeflemesi rejimini geliştirerek yeni bir para politikası
stratejisi oluşturmuştur. Bu çerçevede, fiyat istikrarını sağlamayı temel amaç olarak
muhafaza ederken, makro finansal istikrarı da koşulların elverdiği ölçüde dikkate almaya
başlamıştır.
59
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
4.1. Para Politikası: Amaçlar,
Stratejiler Ve Araçlar
Aktarım
Mekanizması,
4.1.1. Amaçlar
Para politikası, paranın miktarını, maliyetini ve firmalar ile hanehalklarının bekleyişlerini
etkileyerek temel amaçlara ulaşmaya yönelik olarak oluşturulan stratejiler bütünü olarak
tanımlanabilir.
Para politikasının amaçları, enflasyonun kontrol altında tutulması olabileceği gibi,
üretimin ve istihdamın artırılması gibi reel değişkenleri etkilemek, bütçe açığının
finansmanını kolaylaştırmak amacıyla Devlet İç Borçlanma Senetleri faiz oranlarının
kontrolü, kurlarda istikrarın sağlanması, finansal piyasalarda istikrarın desteklenmesi gibi
amaçlar çerçevesinde de oluşturulabilir. Ancak, Merkez Bankaları, birden fazla amaca
odaklandıkları zaman para politikasının etkinliği, dolayısıyla başarısı azalır.
Çünkü, sayılan bu amaçlara para politikası ile aynı anda ulaşmak imkansızdır. Bu
amaçlar, çoğu zaman, en azından kısa vadede, birbirleri ile çelişirler. Büyüme, bütçe
açığının finansmanın desteklenmesi, finansal istikrarın korunması gibi amaçlar, Merkez
Bankalarının enflasyona odaklanmasını önler. Bu nedenle, başarılı bir para programı için
Merkez Bankalarına tek bir görev verilmeli ve Merkez Bankası kanununda görev tanımı
net olarak belirlenmelidir.
Günümüz merkez bankacılığında, tek görev fiyat istikrarının sağlanmasıdır. Giriş
bölümünde de belirtildiği üzere, 1970’ler öncesi merkez bankacılığında belirgin olan;
“Asıl olan maliye politikalarıdır. Merkez Bankaları, fiyat istikrarı hedefinin yanında,
ekonomik kalkınmayı amaçlayan maliye politikalarını destekleyen para politikası
uygulamalıdır.” anlayışı, günümüz merkez bankacılığında terk edilmiştir. Modern merkez
bankacılığında;
“Merkez Bankalarının asli görevi fiyat istikrarıdır. Merkez Bankaları, diğer ekonomik
hedeflere katkıyı, ancak ve ancak fiyat istikrarını gözeten politikalarla yapabilir.” anlayışı
hakimdir. Ancak bu anlayış, Merkez Bankalarının diğer amaçlara her zaman kayıtsız
kalacağı, sadece ve sadece fiyat istikrarını gözeteceği anlamına gelmemektedir.
Ekonomilerde temel amaçların başında üretimin, istihdam olanaklarının ve dolayısıyla
refahın artması gelir. Finansal istikrar da fiyat istikrarı amacı için gerek koşuldur. Bu
nedenle, Merkez Bankaları fiyat istikrarı temel amacını tehdit etmediği sürece ekonomik
büyümeyi de, finansal istikrarı da gözetirler. Bir ekonomide sürdürülebilir büyümenin
sağlanabilmesi için, öncelikli olarak fiyat istikrarının sağlanması gerekmektedir. Fiyat
istikrarının sağlanamadığı bir ekonomide verimlilik artışından, sürdürülebilir büyüme ve
refahtan söz etmek olanaksızdır.
60
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Fiyat istikrarı, ülkelerin uzun dönemli istikrarlı kalkınmaları, kaynaklarını verimli
kullanmaları ve refahın adaletli dağılımı açısından hayati önem taşır. Fiyat istikrarının
faydalarını kısaca aşağıdaki gibi özetleyebiliriz.
(i)
Göreceli fiyatlar kolaylıkla izlenebilir: Yatırımcılar hangi sektörlerde
karlılığın fazla olduğunu, kar marjlarının yüksek olduğunu kolaylıkla takip
edebilirler. Böylece, yatırımlarını daha üretken alanlara yapabilirler.
Halbuki, fiyatların her sektörde sürekli arttığı ortamlarda yatırımcılar, hangi
sektörde fiyatların neden arttığını, karlılığın nasıl değiştiğini daha zor takip
ederler. Aynı durum tüketiciler için de geçerlidir. Her sektörde fiyatların
arttığı bir ortamda, tüketiciler hangi mal grubunun fiyatlarının diğerlerine
göre daha az ya da daha fazla arttığını sağlıklı takip edemez. Hatta, aynı
malın farklı firmalarca farklı fiyatlarla satıldığını ve fiyat farklılığının
nedenlerini sağlıklı takip edemeyeceğinden, sağlıklı tüketim kararı
veremez, kalite-fiyat ilişkisini tam kuramaz. Dolayısıyla, fiyat istikrarı
yatırım ve tüketim kararlarının etkin verilmesini sağlar, ülke kaynaklarını
en verimli alanlara yönlendirir, böylece büyüme potansiyelini artırır.
(ii)
Tasarruf sahipleri ve yatırımcılar enflasyon risk primi talep etmez:
Tasarruf sahipleri ve yatırımcılar enflasyonun dalgalı ve yüksek bir seyir
izlediği ülkelerde (ülkemizde olduğu gibi) yatırımlarının getirisini enflasyon
riskinden korumak için olması gerekenden daha yüksek getiri talep ederler.
Bu da nominal ve reel faizlerin yükselmesine ve dolayısıyla, yatırım
maliyetlerinin artmasına neden olur. Yüksek reel faizler yatırımları azaltır
ve ülke kalkınmasını olumsuz etkiler. Tasarruf sahipleri ve yatırımcılar,
fiyat istikrarının olmadığı ortamlarda uzun vadeden kaçınır. Bu durum,
sermaye piyasalarının gelişmesini önleyerek, uzun vadede yüksek getiri
sağlayacak üretken yatırımların yapılanmasını olumsuz etkiler.
(iii)
Verimsiz harcama ve yatırımı azaltır: Enflasyonun yüksek ve dalgalı
olduğu ortamlarda, hane halklarının kaynaklarını henüz ihtiyaçları olmayan,
ancak ileride ihtiyaç duyabilecekleri eşyalar için kullanmaları, gereksiz mal
stoklamaları, daha verimli alanlarda kullanılacak ya da tasarruf edilecek
kaynakları azaltır. Benzer mal stoklama eğilimi firmalar düzeyinde de olur.
Fiyat istikrarı bu tür gereksiz mal stoklamayı azaltarak buralara harcanan
kaynakların verimli alanlarda kullanılmasına olanak verir.
(iv)
Enflasyondan korunmak için gereksiz ve verimsiz uğraşları azaltır:
Yüksek ve dalgalı enflasyon, yatırım kararlarının çok sık değiştirilmesine,
yatırım araçları arasında harekete ve çok sık banka ziyaretine neden olur
ve gereksiz zaman kaybına yol açar. Halbuki fiyat istikrarının olduğu
ülkelerde faizlerde istikrar olduğu için, tasarruf sahipleri ve yatırımcılar,
sabah işlerine başladıklarında önce “Para mı repoya mı, mevduata mı
yatırayım? Hangi vadede olsun? Yoksa döviz mi alayım?” gibi düşüncelere
ve sağa sola danışma gibi gereksiz eylemlere kalkışmazlar.
61
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
(v)
Para ikamesi azalır: Para ikamesi basitçe, yerli para yerine yabancı
paranın tercih edilmesidir. Yabancı parayı elde tutmak ise, o ülkeye faizsiz
kredi verme anlamına gelir. Para ikamesi olgusu, ülkenin senyoraj
gelirlerini azaltırken, bir anlamda yabancı ülkeye maliyetsiz kaynak sağlar.
(vi)
Gelir transferinin ve gelir dağılımının bozulmasını önler:
Enflasyondan en fazla sabit gelirliler zarar görür ve gelir dağılımı kendini
enflasyondan koruyamayan kesimler aleyhine bozulur. Bu kesimler genelde
toplumun alt ve orta gelir gruplarıdır. Ayrıca, enlasyondaki beklenmedik
artış sebebiyle borç verenler, azalış sebebiyle ise borç alanlar zararlı
çıkarak gelir dağılımı bozulur. Gelir dağılımının bozulması ya da gelir
transferleri toplumsal barışı da olumsuz etkiler.
Sayılan tüm bu nedenler, fiyat istikrarının gerek ekonomik kalkınma ve gerekse gelir
dağılımında adalet ve toplumsal barış açısından ne kadar önemli olduğunu
göstermektedir. Nitekim ekonometrik çalışmalar da fiyat istikrarı olan ülkelerin, uzun
dönemli kalkınma performanslarının daha yüksek olduğunu göstermektedir. Bu
çerçevede, artık Merkez Bankalarının temel görevinin; düşük ve dalgalı olmayan
enflasyon seviyesine ulaşmak, diğer bir deyişle fiyat istikrarını sağlamak olduğu
konusunda net bir görüş oluşmuştur.
4.1.2.
Aktarım Mekanizması
Fiyat istikrarı; (Alan Greenspan’in tanımıyla) karar alıcıların, karar alma süreçlerinde
dikkate almaya gerek duymayacakları bir enflasyon seviyesini ifade eder.
Ancak, Merkez Bankaları, firmaların ya da hanehalklarının fiyatlama davranışlarını,
dolayısıyla, enflasyonu doğrudan kontrol edemezler. Bu nedenle Merkez Bankaları para
politikası stratejilerini belirlerken enflasyonu belirleyen ve kontrol edebilecekleri
değişkenleri, bu değişkenlerin enflasyonu hangi kanallarla etkileyeceğini iyi analiz
etmeleri ve para politikalarını buna göre belirlemeleri gerekmektedir. Burada aktarım
mekanizması kavramı ön plana çıkmaktadır.
Aktarım mekanizması analizi, para politikası kararlarının genelde ekonomiyi, özelde
ise fiyatlar genel seviyesini hangi yollarla ne ölçüde etkilediğinin incelenmesidir.
Her ne kadar son yıllarda, parasal büyüklükler ile enflasyon arasındaki ilişkinin zayıfladığı
yönünde bulgular olsa da, tarihsel veriler enflasyonun parasal bir olgu olduğunu
göstermektedir. Bu durumu Milton Friedman’ın;
“Enflasyon her yerde ve her zaman parasal bir olgudur. Ve yalnızca para arzındaki artışın
reel üretimden fazla olması ile ortaya çıkar” sözleri çok iyi özetlemektedir. Bu nedenle,
62
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
para politikalarının amaçlarını ve araçlarını anlamak için ilk aşamada para politikasının,
dolayısıyla para arzının ekonomi üzerindeki etkilerini incelemek faydalı olacaktır.
Miktar Teorisi; para arzı ile enflasyon arasındaki ilişkiyi çok açık ve basit bir şekilde
göstermektedir. Miktar teorisi, bir ekonomideki
“Toplam Satışlar Tutarı = Toplam Alışlar Tutarı”
muhasebe eşitliğinden hareket etmektedir. Buna göre, toplam satışları para arzı
miktarının, paranın el değiştirme sayısı ile çarparak bulabiliriz. Toplam alışlar ise fiyatlar
ile üretilen mal miktarı çarpımına eşittir. Dolayısıyla, ekonomide toplam satışlar, toplam
alışlara eşit olacağına göre,
M *V = P *Y
eşitliği yazılabilir. Burada;
M = Para arzını,
V = Paranın dolaşım hızını,
P = Fiyatlar genel seviyesini,
Y = Reel üretimi
göstermektedir. Bu eşitliğin logaritmasını aldığımızda,
ln(M) + ln(V) = ln(P) + ln(Y)
eşitliğine, bu eşitliğin türevini aldığımızda da (ln(x)’in türevi, dx/x = % x değişimi)
%M + %V = %P + % Y
eşitliğine ulaşılmaktadır. Kuramsal olarak, paranın dolaşım hızının (V) durağan, yani
sabite yakın bir değişken olduğu, zaman içinde değişme göstermediği, ya da çok az
değişiklik gösterdiği varsayıldığında,
% V = 0 (yaklaşık)
olacaktır. Bu durumda , miktar teorisi eşitliğimiz;
% M = %P + %Y
halini alacaktır. Bu eşitlik, para arzındaki yüzde değişmenin enflasyon ve reel üretimdeki
değişim toplamına eşit olacağını göstermektedir.
63
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Buna göre, para arzındaki her artış, ya enflasyona, ya üretim artışına ya da her ikisinde
birden artışa neden olacaktır. Literatürdeki genel görüş, ekonomi potansiyel üretim
düzeyinde iken, yani normal kapasitesindeyken, para arzındaki artışın; ilk başta reel
üretimi artıracağını, fiyatların ise sınırlı bir artış göstereceğini; daha sonraki aşamada,
fiyatların artmaya, üretimin ise ilk yükselişin ardından, normal seviyelerine doğru
azalmaya başlayacağını; uzun dönemde ise üretimin normal seviyesine gerileyeceğini ve
para arzındaki artışın tamamen enflasyon olarak karşımıza çıkacağını kabul etmektir.
Literatürde, para arzındaki artışın ne kadar sürede enflasyona yol açacağı konusunda
farklı görüşler vardır. Rasyonel beklentiler hipotezine göre, para arzındaki artışı gören
firma ve hanehalkları, gelecek dönemde ne ölçüde artacağını bileceklerinden, fiyat ve
ücretlerini daha başlangıçta artırırlar ve para arzındaki artışın etkisi çok kısa sürede
ortaya çıkar. Ancak, yapılan çeşitli çalışmalar, para politikasındaki değişikliklerin fiyatlar
üzerindeki etkisinin gecikmeyle ortaya çıktığını göstermektedir. Ancak, bu etki ülkeden
ülkeye değişmektedir. Yüksek ve dalgalı enflasyona sahip ülkelerde, kontratların ve
üretim kararlarının süresi kısa olduğundan, parasal genişlemenin enflasyon üzerindeki
etkisi çok daha kısa, örneğin 3 – 6 ay arasındadır.
Örnek olarak; basitçe, ekonominin büyüme potansiyelinin sıfır ve para arzındaki artışın ilk
aşamada enflasyon etkisinin sıfır olduğunu varsayalım;
%M = 10 ise,
I. Aşama
II. Aşama
III. Aşama
%P =
0
5
10
%Y =
10
5
0
Sonuç olarak, para politikası değişikliklerinin ekonomi üzerine etkileri, diğer bir deyişle
aktarım mekanizması, çok basitçe aşağıdaki gibi açıklanabilir:
Bir ekonomide, eğer piyasadaki para arzı, ekonominin ihtiyaçlarının üzerinde ise, yani mal
ve hizmet üretiminin değerinin üzerinde ise fiyatlarda artışa, altında ise, üretilen mal ve
hizmetlerin satılamamasına, dolayısıyla fiyatların ve üretimin düşmesine neden olacaktır.
Biraz daha detaylı ve aktarım mekanizmaları ile açıklayacak olursak;
 Para arzındaki artış; faizlerin düşmesine neden olacaktır.
 Faiz oranlarındaki düşme; hanehalklarının tüketiminin artmasına, yatırım fonlama
maliyetinin düşmesi nedeniyle firmaların yatırım malları talebinin artmasına neden
olacaktır. Böylece, hem tüketim, hem de yatırım malı talebinin artması,
ekonomide toplam talebin artmasına, bu da üretimin artmasına neden olacaktır.
 Kısa dönemde, ekonominin üretim kapasitesi sınırlı olduğu için, artan talep, üretim
kapasitesi üzerinde baskı yaratacak, firmalar kar marjlarını artırmayı tercih
edeceklerdir. Ayrıca, üretim arttıkça, firmalar daha az üretken olan üretim
faktörlerini devreye sokacaklarından, birim üretim maliyeti üretim arttıkça
artacaktır. Buna ekonomide azalan verimler yasası da denilmektedir. Sonuç
olarak, gerek talebin arzdan fazla olması nedeniyle firmaların kar marjlarını
artırması, gerekse daha az üretken faktörlerin devreye girmesi nedeniyle birim
64
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
üretim maliyetlerinin artması, fiyatların artmasına, dolayısıyla enflasyona yol
açacaktır.
Ancak, yukarıdaki aktarım mekanizmasında para arzının kurlar üzerindeki etkileri yer
almamaktadır. Dolayısıyla, dışa açık ekonomilerde, (ki Amerika Birleşik Devletleri,
Japonya ve Avrupa Birliği gibi büyük ekonomiler dışında, ülke ekonomileri artık dışa açık
ekonomilerdir), dış ticaretin ülke üretimi içindeki payı yüksek olduğundan ((Toplam
ithalat + ihracat) / GSMH oranı büyüktür), kurlardaki değişmeler, üretim ve fiyatlar
üzerinde çok etkili olabilmektedir. Kurları içeren aktarım mekanizmasında,





Para arzının artması; faizlerin düşmesine neden olacaktır.
Faizlerin düşmesi; dışarıya sermaye çıkışlarının artmasına ya da sermaye
girişlerinin azalmasına neden olmaktadır. Bu durum yerli paranın değer
kaybetmesine neden olacaktır.
Yerli paranın değer kaybetmesi ihraç mal fiyatlarını düşürüp ihracat hacmini
artırırken, ithal mal fiyatları üzerinde yaratmış olduğu baskı ile ithalat hacmini
düşürecek, böylece ülkenin net dış ticaret gelirleri artacaktır.
Böylece, yerli ürünler için hem yurt dışı talep, hem de yurt içi talep artacağından,
toplam talep artacak, bu da yine yukarıda açıklanan nedenlerle fiyatların
artmasına neden olacaktır.
Ulusal paranın değer kaybı, talep artışının yanısıra, ithal mal (aramal ve tüketim
malları) fiyatlarındaki artışın maliyetleri artırıcı etkisi ile de fiyatlarda artışa neden
olacaktır.
Aslında aktarım mekanizması çok daha karmaşık bir süreçtir ve piyasaların, firmaların ve
hane halklarının bekleyişlerinin de belirleyici olması nedeniyle tam ve net olarak anlamak
mümkün değildir. Aktarım mekanizması çok daha detaylı ve karmaşık olmakla birlikte,
aşağıda şematik olarak belirtilmeye çalışılmıştır:
Piyasa
Faizleri
Yurtiçi
Talep
Toplam Talep
Varlık
Fiyatları
MB
Faizleri
Beklentiler
Krediler
Enflasyonist
Baskı
Enflasyon
Yurtdışı
Talep
İthalat
Fiyatları
Döviz
Kuru
(i)
Halkın nakit para ihtiyacının karşılanması ve Merkez Bankası nezdinde
zorunlu karşılık bulundurma gereği nedeniyle, bankaların Merkez Bankası
fonlarına ihtiyaçları vardır ve bankalar bu kaynakları Merkez Bankasından
65
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
borçlanarak elde ederler. Merkez Bankaları bankaların ihtiyaç duyduğu
likiditeyi sağlamak amacıyla bankalara verdiği kısa vadeli borçların ya da
fazla likiditelerini çekmek amacıyla yaptığı borçlanmanın faiz oranlarını
kendisi belirler. Dolayısıyla, Merkez Bankalarının para arzı ve kısa vadeli
faiz oranları üzerinde kontrol kabiliyeti vardır.
Kısa dönemli faiz oranları, bankacılık sistemi kredi faizleri üzerinde
belirleyicidir. Merkez Bankası kısa dönemli faizleri artırdığında, piyasadan
daha fazla likidite çekeceği, ya da sağlayacağı likiditeyi azaltacağı için,
piyasaya daha az kredi verilebilir kaynak bırakacak, bu da kredi
maliyetlerini artıracaktır.
Merkez Bankası faiz oranlarının düzeyi ve yapılacak değişiklikler piyasaya
gelecek dönemdeki politikaları için sinyal olur ve enflasyon beklentilerini
etkiler. Eğer faizler yükseltilir ve bu piyasalarca gelecek dönemde
enflasyonla mücadelenin ciddi biçimde devam edeceği olarak algılanırsa,
enflasyon beklentileri düşer.
Enflasyon beklentilerindeki değişiklik, gerek faizler, gerekse ücret ve
fiyatlama davranışları üzerinde önemli etkiler yapar. Enflasyon
beklentilerinin düşmesi, çalışanların gelecek dönemde daha fazla ücret
talep etmelerini engellerken, uzun vadeli kontratların, örneğin kiraların,
okul ücretlerinin daha makul düzeylerde belirlenmesine yol açar. Gelecek
döneme ilişkin enflasyon beklentilerindeki gerileme, Merkez Bankasının
para politikasını gevşetmesi, dolayısıyla faizlerin orta ve uzun vadede
düşüş göstermesi yönündeki beklentileri güçlendirerek, uzun dönemli
faizlerin de gelişimi üzerinde göreli olarak etkili olur. Muhtelif vadeler için
geçerli olan faiz oranları konusunda gösterge niteliği taşıyan getiri eğrisi
beklentiler tarafından şekillendirilmekte olduğundan, getiri eğrisi üzerindeki
eğim değişikliklerinin enflasyon ve dolayısıyla faiz oranlarının gelişimine
ilişkin beklentiler konusunda güçlü sinyaller içerdiği söylenebilir. Örneğin,
faizlerin düşme eğiliminde olduğu bir piyasada yatırımcıların faiz indirimi
beklentileri ile (daha uzun vadeli tahvillerden çıkarak) kısa vadeli tahvillere
yönelmeleri, getiri eğrisinin ön segmentinde bir dikleşme yaratarak,
piyasanın faiz indirim beklentisini satın aldığı gösterir. Diğer taraftan,
enflasyon beklentilerindeki artışın tetiklediği faiz artırım beklentileri kısa
vadeli tahvillerin getiri performansını azaltarak, yatırımcıların uzun vadeli
tahvillere yönelmesine ve getiri eğrisinin (ön segmentteki) eğiminin
yataylaşmasına neden olur.
Bankacılık sisteminin kredi verilebilir kaynaklarının azalması ve kredi
maliyetlerinin artması, yatırım ve harcama talebinin düşmesine neden olur.
Faiz oranlarının düzeyi ve gelecek dönemdeki enflasyona ilişkin beklentiler
finansal varlıkların değerini, finansal varlıkların değerindeki değişiklik de
hanehalklarının tasarruf-harcama eğilimlerini, firmaların yatırım eğilimlerini
etkileyerek talep üzerinde belirleyici olur. Yüksek faiz oranları, tasarruf
eğilimini artırırken, yatırım eğilimini azaltacak, böylece toplam talebi
azaltacaktır.
66
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
(vii)
(viii)
(ix)
(x)
Faiz oranlarındaki değişiklik ve enflasyon bekleyişleri kurlar üzerinde de
belirleyici olacaktır. Kısa dönemde faizlerin yüksek, gelecek döneme ilişkin
enflasyon bekleyişlerinin düşük olması, yerli para cinsinden finansal
varlıkların değerini ve dolayısıyla yerli paraya olan talebi artırarak, kurların
düşmesine yol açacaktır.
Yukarıda açıklandığı üzere, kurlar, ihracatı ve ithalatı etkilemesi nedeniyle
toplam mal ve hizmet talebini ve arzı doğrudan etkileyecektir. Faizlerin
artması, kurları düşürecek, bu durum ithalatı teşvik ederken, ihracat
üzerinde baskıya yol açacak, böylece yurt içinde üretilen mallara olan
toplam talebi azaltacak, toplam talebin azalması da işçilik talebinin
düşmesine neden olacaktır.
Toplam işgücü talebinin azalması da doğrudan ücret artış taleplerini
azaltacak, bu da fiyat artışlarını engelleyici bir faktör olacaktır.
Böylece, toplam talep, ücretler ve kurlar tüketim sepetindeki malların
fiyatlarını belirleyecektir.
Sonuç olarak; Merkez Bankaları kısa vadeli faizleri ve para arzını kontrol etmekte, para
arzı ve kısa vadeli faizler hem talebi, hem kurları, hem de enflasyon bekleyişlerini birden
fazla kanal üzerinden etkileyerek fiyatlar, dolayısıyla enflasyon üzerinde belirleyici
olmaktadır.
4.1.3.
Para Politikası Stratejileri
Para politikasının, fiyat istikrarı temel hedefine ulaşmada kullanılacak metod ve
stratejileri içeren bir program olduğu daha önce ifade edilmişti.
Para politikası uygulamalarının başlıca dört bileşeni vardır. Bunlar:
(i)
Nihai hedef,
(ii)
Ara hedef,
(iii)
Hedefe ulaşmada kullanılacak politika araçları ve
(iv)
Araçları uygulama yöntemleridir.
Nihai Hedef: Günümüz merkez bankacılığında
enflasyonun kontrol altında tutulmasıdır.
nihai hedef,
fiyat
istikrarı,
yani
Ara Hedef: Ancak, Merkez Bankaları enflasyonu doğrudan kontrol edemezler. Bu
nedenle, enflasyonu belirleyen değişkenleri kontrol ederek, bunlar aracılığıyla enflasyonu
kontrol etmeye çalışırlar. Bu nedenle, aktarım mekanizmasını analiz ederek, hangi
değişkenlerin enflasyonu belirlediğini bulurlar. Bu değişkenler;
1. Para arzı,
2. Kurlar ve
3. Merkez Bankası bilanço büyüklükleridir.
67
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Bu değişkenler, enflasyonun gelişimi ve gelecekteki seyri hakkında güvenilir bilgi verirler
ve Merkez Bankaları tarafından kontrol edilebilirler.
Merkez Bankaları ara hedef seçiminde 3 önemli kriteri göz önünde bulundurur:
a- Asıl hedefle istikrarlı ilişki: Ara hedef olarak seçilecek değişken ile enflasyon
arasında her zaman geçerli olan, zamana ve koşullara göre değişmeyen bir ilişki olmalı,
ara hedef, enflasyonu her zaman tahmin edilebilir oranda etkileyebilmelidir. Örnek olarak,
bir değişken, enflasyonu bazen %80, bazen %30 oranında etkiliyorsa, bu değişkenle
enflasyon arasında istikrarlı bir ilişki yok demektir.
b- Aktarım mekanizmasında belirleyicilik: Ara hedef olarak seçilecek
değişken, enflasyonu güçlü bir şekilde etkileyebilmelidir. Örnek olarak, aktarım
mekanizmasında, enflasyonu %80 oranında belirleyen bir değişken, %50 oranında
belirleyen bir değişkenden daha belirleyicidir.
c- Merkez Bankası kontrolünde olma: Bir değişken enflasyonu istikrarlı ve
güçlü bir şekilde belirlese dahi, eğer Merkez Bankasının o değişken üzerindeki kontrolü
zayıfsa, o değişken iyi bir ara hedef değildir. Örnek olarak, enflasyonla hem istikrarlı bir
ilişkiye sahip olan, hem de aktarım mekanizmasında çok belirleyici olan bir değişkenin
kontrolü zorsa, bu değişken iyi bir ara hedef değildir. Son yıllarda kurlar buna örnek teşkil
etmektedir. Kurlarla enflasyon arasında hem istikrarlı hem de güçlü bir ilişki olmasına
karşın, özellikle spekülatif nitelikli sermaye hareketlerinin çok arttığı günümüzde, kurların
her zaman Merkez Bankalarınca kontrol edilmesinin zor olduğu görülmektedir.
Para Politikası Araçları: Merkez Bankalarının ara hedefleri kontrol etmek için
kullanacağı araçlardır. Bunlar daha sonra detaylı olarak anlatılacaktır:
1- Açık piyasa işlemleri,
2- Döviz müdahaleleri; alım-satımları,
3- Reeskont penceresi işlemleri,
4- Zorunlu karşılıklar
Araçların Uygulama Yöntemleri: Para politikası araçlarının kullanımına ilişkin usul ve
esasların belirlendiği teknik düzenlemeleri içermektedir.
Sonuç olarak, para politikası, para arzı, kısa vadeli faizler ya da kurlar gibi enflasyon
üzerinde belirleyici olan değişkenlerin kontrolüne dayanır. Ancak, sermaye hareketlerinin
serbest olduğu ekonomilerde Merkez Bankaları faiz ya da döviz kuru seçeneklerinden
sadece birini doğrudan kontrol edebilir. Bu üç değişkenden ikisi ya da üçü aynı anda
doğrudan kontrol edilemez. Buna literatürde “impossible trinity (imkansız üçlü)” de
denilmektedir. Örnek olarak, kurların kontrol edilmeye çalışıldığı bir programda, faiz
oranları mevcut kur düzeyi ile tutarlı değilse ve bu nedenle dövize talep olursa,
piyasadaki likidite daralacağı için Merkez Bankası, faizlerdeki yükselişe göz yummak
zorunda kalır. Çünkü, eğer faizlerin yükselmesini engellemek için piyasaya likidite verirse,
68
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
döviz talebi devam edeceğinden, Merkez Bankası rezerv kaybetmeye başlar ve rezervlerin
azalması ilave döviz talebini tetikler. İlave döviz talebi tekrar likidite ihtiyacı ortaya
çıkartarak faizler üzerinde baskı yaratır. Bu durumda, döviz rezervleri sınırlı olduğundan,
Merkez Bankası, sonuçta ya kurları kontrol etmekten vazgeçmek ya da faizlerin
yükselmesine izin vermek seçeneklerinden birini seçmek zorunda kalır.
Bununla birlikte, 2008 yılında başlayan küresel finans krizi ve sonrasındaki gelişmeler
araçların uygulanma yöntemleri ve araç seti konusunda yeni yaklaşımların ortaya
çıkmasına neden olmuştur. Bu doğrultuda, TCMB, 2010 yılının son çeyreğinden itibaren
yeni para politikası strateji çerçevesinde, o dönemde enflasyon görünümünün olumlu
seyretmesinin de sağladığı imkan ile, fiyat istikrarına ek olarak finansal istikrara ulaşmak
amacıyla geleneksel para politikası aracı olan bir hafta vadeli repo ihalelerine ek olarak
zorunlu karşılıkları, faiz koridorunu ve diğer likidite politikalarını aktif bir şekilde
kullanmaya başlamıştır. İki amaç, üç araç olarak özetlenebilen yeni para uygulamasıyla,
TCMB aşağıda yer alan grafikte özetlenen mekanizmayla iki amacına birlikte ulaşmayı
amaçlamaktadır.
Para politikasının genel bileşenlerinin açıklanmasından sonra, para politikası stratejileri
özetlenebilir. Genel olarak iki tür para politikası stratejisi vardır:
(1) Ara hedefleme
(2) Doğrudan enflasyon hedeflemesi
69
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
4.1.3.1. Ara Hedefleme
Ara hedefleme stratejisinde, Merkez Bankası, kamuoyuna, enflasyonla mücadele için
belirlediği ara hedefi ilan eder ve araçlarını ara hedefi tutturmaya yönelik olarak
oluşturur. Ancak, ara hedef ile enflasyon arasında yüzde yüz ilişki olmadığından, ara
hedefin tutturulması enflasyon hedefinin tutturulacağı anlamına gelmez. Bu durumda, ara
hedef tutturulsa dahi, enflasyon hedeflenen düzeyin üzerine çıkabilir. Ayrıca, uzman
olmayan kişilere, sokaktaki vatandaşa, ara hedef ile enflasyon arasındaki ilişkiyi,
dolayısıyla Merkez Bankasının niyetini, politikalarının anlamını net olarak anlatmak
zordur. Bu nedenle ara hedeflemenin, enflasyonun önemli belirleyicilerinden olan
bekleyişler üzerindeki etkisi zayıf kalabilir. Üç çeşit ara hedefleme stratejisi vardır:
(a) Parasal Hedefleme: 1990’lı yıllara kadar yaygın olarak kullanılan bir
stratejidir ve çok basit haliyle miktar teorisine dayanır:
%M=%P+%Y-%V
Buradaki para arzının ne olduğu ekonometrik bir sorundur. Daha sonraki bölümde
açıklanacağı üzere, bir çok para arzı tanımı vardır. Parasal hedeflemede, ara hedef olarak
seçilecek para arzı tanımı, ekonometrik çalışmalardan sonra enflasyonla en istikrarlı
ilişkiye sahip olan, enflasyon üzerinde en fazla etkiye sahip ve Merkez Bankasınca en
fazla kontrol edilebilme kriterleri dikkate alınarak belirlenir. Parasal hedeflemenin başarılı
olabilmesi için istikrarlı bir para talebi olması gerekir. Bunu basitçe, paranın dolaşım
hızının (V) istikrarlı olması olarak alabiliriz. Eğer paranın dolaşım hızı istikrarlı ise,
yukarıdaki eşitlik sağlıklı olarak kullanılarak parasal büyüklükler enflasyonu kontrol etmek
amacıyla kullanılabilir.
Ancak, özellikle 1980’lerin ikinci yarısından başlayarak, mevduata alternatif repo, yatırım
fonu gibi yeni finansal araçların gelişmesi, kredi kartı, ATM gibi yeni ödeme araçlarının ve
teknolojilerin ortaya çıkması, finansal liberalleşme gibi bir çok faktör, para talebi
tahminini zorlaştırmış, bu çerçevede, para arzının tanımlanması zorlaşmış ve para arzı
tanımlarının enflasyon üzerindeki belirleyicliğinin şiddeti ve istikrarı azalmıştır. Bu
nedenle, parasal hedeflemenin popülerliği azalmıştır.
(b) Kur Çapası: Aktarım mekanizması bölümünde de belirtildiği üzere, dışa açık
ekonomilerde kurlar enflasyon üzerinde önemli bir belirleyiciliğe sahiptir. Diğer yandan,
uzun süre yüksek enflasyonla yaşayan ülkelerde, özellikle halkın enflasyondan korunmak
için fiyatlamada kurlarda değişiklikleri dikkate almaya başlamaları, kurlarla enflasyon
arasındaki ilişkiyi (geçişkenlik = pass-through) çok kuvvetlendirir. Diğer yandan, uzun
süreli enflasyon tecrübesi yaşayan ülkelerde, geriye dönük endeksleme yagın bir davranış
halini alır. Geriye dönük endeksleme, basit olarak, hanehalklarının gelecek dönem ücret
taleplerini, mülk sahiplerinin gelecek dönem kira bedellerini ve firmaların fiyat
ayarlamalarını ve bütçe planlarını geçmiş dönem enflasyonunu dikkate alarak
belirlemeleridir. Bu nedenle, enflasyonist beklentilerin kırılması ve enflasyonun fazla
70
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
ekonomik daralmaya neden olmadan daha az maliyetle düşürülmesi için kurlar ara hedef
olarak kullanılabilir. Bu stratejide, kurlar önceden ilan edilen düzeylerde tutulurarak,
halkın ve firmaların ücret ve fiyatlarını ilan edilen kurlarla uyumlu belirlemeleri beklenir.
Kurların ilanı, şeffaftır ve herkes tarafından kolayca izlenebilir: Dolayısıyla, eğer inandırıcı
olursa; hem her kesimin gelecek dönem enflasyonuna ilişkin bekleyişlerini doğrudan
etkilemesi, hem de aktarım mekanizmasında doğrudan çok etkili olması nedenleriyle,
enflasyonu düşürmede çok etkindir. Böylece, özellikle bekleyişleri etkilemesi nedeniyle,
daha az üretim kaybıyla enflasyonun kontrol altına alınması mümkündür.
Ancak, kur çapası stratejisinin yukarıdaki avantajlarına karşın önemli dezavantajları da
vardır: Kur çapası uygulamalarında, Merkez Bankasının likidite ve faizler üzerindeki
kontrolü kaybolur ve likidite ve faizler ödemeler dengesi gelişmelerine göre belirlenir.
Eğer, kur artışlarının kontrol edilmesine karşın, enflasyon yeteri kadar düşmezse, yerli
para değer kazanır ve ithalat artarken, ihracat geriler bu da cari işlemler açığına yol açar.
Yüksek cari işlemler açığı, doğrudan yabancı yatırımları yolu ile finanse edilmediğinde,
ancak yüksek faizlerin teşvik edeceği “sıcak para” ile finanse edilebilir. Bu durumda
ekonomi dışsal şoklara çok duyarlı hale gelir ve kur politikası spekülatif ataklarla karşı
karşıya kalabilir.
Özellikle, 1990’lı yılların ikinci yarısında, kur çapası uygulayan bir çok ülke, spekülatif
ataklara maruz kalmış ve istikrar programları başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bu tecrübeler
ışığında, kur çapası stratejisi popülerliğini yitirmiştir. Kur çapası türleri aşağıdadır:




