türk vergi sisteminde sermaye piyasasına yönelik muafiyet ve
advertisement
T.C. GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MALĠYE ANABĠLĠM DALI MALĠYE BĠLĠM DALI TÜRK VERGĠ SĠSTEMĠNDE SERMAYE PĠYASASINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN ANALĠZĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Hazırlayan Ġlhami ÖZTÜRK Tez DanıĢmanı Prof. Dr. ġükrü KIZILOT Ankara–2010 T.C. GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MALĠYE ANABĠLĠM DALI MALĠYE BĠLĠM DALI TÜRK VERGĠ SĠSTEMĠNDE SERMAYE PĠYASASINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN ANALĠZĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Hazırlayan Ġlhami ÖZTÜRK Tez DanıĢmanı Prof. Dr. ġükrü KIZILOT Ankara–2010 ONAY Ġlhami ÖZTÜRK tarafından hazırlanan “Türk Vergi Sisteminde Sermaye Piyasasına Yönelik Muafiyet ve İstisnaların Analizi” baĢlıklı bu çalıĢma, 15/10/2010 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile baĢarılı bulunarak jürimiz tarafından Maliye Anabilim dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiĢtir. Prof. Dr. ġükrü KIZILOT (BaĢkan) Prof. Dr. Murat ÖZDEN Prof. Dr. Nurettin BĠLĠCĠ ĠÇĠNDEKĠLER ĠÇĠNDEKĠLER..........................................................................................................iv KISALTMALAR .......................................................................................................ix GĠRĠġ .......................................................................................................................1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM GENEL AÇIKLAMALAR I. SERMAYE PĠYASASI KAVRAMI VE TÜRLERĠ ....................................................... 5 A. SERMAYE PĠYASASI KAVRAMI ................................................................. 5 B. SERMAYE PĠYASASI TÜRLERĠ .................................................................. 8 1. Birincil Piyasalar ....................................................................................... 8 2. Ġkincil Piyasalar ........................................................................................ 9 II. SERMAYE PĠYASASI ĠLE MALĠ PĠYASA VE PARA PĠYASASI ĠLĠġKĠSĠ ......... 10 III. SERMAYE PĠYASASI KURUMLARI VE ARAÇLARI ........................................... 13 A. SERMAYE PĠYASASI KURUMLARI ...........................................................13 1. Borsalar...................................................................................................14 2. Aracı Kurumlar ........................................................................................15 3. Fonlar ......................................................................................................16 a) Yatırım Fonları ....................................................................................16 b) Konut Finansmanı Fonu ......................................................................18 c) Varlık Finansmanı Fonu ......................................................................19 d) Emeklilik Yatırım Fonu ........................................................................20 4. Ortaklıklar ................................................................................................21 a) Yatırım Ortaklıkları ..............................................................................21 b) GiriĢim Sermayesi Yatırım Ortaklıkları .................................................23 c) Gayrimenkul Yatırım Ortaklığı (GYO) ..................................................24 d) Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları ......................................................26 5. Ġpotek Finansmanı KuruluĢları .................................................................26 6. Portföy Yönetim ġirketi (PYġ) .................................................................27 7. Gayrimenkul Değerleme ġirketi ...............................................................28 8. Derecelendirme KuruluĢları .....................................................................29 9. Bağımsız Denetim KuruluĢları .................................................................30 B. SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARI ..............................................................32 1. Hisse Senetleri ........................................................................................32 2. Tahviller ..................................................................................................35 3. Gelir Ortaklığı Senetleri (GOS) ................................................................38 4. Katılma Ġntifa Senetleri (KĠS) ...................................................................39 5. Kar ve Zarar Ortaklığı Belgeleri ...............................................................40 6. Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler (VDMK) ................................................41 7. Ġpotekli Borç Senetleri ve Ġrat Senetleri ....................................................42 8. Gayrimenkul Sertifikaları .........................................................................43 9. Kira Sertifikaları .......................................................................................44 10. Yabancı Sermaye Piyasası Araçları ......................................................44 11. Varlık Teminatlı Menkul Kıymetler .........................................................45 12. Ġpotek Teminatlı Menkul Kıymetler ........................................................46 13. Ġpoteğe Dayalı Menkul Kıymetler ...........................................................48 v 14. Varantlar ...............................................................................................49 IV. MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA KAVRAMLARI ĠLE SERMAYE PĠYASALARINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN GETĠRĠLĠġ AMACI ................................ 51 A. MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA KAVRAMI ............................................................51 1. Vergi Muafiyeti ........................................................................................53 2. Vergi Ġstisnası..........................................................................................53 B. SERMAYE PĠYASALARINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN GETĠRĠLĠġ AMACI ..........................................................................................54 V. BAZI ÜLKELERDE SERMAYE PĠYASALARINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALAR .................................................................................................................... 61 A. AB ÜYESĠ ÜLKELERDE SERMAYE PĠYASALARINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALAR .............................................................................................63 1. Ġngiltere ...................................................................................................63 2. Fransa .....................................................................................................64 3. Almanya ..................................................................................................64 4. Yunanistan ..............................................................................................65 5. Ġtalya .......................................................................................................65 B. DĠĞER ÜLKELERDE SERMAYE PĠYASALARINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALAR ...................................................................................................65 1. Amerika BirleĢik Devletleri .......................................................................65 2. Hong Kong ..............................................................................................67 3. Güney Afrika Cumhuriyeti........................................................................67 4. BirleĢik Arap Emirlikleri ............................................................................67 ĠKĠNCĠ BÖLÜM TÜRK VERGĠ HUKUKUNDA SERMAYE PĠYASASINA YÖNELĠK GETĠRĠLEN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALAR I. SERMAYE PĠYASASINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN GEÇĠRDĠĞĠ AġAMALAR ..................................................................................................................... 68 A. 1980–1990 DÖNEMĠ ..................................................................................70 1. 2361 sayılı Kanun ...................................................................................70 2. 2362 sayılı Kanun ...................................................................................70 3. 2573 sayılı Kanun ...................................................................................71 4. 2574 sayılı Kanun ...................................................................................71 5. 2772 sayılı Kanun ...................................................................................71 6. 2983 sayılı Kanun ...................................................................................71 7. 3239 sayılı Kanun ...................................................................................71 8. 3332 sayılı Kanun ...................................................................................72 9. 3393 sayılı Kanun ...................................................................................73 10. 3418 sayılı Kanun..................................................................................73 B. 1990–2000 DÖNEMĠ ..................................................................................73 1. 3824 sayılı Kanun ...................................................................................73 2. 3946 sayılı Kanun ...................................................................................74 3. 4108 sayılı Kanun ...................................................................................74 4. 4369 sayılı Kanun ...................................................................................74 5. 4444 sayılı Kanun ...................................................................................75 C. 2001–2010 DÖNEMĠ ..................................................................................75 1. 4697 sayılı Kanun ...................................................................................75 2. 4783 sayılı Kanun ...................................................................................76 vi 3. 4842 sayılı Kanun ...................................................................................76 4. 5035 sayılı Kanun ...................................................................................77 5. 5228 sayılı Kanun ...................................................................................77 6. 5281 sayılı Kanun ...................................................................................78 7. 5436 sayılı Kanun ...................................................................................79 8. 5520 sayılı Kanun ...................................................................................79 9. 5527 sayılı Kanun ...................................................................................80 10. 5582 sayılı Kanun..................................................................................81 11. 5615 sayılı Kanun..................................................................................82 12. 5811 sayılı