Para Kurulu (Arjantin, Estonya, Bulgaristan): Yerli paranın değeri yabancı bir paraya
eşitlenir. Merkez Bankası sadece ve sadece döviz alışları karşılığı yerli para likiditesi
sağlar ve Merkez Bankasının “likiditenin son merci” işlevi büyük ölçüde ortadan
kalkar.
Yeni parasal düzenleme kanunla ve çoğunlukla anayasal düzenleme ile
gerçekleştirildiğinden vazgeçilmesi oldukça güç bir uygulamadır.
Sabit Kur (Bahama, Fiji, Latvia): Merkez Bankası hükümetle birlikte, yerli paranın
değerini yabancı bir paraya ya da yabancı paralardan oluşan bir sepete eşitler. Para
kurulu ile benzer özelliklere sahip olmakla birlikte, Merkez Bankası, rezervlerini
kullanarak, kur rejimini savunabilir ya da para politikası araçları ile yerli paranın
likiditesini ayarlayabilir. Merkez Bankasının likiditenin son merci işlevi tamamen
ortadan kalkmaz. Merkez Bankası tek bir fiyattan isteyene döviz satacağını,
isteyenden de döviz alacağını ilan eder.
Yatay bant içi hareket (Brezilya, Kıbrıs): Yerli paranın değeri yabancı para ya da
yabancı paralardan oluşan bir sepete endekslenir ve özellikle ekonominin
kaşılaşabileceği şokların ya da finansal piyasalarda yaşanan dalgalanmaların bir
kısmının kurlardaki dalgalanma ile karşılanması amacıyla, kurların, belirlenen alt ve
üst sınırlar arasında dalgalanmasına izin verilir. Merkez Bankası, kurlar alt sınıra
düştüğünde her isteyenden döviz alır, üst sınıra çıktığında ise her isteyene döviz
satar.
Eğimli hareket (crawling-peg) (Nikaragua, Costa Rica, Türkiye): Özellikle, yüksek
enflasyondan düşük enflasyona geçiş sürecinin zaman alacağı dikkate alınarak, yerli
71
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI

paranın kısa sürede aşırı değer kazanmaması amacıyla, kurlar sabitlenmek yerine,
düşük oranlarda artmasına izin verilir. Merkez Bankası, tek bir fiyattan isteyene döviz
satacağını, isteyenden de döviz alacağını ilan eder.
Eğimli bant içi hareket (Polonya, Şili, İsrail): Yatay bant içi hareket ile aynı özelliklere
sahip olup, sadece zaman içinde bantın alt ve üst sınırları önceden belirlenen oranda
artırılır.
(c) Merkez Bankası Bilançosu Hedeflemesi: Klasik IMF program hedefleridir.
Net Uluslararası Rezervlere (NUR) taban, Net İç Varlıklara (NİV) tavan hedefler konulur
ve performans kriterleridir. Para Tabanına da gösterge tavan değeri konularak
desteklenir. Basit anlatımla, NUR’a taban hedef konması ile ülkenin net döviz
rezervlerinin korunması, NİV’e tavan hedef konması ile ise Merkez Bankası kredileri ile
para arzındaki artışın kontrol altına alınması amaçlanır. Para Tabanı gösterge hedefi ise
bir nevi daha önce açıklanan parasal hedeflemedir ve rezerv para hedefi miktar teorisi
çerçevesinde belirlenir.
4.1.3.2. Doğrudan Enflasyon Hedeflemesi
Daha önce de belirtildiği üzere, parasal ara hedeflemede, parasal büyüklüklerle enflasyon
arasında güçlü ve istikrarlı ilişkinin kaybolması, kurların ara hedef olarak seçilmesinin de
sakıncaları nedeniyle, 1990’lı yıllardan başlayarak, enflasyon hedeflemesi stratejisi
popüler olmaya başlamıştır.
Enflasyon hedeflemesinde, belirli bir dönem için belirlenen enflasyon hedefi Merkez
Bankasının temel politika hedefi olarak belirlenir. Bu stratejide, Merkez Bankası herhangi
bir ara hedef ilan etmez. Para politikası, enflasyon tahmininlerinin ve beklentilerin
hedeflenen enflasyondan sapmasına göre yönlenir. Hedeflerin kamuoyuna ilanı ve
kurumsal kararlılık belirgindir. Şeffalık, kredibilite (güvenilirlik), sağlıklı iletişim ve hesap
verebilirlik kavramları ön plana çıkar. “Enflasyon Hedeflemesi” yalnızca bir enflasyon
öngörüsü açıklamak değil, Merkez Bankası’nın para politikası araçlarını sadece enflasyon
hedefine yönelik olarak kullanacağını taahhüt ettiği bir para politikası uygulama biçimidir.
Bu tür bir uygulamada, hedeflenen enflasyonun, beklentileri etkileyebildiği ölçüde
nominal çapa görevini üstlenmesi, yani hane halklarının ve firmaların gelecek döneme
ilişkin fiyatlama davranışlarını ve bütçe planlamalarını enflasyon hedefini dikkate alarak
belirlemeleri öngörülür. Enflasyon hedeflemesinin ara hedeflemeden farkı, enflasyon
hedefinin net bir şekilde kamuoyuna duyurulması ve bu konu ile ilgili doğrudan
sorumluluk alınmasıdır.
Uygulamada, Merkez Bankaları amaca yönelik bir araç bağımsızlığına kavuşmaktadırlar.
Diğer bir deyişle, Merkez Bankaları, kur ve faiz politikalarını enflasyonu kontrol altına
almak amacı ile istedikleri biçimde kullanabilmektedirler. Bu tür uygulamalar, ülkemizde
72
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
olduğu gibi, bir ekonomideki tüm büyüklüklerin nominal çapa özelliğini kaybetmesi
sonucu bir zorunluluk olarak da ortaya çıkabilmektedir.
Politikanın başarısı için şu unsurlar ön koşul niteliğindedir :

Kamu maliyesinde disiplin ve finansal istikrar: Hazinenin borçlarını
sürdürebilirliği, bankacılık sisteminin sağlığı gibi sorunlar, Merkez Bankası
faiz politikası üzerinde baskı oluşturmamalıdır. Kamuda harcama (bütçe)
disiplininin sağlanamaması halinde, Merkez Bankasının fiyat istikrarını
sağlamaya yönelik politikalarının uygulanabilirliği ve etkinliği bir hayli
azalacaktır. Nitekim, enflasyonun tek haneli rakamlara gerilemesini
sağlayan süreçte kamu maliyesi disiplini anahtar bir rol üstlenmiştir. TCMB
tarafından yayınlanan enflasyon raporlarında da sıkça vurgulandığı üzere,
enflasyonla mücadele sadece bir para politikası meselesi olmadığı gibi,
enflasyonla mücadelede edinilen kazanımların sürdürülebilirliği sıkı maliye
politikasının devamına bağlıdır. Sıkı maliye poltikası sadece talebin kontrolü
açısından değil, program uygulamalarına yönelik kararlılığın en güçlü
göstergesi olması dolayısıyla da önem taşımaktadır ve beklentiler üzerinde
belirleyici etkisi vardır. Diğer taraftan, kamu maliyesi disiplini ve finansal
istikrar kapsamında, yapısal reformlar da önem taşımaktadır. Enflasyonist
sürece katkıda bulunan süreçlerin ve yapılanmaların aynı kararlılıkla
gözden geçirilmesi ve yeniden yapılandırılması, para politikasının başarısına
katkıda bulunan unsurlardan biridir. Örneğin, sosyal güvenlik sisteminde
gözlemlenen büyük çaplı yapısal sorunlar mali disiplini ve finansal istikrarı
bozucu etkilerinin yanısıra, enflasyonla mücadele konusundaki beklentileri
de olumsuza çevirmiştir. Sosyal güvenlik reformu konusunda yapılmakta
olan ve yapılacak çalışmaların kesintiye uğramaması, enflasyonla mücadele
konusunda kritik derecede önemlidir.

Enflasyon ile para politikası araçları arasında güçlü ve istikrarlı bir
ilişki: Enflasyonu belirleyen (etkileyen) faktörler dolaylı yollardan da olsa
Merkez Bankasınca kontrol edilebilir olmalı, Merkez Bankası politikaları
enflasyonu etkileyebilmelidir.

Kurların fiyatlar üzerindeki belirleyiciliğinin azalması: Enflasyon
hedeflemesinde dalgalı kur rejimi esastır. Merkez Bankasının kontrolü
dışındaki bir dışsal şok nedeniyle kurlarda önemli dalgalanmalar olabilir.
Eğer kurlar ile enflasyon arasındaki ilişki çok yüksek ise, bu durumda
Merkez Bankasının politika araçlarının enflasyon üzerindeki etkisi azalır ve
enflasyon hedefine ulaşılması güçleşir.

Fiyatlamada geçmiş enflasyona dönük endekslemenin kırılması:
Geriye dönük endeksleme, para politikasının etkinliğini azaltarak,
enflasyonla mücadelenin maliyetini artırır. Beklentilerin yönetilmesi,
geçmişe yönelik endeksleme eğiliminin değiştirilmesi açısından oldukça
73
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
önemlidir. Özellikle uzun süreli kronik enflasyon sürecinin tersine
çevrilmesinin önündeki en büyük engellerden birisi, geçmişe yönelik
endeksleme alışkanlığıdır.

Mal ve hizmet piyasalarında rekabetçi fiyatlama: Rekabetçi olmayan
fiyatlama davranışlarının yaygın olduğu ortamlarda, Merkez Bankasının
talebi kontrol etmeye yönelik politikalarının fiyat artışları üzerindeki etkisini
azaltır.

Güvenilirlik (kredibilite), bağımsızlık, şeffaflık ve hesapverebilirlik:
Enflasyon hedeflemesinde en önemli ögelerin başında, bekleyişlerin
enflasyon hedefi çerçevesinde oluşturulması gelir. Hanehalklarının ve
firmaların, Merkez Bankası veri ve öngörülerini kullanarak yatırım, tasarruf
ve harcama kararlarını almaları nedeniyle, Merkez Bankasının kararlarının
şeffaflığı, tutarlılığı ve öngörülerinin doğruluğu piyasalar tarafından
yakından takip edilmekte, bu konudaki performansı Merkez Bankasının
güvenilirliğini belirlemektedir. Dışsal şoklar ya da politik baskılar sonucu
uygulanan gevşek para politikası nedeniyle enflasyon hedeflenenden
yüksek çıkarsa, Merkez Bankasına güvenerek fiyatlama yapan kesimler
önemli zararlarla karşı karşıya kalırlar. Bu nedenle, Merkez Bankaları
bağımsızlığı çok önemli olup, Merkez Bankalarını politik baskılardan
koruyacak, politikalarını istedikleri gibi uygulayacakları ortamı yaratacak
kanuni düzenlemeler zorunludur. Merkez Bankasına olan güvenilirliği
sağlayacak diğer bir faktör de şeffaflıktır. Merkez Bankaları, para politikası
stratejilerini, uyguladıkları politikalarını, örneğin faiz indirim kararlarını
kamuoyuna açıkça ilan etmeli, her işlemini şeffaf bir şekilde
gerçekleştirmeli ve gerekçelerini inandırıcı bir şekilde savunabilmelidir.
Bağımsız Merkez Bankaları, bağımsızlıkları karşılığında, yaptıkları işlemler
ve enflasyondaki gelişmeler hakkında, Hükümete, Meclise ve kamuoyuna
hesap vermeli, hedeflere ulaşılmasında güçlükler ortaya çıktıysa, bunun
nedenlerini izah edebilmelidir.
İster ara hedef, ister nihai hedefin kendisi kullanılsın, temel amaç; seçilen büyüklüklerin,
ekonomik karar alma süreçlerinde referans olarak alınmasını (çapa görevi) sağlamaktır.
Diğer bir deyişle para politikasının amacına ulaşması, ancak politika uygulayıcısının bu
büyüklüklere yönelik olarak yaptığı öngörüler sonrasında, ekonomideki diğer birimlerin de
bu öngörüyü esas alarak, bu öngörüye güvenerek, fiyat, ücret artışı ve yatırım gibi
kararlarını aynı çerçevede şekillendirmeleri ile mümkündür.
4.1.4.
Para Politikası Araçları
Bu bölümde, Merkez Bankalarının para arzını ve ekonominin likiditesini hangi araçlarla
kontrol ettiği konusuna geçmeden önce, parayı ve para arzı tanımlarını kısaca
özetlemekte fayda bulunmaktadır:
74
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Para, mal ve hizmetlerin alım ve satımında kullanılan ve genel geçerliliği olan araçlardır.
Para Arzı, yukarıdaki tanıma göre piyasada bulunan, mal ve hizmet alımlarında
kullanılabilen veya kullanılabilecek kadar likit olan araçların toplamıdır. Uluslararası Para
Fonu Parasal ve Finansal İstatistikler El Kitabı çerçevesinde üretilmekte olan para ve
banka istatistiklernin kapsamı genişletilmiş ve yapılan değişiklikler 2005 yılı Aralık
ayından başlamak üzere para ve banka istatistiklerine yansıtılmıştır. Bu düzenlemeler ile
mevcut para arzı kalemlerinde de önemli değişiklikler olmuştur:






Katılım Bankaları ve Kalkınma ve Yatırım Bankalarının parasal yükümlülükleri para
arzına ilave edilmistir.
B-tipi likit yatırım fonları para arzına dahil edilmiştir.
M2Y içerisinde yer alan yabancı para cinsinden parasal yükümlükler vade
gruplarına göre M1 ve M2 para arzı tanımları içerisinde gösterilmistir.
Tüm para arzı kalemleri, bankalararası işlemler hariç olacak şekilde hazırlanmıştır.
Bu kapsamda, repo işlemleri yoluyla sağlanan fon tutarından B-tipi likit yatırım
fonları ile yapılan repolar çıkartılmıştır.
Mevcut sunumda, “Resmi Mevduatlar (Vadeli/Vadesiz)” ve “Diger TCMB Mevduatı”
içerisinde yer alan merkezi yönetime ait mevduatlar M3 para arzı tanımından
çıkarılıp, karşılık kalemleri içerisindeki “merkezi yönetim mevduatı” kalemine dahil
edilmiştir. Merkezi yönetim dışında kalan ve mevcut sunumda M3 içerisinde yer
alan diğer genel yönetim mevduatları (yerel yönetimler ve sosyal güvenlik
kurumları) ise vade gruplarına göre M1 ve M2 içerisinde gösterilmeye
baslanmıştır.
Bu kapsamda bugüne kadar yayınlanmakta olan M2Y, M2YR, M3, M3Y, M3YR
tanımları kaldırılmış olup, 2005 Aralık ayından itibaren aşağıdaki yeni tanımlar
oluşturulmuştur:
Dar anlamda “para arzı” nı M1 olarak adlandırıyoruz;
M1=Dolaşımdaki Para + Vadesiz Mevduat (TL, YP)
(Dolaşımdaki Para = Emisyon + Ufaklık Para – Banka Kasaları Toplamı)
Eğer, vadeli mevduatların da likit olduğunu varsayarsak, ikinci bir para arzı, “geniş para
arzı” tanımına ulaşırız. Bu da M2 olarak adlandırılmaktadır;
M2 = M1 + Vadeli Mevduat (TL, YP)
Daha geniş bir para arzı tanımı ise para piyasası fonlarını da içermekte ve M3 olarak
adlandırılmaktadır;
M3 = M2 + Repo + Para Piyasası Fonları
Ekonomik analizlerde ve Merkez Bankaları para politikalarının belirlenmesinde baz
alınacak
parasal
büyüklükler
ülkeden
ülkeye
ve
zaman
içinde
farklılıklar
gösterebilmektedir. Bu farklılaşmanın nedenlerinin başında, ekonomik yapı yanında, para
75
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
ikamesi olgusu ve yeni finansal araçlarla birlikte mevduat benzeri yeni yatırım araçlarının
ortaya çıkmasıdır.
Tablo 1: Basitleştirilmiş Bankacılık Kesimi Bilançosu
Merkez Bankası Bilançosu


Net Dış Varlıklar

Emisyon
Kamu Sektörü Kredileri

Serbest Mevduat

Zorunlu Karşılıklar


DİBS Portföyü
Bankacılık Sektörü Kredileri

Açık Piyasa İşlemleri

Reeskont Kredileri

Net Diğer Kalemler
=
Para Tabanı  Rezerv Para
Bankacılık Sektörü Bilançosu

Kasa

Vadesiz Mevduat

MB’ndaki Serbest Mevduat

Vadeli Mevduat

MB’ndaki Zorunlu Karşılıklar

MB’ndan Alınan Krediler

Ticari Krediler

Açık Piyasa İşlemleri

Reeskont Kredileri
Bankacılık Sistemi Konsolide Bilanço
(Netleştirilmiş Merkez Bankası ve bankalar bilançosu)

Net Dış Varlıklar

Dolaşımdaki Para
(Emisyon-Kasa)

Kamu Sektörü Kredileri

DİBS Portföyü

Net Diğer Kalemler

Ticari Krediler

Vadesiz Mevduat

Vadeli Mevduat
=
Para Arzı
76
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Bankacılık sisteminin konsolide bilançosu iki ana alt bilanço oluşturmaktadır: Merkez
Bankası Bilançosu ve Ticari Bankalar Bilançosu. Bu iki bilançonun birleştirilmesi sonucu
bankacılık sistemi konsolide bilançosu elde edilir. Tablo 1'den de görüleceği üzere,
konsolide bilançonun pasif tarafı bize geniş para arzı tanımını verir. Bu bilançonun
aktifinde meydana gelecek herhangi bir değişiklik, pasifinde de eşit bir değişikliğe neden
olur. Dolayısıyla Merkez Bankası kendi bilançosunun yapısını ve büyüklüğünü değiştirerek
konsolide bilançonun yapısını ve büyüklüğünü (para arzını) değiştirebilir.
Bu kısa giriş açıklamalarından sonra para arzını etkileyen faktörleri ve basitleştirilmiş bir
Merkez Bankası Bilançosu'nu daha detaylı inceleyebiliriz.
Bir ekonomide para arzını dört önemli aktör ve bu aktörlerin davranışları belirler. Bu
aktörler:
1- Merkez Bankası,
2- Bankalar,
3- Tasarruf sahipleri,
4- Bankalardan borçlananlar
olarak sıralanabilir.
Biliyoruz ki bankacılık sistemi kaydi olarak para yaratır. Bu para yaratma mekanizmasını
basitçe şöyle açıklayabiliriz:
1- Sisteme herhangi bir miktarda para girişi olduğunda, ki bu asıl olarak Merkez
Bankası işlemleri ile olur, para ilk defa bir bankaya mevduat (D) olarak yatırılır.
2- Mevduatı kabul eden banka, bu mevduat için belirli bir oranda karşılık (zorunlu
karşılık (rd) ayırdıktan sonra kalan miktarı kredi olarak verir.
3- Krediyi alan firma veya hanehalkı bu kredi ile herhangi bir mal veya hizmet
karşılığı harcama yapar.
4- Harcanan bu para tekrar aynı veya başka bir bankaya mevduat olarak döner.
5- Banka, dönen mevduat için tekrar bir munzam karşılık ayırarak kalan miktarı
firmaIara veya hanehalkına kredi olarak verir.
Ve kaydi para yaratma işlemi 3 ile 5’inci aşama arasında devam eder. Burada dikkat
edilmesi gereken nokta, her bir aşamada Merkez Bankası nezdinde zorunlu karşılık
ayrıldığı için yaratılan yeni mevduatın gittikçe azaldığıdır. Bu kaydi para yaratma işlemine
mevduat yaratma işlemi diyebiliriz. Bu işlem sonucunda yaratılan toplam mevduat
(1/r)*D’ye eşittir. Diğer bir deyişle, mevduat zorunlu karşılığını %20 olarak kabul
edersek, sisteme ilk defa TL 100 girdiği zaman, bankacılık sektörü bu girişten en fazla TL
(1/0.20)*100= 500'lık toplam mevduat yaratabilir. Bu işlemde mevduat çarpanı (md):
m = (1 / rd ).................................(1)
olmaktadır.
77
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Yukarıdaki mevduat yaratma işleminde, bazı basitleştirici varsayımlar konulmuştur. Bu
varsayımlar;
- Sistemde bir tek mevduat munzam karşılığı oranı olması, yani vadeli ve vadesiz
mevduatlara eşit oranda munzam karşılık ayrılması,
- Bankaların yatırılan mevduatın tamamını (kasalarında veya Merkez Bankası
serbest mevduat hesaplarında tutmadan) kredi olarak vermeleri,
- Firmaların veya hanehalklarının elde ettikleri paranın (faiz geliri) tamamını
bankacılık sektörüne tekrar mevduat olarak geri vermeleri,
olarak sıralanabilir. Tabi uygulamada bu varsayımlar geçerli değildir. Bu nedenle piyasaya
herhangi bir para girişi olduğunda, yaratılacak mevduat miktarı yukarıda bulunan TL
500'den az olacaktır. Daha gerçekçi olmak için yukandaki varsayımları biraz gevşetmemiz
gerekecektir.
Öncelikle, bankalar belirli bir oranda serbest mevduat tutarlar. Serbest mevduatların (ER)
bankaların mevduatlarının (DD) belirli bir oranına eşit olduğunu kabul edersek;
ER = e * DD .......................................... (2)
mevduat çarpanı;
md = 1 / (rd + e ) .................................... (3)
olacaktır.
İkinci olarak, firmalar ve hanehalkları ellerine geçen paranın tamamını bankaya mevduat
olarak yatırmayıp, bir kısmını olası bir ani harcama için ellerinde tutmak isterler (C).
Ellerinde tutmak istedikleri kısmın yatıracakları mevduatlarının belli bir oranına ( c ) eşit
olduğunu varsayarsak;
C=c*DD
ya da
c=C/DD ..............(4)
mevduat çarpanı;
md = 1 / (rd + e + c ) ........................... (5)
olacaktır.
Üçüncü olarak, vadesiz mevduat (DD) ve vadeli mevduat (TD) farklı zorunlu karşılıklara
tabi tutulabilir. Firmaların ve hanehalklarının yatıracakları vadeli mevduatların, vadesiz
mevduatların belli bir oranında (k) olacağını kabul edersek;
t = TD / DD ........................................(6)
mevduat çarpanı;
md = 1 / (rd + rt * t + e + c ) ............... (5)
(rt = Vadeli mevduat için mevduat munzam karşılığı)
Bu aşamadan sonra, yukarıda belirlenen mevduat çarpanı ile basitleştirilmiş Merkez
Bankası Bilançosunu ilişkilendirerek para arzı modelini ve parasal çarpanı yaratabiliriz.
78
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Dar anlamda para arzı (M1);
M1 = C + DD .......................(8)
C = Dolaşımdaki para,
DD= Vadesiz mevduat,
olarak tanımlanmıştı.
Merkez Bankası parasal büyüklükler tablosunda parasal taban;
B = C + R ............................(9)
R = Bankalar Mevduatı = ER + RR .....................(10)
ER = Serbest Mevduat,
RR = Zorunlu Karşılıklar,
olarak tanımlanmıştı. Yukarıda verilen eşitliklerde çeşitli manipülasyonlar yaparak
aşağıdaki eşitlikleri bulabiliriz.
R = e * DD + rd * DD + rt *t*DD.............................(11)
B = c*DD + e * DD + rd * DD + rt *t*DD.................(12)
DD = B / ( rd + rt *t + c + e )..................................(13)
Dördüncü eşitliği 8’inci eşitliğe yerleştirerek 14’üncü eşitlik;
M1 = DD*(1 + c).....................................................(14)
Ve 13’üncü eşitliği 14’üncü eşitliğe yerleştirerek 15’inci eşitlik;
M1 = [(1 + c) / (rd + rt *t + c + e )] *B .....................(15)
elde edilir ve para arzı ile Merkez Bankası bilançosunu ilişkilendirebiliriz. Sonuç olarak,
parasal çarpanı;
m = [(1 + c) / (rd + rt *t + c + e )].......................(16)
olarak elde ederiz.
Eğer para arzı tanımımız geniş para arzı ise (M2), parasal çarpanımız;
m = [(1 + c + t) / (rd + rt *t + c + e )]..................(16.1)
olacaktır.
Örnek olarak, rd = 0.10, rt = 0.03, C = TL 200.000, ER= TL 6.000, DD= TL 600.000,
TD= TL 1.600.000 olduğunu varsayarsak, c= 0.333, t=2.667, e=0.01 olacak ve m=2.55
olacaktır.
79
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Bu, eğer parasal taban TL 1 artarsa, para arzının TL 2.55 artacağı anlamındadır.
16. ve 16.1. eşitliklerden de görüleceği üzere, zorunlu karşılık oranlarında (rd ve rt),
bankaların fazla mevduat tutmaya başlamalarında (e’deki bir artış) ve halkın nakit tutma
oranında (c) meydana gelebilecek bir artış parasal çarpanı azaltacaktır.
Parasal çarpanı tahmin etmek, para otoritesine (Merkez Bankasına) para tabanını
etkileyerek para arzını belirleme imkanı verir. Yukarıda açıklanan modelde zorunlu karşılık
oranı (r), halkın elinde nakit tutma (nakit tercihi) oranı (c) ve vadeli mevduat yatırma
oranı (t) gibi davranışsal parametrelerdeki değişiklikler ve para tabanı (PT)’daki
değişiklikler Merkez Bankasının, bankaların ve halkın davranışları sonucu değişir ve para
arzını etkiler.
Yukarıdaki formüllerin çok fazla karışık olduğunu düşünülerek, para arzı ve Merkez
Bankası bilançosu arasındaki ilişkiyi çok daha basit olarak aşağıdaki gibi elde edebiliriz.
Mevduat Çarpanı = 1 / r
r = Zorunlu Karşılık Oranı
Varsayım: Halk hiç elinde nakit tutmayacak; bankalar hiç serbest mevduat
tutmayacak
Parasal Çarpan = Para Arzı (MS) / Para Tabanı (PT)
Para Arzı = Dolaşımdaki Para (C) + Vadeli ve Vadesiz Mevduatlar (D)
Para Tabanı = Emisyon (C) + Zorunlu Karşılıklar( R) + Serbest Mevduatlar( F)
Parasal Çarpan = ( C + D) / (C + R + F)
= ( C/D + D/D ) / ( C/D + R/D + F/D)
= ( 1 + c ) / ( c + r + e)
c = Halkın nakit tercih oranı
e = Bankaların Serbest Mevduat tercih oranı
Sonuç olarak;
Para Arzı = Parasal Çarpan * Para Tabanı
M = m * PT
Bu eşitliğin, sağ tarafındaki bir değişkenin değişmesinin para arzı üzerindeki etkisini
bulmak için, eşitliğin türevinin alınması gerekmektedir. (aşağıda, “d” değişim miktarını
göstermektedir):
d( M ) = d(m)*PT + m*d(PT) + d(m)*d(PT)
Dolayısıyla, yukarıdaki eşitlikten de görüleceği üzere, para arzını kontrol etmek amacıyla;
1- Parasal Çarpan
- Zorunlu karşılık oranı “r” artırılırsa; parasal çarpan “m” düşer; Para arzı “M”
azalır.
- “r” azaltılırsa; “m” artar; “M” artar ….
80
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
2- Para Tabanı
3- ya da her ikisi birden
etkilenmeye çalışılır.
Bu amaçla Merkez Bankaları aşağıdaki para politikası araçlarını kullanırlar:
1- Açık Piyasa İşlemleri
- Repo, Ters Repo, Kesin Alım, Kesin Satım
- Depo (mevduat) alımı; Depo satımı
- Merkez Bankası likidite senedi ihracı
2- Döviz - Efektif İşlemleri
3- Reeskont Penceresi İşlemleri
4- Zorunlu Karşılık Oranları
İlk üç madde Para Tabanını; Son madde Parasal Çarpanı etkilemek için kullanılır.
1- Açık Piyasa İşlemleri: Günümüz merkez bankacılığının en etkin para politikası
aracıdır. Açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin en önemli nedeni, faiz oranlarının ve işlem
miktarının asıl olarak Merkez Bankasının insiyatifinde olması ve günün her saatinde
değişik yöntemlerle kullanılabilmesi, dolayısıyla esnek olmasıdır. Açık piyasa işlemleri
genelde ikincil piyasa işlemleridir ve etkinlikle uygulanabilmesi için para ve menkul
kıymetler piyasalarının gelişmesi ve derinleşmesi gerekmektedir. Bu nedenle, açık piyasa
işlemleri 1980’lerden başlayarak gelişmekte olan ülkelerde aktif olarak uygulanmaya
başlanabilmiştir. Açık piyasa işlemleri ile piyasadaki yerli para likiditesi ve para piyasası
faiz oranları belirlenir. Yukarıdaki formüller çerçevesinde, açık piyasa işlemleri ile para
tabanı kontrol edilebilir. Açık piyasa işlem çeşitleri ve uygulanma nedenleri aşağıdadır:
a) Doğrudan Satım İşlemleri: Piyasada kalıcı olarak likidite fazlası varsa,
Merkez Bankası fazla olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satarak
piyasadaki likidite fazlasını çeker. Bu işlem sonucunda, bankalardaki fazla
likidite kalıcı olarak azaltılmış, faizlerin enflasyon hedefi ile tutarlı düzeylerde
kalması sağlanmış olur.
b) Ters Repo İşlemleri: Piyasadaki likidite fazlalığının geçici süre için piyasadan
çekilmesidir. Merkez Bankası, portföyündeki menkul kıymetleri (DİBS’leri)
işlemin vadesinde geri almak üzere, belirli bir süre için satarak piyasadaki
likidite fazlalığını çeker. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. Ters repo
işlemlerinde iki anlaşma aynı anda yapılmış olur. Merkez Bankası, senetleri
belirli bir fiyattan, belirli bir vade için satarken, işlemin vadesinde de işlem
tarihinde belirlenen faizle birlikte, aynı senetleri geri alacağını kabul etmiş olur.
İşlemin vadesinde bankalar senetleri tekrar Merkez Bankasına satmak
zorundadırlar.
c) Doğrudan Alım İşlemleri: Piyasada kalıcı bir likidite sıkışıklığı varsa, Merkez
Bankası eksik olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satın alarak,
piyasaya likidite sağlar. Hazine’ye kredi verilmesi anlamında değerlendirildiği
81
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
için, çağdaş merkez bankacılığı ilkeleri Merkez Bankalarının birincil piyasadan
kıymet almasına imkan vermemektedir. Doğrudan alım işlemi sonucunda,
piyasalar kalıcı olarak ekonominin ihtiyaç duyduğu likiditeye kavuşurken,
faizlerin enflasyon hedefi ile tutarlı düzeylerde kalması sağlanmış olur.
d) Repo İşlemleri: Likidite sıkışıklığında piyasanın kısa vadede, geçici süre için
fonlanmasıdır. Merkez Bankası, repoya konu olan menkul kıymetleri (DİBS’leri)
işlemin vadesinde geri satmak üzere, belirli bir süre için satın alır, piyasaya
likidite enjekte eder. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. Ters repo
işlemlerinde olduğu gibi repo işlemlerinde de iki anlaşma aynı anda yapılmış
olur. Merkez Bankası, senetleri belirli bir fiyattan, belirli bir vade için alırken,
işlem yapılan kuruluşar da aynı senetleri işlemin vadesinde işlem tarihinde
belirlenen faizle birlikte Merkez Bankasından geri alacaklarını kabul etmiş
olurlar. Bankalar, işlemin vadesinde aldıkları nakiti faizi ile birlikte Merkez
Bankasına geri vermek, Merkez Bankası da aynı kıymetleri bankalara iade
etmek zorundadır.
e) Depo (Mevduat) Alımı ve Satımı: Bu tür işlemler bir nevi bankalararası
mevduat işlemleri olup, asıl olarak Merkez Bankalarının “likiditenin son merci”
işlevleri gereği kullanılır. Merkez Bankaları genelde para piyasası gecelik vade
faiz oranlarının belirli bir bant içinde oluşmasını hedeflerler. Bu çerçevede,
Merkez Bankaları, gecelik vadede para piyasasında faizler üst sınıra çıktığında,
açık piyasa işlemleri çerçevesinde bankalara teminat karşılığı, likidite verirler,
ya da faizler çok düştüğünde, bankalardan mevduat alarak faizlerin aşırı
dalgalanmasının önüne geçmeye çalışırlar. Gün içinde yapılan bu işlemlere
ilave olarak, Merkez Bankaları, likiditenin son mercii işlevi gereği gün sonunda
kapanamayan ve likidite ihtiyacı olan bankalara likidite verir, likidite fazlası
olan bankalardaki likidite fazlasını ise borçlanarak çeker. Bu uygulamaya “Geç
likidite Penceresi” adı verilir. Ancak Geç Likidite Penceresi faiz oranları, Merkez
Bankasının, gün içi borç verme faiz oranlarından çok daha yüksek, gün içi
borçlanma faiz oranlarından çok daha düşüktür. Ayrıca, depo (mevduat)
işlemlerinin, faiz oranlarının belirli bir bant içinde tutulması ya da gün sonu
likidite imkanı sağlanması amaçları dışında, ülkemizde olduğu gibi doğrudan
likidite kontrolü amacıyla kullanılması da mümkündür. Sonuçta, depo işlemleri
de bir çeşit açık piyasa işlem türüdür.
f) Merkez Bankası likidite senedi ihraç ve erken itfa işlemleri: Merkez
Bankaları, likidite fazlasını doğrudan kendi ihraç edecekleri kısa vadeli “likidite
senetleri” ile de çekebilir likidite sıkışıklığı oluşması durumunda ise gerekli
görürlerse vadesinden önce itfa ederek piyasaya likidite sağlayabilirler.
2- Döviz – Efektif İşlemleri: Merkez Bankaları, tam dalgalı kur politikası
uygulamıyorlarsa, kur politikalarını döviz ve efektif alış ve satışları ile gerçekleştirirler.
Merkez Bankasının döviz ve efektif alış-satışlarının kurlar üzerindeki etkisi yanında
piyasadaki yerli para likiditesi üzerinde de doğrudan etkisi vardır. Merkez Bankası döviz
ve efektif sattığında piyasadaki yerli para likiditesi azalırken, aldığında, piyasadaki yerli
82
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
para likiditesi artacaktır. Merkez Bankaları döviz ve efektif alış-satışlarını asıl olarak
piyasadaki likiditenin kontrolü amacıyla kullanmazlar. Bu nedenle, likidite üzerindeki
etkilerine rağmen, çoğu kez, döviz ve efektif alış satışları standart para politikası araçları
arasında sayılmaz.
3- Reeskont Penceresi: Reeskont penceresi uygulaması, para menkul kıymet
piyasalarının gelişmediği 1980’ler öncesinde Merkez Bankalarının en önemli politika
araçlarından biridir. Bu uygulamada, bankalar, Merkez Bankasınca belirlenen, genelde
kısa vadeli senetleri Merkez Bankasının belirlediği faiz oranlarından iskonto ettirerek
likidite elde ederler. Reeskont politikası uygulaması ile Merkez Bankalarının bankalar
aracılığı ile reel sektör firmalarına da kredi kullandırması söz konusudur ve bu uygulama,
ekonomik büyümenin de önemli bir amaç olduğu eski Merkez Bankacılığı anlayışını
yansıtır. Hatta, geçmişte, Merkez Bankalarının reeskont politikaları ile seçilmiş bazı
sektörleri desteklemesi, bu sektördeki firmaların ticari senetleri karşılığı kredi vermesi söz
konusu olmuştur. Ancak, piyasaların gelişmesi sonucu açık piyasa işlemlerinin
etkinleşmesi ve modern merkez bankacılığı anlayışı nedeniyle, reeskont penceresi artık
çok aktif olarak kullanılan bir araç değildir.
4- Zorunlu Karşılıklar Politikası: Zorunlu karşılık uygulaması, asıl olarak bankalara,
mevduat ve mevduat benzeri yükümlülüklerinin belirli bir oranı kadar tutarı Merkez
Bankası nezdinde bloke ya da serbest mevduatlarında tutma zorunluluğu getirmektedir.
Zorunlu karşılık uygulamasında iki ana amaç hedeflenebilmektedir: (1) Bankacılık
kesiminin vade ve kredi riskini azaltmak amacıyla, varlıklarının belirli bir oranının risksiz
ve likit olarak tutulmasının sağlanması. Böylece, bankaların mevduat çekilişlerinin bir
kısmını kendi kaynakları ile karşılayabilmeleri sağlanmakta, kredi riskleri azaltılmaktadır.
(2) Parasal çarpanın kontrolü yolu ile para arzının kontrol edilmesi.
Günümüzde, bankacılık kesiminin risklerinin kontrol edilmesi amacıyla çok daha etkin
önlemler alınmış, bu risklerin denetimi için Merkez Bankaları bünyesi dışında kuruluşlar
oluşturulmuştur. Dolayısıyla, artık (1).nci amaç önemini kaybetmiştir. Dolayısıyla, artık
zorunlu karşılıklar asıl olarak (2).nci amaç çerçevesinde, para arzının kontrolü amacıyla
kullanılmaktadır.
Ancak, zorunlu karşılık uygulaması, eğer zorunlu karşılıklar için Merkez Bankasınca
maliyet faizi ödenmiyorsa, zorunlu karşılık uygulaması, bankacılık kesiminin ve mevduat
sahiplerinin vergilendirilmesi, bankacılık kesiminin kaynak maliyetinin artırılması anlamına
gelmektedir. Diğer yandan, günümüzde, finansal piyasaların gelişmesi, sermaye
hareketlerinin kolaylaşması ve finansal araçların çeşitlenmesi; zorunlu karşılığa tabi
olmayan mevduata alternatif araçların ve yerli bankalara rakip yabancı bankalarla yerli
diğer kuruluşların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu nedenle, zorunlu karşılık
uygulaması, mevduat alternatifi olan diğer yatırım araçlarına kayışı teşvik etmekte, yerli
bankaları, yabancı bankalar karşısında dezavantajlı konuma getirmektedir. Bu nedenle
genel eğilim, zorunlu karşılık oranlarının azaltılması ve zorunlu karşılıklara faiz
ödenmesidir.
83
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Bu çerçevede, 2008 yılında başlayan küresel finans krizi öncesinde zorunlu karşılık
uygulaması önemini yitirmeye başlayan bir para politikası aracı konumundayken,
finansal krizin etkilerini hafifletmeye yönelik gelişmiş ülke merkez bankalarının kararları
sonrasında artan finansal risklere karşı gelişmekte olan ülke merkez bankaları tarafından
tekrardan aktif olarak kullanılmaya başlamıştır.
Bu açıklamalardan sonra piyasadaki likiditeyi, dolayısıyla para arzını etkileyen işlemleri
aşağıdaki gibi özetleyebiliriz:
Para Tabanı dolayısıyla likidite ne zaman artar?
(1) Net Dış Varlıklar Artarsa
- Merkez Bankası döviz alırsa
(2) Net İç Varlıklar Artarsa
- Merkez Bankası Kamuya kredi verirse
- DİBS alımı yoluyla
- Merkez Bankası bankalara kredi verirse
- Açık Piyasa İşlemleri ile
- repo; ters reponun vadesinin gelmesi,
- TL depo verilmesi; alınan TL Deponun vadesinin gelmesi,
- Reeskont kredileriyle
Para Tabanı dolayısıyla likidite ne zaman azalır?
(1) Net Dış Varlıklar Azalırsa
- Merkez Bankası döviz satarsa
(2) Net İç Varlıklar Azalırsa
- Merkez Bankası Kamu Kredilerini azaltırsa
- DİBS satarsa; portföyündekiler itfa olursa
- Merkez Bankası Bankalara kredilerini azaltırsa
- Açık piyasa işlemleri ile
- ters repo ile; repo işleminin vadesi gelince
- Reeskont kredilerinin vadesi gelince
4.2.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası: Amaçlar,
Araçlar Ve Bünyesindeki Piyasalar
4.2.1. Amaçlar
Türkiye’deki
Merkez
Bankacılığı
tarihçesi,
Merkez
Bankası’nın
“http://www.tcmb.gov.tr” adresinde aşağıdaki şekilde özetlenmektedir.
internetteki
Merkez Bankaları, bugün hemen her ülkede dört ana işlev üstlenmektedir:
84
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
-
Ülke içindeki para arzı, dolayısıyla para piyasasını düzenlemek,
Bankacılık sistemini denetleyen kurum olarak ülkedeki kredi hacmini ve
dağılımını ayarlamak,
Ülkenin altın ve döviz rezervlerini yönetmek, dış ödemelerini
düzenlemek,
Devletin haznedarlığı ya da mali ajanlığı işlevini yerine getirmek.
Klasik Osmanlı düzeninde, yukarıda sayılan dört işlev; hazine, darphane, sarraflar,
vakıflar, bedestenler ve loncaların yüklendiği değişik rollerin bir araya gelmesiyle
görülmüş oluyordu. Tanzimat sonrasında Osmanlı İmparatorluğu'nun izlediği dışa açık
ekonomik ilişkiler, İmparatorluğun para ve kredi sisteminde de yeni düzenlemeleri
zorunlu kıldı. Tanzimat'ın ilanında en önemli nedenlerden biri olan, Kavalalı Mehmet Ali
Paşa'ya karşı yapılan savaş, Osmanlılar'ı önemli para sorunlarıyla karşı karşıya bıraktı.
Dışarıdan borç bulamayan Osmanlı İmparatorluğu ilk kez kağıt para basma yoluna gitti.
Ancak, bu kağıt para hızla değer kaybetti ve çeşitli ayardaki madeni paralar da pek çok
sorun yarattı.
Osmanlı İmparatorluğu, 1844 yılında "Usulü Cedide Üzere Tashihi Ayar" kararnamesiyle
iki metalli bir para sistemi oluşturmaya çalıştı. Bu para reformunun sonuç verebilmesi için
dış ödemelerinde Osmanlı parasının İngiliz parasına karşı kurunu sabit tutmak amacıyla
Galata bankerlerinden Alleon ve Baltazzi ile bir anlaşma yapıldı. Bu anlaşmaya göre
İngiltere ve Fransa'ya yapılacak ödemeler, bankerler tarafından belli bir ödeme
karşılığında, sabit kur üzerinden yapılıyordu ve bu şekilde Osmanlı parasının değerinde
istikrar sağlanmış oluyordu. 1847 yılında Hükümet bu bankerlere Bankı Dersaadet'i
kurma iznini verdi. Böylece Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk defa dış ödemelerde
düzenleme işlevini üstlenen bir banka kurulmuş oldu.
Osmanlı İmparatorluğu'nda bugünkü Merkez Bankası'nın gördüğü işlevlerin bir kısmını
gören bir bankanın kurulması 1856 yılında Fransız-İngiliz ortak sermayesi ile kurulmuş
olan Bankı Osmani'nin, 1863 yılında Bankı Osmani Şahane adını alması ve bir devlet
bankası niteliğini kazanmasıyla olmuştur.
Banka, banknot çıkarma imtiyaz ve tekeline sahip bulunuyordu. Hükümet, imtiyaz süresi
içinde kağıt para çıkarmamayı ve bu konuda başka kuruluşlara izin vermemeyi kabul
ediyordu. Banka, devletin haznedarlığını yapacak, devlet gelirlerini toplayacak ve
Hazine'nin ödemelerini yerine getirecek, ayrıca hazine bonolarını iskonto edecekti. İç ve
dış borçlara ilişkin faiz ve anapara ödemelerini sadece Osmanlı Bankası yapacaktı.
Banka'nın sermayesi 135.000 hisseden oluşuyordu. Hisse senetlerinin 80.000'i İngiliz,
50.000'i Fransız grubu tarafından satın alınmış, 5.000'i Osmanlı'lara ayrılmıştı.
CUMHURİYET DÖNEMİ
Cumhuriyet'in kurulmasından sonraki ilk yıllarda süresi 1925 yılında dolacak olan Osmanlı
Bankası'nın imtiyazının uzatılması sorunuyla karşılaşıldı. Cumhuriyet yöneticileri,
ekonomik durumun yeni bir banka kurmaya olanak vermemesi üzerine, Osmanlı
85
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Bankası'nın imtiyaz süresini 1935 yılına kadar uzattılar. Yalnız yeni anlaşmada
Hükümet'in banknot ihraç edebilecek bir devlet bankası kurması halinde Osmanlı
Bankası'nın itiraz hakkı olmayacağını belirten bir hüküm yer alıyordu.
1926 yılından itibaren bir Merkez Bankası kurulması için hazırlıklara girişilmiş, 11 Haziran
1930'da 1715 Sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu kabul edilerek 3 Ekim
1931'de Banka kurulmuş ve resmen çalışmaya 1 Ocak 1932'de başlamıştır. Banka ilk
kurulduğunda 30 yıl süreli banknot ihracı imtiyazına sahipti. 1955 yılında yapılan
değişiklikle banknot ihraç imtiyazı 1999 yılına kadar, 25 Nisan 1994 yılında yapılan ikinci
bir değişiklikle de süresiz olarak uzatılmıştır.
1930 yılında çıkarılan 1715 Sayılı Kanun, 26 Ocak 1970'te 1211 Sayılı Kanun kabul
edilinceye kadar 40 yıl yürürlükte kalmıştır. 1715 Sayılı Kanun ile kurulan ilk Merkez
Bankası'nın kuruluş yasasında bankanın temel amacı, ülkenin ekonomik kalkınmasına
yardım etmek olarak belirlenmiştir. Bu amacı gerçekleştirmek için Bankaya;
-
Reeskont oranını belirlemek ve para piyasasını düzenlemek,
Hazine işlemleri yapmak,
Hükümet'le ortaklaşa Türk parasının değerinin korunmasına yönelik
tüm önlemleri almak görevleri verilmiştir.
Yürürlükte kaldığı sürede, 1715 Sayılı Kanun'da çeşitli defalar değişiklik yapılarak, günün
koşullarına uydurulmaya çalışılmıştır. Kanun'da yapılan değişiklikler daha çok Hazine'ye
ve KİT'lere daha fazla kredi verilmesini sağlamaya yönelik olmuştur. Bu nedenle de
Banka'nın temel işlevi, etkin bir para politikası yürütmekten çok, kamu kesiminin
finansman açığını kapatmaya yönelmiştir.
1960'lı yıllarda planlı dönemin başlaması ile 1930 yılından beri yürürlükte olan Merkez
Bankası Kanunu'nun dengeli kalkınma için gerekli bir para programının yürütülebilmesine
uygun olmadığı gerekçesiyle 1715 Sayılı Kanun'da, Merkez Bankası'nın para ve kredi
politikalarının planın öngördüğü ilkelere göre yürütülebilmesini sağlayacak biçimde
değişiklik yapılmıştır. Aynı amaçla, 26 Ocak 1970 tarihinde kabul edilen 1211 Sayılı
Kanun'la Merkez Bankası günün ekonomik koşullarına uygun olarak organize edilmiş,
görev ve yetkileri yeniden düzenlenmiştir. 1211 Sayılı Kanun'a göre Banka'nın temel
görevleri para ve kredi politikasını yürütmek, paranın değerinin korunmasına ilişkin
önlemler almak, para basma ve ödünç para verme işlemlerini düzenlemektir.
1986 yılında açık piyasa işlemlerinin yürütülebilmesi gibi yeni ihtiyaçları karşılayabilmek
için, 1211 Sayılı Merkez Bankası Kanunu'nun 3291 Sayılı Kanun ile değiştirilen şekli
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'na bugünkü görev ve yetkileri tanımaktadır:”
Yukarıda da görüldüğü üzere, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB)’na verilen
görevler, biraz gecikmeli de olsa, dünya merkez bankacılığı anlayışındaki değişikliklere
paralel bir seyir izlemiştir.
86
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
25 Nisan 2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile yapılan değişiklikler öncesinde 14 Ocak 1970
tarih, 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu’nun 4’üncü Maddesinde
TCMB'ye verilen görevlerden ilki aşağıdaki gibidir:
"Bankanın temel görevleri bu Kanun hükümlerine göre ve ekonomik gelişmeye yardım
etmek amacıyla;
a) Para ve kredi politikasını, kalkınma planları ve yıllık programlar gözönünde
bulundurularak ekonominin gereklerine göre ve fiyat istikrarını sağlayacak bir tarzda
yürütmek ...”
Görüldüğü üzere, daha görevlerin ilkinde, “Para ve kredi politikasını, kalkınma planları ve
yıllık programlar gözönünde bulundurularak ekonominin gereklerine göre ve fiyat istikrarını
sağlayacak bir tarzda yürütmek” diyerek, Yasa, Merkez Bankasının görev tanımını net olarak
belirlememiştir.
Yasanın 2001 Mayıs ayında değiştirilmeden önceki hali aynı zamanda modern merkez
bankacılığı ilkelerine aykırı olarak, TCMB’ye bütçe finansmanı amacıyla Hazine’ye kısa vadeli
avans verilmesi görevi ile kamu kurumlarına avans verilmesi yetkisini içermekteydi.
Ancak, Mayıs 2001’de yapılan değişikliklerle TCMB, artık modern merkez bankacılığı
ilkelerine uygun olan bir Yasaya sahiptir. Değiştirilen şekli ile 1211 sayılı Yasa’nın “temel
görev ve yetkiler”i düzenleyen 4’üncü maddesi şu şekildedir:
“Madde 4- (25.4.2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile değiştirilen şekli) Bankanın temel amacı
fiyat istikrarını sağlamaktır. Banka, fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı para
politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisi belirler.
Banka, fiyat istikrarını sağlama amacı ile çelişmemek kaydıyla Hükümetin büyüme ve
istihdam politikalarını destekler.
Bankanın temel görev ve yetkileri şunlardır:
I- Bankanın temel görevleri;
a) Açık piyasa işlemleri yapmak,
b) Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak
ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini
belirlemek, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz
ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve
diğer türev işlemlerini yapmak,
c) Bankaların ve Bankaca uygun görülecek diğer mali kurumların yükümlülüklerini esas
alarak zorunlu karşılıklar ve umumi disponibilite ile ilgili usul ve esasları belirlemek,
87
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
d) Reeskont ve avans işlemleri yapmak,
e) Ülke altın ve döviz rezervlerini yönetmek,
f) Türk Lirasının hacim ve tedavülünü düzenlemek, ödeme ve menkul kıymet transferi ve
mutabakat sistemleri kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini ve
denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak, ödemeler için elektronik ortam da dahil
olmak üzere kullanılacak yöntemleri ve araçları belirlemek,
g) Finansal sistemde istikrarı sağlayıcı ve para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici
tedbirleri almak,
h) Mali piyasaları izlemek,
i) Bankalardaki mevduatın vade ve türleri ile özel finans kurumlarındaki katılma
hesaplarının vadelerini belirlemektir.
II- Bankanın temel yetkileri;
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
Türkiyede banknot ihracı imtiyazı tek elden Bankaya aittir.
Banka, Hükümetle birlikte enflasyon hedefini tespit eder, buna uyumlu olarak para
politikasını belirler. Banka, para politikasının uygulanmasında tek yetkili ve sorumludur.
Banka, fiyat istikrarını sağlamak amacıyla bu Kanunda belirtilen para politikası araçlarını
kullanmaya, uygun bulacağı diğer para politikası araçlarını da doğrudan belirlemeye ve
uygulamaya yetkilidir.
Banka, olağanüstü hallerde ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonunun kaynaklarının ihtiyacı
karşılamaması durumunda, belirleyeceği usul ve esaslara göre bu Fona avans vermeye
yetkilidir.
Banka, nihai kredi mercii olarak bankalara kredi verme işlerini yürütür.
Banka, bankaların ödünç para verme işlemlerinde ve mevduat kabulünde
uygulayacakları faiz oranlarını, belirleyeceği usul ve esaslara göre bankalardan istemeye
yetkilidir.
Banka, mali piyasaları izlemek amacıyla bankalar ve diğer mali kurumlardan ve bunları
düzenlemek ve denetlemekle görevli kurum ve kuruluşlardan gerekli bilgileri istemeye
ve istatistiki bilgi toplamaya yetkilidir.
III- Bankanın başlıca müşavirlik görevleri;
a) Banka, Hükümetin mali ve ekonomik müşaviri, mali ajanı ve haznedarıdır. Bankanın
Hükümetle ilişkisi, Başbakan aracılığı ile sağlanır.
b) Banka, finansal sistemle ilgili olarak istenilecek hususlarda Hükümete görüş verir.
c) Banka, bankalar ve uygun göreceği diğer mali kurumlar hakkındaki görüşlerini ve
tespitlerini Başbakanlık ile bu kurum ve kuruluşları düzenleme ve denetleme yetkisine
sahip kuruluşlara bildirebilir.
Banka, bu Kanunla ve mevzuatla kendisine verilen yetki ve görevlerle ilgili olarak
düzenlemeler yapmaya ve bunları uygulamaya, bu düzenlemelere tabi kurum ve kuruluşlar
nezdinde bunlara uygun hareket edilip edilmediğini ve kendisine gönderilen bilgilerin doğru
olup olmadığını denetlemeye görevli ve yetkilidir.
88
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Banka, bu Kanun ile kendisine verilen görev ve yetkileri, kendi sorumluluğu altında bağımsız
olarak yerine getirir ve kullanır.
Banka, para politikası araçlarının kullanımı sırasında işlem yaptığı banka, kişi veya kurumun
iflası halinde, alacaklı olduğu miktar ve faizi için iflas masasına imtiyazlı alacaklı sıfatıyla
iştirak eder.
Banka mensuplarının görevlerini yerine getirmelerinden doğan tazminat davaları ancak
Banka aleyhine açılabilir. Bankanın rücu hakkı saklıdır.”
Görüldüğü üzere, 1211 sayılı TCMB Kanunu’nda “Bankanın temel amacı fiyat istikrarını
sağlamaktır. Banka, fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı para politikasını ve
kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisi belirler. Banka, fiyat istikrarını
sağlama amacı ile çelişmemek kaydıyla Hükümetin büyüme ve istihdam politikalarını
destekler.” ifadeleriyle;
1- TCMB’nin asli görevinin fiyat istikrarı olduğu,
2- TCMB’nin fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı politikalarda araç
bağımsızlığına sahip olduğu,
3- Büyümeyi ve istihdamı ancak fiyat istikrarı ile çelişmemek kaydıyla dikkate
alacağı,
hüküm altına alınmıştır.
4.2.2. Araçlar Ve Bünyesindeki Piyasalar
Merkez Bankasının hedefe ulaşmak için kullanabileceği para politikası araçları ve araçları
uygulama yöntemleri aşağıda özet olarak yer almaktadır. Bu araçlar özetle:
I. Açık Piyasa İşlemleri
II. Döviz Müdahaleleri, Alım-Satımları (İhale)
III. Reeskont Penceresi İşlemleri
IV. Zorunlu Karşılıklar
4.2.2.1. Açık Piyasa İşlemleri
1211 sayılı TCMB Kanunu’nun 52’nci maddesi açık piyasa işlemlerine ilişkin düzenlemeleri
içermektedir :
“Madde 52: Banka para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonominin
likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, Türk Lirası karşılığında menkul kıymet
kesin alım satımı, geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri, menkul
kıymetlerin ödünç alınıp verilmesi, Türk Lirası depo alınması ve verilmesi gibi açık piyasa
işlemlerini yapabilir ve bu işlemlere aracılık edebilir. Bankaca başvurulacak açık piyasa
89
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
işlemleri ile bu işlemlerle ilgili usul ve esaslar, açık piyasa işlemlerine konu olacak yüksek
likiditeye sahip ve az riskli araçlar Bankaca belirlenir.
Banka, açık piyasa işlemleri çerçevesinde kendi nam ve hesabına vadesi 91 günü aşmayan,
ikincil piyasada alınıp satılabilen likidite senetleri ihraç edebilir. Ancak, likidite senetlerinin
devamlı bir alternatif yatırım aracı olma niteliği kazanmasının engellenmesi, ihraçlarının
sadece açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla sınırlı tutulması hususları göz
önünde bulundurulur. Bankanın geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım
işlemleri ile Türk Lirası depo işlemlerinin anlaşma süresi 91 günü aşamaz, sürenin başlangıcı
işlemlerin valör tarihidir.
Banka, bu madde kapsamına giren işlemlerle ilgili kurum ve kuruluşları; bankalar ve 2499
sayılı Sermaye Piyasası Kanununa göre belirlenen aracı kurumlar arasından işlemin özelliğini
göz önünde bulundurarak tespit etmeye yetkilidir.
Açık piyasa işlemleri, yalnızca para politikası amaçları için yürütülür ve Hazineye, kamu
kurum ve kuruluşları ile diğer kurum ve kuruluşlara kredi amacıyla yapılamaz.”
Merkez Bankaları, para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonomideki
likiditenin etkin bir şekilde düzenlenmesini sağlamak amacıyla açık piyasa işlemleri (APİ)
yapmaktadır. Açık piyasa işlemleri, günümüz merkez bankacılığının en etkin para politikası
aracıdır. Bu uygulamada faiz oranları ve işlem miktarı Merkez Bankasının inisiyatifindedir.
Uygulama başarısı için finansal piyasaların gelişmiş, ikincil piyasanın derinleşmiş olması
gerekir.
TCMB açık piyasa işlemlerini iki birim aracılığı ile gerçekleştirir. Bunlar; Açık Piyasa İşlemleri
Müdürlüğü ile Para Piyasaları Müdürlüğüdür.
1- Açık Piyasa İşlemleri (APİ) Müdürlüğü:
Açık piyasa işlemlerine ilişkin temel özellikler çok özet olarak aşağıdadır:
İşlem Çeşitleri:
 Likidite açığı ya da fazlalığının geçici olduğu koşullarda:
 Repo: Likidite sıkışıklığında piyasanın kısa vadede, geçici süre için fonlanmasıdır.
Merkez Bankası, repoya konu olan menkul kıymetleri (DİBS’leri) işlemin vadesinde
geri satmak üzere, belirli bir süre için satın alır, piyasaya likidite enjekte eder.
İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. (Literatürdeki tanımı ile karışıklığa sebep
vermemek için, Merkez Bankası Repo işlemi yaptığında katılımcılara “repo yapma”
imkanı, bir başka deyişle Merkez Bankasından borç alma imkanı tanıdığını
düşünmek gerekmektedir.)
 Ters Repo: Piyasadaki likidite fazlalığının geçici süre için piyasadan çekilmesidir.
Merkez Bankası, portföyündeki menkul kıymetleri (DİBS’leri) işlemin vadesinde
geri almak üzere, belirli bir süre için satarak piyasadaki likidite fazlalığını çeker.
İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. (Literatürdeki tanımı ile karışıklığa sebep
vermemek için Merkez Bankasının Ters Repo işlemi yaptığında katılımcılara “ters
o
90
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
repo yapma” imkanı, bir başka deyişle Merkez Bankasına borç verme imkanı
tanıdığını düşünmek gerekmektedir.)
 Likidite açığı ya da fazlalığının kalıcı olduğu koşullarda:
 Doğrudan Alım: Piyasada kalıcı bir likidite sıkışıklığı varsa, Merkez Bankası eksik
olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satın alarak, piyasaya likidite sağlar.
 Doğrudan Satım: Piyasada kalıcı olarak likidite fazlası varsa, Merkez Bankası
fazla olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satarak piyasadaki likidite
fazlasını çeker.
 Likidite Senetleri İhracı: Likidite senetleri, piyasadaki likiditenin düzenlenmesi
ve açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla, Merkez Bankası
tarafından kendi nam ve hesabına, 91 günü aşmayan vadelerde, iskontolu olarak
ihraç edilen, kıymetli evrak niteliğini haiz senetlerdir. 1211 sayılı TCMB
Kanunu’nun 52’nci maddesi (25.4.2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile değiştirilen
şekli) esas alınarak hazırlanan ve 5 Ekim 2006 tarih, 26310 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanan
“Likidite
Senetleri
Hakkında
Tebliğ”,
(www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/piyasalar/likidite.pdf) konuya ilişkin ayrıntılı
düzenleme içermektedir.
o
Kullanılan Yöntemler:
 İhale Yöntemi:
 Geleneksel yöntem: Kazanan her teklif kendi faizinden/fiyatından işlem
görür.
 Miktar yöntemi: İhale faizi/fiyatı ve miktarı TCMB tarafından belirlenir.
İhale tutarı kuruluşlara tekliflerinin toplam teklif miktarına oranına göre
dağıtılır.
 Son fiyat yöntemi: İhale teklifleri sıralanır. İhalede satılmak istenen tutara
ulaşılana kadar tüm tekliflere ihaleyi kazanan en son teklifin fiyatı/faiz
oranı uygulanır.
 İhale bilgileri piyasaya Reuters servisi veya Merkez Bankası Ödeme
Sistemleri İhale Sistemi (İHS) aracılığıyla duyurulur.
 Teklifler İHS aracılığı ile alınır.
 Standart repo, ters repo ihale saati genelde 11:00’dir. Ayrıca, gün içi
likidite gelişmelerine göre Gün İçi Repo İhaleleri herhangi bir saatte
açılabilir.
 Kotasyon Yöntemi:
 Kotasyon yönteminde faiz ya da fiyat TCMB tarafından belirlenir.
 TCMB’nin İMKB Tahvil-Bono Piyasası, Repo-Ters Repo Pazarında yaptığı
işlemler kotasyon yöntemi ile gerçekleştirilir. Bu piyasada TCMB, alış ve
satış kotasyonlarını girerek işlem yapmaktadır.
 TCMB, piyasa yapıcılığı sistemini desteklemek amacıyla piyasa yapıcısı
bankalara
açık
piyasa
işlemleri
çerçevesinde
likidite
imkanı
sağlamaktadır. Söz konusu likidite imkanı, piyasa yapıcısı bankaların,
22.07.2002
tarihinden
itibaren
Hazine’nin
DİBS
ihraçlarından
aldıkları/alacakları ve itfa edilmemiş olanların ihraç değerlerinin %7’si
ile sınırlıdır.
91
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
 Piyasa yapıcısı bankalar, sağlanan % 7’lik likidite imkanının tamamını
kotasyon yolu ile yapılacak repo işlemleri için kullanabildikleri gibi, söz
konusu likidite imkanının en fazla %40’ını, Hazine Müsteşarlığı’nca ölçüt
kıymet
kabul
edilen
DİBS’leri
TCMB’ye
satmak
için
de
kullanabilmektedirler.
o
Katılımcılar:
 Tüm bankalar ve belirlenen kriterlere göre seçilmiş bazı aracı kurumlar.
Aracı Kurumlar İçin Üyelik Şartları:
 Sermaye Piyasası Kurulundan halka arza aracılık, portföy yöneticiliği,
yatırım danışmanlığı, repo ve ters repo yapma, alım ve satıma aracılık etme yetki
belgesi almak,
 Asgari 6 milyon TL ödenmiş sermayesi olmak,
 TCMB tarafından istenen diğer belgeleri tamamlamak,
 Merkez Bankası nezdindeki DİBS bloke deposunda Resmi Gazete
fiyatları ile değerlenmiş, ödenmiş sermayelerinin en az %10’unu karşılayacak tutarda
DİBS bulundurmak,
 TCMB nezdinde (üyeliğe kabul edildikten sonra, işlem yapabilmek için)
teminat bulundurmak.
o

Teminatlar:
 Açık piyasa işlemi yapmaya yetkili kuruluşlar, Merkez Bankası ile repo
işlemi yapabilmek için açık piyasa işlemleri teminatı bulundurmakla yükümlüdürler.

Teminat Olarak Kabul Edilen Değerler:
 DİBS,
 Döviz deposu, efektif deposu,
 Yabancı bono/tahvil,
 Likidite Senedi,
 Eurobond
o
Bazı Önemli Bilgiler:
 Repo ve ters repo işlem vadesi 91 günü aşamaz.
 İşlemlerden komisyon ya da masraf alınmaz.
 Repo ve ters repo işlemlerinde Resmi Gazete fiyatları kullanılır.
 Repo işlemlerine kabul edilen kıymetler ile teminat olarak kabul
edilecek kıymetlerin piyasa değerlerinin (DİBS ve likidite senetleri için Resmi
Gazete değerleri) belirlenmiş oranlar ile iskonto edilmiş toplam değerleri, repo
işlemleri tutarı ile faizleri toplamından az olamaz.
 Doğrudan satın alınacak kıymetlerde vade sınırı yoktur.
 Kamunun ihraç ettiği kıymetler birincil piyasadan alınamaz.
 Likidite senetleri ihraç ve erken itfa işlemleri dışındaki açık piyasa
işlemleri sadece DİBS karşılığında gerçekleştirilmektedir.

92
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Aracı Kurumlar İçin Üyelik Şartları:
 Sermaye Piyasası Kurulundan halka arza aracılık, portföy yöneticiliği,
yatırım danışmanlığı, repo ve ters repo yapma, alım ve satıma aracılık etme yetki
belgesi almak,
 Asgari 6 milyon TL ödenmiş sermayesi olmak,
 TCMB tarafından istenen diğer belgeleri tamamlamak,
 Merkez Bankası nezdindeki DİBS bloke deposunda Resmi Gazete
fiyatları ile değerlenmiş, ödenmiş sermayelerinin en az %10’unu karşılayacak tutarda
DİBS bulundurmak,
 TCMB nezdinde (üyeliğe kabul edildikten sonra, işlem yapabilmek için)
teminat bulundurmak.
o
2- Para Piyasaları Müdürlüğü :
Bankalararası Para Piyasası, TCMB Para Piyasaları Müdürlüğü bünyesinde faaliyet
gösteren bir piyasadır. Bu piyasa, bankalararası rezerv hareketlerini teşvik etmek,
bankacılık sisteminde kaynakların daha verimli kullanılmasını sağlamak ve likiditenin
bankalar arasında dengeli dağılımına yardımcı olmak, bu çerçevede bankalararası
işlemlere garantör sıfatıyla aracılık etmek (blind-broker) ve TCMB’nin açık piyasa işlemleri
çerçevesinde Türk Lirası depo işlemlerini gerçekleştirmek amaçları ile 2 Nisan 1986’da
kurulmuştur. Ancak, 2002 yılı Aralık ayından itibaren TCMB, bankalararası piyasaların
daha sağlıklı gelişmesini teşvik etmek amacıyla, bu piyasadaki aracılık faaliyetine son
vermiştir. Söz konusu tarihten itibaren bu piyasada Türk Lirası depo işlemleri sadece
TCMB adına gerçekleştirilmektedir.
Mevcut durumda, Bankalararası Para Piyasasında, para politikası hedefleri doğrultusunda
para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, açık
piyasa işlemleri çerçevesinde Türk Lirası depo işlemleri ile Merkez Bankasının nihai kredi
mercii fonksiyonu çerçevesinde sisteme gün içi ve gün sonu kredi verilmesi işlemleri
gerçekleştirilmektedir.
Bankalararası Para Piyasasındaki işlemlere ilişkin temel bilgiler aşağıdadır:

Katılımcılar:
 Sadece bankalar
İşlem Çeşitleri

 Gün İçi Likidite (GİL) İmkanı:
 Gün içinde likidite ihtiyacı olan bankalar, gün sonuna kadar ödemek
üzere, faiz ödemeden, teminatları karşılığında, limitleri dahilinde TCMB’den
borçlanabilirler.
 Sadece GİL işlemlerinde komisyon söz konusu olup, komisyon oranı
anaparanın milyonda 48’idir.
93
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI

TL Depo İşlemleri:
Mevcut durumda, TCMB, bu piyasada gecelik (O/N) vadede TL borç alma ve borç
verme faizlerini ilan eder. Söz konusu kotasyonlardan borç almak isteyen
bankalar, bu piyasaya başvurarak teminatları karşılığında ve limitleri dahilinde
borç alabilir, ya da limitsiz olarak borç verebilirler. Dolayısıyla, TL depo
işlemleri de açık piyasa işlemleri çerçevesinde bir tür likidite kontrol
aracıdır ve aktif olarak gecelik faizlerin aşırı dalgalanmasının önüne
geçilmesi amacı ile kullanılır.
 TL Depo Alım İhalesi İşlemleri:
 TCMB, O/N depo işlemlerine ilave olarak, vadeli TL depo alım ihaleleri
ile de likidite çekebilmektedir.
 TL depo alım ihalelerinde faiz teklifleri 1 baz puan ve katları şeklinde
verilir. %13.01, %13.07, %13.15 gibi...

Geç Likidite Penceresi İşlemleri
 Likiditenin Son Mercii Fonksiyonu çerçevesinde ihtiyacı olan bankalar,
her gün saat 16:00 - 17:00 zorunlu karşılıkların tesis süresinin son iş gününde ise
16:00 – 17:15 arasında gecelik vadede teminatları karşılığında limitsiz olarak
TCMB’den borçlanabilirler. Aynı şekilde TCMB alış kotasyonundan da borç verebilirler.
Ancak, faiz oranları gün içinde ilan edilen kotasyonlardan alışta daha düşük, satışta
daha yüksektir.

Teminatlar:
 Bu piyasada bankalar işlem yapmak için teminat
zorundadırlar.
 Borçlanma tutarının üzerinde teminat getirilmesi zorunludur.

yatırmak
Teminat Olarak Kabul Edilen Değerler:





DİBS,
Döviz deposu, efektif deposu,
Yabancı devletler ve hazinelerince ihraç edilmiş bono/tahvil,
Likidite Senetleri,
Eurobond.
Bankalararası Para Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlerin yanısıra, Merkez Bankası
Yasası’nın 40’ıncı maddesinin (I) numaralı fıkrasının (c) bendi kapsamında Bankacılık
sisteminde belirsizlik ve güvensizlik oluşması ve fon çekilişlerinin hızlanması halinde,
haklarında belirsizlik ve güvensizlik oluşan, ödeme kabiliyeti olan bankalara, TCMB
tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre Likidite Desteği Kredisi kullandırılması
işlemleri de bu Müdürlük tarafından gerçekleştirilmektedir. Söz konusu kredi bankaların
öz kaynaklarının iki katı ile sınırlı olmak üzere, teminat karşılığında, avans şeklinde, birer
aylık vadelerde ve en fazla bir yıl süreyle kullandırılabilir.
94
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Diğer yandan, olağanüstü hallerde Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’nun (Fon)
kaynaklarının ihtiyacını karşılamaması durumunda Fon’a verilecek avans işlemlerini,
Fon’un görüşünü alarak TCMB tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre
gerçekleştirmek bu Müdürlüğün görevleri arasında yer almaktadır.
4.2.2.2. Döviz ve Efektif İşlemleri
Döviz ve efektif işlemlerine ilişkin hükümler, 1211 sayılı TCMB Kanunu’nun temel görev ve
yetkileri düzenleyen 4’üncü maddesinde yer almaktadır:
“Madde 4-b: Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli
tedbirleri almak ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik
kur rejimini belirlemek, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için
döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve
diğer türev işlemlerini yapmak.”
Diğer taraftan, Kanun’un 53’üncü maddesi altın ve döviz ile ilgili işlemleri düzenlemektedir:
“Madde 53-a: Banka, uyguladığı para politikası çerçevesinde, Türk Lirasının yabancı paralar
karşısındaki değerini belirlemek amacıyla, döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve
satımı ile şartları önceden belirlenmek suretiyle dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer
türev işlemleri yapabilir.”
Yukarıdaki maddelere göre kur rejimi, TCMB ve Hükümet tarafından ortaklaşa belirlenirken,
kur rejimi çerçevesindeki kur politikası, diğer bir deyişle döviz alım ve satım kararları TCMB
yetkisindedir. Kur politikası, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü’nce yürütülmektedir.
Yasasındaki yetkiye dayanarak, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü, döviz ve efektif
karşılığında işlem yapmaktadır.
Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün işlemlerine ilişkin özet bilgiler aşağıdadır:

Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün Görevleri:
 Döviz piyasasını yakından takip etmek para politikası ve piyasaların
gerektirdiği durumlarda döviz piyasalarına müdahale etmek,
 TCMB tarafından günlük olarak ilan edilen gösterge kurlarını ve alım satıma
konu olmayan dövizlere ilişkin bilgi amaçlı kurları belirlemek,
 TL’nin yurtdışı piyasalarda döviz karşılığında işlem görmesini sağlamak
amacıyla TL banknot göndermek,
 Bankaların TCMB nezdinde açtırmış oldukları İki Gün İhbarlı DTH
hesaplarına ait döviz ve efektif yatırma ve döviz çekme işlerini takip etmek,
 Piyasa katılımcılarıyla döviz karşılığı efektif alım-satım işlemleri yapmak.
 Döviz depo piyasasındaki bankalararasında gerçekleştirilen işlemlere
aracılık etmek.
95
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI

Piyasa Katılımcıları:
 Bankalar

Gösterge Niteliğindeki Kurların Belirlenmesi:
 1 Nisan 2002 tarihinden itibaren Bankamızca her iş günü saat 10:3015:30 arasında her bir saatte (10:30, 11:30, 12:30, 13:30, 14:30, 15:30)
bankalararası döviz piyasasında 1 milyon ABD doları karşılığında Türk lirası kotasyon
veren bankaların alım ve satım fiyatlarının ortalamalarının ortalaması tespit
edilmekte ve bu 6 ortalamanın aritmetik ortalaması Merkez Bankasınca saat 15:30
itibarıyla belirlenen gösterge niteliğindeki 1 ABD doları döviz satış kuru olmaktadır.
 Uluslararası piyasalardaki çapraz kurlar da benzer şekilde yukarıda
belirtilen saatlerde tespit edilmekte ve ABD doları dışında Merkez Bankasınca ilan
edilmekte olan diğer döviz kurları söz konusu çapraz kurların aritmetik ortalamaları
esas alınarak hesaplanmaktadır.
 “Reuters” sayfasında saat 15:30’da USD/TL ve EUR/TL döviz alım/satım
kurları ve EUR/USD çapraz kuru ilan edilmektedir.
TCMB, Şubat 2001 tarihinden itibaren dalgalı kur rejimi çerçevesinde kur politikasını
uygulamakta ve kurlara, aşırı dalgalanma dışında, müdahale etmemektedir. Dalgalı kur
politikası uygulamasında TCMB tarafından belirlenen herhangi bir kur hedefi bulunmadığı
için, döviz müdahaleleri, alım ve satımları seviyeye değil, aşırı oynaklığa yönelik olmakta,
para politikası aracı olarak kullanılmamaktadır.
Bununla birlikte, TCMB, yüksek düzeydeki kamu borç servisi, maliyeti yüksek döviz
yükümlülükleri ve güven tesisi için rezerv biriktirme yoluna gitmekte, döviz arzının arttığı
dönemlerde döviz rezervlerini ılımlı bir biçimde arttırmak için günlük döviz alım ihaleleri
düzenlenmektedir. Döviz alım ihalelerinin yanısıra, döviz piyasasında derinliğin
kaybolmasına bağlı olarak sağlıksız fiyat oluşumları gözlenmesi durumunda döviz
likiditesini destekleyerek döviz piyasasının sağlıklı çalışmasını sağlamak amacıyla döviz
satım ihaleleri yoluyla piyasaya döviz likiditesi sağlanabilmektedir.
Mevcut uygulama çerçevesinde kurlar ekonominin kendi dengelerine göre oluşmaya
başlamıştır. Dalgalı kur rejiminde kurlar ekonominin barometresi görevini üstlenmekte;
 Ekonomik politikalardaki tutarsızlığı,
 Yapısal reformlardaki aksamaları,
daha net bir şekilde yansıtmaktadır. Gelişen ve değişen koşullar çerçevesinde, dalgalı kur
rejimi uygulamasının global bazda kabul gördüğü söylenebilmektedir.

Dalgalı kur rejiminde, kurların düzeyini ne belirler ?
Ekonominin temelleri, uygulanan ekonomik program ve bekleyişler dalgalı kur rejiminde
kurların düzeyini belirlemektedir. Örneğin;

Ülkelerarası faiz oranı farklılıkları:
96
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Uluslararası sermayenin, faiz oranlarının göreli olarak daha yüksek olduğu
ülkelere yönelmesi, o ülkelerin para biriminin değer kazanmasına, tersi
hareket ise değer kaybetmesine yol açmaktadır.

Ülkelerarası büyüme oranı farklılıkları:
Daha hızlı büyüyen ülkelerin daha çok yabancı sermaye çekmesi veya hızlı
büyüme sonrasında enflasyonu kontrol etmek için faizlerin yükselmesi
beklentisi döviz kurlarının seviyesini etkilemektedir.

Göreli fiyat seviyesi:
Yurtiçi fiyatların yurtdışı fiyatlara göreli olarak artması, yerel paranın değer
kaybetmesine, azalması ise yerel paranın değer kazanmasına yol
açmaktadır.

Ödemeler dengesi:
Ödemeler dengesi açık veren ülkenin parası değer kaybederken, fazla
veren ülkenin parası değer kazanmaktadır.
Ancak, orta ve uzun vadede yukarıda örneklendirilen makro ekonomik temellerle uyumlu
hareket eden döviz kurlarının, kısa vadede bu temellerden bağımsız hareket etmesi de
söz konusu olabilmektedir. Bunun temel nedeni, literatürde gürültücü işlemci, “noisy
traders” adı verilen, çok kısa vadede işlem yapan ve ekonomik göstergelerden ziyade
piyasa psikolojisine, teknik analize, siyasetçilerin açıklamalarına, likidite analizine ve
tavsiye üzerine hareket eden, hareketleri birbirini etkileyen işlemcilerin varlığıdır. Makro
ekonomik temellerden bağımsız hareket eden işlemler zaman zaman toplam piyasa
hacminin yüzde 90’ına ulaşmaktadır. Dolayısıyla, kurların düzeyini sistematik olarak
önceden doğru tahmin edebilmek mümkün değildir.
4.2.2.3. Reeskont Penceresi
Reeskont penceresine ilişkin düzenleme, 1211 sayılı TCMB Kanunu’nun 5’inci kısım, 1’inci
bölümde yer alan “Kredi müesseseleriyle işlemler”de, “Senet ve vesikaların reeskonta ve
avansa kabulü” başlıklı 45’inci maddesinde yer almaktadır:
“Madde 45: Banka, muteber saydığı asgari üç imzayı taşımak ve vadelerine en çok 120 gün
kalmış olmak şartıyla ve kendi belirleyeceği esaslar dahilinde bankalar tarafından verilecek
ticari senet ve vesikaları reeskonta kabul edebilir. Reeskonta kabul edilecek ticari senet
türleri ve diğer koşullar Bankaca belirlenir. Bu madde gereğince verilecek kredilerin en
yüksek sınırı ve kredi türlerine göre limitleri, para politikası ilkeleri göz önünde tutulmak
suretiyle Bankaca belirlenir.
Banka reeskonta kabul edebileceği senetler karşılığında avans da verebilir.”
TCMB’de reeskont penceresi uygulaması Para Piyasaları Müdürlüğü’nün görev alanına
girmektedir.
97
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
TCMB, 1990’lı yılların başına kadar, ekonominin üretim kapasitesinin artırılabilmesi için
birçok sektöre yatırım, tevsii (varolan fabrikaları genişletme, geliştirme) ve işletme
kredileri ile ihracatı teşvik kredileri vermiştir. Ancak; son yıllarda modern merkez
bankacılığında meydana gelen değişmeleri ve piyasa ekonomisinin gelişmesine bağlı
olarak açık piyasa işlemlerinin daha etkili olarak kullanılmaya başlanmasını da gözönünde
bulunduran TCMB, bu türden kalkınma amaçlı kredileri durdurmuştur. Artık, ekonomik
kalkınmanın daha sağlıklı sürdürülebileceği, kaynakların daha rasyonel dağılımına ve uzun
vadeli planlamaya imkan tanıyan kararların alınmasını olanaklı kılan fiyat istikrarını
sağlamayı hedeflemiştir.
4.2.2.4. Zorunlu Karşılıklar
Zorunlu karşılıklara ilişkin yetki TCMB Kanunu’nun “Para-kredi konusunda Bankanın görev
ve yetkileri” başlıklı 40’ıncı maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre;
“Madde 40 II: Bankalar ve elektronik ödeme araçlarını çıkaran kuruluşlar da dahil olmak
üzere Bankaca uygun görülecek diğer mali kuruluşlar, Banka nezdinde açılacak hesaplarda
yükümlülükleri esas alınarak, nakden zorunlu karşılık tesis ederler. Zorunlu karşılığa tabi
yükümlülüklerin kapsamı, zorunlu karşılıkların oranı, tesis süresi ve bu yükümlülükler için
tesis edilen karşılıklara gerektiğinde ödenecek faiz oranı, mevduat veya katılım fonlarından
olağanüstü çekilişler ile birleşme, devir ve bölünme hallerinde yapılacak işlemler de dahil
olmak üzere uygulamaya yönelik her türlü usul ve esaslar Bankaca belirlenir.
Yukarıda belirtilen kuruluşların taahhütlerine karşı bulunduracakları umumi disponibilitenin
nitelik ve oranı gerektiğinde Bankaca tespit edilir.
Bankaca yapılacak düzenlemeye göre zorunlu karşılıkların Banka nezdindeki hesaplarda
bloke olarak tutulmasının istenmesi halinde, bloke hesaplarda tutulan zorunlu karşılıklar,
hiçbir amaç ve konunun finansmanı için kullanılamaz, temlik ve haciz edilemez.
Zorunlu karşılıkların ve umumi disponibilitenin süresinde tesis edilmemesi veya eksik tesis
edilmesi halinde Banka, belirleyeceği usul ve esaslara göre, eksik kısım için; Banka
nezdindeki hesaplarda faizsiz mevduat tutulmasını istemeye veya cezai faiz tahakkuk
ettirmeye yetkilidir. Tahakkuk ettirilen cezai faiz alacakları, 6183 sayılı Amme Alacaklarının
Tahsil Usulü Hakkında Kanun hükümleri gereğince tahsil edilir. Tahsil edilen cezai faizler
Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna gelir kaydedilir.
Mevcut zorunlu karşılık uygulamasının genel çerçevesi aşağıdadır:
Zorunlu Karşılıklar (TL) :
- Zorunlu karşılık oranları bankacılık sisteminde kaynakların vadesinin uzatılması
yoluyla vade uyumsuzluğunun azaltılmasına ve finansal istikrara katkı
sağlaması için mevduatların vade yapısına göre farklılaştırılmıştır.
98
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
- Bankaların TCMB ve birbirleriyle gerçekleştirdikleri repo işlemlerinden sağlanan
fonlar dışında kalan yurtiçi ve yurt dışı tüm repo işlemlerinden sağladıkları
fonlar zorunlu karşılığa tabi tutularak zorunlu karşılık tabanı genişletilmiştir.
- Serbest mevduatta tutulan kısım 14 günlük dönemin ortalaması olarak
hesaplanır. Dönem Cuma günü başlar ve takip eden ikinci Perşembe günü biter.
- Zorunlu karşılık tutarları karşılık bulundurma döneminden 2 hafta önceki
bilançoya göre hesaplanır.
- Zorunlu karşılıklara faiz ödenmemektedir.
- Türk lirası yükümlülükler için tutulması gereken zorunlu karşılıkların ABD doları
ve/veya euro olarak yabancı para ve standart altın cinsinden tesis edilebilme
imkanı bulunmaktadır.
- Gerek bankacılık sisteminin Türk lirası likidite ihtiyacının daha kalıcı bir
yöntemle ve daha düşük bir maliyetle karşılanması, gerek Merkez Bankasının
döviz rezervlerinin desteklenerek zamanında, kontrollü ve etkili bir şekilde
kullanılması amaçlarıyla 30 Eylül 2011 tarihinden itibaren Türk lirası
yükümlülükler için tesis edilmesi gereken zorunlu karşılıkların belirli bir kısmının
ABD doları ve/veya euro ve “standart altın” cinsinden cinsinden tesis edebilme
imkânı getirilmiştir.
- 31 Ağustos 2012 tarihinden itibaren Türk lirası yükümlülükler için tesis edilmesi
gereken zorunlu karşılıkların yabancı para olarak tutulabilecek kısmına ilişkin
üst sınır yüzde 60’tır.
- 14 Eylül 2012 tarihinden itibaren Türk lirası zorunlu karşılıkların altın olarak
tesis edilebilmesine ilişkin üst sınır yüzde 30’dur.
- 8 Ocak 2010 tarihinden itibaren Türk parası zorunlu karşılık yükümlülüklerinin
yerine getirilmesinde esneklik sağlanmış, bir tesis döneminde tutulması
gereken Türk parası zorunlu karşılıkların yüzde 10’unu aşmamak koşuluyla,
eksik tutulan karşılıkların bir sonraki dönemde tutulabilmesine, fazla tutulan
tutarların bir sonraki dönemde yükümlülüklerine sayılmasına imkan tanınmıştır.
Fakat, 31 Ağustos 2012 tarihinden itibaren geçerli olan değişiklikle dönemler
arasında taşınabilme limiti yüzde 5’e düşürülmüştür.
- Türk lirası zorunlu karşılıkların Türk lirası veya döviz cinsinden tesis
edilmesindeki maliyet farkının azaltılması ve bankaların yeni imkânı likidite
gereksinimleri doğrultusunda serbestçe kullanabilmeleri amaçlarıyla Rezerv
Opsiyon Katsayısı uygulamasına 22 Haziran 2012 tarihinden itibaren
başlanmıştır.
- Bankamız altın rezervlerinin güçlendirilmesi ve bankacılık sisteminin maliyet ve
likidite kanallarının olumlu etkilenmesi amacıyla Türk lirası zorunlu karşılıkların
altın olarak tesis edilebilmesinde 20 Temmuz 2012 tarihinden itibaren Rezerv
Opsiyon Katsayısı uygulanmaya başlanmıştır.
- Bu uygulama ile Türk Lirası zorunlu karşılıkların yabancı para ve altın olarak
tutulacak kısımlar için dilimler ve her bir dilim için uygulanacak Rezerv Opsiyon
Katsayıları belirlenmiştir. Rezerv Opsiyon Katsayısı, her bir dilim içinde 1 TL’lik
TL cinsi zorunlu karşılık için kaç TL karşılığında Yabancı Para veya Altın tesis
edileceğini gösteren katsayıdır.
99
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
-
-
-
12 Ekim tarihinden geçerli olacak
Türk Lirası zorunlu karşılılar için tesis
edilecek yabancı para dilimleri ve
ilgili Rezerv Opsiyon Katsayıları
yandaki tabloda yer almaktadır.
14 Eylül 2012 tarihinden itibaren
geçerli olan Türk Lirası zorunlu
karşılılar için tesis edilecek altın
imkanı için belirlenen dilimler ve ilgili
Rezerv Opsiyon Katsayıları yandaki
tablodadır.
Türk Lirası Yükümlülüklerin Yabancı Para Tesis Oranı ( Rezerv Opsiyon ÜST SINIR= %60)
Katsayısı
1.Dilim
2.Dilim
3.Dilim
4.Dilim
5.Dilim
40%
5%
5%
5%
5%
1.3
1.6
1.9
2.1
2.2
Türk Lirası Yükümlülüklerin Altın Tesis Oranı ( ÜST Rezerv Opsiyon SINIR= %30)
Katsayısı
1.Dilim
2.Dilim
3.Dilim
20%
5%
5%
1.0
1.5
2.0
28 Ekim 2011 tarihinden itibaren geçerli olan TL zorunlu karşılık oranları
aşağıdaki tabloda bulunmaktadır.
TL Yükümlülükler
Zorunlu Karşılık
Oranları (%)
1)Vadesiz, ihbarlı mevduatlar ve özel cari hesaplar
11
2)1 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları(1 ay dâhil)
11
3)3 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları (3 ay dâhil)
11
4)6 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları (6 ay dâhil)
8
5)1 yıla kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları
6
6)1 yıl ve 1 yıldan uzun vadeli mevduatlar/katılma hesapları ile
5
birikimli mevduatlar/katılma hesapları
7) 1 yıla kadar (1 yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler
11
8) 3 yıla kadar (3 yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler
8
9) 3 yıldan uzun vadeli diğer yükümlülükler
5
Özel fon havuzlarında
Vadesine karşılık gelen
(3)-(6) bentlerinde
berlirtilen oranlar
100
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Zorunlu Karşılıklar (FX) :
-
-
-
-
FX yükümlülüklerinin (interbank yükümlülükleri vb. hariç) ;en fazla % 3’ü
serbest mevduatta tutulur. Serbest mevduatta tutulan kısım 14 günlük
dönemin ortalaması olarak hesaplanır. Dönem cuma günü başlamaktadır;, takip
eden ikinci perşembe günü bitmektedir.
Karşılık bulundurma döneminden 2 hafta önceki bilançoya göre hesaplanır.
Zorunlu karşılıklara faiz ödenmez.
Bankalar, ABD doları yükümlülükleri için ABD doları döviz cinsinden, ABD doları
haricindeki yabancı para yükümlülükler için ABD doları veya euro döviz
cinsinden nakden zorunlu karşılık tesis ederler.
Yabancı para yükümlülükler için tutulması gereken zorunlu karşılıkların;
kıymetli maden depo hesapları için tutulması gereken kısmının tamamı standart
altın cinsinden bloke hesaplarda tutulmaktadır.
Kıymetli maden depo hesapları için tutulması gereken kısmın haricindeki
yabancı para yükümlülükler için altın tesis edilemez.
Yabancı Para Yükümlülükler
Zorunlu Karşılık Oranları
(%)
1) Vadesiz ve ihbarlı döviz tevdiat, yabancı para özel cari ve vadesiz kıymetli
11
maden depo hesapları ile 1 aya kadar, 3 aya kadar, 6 aya kadar ve 1 yıla kadar
vadeli döviz tevdiat, yabancı para katılma ve kıymetli maden depo hesapları
2)1yıl ve 1 yılda uzun vadeli döviz tevdiat,yabancı para katılma ve kıymetli
9
maen depo hesapları ve birikimli döviz tevdiat ile yabancı para katılma hesapları
3)Yabancı para özel fon havuzları
Vadesine karşılık gelen
oranlar
4)1 yıla kadar (1yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler
11
5)3 yıla kadar (3yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler
9
6)3yıldan uzun vadeli diğer yükümlülükler
6
101
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
5. DEVLET TAHVİLLERİ VE HAZİNE BONOLARI
Bu konulara, 6’ncı başlığın içinde yer verilmiştir.
102
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
6. BORÇ YÖNETİMİ, BORÇLANMANIN KANUNİ
DAYANAĞI VE İÇ BORÇLANMA MEKANİZMASI
6.1.
Borç
Borç Yönetimi
yönetimi, Hazine’nin toplam nakit ihtiyacını maliyet ve risk unsurunu gözönüne
alarak yönetme sürecidir. Bu süreçte, devletin finansman maliyetinin makul risk
düzeyinde uzun vadede minimize edilmesi amaçlanır.
Borç Yönetiminin Amaçları
28.03.2002 tarihli ve 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi
Hakkında Kanun çerçevesinde hazırlanmış ve 1 Eylül 2002 tarihli Resmi Gazete’de
yayımlanmış olan “Borç ve Risk Yönetiminin Koordinasyonu ve Yürütülmesine İlişkin Esas
ve Usuller Hakkında Yönetmelik” ile kamu borç ve risk yönetiminin temel ilkeleri;
a) Makroekonomik dengeleri gözeterek para ve maliye politikaları ile uyumlu,
sürdürülebilir, saydam ve hesap verilebilir bir borçlanma politikası izlenmesi,
b) Finansman ihtiyaçlarının, iç ve dış piyasa koşulları ve maliyet unsurları göz önüne
alınarak belirlenen risk düzeyi çerçevesinde, orta ve uzun vadede mümkün olan en
düşük maliyetle karşılanması,
olarak belirlenmiştir.
Borçlanma Politikasının Temel İlkeleri: Likidite, Şeffaflık, Basitliktir.
Borç Yönetiminin Karşı Karşıya Olduğu Riskler: Borç yöneticilerinin, tespit etmek,
değerlendirmek ve yönetmek durumunda oldukları başlıca riskler; Piyasa/Maliyet Riski,
Likidite (Fonlama/Roll-Over) Riski, Karşı Taraf (Kredi) Riski, Operasyonel Riskler
Borç Yönetimi; Yasal Kısıtlar, Kredibilite Kısıtı, Bütçe Kısıtı, Diğer Kısıtlar altında
gerçekleştirilmektedir.
Borçlanma Stratejileri
Borç yönetimi idareleri temelde iki tür borçlanma stratejisi izleyebilir. Bunlar “fırsatçı” ve
“ölçüt “ borçlanma stratejileridir.
a) Fırsatçı “Opportunistic” Borçlanma Stratejisi
Borç idaresi sahip olduğu ödeme profili kısıtı altında ihraç ettiği menkul kıymetlere ilişkin
talebin en yoğun olduğu vade ve faiz kompozisyonundan borçlanmak suretiyle
maliyetlerini minimize etmeyi amaçlar. Sonuçları;
 Kısa vadede borçlanma maliyetinin düşük tutulması
103
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI



Likiditenin tüm vadelere yayılamaması
Getiri eğrisinin oluşturulamaması
Dolayısıyla kısa vadede düşük maliyetli gibi görünse de orta-uzun dönemde
maliyetlerin artması.
b) Ölçüt “Benchmark” Borçlanma Stratejisi
Çoğunlukla bu stratejiyi benimseyen borç idaresi göreceli olarak uzun vadeli, az sayıdaki
borçlanma senedinin azalan vadelerle tekrar ihraç edilmesi ile borçlanma politikasını
uygular.
Bu strateji ile uzun vadede;
 Piyasadaki ihraç sayısının azaltılması,
 Alıcı ve satıcıların söz konusu az sayıdaki ölçüt ihraçlara konsantre edilmesi,
 Likiditenin artarak tüm vadelere yayılması sağlanabilir
Bu strateji sonucunda ise;
 Verim eğrisi eskisine nazaran uzun ve belirli hale gelebilecektir
 Uzun dönemde, likiditenin artması ve verim eğrisinden kaynaklanan belirlilik,
borçlanma maliyetlerinin düşmesine yol açacaktır
6.1.1. Borçlanmaya İlişkin Mevzuat
Borçlanmanın kanuni dayanağı 4749 sayılı Kamu Finansmanının Düzenlenmesi ve Borç
Yönetimi Hakkında Kanun olup söz konusu kanun 28.03.2002 tarihinde yürürlüğe
konulmuştur.
Borçlanma Kanunu ile Hazine Müsteşarlığından sorumlu Bakanın ilgili yılın Bütçe açığı
kadar net iç ve dış borçlanma yapmaya, bu borçlanmayı belli bir oranda artırmaya, ihraç
edilecek borçlanma senetlerinin çeşitlerine, satış yöntemlerine, faiz koşullarına,
vadelerine ve bunlarla ilgili diğer şartları belirlemeye yetkili olduğu belirlenmektedir.
Bakan, bu yetkisini, yetki devri onayı ile Hazine Müsteşarlığına devretmektedir.
Söz konusu kanun, Kamu mali yönetimindeki temel yasalardan birisi olup borç ve alacak
yönetiminde mali disiplinin, şeffaflığın ve etkinliğin artırılması amacına yönelik olarak
önemli düzenlemeler içermektedir.

Mali disiplinin artırılması
o
Türkiye Cumhuriyeti adına mali yükümlülük yaratacak iç ve dış borçlanma
ile Hazine garantileri ile ilgili işlemlerin tek bir yetkili otorite tarafından
gerçekleştirilmesini teminen Hazine’den sorumlu Bakan yetkili kılınmıştır.
Bunun yanısıra, kamu borçlanma mevzuatı tek bir çatı altında toplanmış ve
104
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
o
borçlanma ve kamu alacaklarına ilişkin kavramlarda yeknesaklık
sağlanmıştır.
Kanunla borçlanma limiti yeniden düzenlenmiş olup borçlanma limiti iç ve
dış borçlanmayı kapsayacak şekilde aşağıdaki şekilde hesaplanmaktadır.
Net Borçlanma Limiti = Bütçe Başlangıç Ödenekleri Toplamı – Tahmin Edilen Bütçe
Gelirleri
Kanun kapsamında
özetlenmektedir.
borçlanma
limitine
yönelik
olarak
getirilen
yenilikler
aşağıda
Önceki Uygulama
• Limit “net iç borç kullanımı”nı esas almaktadır.
• Limit %15 oranında artırılabilir.
• Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri (İkrazen ihraç edilenler hariç olmak üzere) limite
dahil değildir.
• İkrazen İhraç Edilen Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri limite dahil değildir.
• Limit ek bütçelerle değiştirilebilir.
Mevcut Uygulama:
• Limit “net borç kullanımı”nı esas almaktadır.
• Limit %5 oranında artırılabilir. Bakanlar Kurulunun ilave %5 artırma yetkisi vardır
• Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri (İkrazen ihraç edilenler hariç olmak üzere) limite
dahildir.
• İkrazen İhraç Edilen Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri limite dahil değildir. Ancak ilgili
yıl bütçe kanununda ikraz limiti ayrıca belirlenir.
• Limit ek bütçelerle değiştirilemez.

Şeffaflığın artırılması
o
o

Kanunla getirilen düzenleme çerçevesinde borçlanmaya ilişkin veri ve
değerlendirmelerin yer aldığı Borç Yönetimi Raporu hazırlanmakta ve
yayınlanmaktadır.
Hazine’nin bağlı olduğu Bakan’ın, yılda bir defadan az olmamak üzere, özel
gündemle yapılacak toplantı çerçevesinde, borç yönetimine ilişkin
hususlarda TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu’nu bilgilendirmesi hükmü
getirilmiştir.
Borç ve Alacak Yönetiminde Etkinliğin Artırılması
Finansman ihtiyaçlarının, orta ve uzun vadede mümkün olan en düşük maliyet ve makul
düzeyde bir risk oranı çerçevesinde karşılanacağı ve borçlanma stratejisinde mevcut
risklerin izleneceği ve değerlendirileceği, aktif risk yönetimi yapılacağı, devlet borçlanma
105
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
senetleri için etkin bir piyasa oluşturulacağı şeffaflık ve hesap verilebilirliğin esas alınacağı
ve devlet adına tek bir borçlanmaya otoritesinin mevcudiyeti gibi hususlar hüküm altına
alınmış bulunmaktadır.
6.2.
o
Borç ve Risk Yönetimi Komitesinin oluşumu: Kanunun verdiği yetki
çerçevesinde
çıkartılan
yönetmelikle
borç
ve
risk
yönetiminde
koordinasyonun ve etkinliğin sağlanması amacıyla Hazine Müsteşarlığı
bünyesinde Borç ve Risk Yönetimi Komitesi oluşturulmuştur. Ayrıca, Kamu
Finansmanı Genel Müdürlüğü bünyesinde risk yönetiminden sorumlu bir
birim kurulmuştur.
o
Nakit hareketlerindeki uyumsuzluktan kaynaklanan kısa vadeli nakit
açıklarının finansmanı ve nakit yönetiminde etkinliğin artırılması amacıyla
para piyasalarında nakit işlem yapma olanağı sağlanmıştır. Para piyasası
nakit işlemleri stoku ilgili yıl bütçe başlangıç ödenekleri toplamının yüzde
ikisini geçemez.
o
Nakit Fazlalarının Nemalandırılması: Hazine hesaplarında oluşacak nakit
fazlalıklarını değerlendirmek amacıyla Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
aracılığıyla
nemalandırılmasına
yönelik
düzenleme
yapılmıştır.
Nemalandırmaya ilişkin usul ve esaslar Müsteşarlık ile Türkiye Cumhuriyet
Merkez Bankası arasında müştereken tespit olunur.
İç Borçlanma Mekanizması
6.2.1. Hazine Tarafından İhraç
Senetleri ve Kira Sertifikaları
Edilen
Devlet
İç
Borçlanma
Devlet İç Borçlanma Senedi (DİBS) kavramı, Hazine tarafından yurtiçi piyasada ihraç
edilen borçlanma senetlerini ifade etmektedir. Kira sertifikaları ise, varlık kiralama
şirketlerince, kendi nam ve sertifika sahiplerinin hesabına ve yararına, satın almak veya
kiralamak suretiyle devralınan varlıkların finansmanını sağlamak amacıyla düzenlenen ve
sahiplerinin bu varlıklardan elde edilen gelirlerden payları oranında hak sahibi olmalarını
sağlayan menkul kıymetlerdir. Hazinece ihraç edilen DİBS’ler genel olarak vadeleri
dolmadan paraya dönüştürülmezken ikincil piyasalarda alınıp satılmaktadırlar. İlk olarak 3
Ekim 2012 tarihinde ihraç edilen Kira Sertifikaları da ikincil piyasada işlem görmektedir.
Türkiye’de DİBS ve Kira sertifikalarının en önemli müşterileri bankalardır. DİBS ve Kira
Sertifikalarının geri ödenmeme riskinin olmaması, ikincil piyasalarının işlek olması,
ihalelerde teminat olarak kullanılmaları, ve açık piyasa işlemlerine konu olması söz
konusu menkul kıymetlerin bankalar tarafından tercih edilme nedenleri arasında
sayılabilir.
106
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
DİBS’ler farklı açılardan sınıflandırılabilir. İhracı yapılan DİBS’ler vadelerine, ihraç
yöntemlerine, ihraç edildikleri para birimi cinsine, faiz ödeme türlerine, üzerlerinde kupon
taşıyıp taşımamalarına ve ihraç amacına göre sınıflandırabilir.
6.2.1.1 DİBS Türleri
Vadeye Göre Sınıflandırma:
Hazine, Devlet İç Borçlanma Senetlerini vadelerine göre Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu
olarak ihraç etmektedir;
Devlet Tahvilleri, 1 yıl (364 gün) ve daha uzun vadeli,
Hazine Bonoları, ise 1 yıldan kısa vadeli iç borçlanma senetleridir.
Para Cinsine Göre Sınıflandırma :
İhraç para birimi cinsine göre döviz ve TL üzerinden senet ihraçları yapılabilmekte, döviz
üzerinden ihracı gerçekleştirilen senetler ise ya döviz cinsinden ya da dövize endeksli
olarak ihraç edilmektedir.
Döviz cinsi ve dövize endeksli senetler arasındaki en belirgin fark, döviz cinsinden
senetlerin borçlanma ve ödemelerine ilişkin işlemlerin dövizle yapılmasına karşın dövize
endeksli senetlerin borçlanma ve ödemelerinin belirlenen kur üzerinden hesaplanan TL
üzerinden yapılmasıdır.
Kupon durumuna göre sınıflandırma:
Kuponsuz senetler iskontolu olarak da adlandırılmaktadır. Söz konusu senetlerin faiz
ödemesi anapara ile birlikte vade sonunda yapılır. Senetlerin satış fiyatları ile her bir
senedin vade sonunda ulaşacağı nominal tutar arasındaki fark senedin üzerinde taşıdığı
ve yatırımcının elde edeceği faiz kazancı olacaktır.
Bu noktada, Kuponsuz senetler, “ihraç tarihinde iskonto edilmiş fiyat ile satılan, vadesi
boyunca herhangi bir kupon ödemesi olmayan, yatırımcı için getirisi nominal değer ile
iskontolu (satış) fiyatı arasındaki fark üzerinden hesaplanan sabit getirili senetler” olarak
tanımlanabilir.
Kuponlu senetler ise, itfa olana kadar senedi elinde bulunduran yatırımcısına belirli
dönemlerde nakit akımı sağlayan senetler olarak ifade edilebilir. Kuponsuz senetler,
iskonto esasına göre satışa sunulurken, kuponlu senetler üzerinde yazılı nominal değer
(100 TL/10000 USD/10000 Euro) üzerinden iskontolu veya primli olarak
satılabilmektedir.
107
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Faiz tipine göre sınıflandırma:
Kuponsuz senetler sabit getirili senetlerdir. Kuponlu senetler ise sabit veya değişken faiz
ödemeli olarak ihraç edilebilir.
Sabit faiz ödemeli senetler için kupon ödeme dönemlerinde veya vade sonlarında
ödenecek faiz miktarları, senetlerin ihraç gününde belliyken, değişken faiz ödemeli
senetlerde ilgili büyüklükleri “bir değere endekslemek” söz konusudur. Söz konusu
senetlerde ayrıca ek bir getiri (spread) uygulamasına da yer verilebilmektedir. Değişken
faiz ödemeli senetler, menkul kıymetin vadesi boyunca faiz oranında oluşabilecek aşırı
volatiliteye ilişkin yatırımcının üstlenmesi olası faiz riskinin azaltılması temeline dayanır.
Finansman Amacına Göre Sınıflandırma :
Bütçe Finansmanı Amacı Dışında İkrazen İhraç Edilen Özel Tertip Devlet İç
Borçlanma Senetleri: Bütçenin finansmanı dışında, Hazine’ye herhangi bir nakit girişi
olmadan, borcun niteliğine göre kuruluşlarla Hazine arasında bir borç alacak ilişkisi
doğurmak üzere “ikrazen” ihraç edilen özel tertip iç borçlanma senetleridir.
Bütçe Finansmanı Amacıyla İhraç Edilen Özel Tertip Devlet İç Borçlanma
Senetleri: İlgi bütçe yılında ödenek ayrılması yoluyla ihracı gerçekleştirilebilen ancak
Hazine hesaplarına nakit girişi sağlamayan senetlerdir.
Bütçe Finansmanı Amacıyla İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri: Bütçe
açığının finansmanı amacıyla ihraç edilen ve Hazine hesaplarına nakit girişi sağlayan
senetlerdir.
6.2. 1.2 Kira Sertifikalarının Özellikleri
TL cinsi kira sertifikalarının her biri nominal 100 TL değerinde olup, 2 yıl vadeli 6 ayda
bir kira ödemeli olarak ihraç edilmiştir. Kira sertifikaları, İstanbul Menkul Kıymetler
Borsası Borçlanma Araçları Piyasasında işlem görmektedir. Kira sertifikaları, 4734 sayılı
Kamu İhale Kanunu uygulamasında teminat olarak kabul edilecek ve Hazinece satılan
Milli Emlak bedellerinin ödenmesinde kabul edilecektir.
6.2.2. Hazinece Yapılan DİBS ve Kira Sertifikası Yöntemleri
1.İhale Yöntemi
İhale süreci Hazine tarafından yürütülmekte olup Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası bu
süreçte Hazine’nin mali ajanı olarak görev almaktadır.
Hazine her ayın son iş günü açıkladığı iç borçlanma stratejisi çerçevesinde, takip eden üç
ayda gerçekleştirilecek ihalelerin tarihini, valör tarihini, ihraç edilecek senetlerin türünü
(döviz, TL, kuponlu, kuponsuz vs) ve vadesini duyurmaktadır.
108
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
İhalelere ilişkin detay duyuru ise ihalelerden önceki haftanın son işgünü yapılmakta ve
Hazine internet sayfasından (www.hazine.gov.tr) duyurulmaktadır. Söz konusu duyuru
basın ve yayın organlarına da geçilir.
İç borçlanma ihaleleri genellikle Salı günleri yapılır. İç borçlanma ihaleleri tüm tüzel ve
gerçek kişilere açıktır. İhalelere tüm bankalar, aracı kurumlar, şirketler, özel finans
kuruluşları ve bireysel yatırımcılar katılabilmektedir.
İhale teklifleri TCMB’ye faks, on-line ve EFT (Elektronik Fon Transferi) Sistemi aracılığıyla
ve/veya TCMB şubelerine bizzat şahısların başvurusu ile yapılır.
İhale katılımcıları, saat 12.00’dan önce olacak şekilde, ihaleye fiyat ve (nominal) miktar
tekliflerinde bulunurlar.
Her bir katılımcı istediği sayıda teklif verebilir. Gerçek ve tüzel kişiler, TL cinsi ihalelerde
aynı fiyatlardan nominal olarak en düşük 1.000 TL en yüksek 500 milyon TL ve 1 TL’nin
katları şeklinde teklif verebilirler. Ayrıca, aynı fiyattan verilen teklif tutarlarının toplamı
500 milyon TL’yi geçemez.
Gerçek ve tüzel kişiler, ABD Doları cinsi ihalelerde aynı fiyatlardan nominal olaraken
düşük 10.000 ABD Doları, en yüksek 100 milyon ABD Doları tutarında; Avro cinsi
ihalelerde en düşük 10.000 Avro, en yüksek 100 milyon Avro tutarında ve 10.000 ABD
Doları veya Avro’nun katları şeklinde teklif verebilirler. Ayrıca, aynı fiyattan verilen teklif
tutarlarının toplamı 100 milyon ABD Doları veya Avro’yu geçemez.
İhaleye katılanlar (Piyasa Yapıcı bankalar ile kamu kurum ve kuruluşları hariç) teklif
ettikleri miktarın % 1’ini, ihaleden önce teminat olarak yatırmak zorundadırlar. Valör
günü DİBS almaya hak kazandığı halde yükümlülüğünü yerine getirmeyen katılımcıların
teminatlarına Müsteşarlık tarafından el konmaktadır. Ayrıca, söz konusu katılımcıların
sonraki ihalelere teklif vermek istediklerinde %1 yerine %20 teminat yatırmaları
gerekmektedir. %20 teminat yatırdığı halde aynı davranışı tekrarlayan katılımcılar %100
teminat yatırmak zorundadırlar. Döviz cinsi ihalelere TCMB şubeleri aracılığıyla katılacak
gerçek ve tüzel kişiler, verecekleri ABD Doları veya Avro cinsinden nominal teklifin yüzde
1’i tutarında efektifi ya da bu tutarın ihale günü için geçerli TCMB tarafından Resmi
Gazete’de yayımlanan gösterge niteliğindeki döviz alış kuru üzerinden hesaplanan TL
karşılığını teminat olarak yatıracaklardır. İhaleyi kazanamayan tekliflere ait TL, ABD
Doları veya Avro efektif teminat tutarları ihale günü iade edilecektir. İhaleyi kazanan
tekliflere ait TL teminat tutarları valör günü ihale bedelinin tamamı ödendikten sonra
katılımcıya iade edilecektir. İhaleyi kazanan tekliflere ait ABD Doları ya da Avro efektif
teminat tutarları ise ihale bedelinin tamamından düşülecek ve katılımcı valör günü bu
şekilde hesaplanan fark bedelini yatıracaktır.
Kamu Kuruluşlarına ve Piyasa Yapıcısı olan bankalara ihale öncesinde saat 10:30’a kadar
taleplerini bildirmeleri kaydıyla ihale sistemine göre; ihalede oluşacak fiyattan ya da
ortalama fiyattan teklif verme yani Rekabetçi Olmayan Teklif (ROT) verme hakkı
109
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
tanınmıştır. İhale günü saat 10:30’a kadar ROT yolu ile DİBS almak isteyen kamu
kurumlarının almak istedikleri net tutarı Merkez Bankasına faksla bildirmeleri
gerekmektedir. Kamu kuruluşlarının ROT tekliflerinin tamamı karşılanırken, Piyasa Yapıcı
bankaların teklifleri Hazinece belirlenen bir orandan kısmen karşılanabilmektedir. ROT
satış sonuçları ihale günü saat 11:00’de kamuoyuna duyurulur. Kamu kurum ve
kuruluşları rekabetçi olmayan teklif yoluyla TL cinsi DİBS ihalelerinde kazandıkları tutarı,
talep etmeleri halinde Hazine hesaplarına ABD Doları veya Avro olarak yatırabilirler. Bu
takdirde yatırılacak tutar valör günü için geçerli olacak Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası tarafından Resmi Gazete’de yayımlanan gösterge niteliğindeki döviz alış kuru
üzerinden hesaplanacaktır.
İhale günü TCMB’ye gelen tüm rekabetçi teklifler saat 12:00’den sonra yüksek fiyattan
düşük fiyata (düşük faizden yüksek faize) göre sıralanır.
Herhangi bir katılımcının hatalı teklif girmesi durumunda, teklif verilmesine ilişkin sürenin
dolmasından önce olmak kaydıyla, ilgili katılımcı hatalı teklif girdiğini ve söz konusu
teklifin iptaline ilişkin talebini faks ve telefon yoluyla Müsteşarlığa ve TCMB’ye bildirir.
Hatalı teklifin iptaline yönelik faks yazısının aslı 3 iş günü içinde Müsteşarlığa ve TCMB’ye
iletilir. Katılımcının hatalı teklifine dair iptal talebi Müsteşarlık tarafından ihaleye ilişkin
bütün teklifler alındıktan sonra değerlendirilir. Söz konusu teklifin iptali Müsteşarlığın
takdirindedir.
Ayrıca, Hazine tarafından ihaleden önce belirlenerek ilan edilen ihale değerlendirme
yöntemine göre hazırlanan teklif listelerinde her fiyat seviyesinde elde edilecek kümülatif
hasılat, satılacak nominal tutar, ortalama, basit ve bileşik faiz oranları görülebilmektedir.
İhale listesi TCMB tarafından hazırlandıktan sonra değerlendirilmek üzere Hazine’ye
gönderilmektedir. Hazine, mevcut koşullar çerçevesinde tüm teklifleri inceler ve ihalede
kabul edebileceği en düşük fiyatı belirler. Bu fiyat, kesme noktasıdır. Bunun üzerindeki
tüm teklifler kabul edilecek; altındakiler ise reddedilecektir. Hazine kesme noktasına
karar verdikten sonra tüm teklif sahiplerine bildirilmek üzere TCMB’ye iletir.
İhale Fiyatlama Sistemi:
Çoklu Fiyat İhalesi: İhaleye gelen tüm teklifleri içerisinden Hazine’nin borçlanma
ihtiyacının minimum maliyet ile karşılanabilmesi amacına en uygun ortalama faizi göz
önünde bulundurarak belirlediği en düşük fiyat seviyesinden daha yüksek fiyatta teklif
gönderen tüm katılımcılar kendi teklif ettikleri fiyattan ihaleden DİBS almaya hak
kazanmaktadırlar.
Tek Fiyat İhalesi: İhaleye gelen fiyat teklifleri içerisinde Hazine’nin borçlanma maliyetini
minimize eden bir fiyatın belirlenmesi ve söz konusu fiyattan daha cazip teklif gönderen
tüm katılımcıların almak istedikleri DİBS tutarını kendi teklif ettikleri fiyattan değil
Hazine’nin belirlediği en düşük fiyattan almaları şeklinde gerçekleşir. Tek fiyat yöntemiyle
değerlendirilen bir ihaleden almaya hak kazanan katılımcıların hepsi aynı getiriyi elde
edeceklerdir.
110
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Geçmiş dönemlerde içinde bulunulan dönemin koşullarına göre tek fiyat veya çoklu fiyat
sistemi uygulanmış olup mevcut durumda Hazine DİBS ihalelerinde çoklu fiyat sistemi
uygulaması geçerlidir.
2. “TAP” Yöntemi
Bu yöntemde, yatırımcılar, türü, vade ve faiz yapısı ve satış süresi Hazinece önceden
belirlenen
senetleri Merkez Bankasından satın alabilmektedir. Yatırımcılar Merkez
Bankasından alana kadar bu senetlerin mülkiyeti Hazine’ye aittir. Merkez Bankası “TAP”
satışları süresince sadece aracı ve depolayıcı görevi görmektedir.
Bu yöntemle yapılan ihraç süresi, bir gün olabileceği gibi, senetler daha uzun süre ile
satışta kalabilir. Senetlerin birden fazla gün satışta kalması durumunda, ilan edilen faiz
oranı üzerinden her gün için fiyat belirlenip bu fiyatlar üzerinden satış gerçekleştirilir.
Piyasa Yapıcılığı Sistemi uygulandığı dönemlerde Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi gereği TAP
satışlarından sadece Piyasa Yapıcı bankalar yararlanabilmektedir.
3. Doğrudan Satış Yöntemi
Hazine; doğrudan satış yöntemi ile kamu kurumları, bankalar ile diğer finansal
kuruluşlara özel tertip DİBS ve Kira Sertifikaları ihraç edebilmektedir.
Özelliği başlangıçta kime, ne kadar ve hangi koşullara sahip senetlerin satılacağının belli
olmasıdır. Hazine tarafından piyasa koşulları çerçevesinde senedin faizi belirlenerek karşı
tarafla da mutabakat sağlanarak senet ihracı gerçekleştirilmektedir. Daha önce ihraç
edilmiş olan bir senet için de doğrudan satış söz konusu olabilmektedir. Senedin ihraç
fiyatının üzerine işlemiş faizi de eklenerek hesaplanan fiyat üzerinden ihraç
gerçekleştirilmektedir.
4. Halka Arz Yöntemi
Yatırımcı tabanının genişletilmesi amacıyla, kamu bankaları, özel bankalar ve aracı
kurumlar aracılığı ile halka doğrudan DİBS ihracı gerçekleştirilmektedir. Bu yöntem
piyasaya bireysel yatırımcılar açısından cazip yeni bir enstrüman sunularak alıcı tabanının
genişletilmesine imkan tanımaktadır. Piyasa Yapıcılığı Sistemi uygulandığı dönemlerde,
halka arz yoluyla satışlara sadece Piyasa Yapıcı bankalar aracılık edebilmektedir.
Halka Arz yönteminde Hazine öncelikle, ihraç edilecek senet için koşulları belirler. İhraç
koşulları, ihraç miktarı, senedin vade ve faiz koşulları, halka arza aracılık edecek bankalar
ve aracı kurumlar, bunlara ödenecek komisyon oranı ile senetlerin ne kadar süre
boyunca satışta kalacağı hususlarını içermektedir.
111
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Halka arz yolu ile satılan senetler, ilan edilen süre boyunca satışa açıktır. Hazine ihraç
edilecek senetlerin günlük fiyatlarını her gün için belirler ve aracılık yapan kuruluşlara ve
kamuoyuna bildirir.
6.2.3. Piyasa Yapıcılığı Uygulaması
Kamu borç yönetiminin etkinleştirilmesi ve kamu borçlanmasında istikrarın sağlanması,
DİBS ikincil piyasasının derinleştirilmesi ve finansal sistemin geliştirilmesi amaçlarıyla
Piyasa Yapıcılığı sistemi uygulanmaktadır.
Piyasa Yapıcılığı uygulaması çerçevesinde Piyasa Yapıcı bankaların DİBS birincil ve ikincil
piyasalarına ilişkin olarak birtakım hak ve yükümlülükleri mevcuttur.
Piyasa








Yapıcılığı Sözleşmesi Çerçevesinde Piyasa Yapıcılara Tanınan Başlıca Haklar:
ihalelere teminatsız katılım
rekabetçi olmayan teklif verme hakkı
ihale sonrası alım hakkı
TAP satışlarından faydalanabilme ve halka arza aracılık etme hakkı
geri alım ve değişim ihalelerine katılma hakkı
Hazinenin para piyasasında yapacağı nakit işlemlerine taraf olma hakkı
Merkez Bankası bünyesindeki DİBS Ödünç İşlemleri Piyasasında DİBS ödünç almaverme işlemlerine taraf olma hakkı
danışma kurulu toplantılarına 2 temsilci ile katılabilme
İhale Sonrası Teklif : Piyasa Yapıcı bankalar valör günü saat 14:00’e kadar ihale
sonrası teklif verebilir. İhale sonrası teklif yoluyla satış tutarı uygulamadaki ihale
sistemine göre iki şekilde hesaplanmaktadır. Tek fiyat ihale sisteminde her bir Piyasa
Yapıcıya söz konusu tekliflerin karşılanmasıyla yapılacak satışların azami tutarı, Piyasa
Yapıcının ihalede aldığı net tutarın (rekabetçi olmayan tekliflerin karşılanması yoluyla
yapılan satışlar hariç) %20’si kadardır. Çoklu fiyat ihale sisteminde ise her bir Piyasa
Yapıcıya, ihalede oluşan ortalama fiyatın üstünde kalan (ortalama fiyat ve rekabetçi
olmayan tekliflerin karşılanması yoluyla yapılan satışlar hariç) net teklifleri toplamının
%40’ı kadar ortalama fiyat üzerinden ihale sonrası satış yapılır.
Ayrıca, Piyasa Yapıcı bankalara Merkez Bankası tarafından da birincil piyasadan satın
aldıkları ve itfa olmamış net Devlet İç Borçlanma Senedi tutarının % 7’sine kadar ilave
APİ işlemi yapabilme hakkı tanınmıştır.
Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi Çerçevesinde Piyasa Yapıcıların Yükümlülükleri:
Birincil piyasaya ilişkin olarak; Piyasa Yapıcı bankalar,
(a) her üç aylık dönem için asgari olarak Müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı
programlanan veya ihraç edilen DİBS’lerin net tutarının 0.6 ile çarpılması ve piyasa yapıcı
sayısına bölünmesi ile bulunan tutarı,
112
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
(b) aylık asgari olarak Müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı programlanan veya ihraç
edilen DİBS’lerin net tutarının 0.36 ile çarpılması ve piyasa yapıcı sayısına bölünmesi ile
bulunan tutarı birincil piyasadan almakla yükümlüdür. En az alım yükümlülüğünün
hesaplanmasında Müsteşarlığın ilan ettiği borçlanma programındaki ihale yolu ile
borçlanma hedefi tutarı ile aynı dönem için ihale yolu ile borçlanmanın gerçekleşme
tutarlarından hangisi düşük ise o dikkate alınır. Bu tutarın hesaplanmasında ihale sonrası
teklif yoluyla yapılan satışlar dikkate alınmazken rekabetçi olmayan teklif yoluyla yapılan
satışlar hesaplamaya dahil edilir.
c) Alım yükümlülükleri 0-3 yıl vadeli senetlerde (3 yıl dahil) 1, 3-5 yıl vadeli senetlerde (5
yıl dahil) 1,2, 5-10 yıl vadeli senetlerde (10 yıl hariç) 1,4 ve 10 yıl ve üzeri vadeli
senetlerde 1,6’lık katsayılarla ağırlıklandırılarak hesaplanır. Piyasa Yapıcının herhangi bir
ayda aylık yükümlülüğünden fazla almış olduğu tutar bir sonraki ay yükümlülüklerinden
mahsup edilir. Mahsup işlemi yapılırken Piyasa Yapıcının katsayı ile ağırlıklandırılmamış
alım tutarı esas alınır.
İkincil piyasaya ilişkin olarak; Piyasa Yapıcı bankalar İMKB Tahvil ve Bono Piyasasında
Müsteşarlıkça ölçüt ihraç olarak belirlenen dokuz senetten, dördü sabit faizli, biri değişken
faizli ve biri TÜFE’ye endeksli olmak üzere belirlediği altı ölçüt kıymet için asgari 3 ay
süreyle belirli sınırlar içinde ve belli saatler arasında sürekli olarak alım-satım kotasyonu
vermek suretiyle likiditeyi sağlamakla yükümlüdür. Piyasa Yapıcı kotasyon verirken
aşağıda belirtilen koşulları sağlamakla yükümlüdür:
1. Kotasyonlar İMKB Tahvil ve Bono Piyasasının açık olduğu her gün 9:45-12:00,
13:15-16:00 saatleri arasında verilir.
2. Alım-satım kotasyonlarının asgari büyüklüğü nominal 5 milyon TL’dir.
3. Kotasyonlar, kuponlu DİBS’ler için fiyat üzerinden verilir ve alım-satım fiyatları
arasındaki açıklık azami 50 kuruştur. Kuponsuz DİBS’ler için kotasyonlar yıllık basit faiz
üzerinden verilir ve kotasyonlar arası açıklık, alım kotasyonunun denk geldiği faiz
aralığına göre aşağıda verildiği şekildedir:
Faiz Aralığı
Alım Satım Kotasyonları
(Alım kotasyonu için)
Arasındaki Azami Açıklık
(faiz puanı)
0,13
- % 9,99
4.
Verilen
%10,00 - %19,99
0,25
%20,00 ve üzeri
0,50
kotasyonlardan
işlem
gerçekleşmesi
sonucunda
kotasyon
büyüklüklerinin
113
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
5 milyon TL’nin altına düşmesi veya herhangi bir nedenle kotasyonların geri çekilmesi
durumunda, Piyasa Yapıcı 5 dakikalık bir süre içinde kotasyonlarını yeniler. 5” Sözleşme
çerçevesinde verilecek kotasyonlar “PY” ek koduyla girili
6.
İkincil
piyasada
kotasyon
verme
yükümlülüklerine
ilişkin
ihlaller
hesaplanırken;ilgili ayda tüm Piyasa Yapıcılarca gerçekleştirilen toplam ihlallerin sayı ve
süre ihlali bazında ayrı ayrı ortalaması alınır. Piyasa Yapıcının gerçekleştirdiği sayı ve sure
ihlallerinin her ikisinin de aylık ortalamalarının üzerinde kalması durumunda Piyasa Yapıcı
ihlal yapmış sayılır. Aylık ortalama ihlal sayısının 1’in altında olması durumunda ortalama
ihlal sayısı 1 kabul edilir.
7) Piyasa Yapıcı, İMKB Tahvil ve Bono Piyasasında, Müsteşarlık tarafından
belirlenen ölçüt ihraçlar için alım-satım kotasyonu verme yükümlülüğünü yerine
getirirken karşılaştığı teknik arızalara ilişkin bilgileri, detayları ile birlikte, teknik arızanın
oluştuğu günü takip eden 3 (üç) iş günü içerisinde İMKB Tahvil ve Bono Piyasası
Müdürlüğüne ve Müsteşarlığa bildirmekle yükümlüdür.
114
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
7. KAMU AÇIKLARININ VE KAMU
BORÇLANMASININ MALİ PİYASALAR VE GENEL
EKONOMİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ
Yüksek kamu açıkları ve bu açıkları kapatmak için kamu tarafından yapılan borçlanmalar
mali piyasalar ve genel ekonomi üzerinde hem doğrudan hem de dolaylı etkiler
yaratmaktadır.
7.1.
Mali Piyasalar Üzerindeki Etkiler
Hazine ihalelerinde yapılan satış miktarları ve ihale sonucunda çıkan faiz oranları mali
piyasaları doğrudan etkileyebilmektedir. Örneğin;


7.2.
Hazine itfasında piyasaya çıkan likiditenin ihale ile Hazine’ye geri dönmeyen kısmı
döviz ya da hisse senedi fiyatlarını etkileyebilir.
Hazine ihalelerinde oluşan faiz oranları DİBS ikincil piyasa faizlerini doğrudan
etkilemektedir. Bu faizler de hem daha sonraki Hazine ihale faizlerini hem de döviz
fiyatlarını etkilemektedir.
Genel Ekonomi Üzerindeki Etkiler
i) Yüksek Reel Faiz
Kamu açıklarının büyüklüğü dolayısıyla Hazine, küçük ve sığ para piyasalarında çok büyük
bir paya sahiptir. Piyasada tek alıcı olmasına rağmen Hazine faizleri belirleyememekte ve
bazı dönemlerde yüksek reel faiz ödemektedir.
Borçlanmanın maliyetini etkileyen önemli bir unsur belirsizliktir. Belirsizlik nedeni ile talep
edilen risk primi arttıkça reel faizler yükselmektedir. Yüksek reel faizler tasarrufların
yatırıma dönüşmesinin önünde büyük engeldir. Tasarruflar kamu açıklarına
aktarılmaktadır.
Yüksek reel faizler nedeniyle verimlilik ve tasarrufa dönük çabalar anlamsızlaşır. Bir özel
sektör kuruluşunun büyük çabalarla verimliliği artırarak elde edeceği gelir devlete borç
vererek elde edebileceği gelirden çok düşük kalabilir.
ii) Dışlanma Etkisi
Kamu kesimi açıklarını iç piyasalardan finanse ederken, ekonomideki tasarrufları kamu
kesimine aktarmakta ve özel kesimin kullanacağı fonları sınırlamaktadır.
115
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Para piyasalarında Hazine’nin baskınlığı özel sektörün borç senedi ihraç etmesini
zorlaştırmaktadır.
Kamu kesiminin aşırı borçlanması, bankacılık kesiminin fonksiyonunu değiştirmektedir.
Bankacılık kesimi fonları, fazlası olanlardan ihtiyacı olanlara aktarmak yerine, geliri daha
cazip olan DİBS’lere kaydırmaktadır.
Yatırım ve üretim yoluyla istihdam yaratmaları beklenen firmalar da, karlarının büyük
kısmını DİBS’lerden elde ettikleri faiz gelirinden sağlamaktadırlar.
iii) Enflasyon Etkisi
Kamu kesiminin iç piyasalardan aşırı fon talebinde bulunması dolaylı olarak parasal
genişlemeyi artırmaktadır. Para miktarının artışı paraya olan taleple ilgilidir.
Kamu açıklarının devamlı surette piyasadan borçlanmak sureti ile finanse edilmesi
yönteminde kamu kesiminin talebinin piyasadaki mevcut fonlarla karşılanamaması
durumunda para arzı genişleyecek, yani piyasalarda yeni fonlar yaratılması yönünde
baskı oluşacaktır. Kamu kesiminin piyasadaki fonlara olan aşırı talebi enflasyonist etkide
bulunacaktır.
Bütçe açığının arttığı dönemlerde genellikle özel sektörün girdisi, hammaddesi olan kamu
sektörü ürünlerine zam yapılarak gelirler artırılmaya çalışılmakta, yapılan bu zamlarda
enflasyonu artırmaktadır.
iv) Gelir Dağılımına Etkisi
Faiz oranları gelir dağılımı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Enflasyonun yüksek olduğu
dönemlerde, tasarruf sahipleri satın alma güçlerinin azalmaması için faiz geliri elde
etmeyi tercih ederler. Bu şekilde ellerinde fon fazlası bulunanlar kendilerini enflasyona
karşı korumuş olurlar.
Devlete borç veremeyenlerin gelirleri bir yandan enflasyon nedeni ile azalırken diğer
yandan bu kişilerin ödediği vergiler devlet borç faizi ödemesinde kullanılmaktadır.
Devlet borçlanmasındaki faiz oranlarının gelir dağılımında bozucu etki yaratmaması için
reel faiz oranlarının büyüme hızına eşit yada altında olması gerekir.
v) Dış Ticaret ve Ödemeler Dengesi Etkisi
Döviz kurları ve fazi oranlarınlarındaki volatilite, Türkiye’ye ilişkin olarak uluslararası
piyasalarda yapılan değerlendirmelerin değişmesine yol açmakta ve ekonominin net dış
pozisyonunu değiştiren yeni sermaye akımlarına neden olmaktadır.
Faiz oranlarının yüksekliği, enflasyon oranının yükselmesi ile birleşerek döviz kurları
üzerinde baskı oluşturmaktadır. Kurlardaki artış yurtdışından hammadde ve aramal
ithalatına bağımlı olan sanayi kesimini olumsuz etkilemekte, üretimin, dolayısı ile ithalata
dayalı ihracatın azalmasına yol açmaktadır.
116
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
8. BORSA DIŞI TAHVİL VE BONO PİYASASI
8.1.
Bankalararası TL Piyasası
Bankalar, Türk Lirası alışverişlerini TCMB bünyesindeki Bankalararası Para Piyasası'ndan
TCMB kotasyonları ile yapabildikleri gibi ikincil piyasa olarak da adlandırılan piyasada özel
bir düzenlemeye tabi olmadan kendi aralarında da yapabilmektedirler. TCMB bünyesinde
yapılan işlemlerde teminat alınmasına rağmen bankaların kendi aralarında fon
alışverişinde herhangi bir teminat istenmemektedir. İşlemlerin teminatsız yapılmasından
dolayı bankalar işlem yapabilecekleri bankalara ve işlem miktarına sınırlama
getirmişlerdir. Buna piyasada kısaca "line" denilmektedir. Her banka ancak "line"ı olan bir
bankayla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapabilmektedir. Bankaların kendi aralarında
yaptıkları işlemlerin hacmi konusunda istatistiki bilgi toplanmadığı için tahmin yapabilmek
zordur. İşlemler telefonla pazarlık usuluyle yapılabildiği gibi bilgi dağıtım firmalarının
dealing imkanlarından faydalanarak da yapılabilmektedir. Bu piyasada işlem oranları
piyasadaki likidite ve bankaların nakit akışına göre belirlenmekte olup piyasadaki
likiditenin artması ve bankaların nakit ihtiyaçlarının azalması borç verme oranlarını
düşürmekte likiditenin azalması ve bankaların borç ihtiyacının artması oranları
arttırmaktadır.
8.2.
Bankalararası Repo Piyasası
Aracı kuruluşlar repo işlemlerini IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda
yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler.
Aracı kuruluşlar repo işlemlerini daha çok IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda
yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanınan limitleri yetersiz geldiğinde işlemleri
kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu
piyasada da ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde işlem
yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi dağıtım firmalarının
dialing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada oranlar daha çok IMKB RepoTers Repo Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir.
8.3.
Bankalararası Tahvil Piyasası
Aracı kuruluşlar tahvil ve bono doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini IMKB
bünyesindeki Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir
düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar, tahvil doğrudan alım ve
doğrudan satım işlemlerini daha çok IMKB bünyesindek Kesin Alım-Satım Pazarı'nda
yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanıdığı limitlerin yetersiz geldiği durumlarda
özellikle ileri valörlü işlemlerini kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil
piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da işlemler ancak "line"ı olan bankalarla ve "line"
117
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
limitleri dahilinde yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi
dağıtım firmalarının dialing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada oranlar
daha çok işlemlerin büyük bölümünün gerçekleştiği IMKB Kesin Alım Satım Pazarı'nda
gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir.
8.4.
Tescil İşlemleri
Banka ve aracı kurumlar tarafından İMKB'de işlem gören veya İMKB kaydında olan
menkul kıymetler ile ilgili olarak İMKB dışında yapılan alım-satım işlemlerinin İMKB’nin
belirlediği şartlarla İMKB’ye tescil ettirilmesi zorunludur.
Kesin alış ve kesin satış işlemlerinde işlemin valörü, repo ve ters repo işlemlerinde ise
işlemin bitiş valörü dikkate alınarak bildirim tarihi itibarıyla 7 iş günü geçmemiş işlemlerin
tescili yapılır.
118
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
9. İMKB DEVLET İÇ
(DİBS) ENDEKSLERİ
BORÇLANMA
SENETLERİ
Sabit getirili menkul kıymet endekslerinin hesaplanmasındaki ana amaç, bu tür menkul
kıymetlere yatırım yapan bireysel ve kurumsal yatırımcıların yatırım yaptıkları kıymetlerin
fiyat ve getirilerindeki gelişmeleri basit ve anlaşılabilir göstergeler yardımı ile
izleyebilmelerini sağlamaktır. Bu doğrultuda oluşturulan İMKB Devlet İç Borçlanma
Senetleri (DİBS) endeksleri “Fiyat ve Performans Endeksleri” ve “Portföy Performans
Endeksleri” olmak üzere iki alt gruba ayrılmaktadır.
91, 182, 273, 365 ve 456 günlük vadelerdeki Fiyat ve Performans Endeksleri'nin baz
tarihi 2 Ocak 2001'dir. Fiyat endeksleri standart vadeli bir tahvil/bononun fiyatında
sadece piyasa faiz oranlarının değişmesi nedeniyle meydana gelen değişimleri
gösterirken, Performans endeksleri baz dönemde yatırım yapılan standart vadeli bir
tahvil/bononun fiyatında, hem vadeye kalan günün azalması hem de piyasa faiz
oranlarının değişmesi (artış veya azalış) nedeni ile meydana gelen değişimleri gösterir.
Bu endeksler, İMKB Borçlanma Araçları Piyasası'nda (TBP) gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı
ortalama fiyat ve getirileri dikkate alınarak gün sonunda hesaplanır ve bültenler ile bilgi
dağıtım firmalarının ekranlarında yayınlanır.
“Portföy Performans Endeksleri” İMKB Borçlanma Araçları Piyasası'nda aynı gün valörlü
işlemlerin gerçekleştiği 9:30–12:00/13:00-14:00 saatleri arasında gün içi gelişmeleri
işlemler gerçekleştikçe gerçek zamanlı ve eş anlı olarak gösterir. Endekslerin gün içinde
oluşan “en yüksek”, en düşük” ve “son” değerleri gün içinde gerçek zamanlı olarak TBP
Otomatik Tahvil Alım Satım Sistemi (OTASS) ve bilgi dağıtım firmalarının ekranlarında,
gün sonunda ise OTASS ekranları ve bültenlerde yayınlanır. Baz tarihleri 31 Aralık 2003
olan Portföy Performans Endeksleri altı adet Tahvil ve Bono, bir adet Repo endeksi olmak
üzere Eşit Ağırlıklı Kısa Vadeli Endeks (EA 180-), Eşit Ağırlıklı Uzun Vadeli Endeks (EA
180+), Eşit Ağırlıklı Genel Endeks (EA GENEL), Piyasa Değeri Ağırlıklı Kısa Vadeli Endeks
(PDA 180-), Piyasa Değeri Ağırlıklı Uzun Vadeli Endeks (PDA 180+), Piyasa Değeri
Ağırlıklı Genel Endeks (PDA GENEL) ve Repo Endeksi’nden oluşmaktadır.
İMKB DİBS ENDEKSLERİ
FİYAT VE PERFORMANS ENDEKSLERİ
FİYAT
PERFORMANS
ENDEKSLERİ
ENDEKSLERİ
91 GÜNLÜK
182 GÜNLÜK
273 GÜNLÜK
365 GÜNLÜK
456 GÜNLÜK
GENEL
91 GÜNLÜK
182 GÜNLÜK
273 GÜNLÜK
365 GÜNLÜK
456 GÜNLÜK
PORTFÖY PERFORMANS ENDEKSLERİ
PİYASA
EŞİT
REPO
DEĞERİ
AĞIRLIKLI ENDEKSİ
AĞIRLIKLI
180 180 GECELİK
180+
180+
GENEL
GENEL
119
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
9.1.
9.1.1.
Fiyat ve Performans Endeksleri
Fiyat Endeksleri
9.1.1.1. Endeks Portföyündeki Menkul Kıymetler ve Ağırlıkları
Endeks portföyü hazine bonosu ve kuponsuz devlet tahvillerinden oluşur. 91, 182, 273,
365, 456 günlük endeksler ile birlikte, piyasanın genel eğilimini göstermek amacıyla bir
genel endeks de yayınlanır. Bu endeksin hesaplanmasında ağırlık olarak ilgili vadelerin
ihraç tutarları esas alınır.
9.1.1.2. Esas Alınan Fiyatlar
Endeksin hesaplanmasında esas alınan fiyatlar, İstanbul Menkul Kıymetler BorsasıBorçlanma Araçları Piyasası’nda o gün gerçekleşen işlemlerden hesaplanan ağırlıklı
ortalama fiyatlardır. Bilindiği gibi, İMKB-TBP’de gerçekleşen işlemler her işlem gününün
sonunda Günlük Bülten’de ilan edilmektedir. Bültende aynı tanımlı hazine bonosu/devlet
tahvili üzerinde aynı valörle gerçekleşen işlemler tek bir satırda gösterilmekte, bu
işlemlerin farklı fiyatlarla gerçekleşmesi durumunda aşağıdaki formüle göre hesaplanan
ağırlıklı ortalama fiyatlar ilan edilmektedir :
P1*V1+P2*V2+. . .+Pn*Vn
--------------------------------------(V1+V2+. . .+Vn)
(P:fiyat, V:nominal işlem tutarı)
9.1.1.3. Endeks Hesabının Dayandığı Temeller
Endeksin temelini, piyasada gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama fiyatları üzerinden
hesaplanan getiri oranları ile vadeler arasındaki ilişkiyi gösteren vade-getiri grafiği (yield
curve) oluşturur. Bu grafik üzerinden belirli vadeler için endeks değerleri hesaplanır.
Hesap aşamaları aşağıda gösterilmiştir:
1- Her işlem günü günlük bültende ilan edilen ağırlıklı ortalama fiyatlar üzerinden
hesaplanan getiri oranları ve vadeye kalan gün sayıları kullanılarak vade-getiri grafiği
bulunur.
2- Getiri oranlarından hareketle çizilen vade-getiri grafiği kesikli (discrete) bir eğri
olduğundan, yani endeks hesaplanacak her vade için her gün bir işlem
olmayabileceğinden, bu eğrinin sürekli (continuous) bir fonksiyon olarak yeniden çizilmesi
gerekmektedir. Vade-getiri eğrisini en uygun şekilde temsil eden r= a+bc fonksiyonu için
katsayılar bulunur. (r : getiri, c : vadeye kalan gün sayısı , a: sabit değer, b: regresyon
katsayısı)
3- Bu fonksiyon yardımı ile vadesine 91, 182, 273, 365, 456 gün kalmış olan
karakteristik bonoların/tahvillerin getirileri hesaplanır.
4- (3)'te bulunan getiriler kullanılarak, söz konusu karakteristik bonoların/tahvillerin
fiyatları aşağıdaki şekilde hesaplanır.
100
120
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
P = -----------------(1+r*(c/365))
5-
Baz alınan dönem için aynı şekilde bulunmuş olan
fiyatlar (P91b, P182b,P273b,
P365b, P456b) kullanılarak vade bazında endeksler hesaplanır:
P91/P91b
*100
P182/P182b*100
= IF91
vade bazında endeks (91 gün)
= IF182 vade bazında endeks (182 gün)
P273/P273b*100
P365/P365b*100
= IF273 vade bazında endeks (273 gün)
= IF365 vade bazında endeks (365 gün)
P456/P456b*100
= IF456 vade bazında endeks (456 gün)
Bu ifadeleri tek bir formüle indirgeyebiliriz :
IFv,t =
Pv,t
-------- x 100
Pv,b
IFv,t : t günündeki v günlük fiyat endeksi
Pv,t : itfasına v gün kalan tahvil/bononun t günündeki piyasa fiyatı
Pv,b : itfasına v gün kalan tahvil/bononun baz günündeki piyasa fiyatı
6- Vade bazındaki bu endeksler kullanılarak genel endeks aşağıda gösterildiği gibi
hesaplanır :
IG = Wv,t*IFv,t
Wv,t = t gününde v vadeli tahvil/bononun toplam ihraç içindeki ağırlığı
9.1.1.4. Endeks Hesabında Baz Alınacak Yöntem
Endeksler, 2001yılının ilk işlem günü olan 2 Ocak 2001 günü baz alınarak hesaplanır. 2
Ocak 2001 tarihinde söz konusu beş farklı vade bazındaki endeks değerleri 100 olarak
alınmıştır.
9.1.1.5. Endekslerin Hesaplanma Başlangıcı ve Sıklığı
Endeksler 2 Ocak 2001 tarihinden itibaren günde bir kez, piyasa kapandıktan sonra
hesaplanıp Borsa bültenlerinde yayınlanır ve bilgi dağıtım firmalarının ekranlarında ilan
edilir.
9.1.1.6. Fiyat Endekslerinin Yorumlanması
Fiyat Endekslerindeki bir artış (azalış), elinde aynı vadede bir tahvil/bono bulunduran
yatırımcının getirisinin arttığını (azaldığını) göstermemektedir. Endeksteki artışın
(azalışın) gösterdiği şey, o vadedeki tahvil/bono fiyatının baz dönemine göre arttığı
(azaldığı)dır.
121
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Tahvil/bonoların fiyatlarındaki artış/azalış, aynı karakteristik vadedeki tahvil/bonoların
getirisinin azaldığını/arttığını ifade eder. Fiyat endeks değerlerindeki artışın (azalışın)
nasıl yorumlanması gerektiğini daha iyi anlatabilmek için aşağıdaki karşılaştırmalı endeks
değerlerine dayanılarak bir örnek verilmiştir:
(2.1.2001)
Baz dönemi
IF91 =100,00
IF182 =100,00
IF273 =100,00
IF365 =100,00
(3.1.2001)
(4.1.2001)
(5.1.2001)
IF456
IF91
=100,00
IF182
IF273
=100,22
IF91
IF182
=100,26
= 99,74
IF273
= 98,00
IF91
IF182
=100,47
= 99,50
IF273
= 96,35
=100,22
=99,38
Örnekte görüldüğü gibi 5.1.2001 tarihli endekste vadesi 91 gün olan fiktif tahvil/bononun
değeri baz dönemine göre % 0,47 artmıştır. Yani bu tahvil/bono 5.1.2001 gününde baz
dönemine göre daha yüksek fiyatla alınıp satılmıştır. Dolayısıyla bu tahvil/bonoyu elinde
tutan yatırımcı, baz döneminde elinde benzer bir tahvil/bonoyu tutmakta olan bir
yatırımcıya göre bu tahvil/bonoyu görece daha yüksek bir fiyata satma şansına sahiptir.
Diğer yandan, olası bir alıcı aynı tahvil/bonoya baz dönemine kıyasla daha fazla ödemek,
dolayısıyla parasını baz dönemine oranla daha düşük bir getiri oranı ile yatırmak
durumundadır.
Bu örneği biraz daha açarak baz döneminde elindeki parayı çeşitli vadelerdeki
tahvil/bonolar arasında paylaştıran bir yatırımcının 5.1.2001 tarihinde nakde ihtiyacı
olduğunu ve elindeki tahvil/bonoların tümünün endeksteki fiktif vadelere uyduğunu
varsayalım. Bu durumda elindeki tahvil/bonoların bir kısmını satmak zorunda kalan
yatırımcı, eğer tercihini etkileyecek fiyat dışında başka bir etken yoksa, o gün endeks
değeri (yani fiyatı) en yüksek dolayısıyla getiri oranı en düşük olan 91 gün vadeli
tahvil/bonoları satacaktır. Aynı gün alım yapmak isteyen bir başka yatırımcı ise, eğer
varsayım ve beklentileri aynı ise, tercihini endeks değeri en düşük dolayısıyla getiri oranı
en yüksek olan vadeden yana kullanacaktır (örnekte 273 günlük vade). Alıcı, tabii ki bu
tercihlerini belirlerken tahvil/bononun olası elden çıkarma tarihindeki vadesini
hesaplayacak ve bu vadedeki endeksin o tarihe kadar nasıl bir gelişme göstereceğini
tahmin etmeye çalışacaktır.
Bir başka örnek için 273 günlük endeksin 2.1.2001 ve 5.1.2001 tarihlerindeki değerlerini
ele alalım. Burada endeksin 5.1.2001 tarihinde 96,35’e düşmesi, yatırımcının % 3,65
zararı olduğunu göstermemektedir. Endeksin söylediği, 273 günlük bir tahvilin, baz
dönemine göre, 5.1.2001'de % 3,65 daha düşük fiyattan işlem gördüğüdür. Yatırımcı, söz
konusu tahvil/bonodan vadeye kadar kümülatif olarak artan bir getiriyi zaten elde
etmektedir. Buna göre, elinde tahvil/bono bulunduran bir yatırımcının, eğer vadesinden
122
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
önce elden çıkartmayacak ise, piyasadaki fiyatlara göre yatırımının getiri oranının artması
veya azalması söz konusu değildir (Tahvil/bonoyu hisse senedinden ayıran en önemli
farklardan birisi de budur).
Öte yandan, zaman geçtikçe tahvil/bononun vadesi kısaldığından, sözkonusu kıymet, aynı
tahvil/bono olmaktan çıkmaktadır.
Bu çerçevede Fiyat Endeksi, belirli vadelerde ve genel olarak, tahvil/bono fiyatlarının baz
dönemine, bir hafta öncesine, bir gün öncesine vb, göre düştüğünü veya yükseldiğini
gösteren bir gösterge olarak yorumlanmalıdır.
Genel Endeks (IG), çeşitli karakteristik vadeler için hesaplanmış olan endeksleri temsil
eden ortalama bir endeks olup endekslerin ihraç tutarları ile ağırlıklandırılmıştır.
9.1.2.
Performans Endeksleri
Performans endeksleri yıl boyunca 91, 182, 273, 365 ve 456 günlük bonolara sürekli
yatırım yapıldığı varsayımıyla oluşturulmuştur. Böylece, her yıl başında tüm vadeler için
endeksler 100 olarak alındığında, yıl boyunca söz konusu vadelerdeki bono yatırımlarının
performansı izlenir ve yıl sonunda yukarıda belirtilen vadelerdeki tahvil/bono
yatırımlarının performansları arasında karşılaştırma yapmak mümkün olur.
9.1.2.1. Performans Endeksinin Amacı ve Gerekliliği
Tahvil/bono yatırımcısı için, sabit getirili menkul kıymetlerdeki fiyat hareketleri kadar
elinde bulundurduğu kıymetlerden o ana kadar elde ettiği toplam getiri de önemli bir
gösterge olmaktadır. Fiyat endeksinde, söz konusu tahviller/bonolarda belirli vadelerdeki
fiyat hareketlerini gösteren bir endeks oluşturulmuştur. Buna ilave olarak, yatırımcının
elinde bulundurduğu tahvil/bonodan o ana kadar sağladığı getiriyi gösteren bir endeks de
oluşturulmuştur.
Performans endeksi yardımıyla, yatırımcının tahvil piyasasındaki yatırımlarını elden
çıkarması durumunda elde edeceği gelir, mevduat faizleri ve diğer alternatif yatırım
araçlarının getirileri ile karşılaştırılabilir.
9.1.2.2. Performans Endeksi Hesabının Dayandığı Temeller
Bu endeks hesaplanırken, fiyat endeksinde olduğu gibi 91, 182, 273, 365 ve 456 günlük
yatırım dönemleri seçilir ve vade bitimlerinde anapara ve önceki yatırım dönemlerinde
elde edilen faiz gelirinin yine aynı vadeli yatırıma dönüştürüldüğü kabul edilir. Böylece, yıl
başında yapılan ilgili vadeli yatırımın, vadesi geldiğinde tekrar aynı vadeli bir yatırıma
dönüştürüleceği varsayımıyla endeks değerleri hesaplanır. Sonuçta yıl içindeki herhangi
bir günde endeks değerleri karşılaştırıldığında hangi vadedeki yatırımların, ne oranda
getiri sağladıkları görülür.
Endeks hesabının hangi temellere dayandığı ile ilgili ayrıntılı açıklama, Fiyat Endeksi ile
ilgili kısımda mevcuttur.
9.1.2.3. Performans Endeksinin Bazı
Performans endeksinin baz tarihi olarak 2 Ocak 2001'dir. Performans endeksinin
sürekliliğinin sağlanması amacıyla, endeksin baz değeri ve baz tarihi olarak her
123
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
karakteristik vadeli tahvil/bononun itfa olduğu ve yeni tahvil/bononun endekse dahil
edildiği tarihler ve bu tarihte oluşan endeks değerleri alınır. 91, 182, 273, 365 ve 456
günlük performans endekslerinde vade bitimindeki endeks değerleri, müteakip
dönemlerin baz değerleri olur.
9.1.2.4. Hesaplama Örneği
Performans endeksine temel alınan ağırlıklı ortalama fiyatlar ve regresyon hesaplama
tekniği "Fiyat Endeksi"nin aynısıdır. En önemli fark, Fiyat Endeksi'nde sürekli sabit tutulan
karakteristik vadelerin Performans Endeksi'nde sürekli olarak iki işlem günü arasındaki
fark kadar azaltılmasıdır. Performans endeksi, aşağıdaki formülle hesaplanmaktadır :
t gününde :
Pv,t
IPv,t = ----------- x IPv,b
Pv,b
t+i gününde :
Pv-i,t+i
IPv,t = ----------- x IPv,b
Pv,b
IPv,t : t günündeki v günlük performans endeksi
Pv,t : v gün vadeli tahvil/bononun t günündeki piyasa fiyatı
Pv,b : v gün vadeli tahvil/bononun baz günündeki piyasa fiyatı
IPv,b : Baz günündeki v vadeli bononun performans endeksi
Pv-i,t+I : t+i gününde, itfa tarihine v-i gün kalmış olan bononun fiyatı
Örneğin 2 Ocak tarihinde 91 gün vadeli bir tahvil/bonoya yatırım yapan yatırımcı, 3 Ocak
günü bu yatırımından endeksin 100,00'den 100,22'e çıkışıyla ifade edilen %0,22 oranında
bir getiri sağlamıştır. Aynı yatırımcının 5 Ocak'ta endeksin 100,47 olması durumunda
getiri oranı ise %0,47'ye çıkmıştır. Anlamlı bir karşılaştırma yapabilmek için dikkat
edilmesi gereken en önemli nokta, karşılaştırmanın, o gün işlem gören gerçek
tahvil/bonolar üzerinde değil aynı fiktif tahvil/bononun gün gün gelişimini gösteren
endeks değerleri arasında yapılmasıdır. Gerçek tahvil/bonolar üzerinden yapılan bir
karşılaştırma ise belirli bir yaklaşıklıkla Performans Endeksini desteklemektedir.
9.1.2.5. Performans Endeksinin Yorumlanması ve Fiyat Endeksi ile
Karşılaştırılması
Bilindiği gibi, belirli bir vadeye sahip, sabit getirili yatırımların getirilerinin vade bazında
nasıl bir dağılım gösterdiği ve bu dağılımın zaman içinde nasıl değiştiği genel olarak vadegetiri grafikleri üzerinde incelenebilmektedir. Bu grafiklerdeki iki tür hareketin
yatırımcılar tarafından takip edilmesi zorunludur. Bu hareketlerden birisi vade-getiri
grafiğinin kaymasıdır. Fiyat Endeksi bu hareketi göstermektedir. Diğeri ise, vade-getiri
grafiği üzerindeki harekettir. Performans endeksi, bu iki hareketi birlikte yansıtmaktadır.
Bu çerçevede, Performans Endeksi, bir yandan Fiyat Endeksinin hesaplanmasına dayanak
teşkil eden regresyon yoluyla hesaplanmış vade getiri eğrisindeki değişmeyi, diğer
124
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
yandan da tahvil/bononun vadeye bir gün daha yaklaşması sonucu meydana gelen değer
artışını içermektedir.
9.1.3.
Portföy Performans Endeksleri
Portföy Performans Endeksleri, İMKB Borçlanma Araçları Piyasası'nda aynı gün valörlü
işlemlerin gerçekleştiği 9:30 – 12:00/13:00-14:00 saatleri arasında gün içi gelişmeleri
işlemler gerçekleştikçe gerçek zamanlı ve eş anlı olarak özetler. Bu endeksler altı adet
Tahvil ve Bono, bir adet Repo endeksinden meydana gelir.
İMKB DİBS Portföy Performans Endeksleri; Piyasa'da en çok talep gören Türk Lirası
cinsinden iskontolu DİBS'lerden oluşan portföylerin getirilerinin diğer yatırım
alternatiflerinin getirileri ile karşılaştırılabilmesine olanak sağlarlar.
Kısa vadeli endeksler vadesine 180 ve daha az gün kalan DİBS'lerden, uzun vadeli
endeksler ise vadesine 181 ve daha fazla gün kalan DİBS'lerden oluşur. İki vade grubunu
temsil eden endekslere ek olarak, genel endeks her iki portföyde yer alan DİBS'lerden
oluşur ve Piyasanın tamamını temsil eder. Diğer taraftan, Repo endeksi sadece günlük
vadede yapılan yatırımların getirilerini temsil eder.
Endeksler; içerdikleri DİBS'lerin endeksteki ağırlıklarına göre eşit ağırlıklı ve piyasa değeri
ağırlıklı olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Eşit ağırlıklı endekslerde portföylerde yer alan
kıymetlere aynı tutarda yatırım yapıldığı, Piyasa değeri ağırlıklı endekslerde ise piyasa
değerleri ile orantılı olarak yatırım yapıldığı varsayılır.
Endekslerin getirileri portföy içeriklerinde yer alan DİBS'lerin getirilerinin ortalamasını
yansıtır. Endekslerdeki günlük getiriler, ilgili DİBS'lerin önceki işlem gününe göre günlük
getirilerinin ortalamasıdır. Bu nedenle, önceki işgününde veya endeksin hesaplandığı gün
içerisinde işlem görmeyen bir DİBS'in günlük getirisi hesaplanmaz ve bu DİBS o gün için
endeks hesaplamalarında kullanılmaz.
9.1.4.
Tahvil ve Bono Endeksleri
9.1.4.1. Endekslerin Kapsamı
Endeksler vadeye kalan günlerine göre gruplandırılmış Türk Lirası cinsinden, iskontolu
DİBS'leri kapsar. Vadeye kalan gün sayısı kısa vadeli endekslerde yer alacak DİBS'ler için
180 ve daha az, uzun vadeli endekslerde yer alacak DİBS'ler için 181 ve daha fazladır.
Genel endeksler ise vadeye kalan gün sayısına bakılmaksızın bütün Türk Lirası cinsinden
iskontolu DİBS'leri kapsar.
9.1.4.2. Endeks Türleri
Tahvil ve Bono endeksleri “eşit ağırlıklı (EA)” ve “piyasa değeri ağırlıklı (PDA)” olmak
üzere aşağıda belirtilen kısa, uzun ve genel endekslerden oluşur.
Eşit Ağırlıklı Kısa Vadeli Endeks (EA 180-)
Eşit Ağırlıklı Uzun Vadeli Endeks (EA 180+)
Eşit Ağırlıklı Genel Endeks (EA GENEL)
Piyasa Değeri Ağırlıklı Kısa Vadeli Endeks (PDA 180-)
Piyasa Değeri Ağırlıklı Uzun Vadeli Endeks (PDA 180+)
125
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Piyasa Değeri Ağırlıklı Genel Endeks (PDA GENEL)
9.1.4.3. Fiyatlar
Endekslerin hesaplanmasında İMKB TBP Kesin Alım Satım Normal Emirler Pazarı’nda aynı
gün valörlü olarak 9:30–12:00/13:00-14:00 saatleri arasında gerçekleşen DİBS fiyatları
esas alınır. Her iki tarafı aynı üye olan işlem fiyatları hesaplamalarda kullanılmaz.
DİBS'lerin kapanış fiyatı 14:00 öncesinde gerçekleşen son işlem fiyatıdır.
9.1.4.4. DİBS’lerin Nominal İhraç Tutarları
DİBS'lerin piyasa değerlerinin hesaplanmasında kullanılan nominal ihraç tutarları aşağıda
belirtilen yöntemlerle yapılan satışlar ve geri alımlar ile tespit edilir.
a) DİBS satış ihaleleri
b) DİBS satış ihalelerinde, ihalede oluşan ortalama fiyattan (faizden) piyasa yapıcı
bankalara yapılan rekabetçi olmayan teklif satışları
c) DİBS satış ihalesinde kazanan piyasa yapıcılara, talep etmeleri halinde, ihalede oluşan
ortalama fiyattan (faizden) yapılan ilave opsiyon satışları
d) Daha önceden belirlenmiş fiyatlardan (faiz oranlarından) T.C. Merkez Bankası kanalıyla
yapılan DİBS satışları (TAP)
e) Daha önceden ihraç edilmiş DİBS’lerin yapılan başka bir DİBS ihracı ile değiştirilmesi
f) Daha önceden ihraç edilmiş DİBS’lerin ikincil piyasada T.C. Merkez Bankası tarafından
Hazine nam ve hesabına yapılan alış ve satışları
g) Daha önce ihraç edilmiş olan DİBS’lerin vadesinden önce itfa edilmesi için açılan geri
alım ihaleleri
Nominal ihraç tutarları, Piyasa'da işlem görebilecek nominal tutarları ifade etmekte olup
ihalelerde kamu kurum ve kuruluşlarına yapılan rekabetçi olmayan teklif satışlarını
kapsamaz.
9.1.4.5. DİBS’lerin Piyasa Değerleri
DİBS’lerin piyasa değerleri bir önceki işlem günü kapanış fiyatları ile hesaplanır. Herhangi
bir DİBS için piyasa değeri, nominal ihraç tutarının önceki işgünü kapanış fiyatı ile
çarpılarak 100’e bölünmesi suretiyle bulunur.
9.1.4.6. DİBS’lerin Endekslerdeki Ağırlıkları
Piyasa değeri ağırlıklı endekslerde her bir DİBS’in ağırlığı, o DİBS’in piyasa değerinin
endeks hesaplamalarında kullanılan bütün DİBS’lerin toplam piyasa değerine oranıdır.
Eşit ağırlıklı endekslerde ise her bir DİBS’in ağırlığı eşittir.
126
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
9.1.4.7. Endeks Hesaplamalarında Kullanılan DİBS’ler
Türk Lirası cinsinden, iskontolu DİBS'ler vadeye kalan günlerine göre ilgili endekslerin
içeriğini oluşturur. Endekslerin hesaplandığı gün içerisinde veya bir önceki işlem gününde
fiyat oluşmayan DİBS’ler endeks hesaplamalarında kullanılmaz. Kapanış fiyatı olan
DİBS'ler gün içerisinde işlem gördükçe endeks hesaplamalarına dahil edilir.
9.1.4.8. Endekslerin Baz Tarih ve Değeri
Endekslerinin baz tarihleri 31 Aralık 2003 ve baz değerleri 100'dür. Endekslerin
hesaplanmasına 2004 yılının ilk işlem günü olan 2 Ocak 2004 tarihinden itibaren
başlanmıştır.
9.1.4.9. Endeks Formülü
Endeks hesaplamalarında kullanılan değişkenler ile endeks hesaplama formülü aşağıdadır.
Ft
Ft-1
Gt
N
PD
Et-1
Et
n
:
:
:
:
:
:
:
:
DİBS'in son işlem fiyatı
DİBS'in önceki işlem günü kapanış fiyatı
DİBS'in önceki işlem gününe göre günlük dönemsel getirisi= (Ft / Ft-1 -1)
DİBS'in nominal ihraç tutarı
DİBS'in piyasa değeri = N x Ft-1 /100
Endeksin önceki işlem günü kapanış değeri
Endeksin son değeri
Endeks hesaplamalarında kullanılan DİBS sayısı
Formül 1 Tahvil ve Bono Endeksleri Formülü










Et  Et  1  1 


n
 (PD(i)  Gt (i)) 
i1
n
 PD
i1
(i )






Eşit ağırlıklı endeksler için yapılan hesaplamalarda piyasa değeri 1(PD=1) kabul edilir.
Yukarıda yer alan formülde endeksin yeni değeri
endeksin hesaplandığı anda
hesaplamalara dahil edilen DİBS'lerin piyasa değerleri ağırlıklı ortalama (eşit ağırlıklı
endekslerde aritmetik ortalama) günlük getirilerinin 1 ile toplanarak önceki gün endeks
değeri ile çarpılması ile bulunur. Endeksin günlük getirisi endeks hesaplamalarında
kullanılan DİBS'lerin piyasa değeri veya eşit ağırlıklı ortalama günlük getirisine eşittir.
9.1.4.10. Endeks İçeriklerinin Güncellenmesi
Türk Lirası cinsinden, iskontolu DİBS'ler vadeye kalan günlerine göre ilgili endekslerin
içeriğini oluşturur. Aşağıda belirtilen durumlarda endeks içerik ve değişkenlerinde
güncelleme yapılmaktadır.
a) Vadeye kalan gün sayısının azalması: Daha önceden uzun vadeli endeks grubunda yer
alan bir DİBS vadesine 180 gün kaldığında kısa vadeli endeks grubuna dahil olur.
127
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
b)Yeni ihraç: DİBS'lerin ilk kapanış fiyatı ancak aynı gün valörlü işlemlerin yapılabildiği
ihraç valöründe oluştuğundan, söz konusu DİBS'ler endeks hesaplamalarına ihraç
valörünün ertesi işgünü dahil edilir.
c)İtfa: DİBS'ler itfa günlerinde endekslerden çıkarılır.
d)Nominal ihraç tutarında değişiklik: Endeks hesaplamalarında kullanılan nominal ihraç
tutarları, erken itfa ve geri alımlar gibi nedenlerle bu tutarlarda meydana gelen
değişikliklerin açıklandığı ve İMKB Borçlanma Araçları Piyasası Müdürlüğü tarafından
öğrenildiği işlem gününün ertesi işgününde geçerli olmak üzere güncellenir.
9.1.5.
Repo Endeksi
9.1.5.1. Endeks Kapsamı
Repo Endeksi; İMKB TBP Repo-Ters Repo Normal Emirler Pazarı’nda aynı gün valörlü
olarak günlük vadede (O/N) gerçekleşen ve tescil edilen işlemlerin ağırlıklı ortalama net
günlük getirisi kullanılarak hesaplanır.
9.1.5.2. Oran
Endeks hesaplamalarında oran; İMKB TBP Repo-Ters Repo Normal Emirler Pazarı’nda
aynı gün valörlü olarak günlük vadede gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama oranıdır.
9.1.5.3. Endeksin Baz Tarih ve Değeri
Endeksin baz tarihi 31 Aralık 2003 ve baz değeri 100 olarak belirlenmiştir. Endeksin
hesaplanmasına 2004 yılının ilk işlem günü olan 2 Ocak 2004 tarihinden itibaren
başlanmıştır.
9.1.5.4. Endeks Formülü
Endeks hesaplamalarında kullanılan değişkenler ile endeks hesaplama formülü aşağıdadır.
Oağ : Günlük vadede gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama brüt faiz oranı
S
: Stopaj kesintisi (vergi, harç, fon vb. dahil)
T
: Repo süresi
Et-1 : Endeksin önceki işlem günü kapanış değeri
: Endeksin son değeri
Et
Formül 2 Repo Endeks Formülü


Et  Et  1  1 


Oağ  1  S)  T  


365

Günlük getiri; günlük brüt ortalama faiz oranından stopaj (vergi, harç, fon vb. dahil)
kesintisi yapıldıktan sonra bulunan net faiz oranının repo süresi içerisindeki getirisidir. Bu
getiri repo işleminin bitiş valöründe elde edileceğinden gelecekteki getiriyi ifade
etmektedir. Endeksin yeni değeri; endeksin hesaplandığı andaki günlük getirinin 1 ile
toplanıp bir önceki işlem günü endeks kapanış değeri ile çarpılması suretiyle bulunur.
128
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
9.1.5.5. Endeks İçeriklerinin Güncellenmesi
Stopaj, vergi, harç, fon vb. oranlarındaki değişiklikler en erken ilan edildikleri günün
ertesi işgünü olmak üzere geçerlilik tarihi itibariyle endeks hesaplamalarında kullanılır.
9.1.5.6. Endeks Hesaplama Örneği
İMKB Borçlanma Araçları Piyasası'nda gerçekleşen işlemler sonucunda aşağıdaki
değerlerin oluştuğunu varsayalım. (Değerler kolaylık açısından basitleştirilmiştir).
Tablo 1 Endeks Hesaplama Örneği Verileri
DİBS
VKG
A
B
C
D
E
30
70
215
265
405
DİBS
İhraç
Nom.
(Milyon)
(N)
2
4
3
5
1
Günlük
Repo
Süresi
(T)
1
REPO
Endeks
Önceki işlem
Günü Kapanış
Fiyatı
(Ft-1)
95,000
93,000
90,000
88,000
75,000
Bugünkü
Son Fiyat
(Ft)
1,9000
3,7200
2,7000
4,4000
0,7500
95,500
94,000
91,000
89,500
76,500
Ağırlıklı Ortalama
Brüt Faiz
(Oağ)
Stopaj Kesintisi (vergi,
harç, fon vb. dahil)
(S)
0,2399
0,22
İçerdiği
DİBS'ler
EA180EA180+
EAGENEL
PDA 180PDA 180+
PDA GENEL
REPO
Piyasa Değeri
(PD) (Milyon)
( N x Ft-1 /100)
A, B
C,D,E
A, B, C,D,E
A, B
C,D,E
A, B, C,D,E
Günlük Repo
Önceki Güne
Göre Getiri
(Gt= (Ft / Ft-1 1))
0,0053
0,0108
0,0111
0,0170
0,0200
Önceki İşlem
Günü Kapanış
Değeri
(Et-1)
100,00
Önceki İşlem Günü Kapanış
Değeri
(Et-1)
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
Endeks formülleri kullanılarak endekslerin son değerleri aşağıdaki gibi bulunabilir.
EA 180- Endeksi


100,00  1 
0,0053  0,0108  100,81
2



EA 180+ Endeksi


100,00  1 

0,0111  0,0170  0,0200)  101,60
3


129
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
EA GENEL Endeksi

0,0053  0,0108  0,0111  0,0170  0,0200   101,28

100,00  1 

5


PDA 180- Endeksi


100,00  1 


(1,90  0,0053)  (3,72  0,0108)  100,89
(1,90  3,72)


PDA 180+ Endeksi


100,00  1 


(2,70  0,0111)  (4,40  0,0170)  (0,75  0,0200)  101,53
(2,70  4,40  0,75)


PDA GENEL Endeksi


100,00  1 


(1,90  0,0053)  (3,72  0,0108)  (2,70  0,0111)  (4,40  0,0170)  (0,75  0,0200)  101,26
(1,90  3,72  2,70  4,40  0,75)


REPO Endeksi


100,00  1 

0,2399  1  0,22)  1 
  100,05

365

130
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
10. İMKB
YURT
DIŞI
SERMAYE
PİYASASI
ARAÇLARI EUROTAHVİL PAZARLARI
10.1.
Genel Esaslar
10.1.1. İşlem Görecek Menkul Kıymetler
Yurt
Sermaye piyasası Araçları Piyasası (“Piyasa”) Eurotahvil Pazarlarında Türkiye
Cumhuriyeti Hazinesi tarafından ihraç edilen dış borçlanma araçları (“Eurotahvil”) ile
Sermaye Piyasası Kurulu (Kurul) tarafından kayda alınan ve İMKB Yönetim Kurulu kararı
ile kote edilen veya işlem görmesine karar verilen tahvil ve bono niteliğini haiz yabancı
borçlanma araçları işlem görür.
10.1.2. İşlem Saatleri
İşlemler her iş günü saat 09:30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında yapılır.
10.1.3. Para Birimi
Eurotahvillere ilişkin alım-satım emirleri menkul kıymetin ihraç edildiği döviz cinsi
üzerinden verilir. Her bir döviz cinsinden ihraç edilen tahvillerde emirler aynı döviz cinsi
ve 100 birim üzerinden fiyatlandırılır ve tüm ödemelerde kullanılan döviz cinsi işlem
yapılan döviz cinsindendir.
10.1.4. İşlem Valörü
Eurotahvil alım satım işlemleri en az bir iş günü, en fazla onbeş gün valörle yapılabilir.
10.1.5. Fiyat Tabanı
Alım satım emirleri Eurotahvilin ihraç edildiği para birimleri cinsinden “100”
birim fiyat tabanı esas alınarak iletilir.
10.1.6. Fiyat ve Fiyat Adımı
Emirler sadece temiz fiyat üzerinden iletilebilmektedir. Emirlerde fiyat virgülden sonra 4
hane girilebilecek (ör.102,2222) şekilde verilebilir.
10.1.7. İşlemiş Faiz
10.1.7.1. Tanımlar
Fiyat: Eurotahviller için 100 birim nominal üzerinden verilen değer olup, temiz fiyattır.
İşlemiş faiz: Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer
kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına
131
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
(GGS) isabet eden tutarıdır. Gün sayısının hesabında ilgili eurotahvilin gün sayım
konvansiyonu dikkate alınır.
İşlemiş Faiz  Dönemsel kupon x
GGS
x 100
Kupon dönemi içerisinde ki gün sayısı
Temiz fiyat: İşlemiş faizi içermeyen fiyattır. Eurotahvilin kirli fiyatından işlemiş faizin
düşülmesi suretiyle bulunur.
Kirli fiyat: Menkul kıymetin işlemiş faizini de içeren fiyattır.
Takas fiyatı:
eşittir.
İşlemin takas tutarının hesaplanmasında kullanılan fiyat olup kirli fiyata
İşlem hacmi = Nominal tutar x Takas Fiyatı / 100
İşlemiş faiz tutarı = Nominal tutar x İşlemiş faiz / 100
Anapara tutarı = Nominal tutar x Temiz fiyat / 100
10.1.7.2. İşlemiş Faiz Hesabı
Fiyat, son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar olan süre içinde işlemiş olan
kupon faizini içermemektedir. Gerçekleşen bir işlemin alıcısı işlemiş faizi ödemekle
yükümlüdür. Aşağıdaki formüle göre işlemiş faiz hesabı yapılacaktır:
A CPN %
x
M
E
A
E
M
CPN %
:Son kupon ödeme tarihinden valör gününe kadar geçmiş gün sayısı
:Kupon ödeme dönemi içindeki gün sayısı
:Bir yıl içindeki kupon ödeme sayısı
:Yıllık kupon faiz oranı (%8 ise 8 girilecek)
ABD doları cinsinden Eurotahviller için gün sayım konvansiyonu:
Valör tarihindeki işlemiş faizi hesaplayabilmek için baz alınacak gün sayısı (A) aşağıdaki
formülle hesaplanacaktır.
Geçen Gün Sayısı (A) = (D2-D1)+30 (M2-M1)+360 (Y2-Y1)
D1: Son Kupon Ödemesinin Yapıldığı Gün
D2: Valör Tarihindeki Gün
M1: Son Kupon Ödemesinin Yapıldığı Ay
M2: Valör Tarihindeki Ay
Y1: Son Kupon Ödemesinin Yapıldığı Yıl
Y2: Valör Tarihinin İçinde Bulunduğu Yıl
Yukarıdaki formülde (GGS) bulunurken, Şubat ayı hariç her ay 30 gün sayılır. Şubat
ayında ise takvim günü sayısı dikkate alınır. Dönem başlangıç günü (D1) veya dönem
bitiş günü (D2) ayın 31. gününe denk geliyorsa ilgili ay 30 gün olarak sayılır. Bir yıl 360
gün olarak hesap edilir.
132
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Euro cinsinden Eurotahviller için gün sayım konvansiyonu:
Ay ve yıl gün sayısı hesabında takvim günü sayısı dikkate alınarak hesaplanacaktır.
10.1.8. Menkul Kıymet Tanımı
Piyasa’da Eurotahvillerin tanımı olarak uluslararası menkul kıymet tanımlaması olan ISIN
kullanılacaktır. Yeni ihraç edilen veya işleme yeni açılan menkul kıymetler için ISIN Borsa
Günlük Bülteni’nde yayınlanır. İlave ihraçlarda, sözkonusu ilave ihraca ilk ihraçtan farklı
bir ISIN veriliyorsa sistemde ilave ihraç ilk ihraçtan farklı ISIN ile ayrı bir sırada işlem
görecektir.
Söz konusu ISIN’ın yanısıra aşağıdaki esaslara göre oluşturulmuş ihraçcı, itfa tarihi ve
ihraç para birimini içeren bir açıklama da alım-satım sisteminde ayrı bir sütunda yer
alacaktır. Bu kısaltmada sırasıyla TR ihraçcı Türkiye Cumhuriyetini, altı hane (ggaayy) itfa
tarihini, U ya da E ilgili para biriminin baş harflerini (U-USD, E-EUR) temsil etmektedir.
Örnekler:
YMKP Tahvil
Tanımı (ISIN)
US900123AY60
US900123AT75
US900123AL40
XS0212694920
XS0245387450
DE000A0AU933
Açıklama Notu İhraçcı
TR170336U
TR
TR140234U
TR
TR150130U
TR
TR160217E
TR
TR010316E
TR
TR100214E
TR
İtfa
Tarihi
17.03.2036
14.02.2034
15.01.2030
16.02.2017
01.03.2016
10.02.2014
Para
Birimi
USD
USD
USD
EUR
EUR
EUR
10.1.9. İşlemlerin İptali
10.1.9.1. Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali
Üye hatası sonucunda gerçekleşen işlemler prensip olarak iptal edilmez. Ancak alıcı ve
satıcı üyeler tarafından yazılı olarak onaylanan ve Borsa tarafından kabul edilebilir bir
gerekçeye dayanan iptal talepleri değerlendirilerek işlem iptali yapılabilir. Bu
değerlendirmede kabul edilebilecek gerekçeler aşağıda sıralanmıştır.
a) Sehven alış emri yerine satış emri veya satış emri yerine alış emri girmek,
b) Emir girerken fiyat veya miktar veya valör girişlerinde maddi hata yapmak,
c) Portföyünde veya müşterisinde olmayan kıymeti sehven satmak,
Yukarıdaki gerekçelerden en az biri nedeniyle iptal talebinde bulunan ve işlem veya
işlemlerin karşı taraflarının yazılı onaylarını alan üyenin işlem/leri, kendi talebi ve karşı
üyelerin onaylarının Borsaya yazılı olarak iletilmesini takiben hazırlanacak olan “İşlem
İptal Formu” kullanılarak Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Müdürü tarafından iptal
edilebilir. "İşlem İptal Formu" taraflara faks yoluyla gönderilir.
133
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
10.1.9.2. Eksper Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali
10.1.9.2.1.
Genel Esaslar
1. Hatalı işlemlere itiraz süresi, işlem teyidinin üyeye iletilmesinden itibaren 15 dakikadır.
Üyeler itirazlarını Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Müdürlüğü’ne yukarıda belirtilen
süre içerisinde telefonla iletmelerini takiben en geç 15 dakika içinde yazılı olarak da
fakslarlar. Yapılan itirazlar Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Müdürlüğü tarafından
aşağıdaki esaslar gözönünde bulundurularak değerlendirilir.
2. Üyelerin iletişim araçlarında meydana gelen teknik arızalar veya bildirimi yapılmayan
değişiklikler (faks numarası, vb.) itirazlarda dikkate alınmaz.
3. Üye temsilcileri tarafından Piyasa’ya iletilen emirler Yurt Dışı Sermaye Piyasası
Araçları Piyasası eksperi tarafından tekrar edilip üye temsilcisinin onayı alındıktan sonra
sisteme girilmektedir. Eksper tarafından yapılan tekrarda herhangi bir hata yapılmış ise
üye temsilcilerinin anında düzeltmeleri gerekmektedir. Aksi takdirde, yanlış yapılmış
tekrarın üye temsilcisi tarafından onaylanması söz konusu olur ve işleme itiraz kabul
edilmeyerek işlem geçerli sayılır.
Yukarıda belirtilen eksper tekrarı, işlemlerin yoğunluğu nedeniyle yapılamadığı takdirde,
üye temsilcisinin ilettiği emir geçerli olup itirazın değerlendirilmesinde esas olarak alınır.
4. İşlemin sadece eksper hatası sonucu gerçekleşmiş olması esastır. Bunun tespitinde
telefon kayıtları ile Borsa bilgisayar sistemindeki bilgiler esas alınır.
5. İtirazın geçerli bulunması halinde işlem iptal edilerek, bu durum taraflara iletilir.
Üyenin/üyelerin iptal edilen işleme ilişkin telafi edici işlem talepleri olması halinde, telafi
edici işlem Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Müdürlüğü tarafından, hakkaniyet ve
piyasa kuralları çerçevesinde ilgili kuruluşlar ile koordineli olarak sonuçlandırılır.
Bu işlemlerin öncelikle Piyasa’da söz konusu üye/ler adına ilgili valörle yaptırılmasına
çalışılır. Emirler eksper tarafından sisteme girilir ve alım-satım işlemleri gerçekleştirilir.
6. Üyenin/üyelerin alınan karara itiraz hakkı saklı olup, itirazlar işlem iptalini takiben en
geç 1 iş günü içinde Borsa Başkanlığı’na yazılı olarak yapılır.
7. Eksper hatası nedeniyle farklı üye adına gerçekleştirilmiş işlemler için Yurt Dışı
Sermaye Piyasası Araçları Müdürlüğü tarafından telafi edici işlem yapılmaz, sadece üye
kodu değişikliği yapılarak işlem sonuçlandırılır.
10.1.9.2.2.
Mağduriyetin Oluşması
Mağduriyet, eksper hatası sonucu yanlış olarak gerçekleşen işlemin iptal edilerek, Yurt
Dışı Sermaye Piyasası Araçları Müdürlüğü tarafından yukarıda belirtilen esaslar
doğrultusunda telafi edici işlemin yapılması halinde, üyenin iptal edilen işlemindeki
koşullar ile
Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Müdürlüğü’nün gerçekleştirdiği
işlem/işlemlerin koşulları arasında varsa, üye aleyhine oluşan farktır. Telafi edici işlem
talebinde bulunmayan üye, herhangi bir mağduriyet ve hak iddiasında bulunamaz.
134
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
10.1.9.2.3.
Tazmin Edilecek Tutar
Verilmiş emirdeki koşullarla, daha sonra gerçekleşen telafi edici işlem/işlemlerdeki
koşullar arasında varsa üye aleyhine oluşmuş olan fark yani mağduriyet miktarı tazmine
konu tutarın bazını oluşturur. Ancak, işlem başına her bir üyeye ödenecek tutar her
durumda 100 ABD dolarını geçemez. Mağduriyet tutarı 100 ABD dolarını aştığı takdirde
konu olay bazında Borsa Yönetim Kurulu’nca değerlendirilir.
Tazmine konu tutar ancak üyenin Borsa’ya ibraname vermesinden sonra kendisine
ödenir.
10.1.10. Teminat
10.1.10.1.
Teminat Tutarı ve İlgili Hesaplar
Piyasa’da işlem yapacak üyeler aşağıda belirtilen teminat türlerinden herhangi birisinden
50.000 ABD Doları veya eşdeğer tutarda teminat yatıracaklardır. Vadeli nakit teminatlar,
T. İş Bankası A.Ş. Borsa Şubesi’nde İMKB bloke hesabına, diğer teminatlar ise Takasbank
nezdinde bulunan İMKB bloke hesabına yatırılacaktır. Üyeler, bloke hesabında bulunan
menkul kıymetlerin değerlerinde meydana gelen düşüşlerde sabit teminat tutarına
tamamlamak üzere ilave teminat yatıracaklardır.
10.1.10.2.
Teminat Türleri
1. ABD Doları ve Euro cinsinden vadesiz döviz ve vadeli döviz deposu,
2. Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu (Döviz cinsinden dahil),
3. Vadesiz teminat mektubu (ABD Doları veya Euro). ABD Doları veya Euro cinsinden
"Teminat Mektubu";
a. Türk bankalarının yurtdışındaki ve yurtiçindeki şubeleri,
b. Yabancı bankaların Türkiye'deki şubeleri,
c. Katılım bankalarının Türkiye’deki şubeleri,
tarafından düzenlenebilmektedir. Türkiye’de faaliyette bulunan bir yabancı bankanın
yurtdışında yerleşik merkezi veya herhangi bir şubesi Türkiye'deki şubesi için ve Türk
bankalarının yurt dışındaki şubeleri de kendi idare merkezleri veya şubeleri için teminat
mektubu veremezler. Aynı Gruba, Holdinge, Şirkete bağlı veya bunlar tarafından %
40’dan fazlası kontrol edilen banka ve/veya aracı kurumlar birbirlerine doğrudan doğruya
teminat mektubu veremezler.
10.2.
Borsa Payı
Piyasa’da yapılan işlemler için tarafların her birinden ayrı ayrı işlem tutarı üzerinden İMKB
Yönetim Kurulu’nca belirlenen ve Sermaye Piyasası Kurulu’nca onaylanan oranda borsa
payı alınır.
10.3.
Pazarların İşleyişi
10.3.1. Uluslararası Tahvil Pazarı (UTP)
135
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Eurotahvillerin sürekli müzayede çoklu fiyat sistemi içinde doğrudan alım/doğrudan satım
işlemlerinin yapıldığı pazardır.
Üye kodu piyasa ekranlarında ve sorgu ekranlarında gösterilmez. İşlem gerçekleştiren
taraflara, işlem gerçekleşmesini takiben, işlem bilgileri ile birlikte karşı üye bilgisi de
verilir. Üyeler kullanıcı terminalleri aracılığı ile portföy, fon ya da müşterileri hesabına
gerçekleştirdikleri işlemlerin borç-alacak takibini yapabilirler.
En iyi alım/satım
ekranlarında eşanlı
bazında sorgulama
talep ve teklifler ile
emirleri ve son işleme ait fiyat/nominal tutar bilgileri piyasa
olarak gösterilir. Eşanlı olarak pazar bazında, emir bazında ve işlem
yapılır ve pozisyon bilgisi alınabilir. UTP izleme ekranlarından en iyi
birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir.
10.3.1.1. Emir Tipleri
Limitli Emir: Limitli emirler fiyat ve nominal tutar belirtilerek, minimum emir
büyüklüğünün katları şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak
bekler.
Piyasa Emri: Bu tür emirlerde fiyat belirtilmez. Minimum emir büyüklüğünün katları
şeklinde verilen emir pasif emirlerle kısmi veya tamamen karşılaşır, emrin
gerçekleşmeden kalan kısmı iptal edilir.
10.3.1.2. Özel Koşullu Emirler
Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de
verilebilir.
Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir
girildiği anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir, gerçekleşmeyen kısmı otomatik olarak
iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir.
Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamı gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir.
Emir girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa
Emri” şeklinde verilebilir.
10.3.1.3. Emirlerin Geçerlilik Süreleri
Bütün emirler, emrin verildiği gün saat 17:00’ye kadar geçerlidir. Üyeler UTP’ye verdikleri
emirlerden karşılanmamış olanları istedikleri an iptal edebilirler veya değiştirebilirler.
10.3.1.4. Emir Büyüklükleri
Emirler işleme konu menkul kıymetin nominal değerleri itibarıyla minimum emir
büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Esas olarak minimum nominal emir büyüklüğü
10.000 USD/EUR ve maksimum nominal emir büyüklüğü 5 Milyon USD/EUR tutarında
olup, emirler 10.000 ve katları şeklinde verilir (USD: Amerikan doları, EUR: Euro).
Kupür büyüklüklerinin asgari tutarı 10.000’in üzerinde olan Eurotahviller için minimum
emir büyüklükleri ayrıca belirlenir ve işleme açılma bilgisi ile birlikte Bülten’de ilan
edilerek duyurulur.
136
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
10.3.1.5. Emirlerin Borsaya İletilmesi
UTP'de işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, emirleri; üye merkez ofisi ve alternatif
erişim noktasındaki OTASS terminalleri / TBPAPI kanalıyla veya Yurt Dışı Sermaye
Piyasası Araçları Müdürlüğü'nü telefonla arayarak iletirler.
Müşteri hesabına emir girişi yapılması durumunda “Emir Giriş” penceresinde “P/M Hesabı”
alanında aracı kuruluş müşterileri için tanımlanan genel müşteri kodunun seçilmesi ve
“Referans” alanına müşteri hesap bilgilerinin girilmesi zorunludur.
Telefonla işlem yapan aracı kuruluşun yetkili temsilcisi, kendisine verilen kodu piyasa
eksperlerine söyledikten sonra emrini iletir.
Telefonla yapılan işlemlerde, emir Piyasa eksperleri tarafından sisteme girilir ve sistem
tarafından üretilen emir numarası yetkili temsilciye bildirilir. Temsilci verdiği emirle ilgili
yapmak istediği değişikliklerde kendisine verilen emir numarasını eksperlere söylemek
zorundadır. Bu nedenle emir numarası mutlaka dikkatli bir şekilde not edilmelidir.
10.3.1.6. Emirlerin İşleme Sokulması
Sisteme girilen emirler piyasa izleme ekranlarından takip edilir. Ayrıca UTP’de yer alan
emirler içerisinden alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı emirler bilgi dağıtım
firmalarının veri dağıtım kanalları aracılığıyla anında piyasa katılımcılarına iletilir.
UTP’de bir alım veya bir satım emriyle birden fazla karşıt emri aynı anda karşılamak
mümkündür.
UTP’ye iletilen emirler içerisinde en iyi talep veya tekliften işlem olması durumunda
sonraki bekleyen en iyi teklif veya talep otomatik olarak ekrana gelir. Daha kötü fiyatlı
emirler fiyat ve zaman önceliğine göre sistemde yer alır ve derinlik ekranlarından
izlenebilir.
Telefonla işlem yapan üyeler istedikleri takdirde, ekranda yer alan en iyi emir dışındaki
geçerli emirleri öğrenebilirler.
UTP’ye iletilen aynı fiyatlı alım ve satım emirleri ekranlarda birikimli olarak görünür.
10.3.1.7. Emir Eşleşme Kuralları
UTP’de emirler “çok fiyat-sürekli müzayede” yöntemiyle eşleşmektedir. İki karşıt emrin
eşleşmesi, alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı emirlere öncelik verilerek
sağlanır. Aynı fiyatlı emirlerde zaman önceliği uygulanır.
Fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan alış emrinin fiyatından
daha düşük fiyatlı satış emri geldiğinde veya var olan satış emrinin fiyatından daha
yüksek fiyatlı alış emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Fiyat
eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin fiyatı işlem fiyatıdır.
10.3.1.8. Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi
UTP’de işlem yapan banka ve aracı kurumlar işlem sırasında birbirlerini bilmezler.
İşlemin teyidi ve karşı taraf bilgisi işlem gerçekleştikten sonra üyelere iletilir.
137
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Telefonla iletilen ve aktif olarak yapılan işlemlerde işlemin teyidi karşı tarafı üyeye
telefonda anında bildirilir.
Üye merkez ofisi veya alternatif erişim merkezinden yapılan işlemlere ilişkin bilgiler ve
dökümler üye tarafından sistemden alınır.
10.3.1.9. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı
UTP’de yapılan işlemler sonucunda kayda alınan fiyatlar izleyen işgünü Borsa bülteninde
ilan edilir. Bültenlerde, seansta menkul kıymet bazında kayda alınan en düşük, en yüksek
ve ağırlıklı ortalama fiyat, işlemiş faiz, takas fiyatı, işlem hacimleri ve sözleşme sayıları
yer alır. Ancak, tek üyenin taraf olduğu işlemler gerçekleştirilmekle beraber oluşan
fiyatlar Borsa Kaydına alınmaz.
10.3.1.10.
Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler
UTP’de aracı kuruluş tarafından kendi portföyüne, yatırım fonu/yatırım ortaklığı hesabına
veya müşterileri hesabına iletilen emirlerin yine aynı kuruluş tarafından karşılanması ile
ilgili bekleme süresi 10 saniyedir. Emri ileten aracı kuruluş, iletilen emir başka bir aracı
kuruluş tarafından karşılanmadığı takdirde söz konusu emre karşıt emir girerek işlemi
gerçekleştirebilir. Ancak, emir ekranda göründükten sonra 10 saniye geçmeden aracı
kuruluş karşıt emrini Borsa'ya iletemez.
10.3.1.11.
Emir Değişikliği
UTP’ye iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin
karşılanmadan kalan kısımları değiştirilebilir.
Emrin fiyatındaki değişiklik, nominal tutarındaki artış ve işlem hesap sahibinin değişimi
zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken, temsilci referansı ile nominal tutarın
azaltılması emrin önceliğinin kaybedilmesi sonucunu doğurmaz.
10.3.1.12.
Emir İptali
UTP’ye
iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin
karşılanmadan kalan kısımları iptal edilebilir.
10.3.2. Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Platformu (EPİP)
10.3.2.1. Genel
Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Platformu (EPİP), üyelerin işlem yapmak istediği üyeyi
belirleyerek emirlerini ilettikleri alım satım sistemi olup, emirlerin üye kodu ile yer aldığı
“Duyuru Emirleri Ekranı” ile işlemlerin gerçekleşeceği “Pazarlıklı İşlemler Ekranı”ndan
oluşur.
10.3.2.2. Duyuru Emirleri Ekranı
Duyuru Emirleri Ekranı, emir iletmek isteyen üyelerin belirli bir kıymet için taleplerini tüm
kullanıcılara duyurmalarını sağlayan ekrandır. Duyuru emirleri ekranında emirler giriş
sırasına göre emri veren üyenin kodu ile gösterilir ve emirlerde fiyat ve miktar kısıtı
138
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
uygulanmaz. Duyuru emirleri ekranında otomatik eşleşme yoktur, üyeler işlemlerini
“Pazarlıklı İşlemler Ekranı” üzerinden gerçekleştirebilir.
10.3.2.3. Pazarlıklı İşlemler Ekranı
Pazarlıklı işlemler, işlemi sonuçlandırmak isteyen üyenin emri göndermek istediği karşı
üyenin kodunu belirterek emrini sisteme girdiği ve karşı üyenin teyidi ile işlemlerin
gerçekleştiği alım satım ekranıdır. Bu ekranda üyelerin yetkili temsilcileri tarafından
girilen emirler sadece kendisine emir gönderilen karşı üyenin ekranında görünür, diğer
üyeler bu emri göremezler.
10.3.2.4. Emir Tipleri
Pazarlıklı Emir: Fiyat, miktar, valör ve karşı üye bilgisi belirtilerek girilen ve karşı üyenin
teyit etmesi ile gerçekleşen emir tipidir. Karşı üye teyidi emrin tamamı için verilir ve
kısmi gerçekleşme yoktur.
10.3.2.5. Emir Büyüklükleri
Pazarlıklı emirler işleme konu menkul kıymetin nominal değerleri itibarıyla minimum emir
büyüklüğü üzerine 1.000 USD/EUR ve katları şeklinde iletilir.
Kupür büyüklüklerinin asgari tutarı 10.000’in üzerinde olan Eurotahviller için minimum
emir büyüklükleri ayrıca belirlenir ve işleme açılma bilgisi ile birlikte Bülten’de ilan
edilerek duyurulur.
10.3.2.6. Emirlerin Geçerlilik Süreleri
Duyuru emirleri ve pazarlıklı emirler, emrin verildiği gün saat 17:00’ye kadar geçerlidir.
10.3.2.7. Emirlerin Borsaya İletilmesi
EPİP’e emir iletecek üyelerin temsilcileri emirleri üye merkez ofisi ve alternatif erişim
noktasındaki OTASS terminalleri / TBPAPI kanalıyla iletirler.
Müşteri hesabına emir girişi yapılması durumunda “Emir Giriş” penceresinde “P/M Hesabı”
alanında aracı kuruluş müşterileri için tanımlanan genel müşteri kodunun seçilmesi ve
“Referans” alanına müşteri hesap bilgilerinin girilmesi zorunludur.
EPİP’e iletilen duyuru emirleri “Duyuru Emirleri” ekranlarından takip edilir. İletilen her
emir için bir emir numarası verilir ve her bir emir ayrı satırda yer alır.
Pazarlıklı işlemler ekranına iletilen her bir emir bazında emri gönderen ve emir gönderilen
üyeler için iki emir numarası üretilir. Sisteme iletilen pazarlıklı emirler sadece ilgili
üyelerin ekranlarında gösterilir.
10.3.2.8. Emirlerin Gerçekleşmesi
Pazarlıklı emirler karşı üye belirtilerek sisteme girilir. Karşı üyenin işlemi teyit etmesini
takiben işlem gerçekleşmiş olur. Gerçekleşen işlemler hem Pazarlıklı İşlemler Ekranında
hem de İşlemler Ekranında gösterilir.
139
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
10.3.2.9. Teşekkül Eden Fiyatların İlanı
Gerçekleşmiş olan pazarlıklı işlemlerin fiyatları Borsa bülteninde ilan edilmez, sadece
işlem hacimleri genel toplam içinde yer alır.
10.3.2.10.
Emir Değişikliği ve Emir İptali
Duyuru emirleri istenildiği zaman değiştirilebilir ve iptal edilebilir. Pazarlıklı emirler ise
karşı üye onaylamadan önce değiştirilebilir ve iptal edilebilir.
10.3.3. Piyasa İzleme Bilgileri
Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler
Alan Adı
Açıklama
Valör 1
Tanım
VKG
Alış Derinliği Toplam
İlgili satırdaki emirlerin valörü
Menkul kıymetin YMKP kodu.
Vadeye kalan gün sayısı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen tüm
alım emirlerinin toplam miktarı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi
Alış Derinliği
fiyatlı alım emrinin/ emirlerinin toplam miktarı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi
Alış
alış emrinin fiyatı.
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi
Satış
satış emrinin fiyatı.
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi
Satış Derinliği
fiyat satım emrinin/ emirlerinin toplam miktarı
Satış Derinliği
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen tüm
(Toplam)
satım emirlerinin toplam miktarı
Son Fiyat
İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin fiyatı.
Son İşlem Miktarı İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin miktarı
İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin tutarı
Son İşlem Tutarı
(FiyatxMiktar)
İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en yüksek
En Yüksek Fiyat
Fiyat.
İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en düşük
En Düşük Fiyat
Fiyat.
İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen işlemlerin
Ağr. Ort. Fiyat
ağırlıklı ortalama fiyatı.
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gün içinde
Bugünkü Miktar
gerçekleşen toplam işlem miktarı.
Bugünkü İşlem
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gün içinde
Hacmi
gerçekleşen işlem hacmi tutarı.
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gerçekleşen
İşlem Sayısı
işlem adedi
Toplam Emir
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için verilen toplam
Sayısı
emir sayısı
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen açık
Açık Emir Sayısı
emirlerin toplam adedi
Veri
Dağıtım















140
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren
gerçekleşen toplam işlem miktarı.
Birikimli İşlem
Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren
Hacmi
gerçekleşen toplam işlem hacmi tutarı.
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen alım
Alış Emri Sayısı
emirlerinin toplam adedi
İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen satım
Satış Emri Sayısı
emirlerinin toplam adedi
Önceki Seans
Bir önceki işlem günü tarihi.
Önceki Fiyat
Bir önceki işlem gününde gerçekleşen son işlemin fiyatı.
Bir önceki işlem gününde gerçekleşen ağırlıklı ortalama
Önceki Ort. Fiyat
fiyat
Son İşlem Saati Gerçekleşen son işlemin saati Saat:Dakika:Saniye
Seans
İlgili menkul kıymette işlemlerin gerçekleştiği seans.
Son Pazarlıklı
Gerçekleşe son Pazarlıklı işlemin fiyatı
İşlem
Pazarlıklı İşlem
Gerçekleşen son Pazarlıklı işlemin toplam miktarı
Miktarı
Menkul kıymetin işlem gördüğü pazar. İlgili satırdaki
Pazar
menkul kıymette bulunan en iyi alım/satım emirlerinin
geçerli olduğu pazar.
Tür,Enstrüman
Menkul kıymetin türü (eurobond gibi..)
İtibari Değer
Kıymetin birim nominal değerleme tutarı (100 USD/EUR )
Menkul kıymetin işlem görme durumu. A:aktif,D:
Durum
durdurulmuş
Notlar
İlgili menkul kıymete ait açıklayıcı kod
Kuponlu menkul kıymetlerde ödenecek ilk kupon faizi (%,
Kupon Faizi
dönemsel)
Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç
tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme
İşlemiş Faiz
tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına isabet
eden tutarı
Son İşlem Takas
İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin takas fiyatı
Fiyatı
İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi
Alış Takas Fiyatı
alış emrinin takas fiyatı
İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi
Satış Takas Fiyatı
satış emrinin takas fiyatı
Birikimli Miktar








10.3.4. Duyuru Emirleri Bilgileri
Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler
Alan Adı
Açıklama
Emir
Saat
Son
Güncelleme
Durum
Pazar
Menkul
Veri
Dağıtım
Girilen emre sistem tarafından verilen emir numarası
Emrin sisteme giriş saati
İlgili emirle ilgili olarak sistemde gerçekleşen son değişiklik
Emrin sistemdeki geçerlilik durumu. Açık, Gerçekleşmiş gibi.
Emrin girildiği pazar. Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Pazarı olmak
zorundadır.
Emrin menkul kıymetinin tanımı


141
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
Kıymet
Valör 1
Alış/Satış
Fiyat
Miktar
Referans
Kullanıcı
Üye
Emrin valörü
Emrin alış/satış olarak türü
Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Pazarı işlemlerinde emrin fiyatı.
Emrin toplam miktarı.
Emir girişi sırasında özel bir referans bilgisi girilmişse bu alanda
görünür.
Emri giren üye kullanıcısının kodu. Bu alan sadece emri giren üye
için görünür. Diğer üyelerde boş görünür.
Emrin ait olduğu üye kodu





10.3.5. Pazarlıklı İşlemler Bilgileri
Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler
Alan Adı
Açıklama
Veri
Dağıtım
Sözleşme
Pazarlıklı işlem talebinin/işleminin numarası
Karşı
taraf Pazarlıklı işlemin karşı üyesine ait talebin numarası
sözleşmesi
Sözleşme
Girilen pazarlıklı işlemin gerçekleşme zamanı
Zamanı
Son
Emrin durumunda herhangi bir değişiklik olduğunda (değişiklik
Güncelleşme ya da iptal ) değişikliğin gerçekleştiği saat
Durum
Taleplerin sistemdeki geçerlilik durumu. Açık, gerçekleşmiş, iptal
gibi.
A/S
Girilen Pazarlıklı işlem talebinin yönü. Alış-satış, gibi.
Menkul
Talebin menkul kıymetinin tanımı
Kıymet
Pazar
Talebin girişinin yapıldığı Pazar
Kullanıcı
Girişi yapan kullanıcı kodu. Borsa eksperleri tarafından yapılan
girişlerde, girişin hangi üye kullanıcısı adına yapıldığını gösterir.
Üye
Talebin hangi üye tarafından/adına girildiğini gösterir.
Karşı
Üye Talebin karşı üyesinin kullanıcı kodu
Kullanıcısı
Karşı Üye
Emrin karşı üyesinin üye kodu
Hesap
İşlemin takasında kullanılacak hesap
Fiyat
Pazarlıklı işlem talebinde fiyat
Miktar
Pazarlıklı işlem talebinin miktarı
Tutar
Pazarlıklı işlem talebinin tutarı ( Miktar x Fiyat )
Valör 1
Pazarlıklı işlem talebinin valörü
Takas
İşlemin takasının Takas Bankası kanalıyla yapılıp yapılmama
Merkezi
durumu. Evet : İşlemin takası Takas Bankası kanalıyla yapılacak.
Hayır : Üyeler işlemin takasını kendi aralarında yapacaklar.
Teyit Süresi Pazarlıklı işlem talebinin, karşı üye tarafından ne kadarlık bir
zaman süresi içinde onaylanması gerektiği. Bu süre içinde
onaylanmayan talepler için karşı üyeye uyarı mesajı gider.
Referans
Kullanıcının Pazarlıklı işlem talebi girişi sırasında girdiği serbest
bilgi
142
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
10.4. Yatırım Fonları
İlişkin Esaslar
ve
Ortaklıklarının
İşlemlerine
Yatırım Fonu ve Yatırım Ortaklıkları adına yapılan işlemlerde Pazarların işleyiş kurallarına
ek olarak aşağıdaki kurallar esas alınır:
1. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım veya satım emirleri, Yurt Dışı
Sermaye Piyasası Araçları Piyasası’nda işlem yapmaya yetkili bir kuruluşun yetkili
elemanları tarafından Borsa'ya iletilir. Emir verilirken, emrin hangi yatırım ortaklığı veya
yatırım fonu için olduğu mutlaka belirtilir. Bu emirleri verirken, Borsa tarafından her bir
yatırım fonu ve ortaklığı için geliştirilen standart kodlar kullanılır. Yetkili aracı kuruluşların
aynı anda sadece tek bir yatırım fonu ve ortaklığı adına emir iletmesi gerektiğinden tek
bir işlemle birden fazla fon/ortaklık adına işlem yapılması mümkün değildir.
2. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyünden satış yapılıyorsa, önce satış emri
Borsa'ya iletilir ve sisteme girilir. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım
yapılıyorsa önce alım emri Borsa'ya iletilir.
3.Emri ileten yetkili kuruluş (örneğin fon yöneticisi Banka), başka bir alıcı veya satıcı
çıkmadığı takdirde söz konusu menkul kıymeti kendisi alabilir veya satabilir. Ancak, emir
ekranda göründükten sonra 10 saniye geçmeden, yetkili kuruluş karşıt emrini Borsa'ya
iletemez.
4. Gerçekleşen yatırım fonu işlemlerinde yapılan fon kodu hatalarına ilişkin düzeltme
talebi Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Müdürlüğü’ne yazılı olarak iletilir. Müdürlüğün
değerlendirmesi sonucunda geçerli bir sebebe dayanan değişiklik talepleri kabul edilerek
gerekli düzeltme Müdürlük tarafından yapılır.
5. İşlem aynı yetkili üye ile gerçekleştiği takdirde, alım-satım aynı üye tarafından
yapılmış olacağından takas gerekmeyecektir. Aksi takdirde, normal prosedüre uygun
şekilde takas yapılır.
6. Üyelerin adına işlem yapacakları yatırım fonu ve yatırım ortaklıklarının Borsa işlem
kodlarını bildirmeleri; bu bildirimlerinde daha sonra meydan gelebilecek değişiklikleri de
yine yazılı olarak yatırım fonu ya da ortaklık adına işlemlere başlamadan en az bir gün
önce Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Müdürlüğü’ne iletmeleri gerekir.
10.5.
Takas Esasları
10.5.1. Genel Esaslar
1. UTP ve EPİP’de işlem gören Eurotahvillerin menkul kıymet ve nakit takas işlemleri
İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) tarafından birleştirilerek yapılan ikili
netleştirme sürecinin sonucunda oluşturulan takas talimatları doğrultusunda,
Takasbank tarafından belirlenen uluslararası takas ve saklama kuruluşu nezdinde ilgili
üye hesapları kullanılarak, teslim karşılığı ödeme prensibine göre gerçekleştirilir.
2. Takasbank tarafından uluslararası takas ve saklama kuruluşu olarak Euroclear Bank
belirlenmiştir.
143
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
3. İşleme taraf olan aynı üyeler (iki üye) arasında; kıymet tanımı, valör, döviz birimi
bazında ikili netleştirme yapılır. Netleştirme sonucunda oluşan yükümlülüklere ilişkin
talimatlar Takasbank tarafından Euroclear Bank’a gönderilir.
4. Takas süresi (valör) en az bir iş günüdür. İş günü Takasbank ve Euroclear Bank’ın
resmi olarak açık olduğu gündür.
5. Pazarlarda (UTP/EPİP) işlem yapacak üyeler, Euroclear Bank nezdinde hesap açmak ve
bu hesap numarasını Takasbank’a yazılı olarak bildirmekle yükümlüdürler. Hesap
numarasına ilişkin değişikliklerin ise işlem tarihinden en az iki iş günü önce
Takasbank’a bildirilmesi gerekmektedir. Belirtilen süre içinde bildirim yapılmadığı
takdirde temerrüt hükümleri uygulanır.
6. Pazarlarda işlem yapan üyeler, kıymet ve nakit yükümlülüklerini valör gününde takas
süresi son saatine kadar ilgili hesaplarında hazır bulundurmak ve takibini yapmakla
yükümlüdürler.
7. Eurotahvillerin menkul kıymet ve nakit takas işlemleri Takasbank’ın talimatları
doğrultusunda Euroclear Bank nezdinde ilgili üye hesapları kullanılarak teslim karşılığı
ödeme prensibine göre gerçekleştirilir.
10.5.2. Yükümlülüklerin Yerine Getirilmesi
1. Alıcı üye, (nakit borçlu, kıymet alacaklı) valör günü itibariyle Euroclear Bank işlem
saatleri dahilinde ilgili döviz birimi cinsinden nakit borcunu Euroclear Bank
nezdindeki hesabında bulundurmakla yükümlüdür.
2. Satıcı üye (nakit alacaklı, kıymet borçlu) valör günü itibariyle Euroclear Bank işlem
saatleri dahilinde menkul kıymet borcunu Euroclear Bank nezdindeki hesabında
bulundurmakla yükümlüdür.
3. Takas yükümlülüklerinin en geç valör gününde 18:30’a kadar (Belçika saati ile)
yerine getirilmesi gerekmektedir.
10.5.3. Alacakların Ödenmesi
Takas işlemlerinin Euroclear Bank nezdinde teslim karşılığı ödeme prensibine göre
gerçekleşmesi nedeni ile nakit ve menkul kıymet alacakları, alacak karşılığı olan borç
tutarlarının Euroclear Bank nezdindeki hesaplardan çıkışı ile eş zamanlı olarak ilgili
hesaplara aktarılır.
10.6.
Temerrüt ve Disiplin Esasları
10.6.1. Temerrüt Esasları
Eurotahvillere ilişkin olarak gerçekleşen işlemlere ait nakit ve kıymet yükümlülüğünü
valör gününde Euroclear Bank tarafından uygulanan saatler içerisinde yerine getirmeyen
üyeye uygulanacak temerrüt faizi, mağdur üyelere ödenecek tutarlar ve disiplin
hükümlerine ilişkin esaslar aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir.
144
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
10.6.2. Temerrüt Matrahı
Yükümlülüğün süresi içinde yerine getirilmemesi halinde temerrüde düşülen tarih ile
taahhüdün yerine getirildiği tarih arasındaki günler dikkate alınarak;
i) menkul kıymet için, ilgili işlem gününde (temerrüde konu menkul kıymetin işlem
günleri farklı ise valör gününe en yakın olan işlem gününde) gerçekleşen
işlemlerin ağırlıklı ortalama takas fiyatından hesaplanan değeri,
ii) nakit için, nakit tutarı,
esas alınarak hesaplanır.
10.6.3. Temerrüt Faizi
Menkul kıymet ya da nakit yükümlülüğünün valör gününde yerine getirilememesi
durumunda, temerrüt matrahı üzerinden, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB
İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en
yüksek olanının, bu oranı aylık Londra Bankalararası Borçlanma Oranının (LIBOR) 1.25
katına eşitleyen katında temerrüt faizi uygulanır. Döviz üzerinden hesaplanan temerrüt
faizi, ilgili günler için temerrüde düşen üyelerden tahsil edilir.
Aynı gün içinde bir defadan fazla nakit ve/veya birden fazla menkul kıymette temerrüde
düşülmesi halinde bu durum tek bir temerrüt hali olarak değerlendirilir. Temerrüde düşen
üyelere ayrıca bu Genelge’de belirtilen esaslar çerçevesinde disiplin cezası uygulanır.
Menkul kıymet veya nakit yükümlülüğünün bu Genelgede belirtilen sürelerde yerine
getirilememesi Borsa, Takasbank veya Euroclear Bank’ın sisteminde meydana gelen
sorunlardan kaynaklandığı takdirde, bu hususların Takasbank Temerrüt Komitesi
tarafından geçerli bilgi veya belgeler ile tespit edilmesi halinde temerrüt faizi alınmaz.
Nakit veya menkul kıymet alacaklı üyelere, valör gününde yapılamayan ödeme veya
teslimler için, valör günü ile ödeme veya teslimlerin yapıldığı tarih arasındaki takvim
günleri esas alınarak; her gün için günlük hesaplanan temerrüt faizinin ½ katı ödenir. Bu
ödemenin yapılabilmesi için, valör günü yapılamayan teslim ya da ödemenin İMKB,
Takasbank veya Euroclear Bank’ın sisteminde meydana gelen sorunlardan
kaynaklanmaması, nakit veya menkul kıymet alacaklı üyenin nakit veya menkul kıymet
yükümlülüğünü zamanında yerine getirmesi, nakit veya menkul kıymet temerrüdüne
düşen üyenin yazılı itirazının geçersiz kabul edilerek temerrüt faizinin tahsili
gerekmektedir.
Temerrüt faizi, temerrüde düşen üye tarafından kendisine
itibaren bir iş günü içerisinde ödenir.
bildirim yapılan tarihten
10.6.4. Temerrüt Sonuçlandırma İşlemleri
Valör (V) günü nakit veya menkul kıymet yükümlülüklerini yerine getirememiş üyeler ve
temerrüde konu işlemler ertesi iş günü sabahı Takasbank tarafından Borsa Başkanlığı’na
bildirilir. Temerrüde düşen üye temerrüt halini Borsa Başkanlığı’nca belirlenen ve
kendisine tebliğ edilen zamanda sona erdirmek zorundadır. Temerrüt durumunun sona
erdirilmemesi halinde, İMKB Yönetmeliği’nin 35’inci Maddesi hükümleri çerçevesinde,
aşağıda belirtilen yükümlülüklerin yerine getirilmesini takiben işlem yapılır.
Yükümlülüğünü yerine getirmiş olan üye temerrüde konu işlem ile ilgili takas talimatını
iptal ederek, en geç V+1 günü saat 12:00’ye kadar işlem karşılığı olan nakit ya da
145
TSPAKB
BORÇLANMA ARAÇLARI PİYASASI
kıymetini Euroclear Bank nezdindeki 97325 no’lu Takasbank hesabına aktarır. Temerrüde
düşen üyenin de V günü itibariyle gerçekleşmemiş işlemine ait takas talimatını V+1 günü
saat 12:00’ye kadar iptal etmesi zorunludur. İlgili talimatın V+1 günü 12:00’ye kadar üye
tarafından iptal edilmemesi durumunda, söz konusu talimat Takasbank tarafından re’sen
iptal edilir.
Temerrüt işlemleri ertesi gün valörlü olarak sonuçlandırılır. Temerrüt durumunu sona
erdirmeyen üyeye ait işlem konusu menkul kıymetler Borsa tarafından re’sen aldırılıp
sattırılır. Alım veya satım işlemleri Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası’nda Borsa
eksperlerinin emir girmesi ile gerçekleştirilir. Emirlerin seans süresince gerçekleşmemesi
durumunda Tahvil ve Bono Piyasası Otomatik Alım-Satım sistemi mesaj modülü
kullanılarak piyasa katılımcısı üyelerden teklifler toplanıp değerlendirilir ve işlem
sonuçlandırılır.
Temerrüt nedeni ile yapılan işlem eskisine göre daha olumsuz şartlarda yapılmışsa
yükümlülüğünü yerine getirmeyen üye aradaki farkı Euroclear Bank nezdindeki
Takasbank hesabına yatırmak zorundadır.
10.6.5. Disiplin Cezaları
İMKB Yönetmeliği’nin 35’inci maddesi çerçevesinde, Pazarlar’da oluşacak yükümlülüklerini
yerine getirmemesi nedeniyle temerrüde düşen üyeye, söz konusu temerrüt tarihini takip
eden bir yıllık süre içerisinde aynı durumun tekerrürü halinde disiplin cezası uygulanır.
10.7.
İşlem Yapacak Aracı Kuruluşlar
Yurt Dışı Sermaye Piyasası Araçları Piyasası Eurotahvil Pazarlarında, İMKB Borçlanma
Araçları Piyasası kesin alım-satım işlem yapma yetkisi verilen banka ve aracı kurumlar,
yukarıda belirtilen teminat yükümlülüklerini yerine getirmeleri şartı ile işlem yapabilirler.
Söz konusu yetkili banka ve aracı kurumlar işlemlerini İMKB
Borçlanma Araçları
Piyasası’nda işlem yapma yetkisi olan temsilcileri ile gerçekleştirirler.
146
TSPAKB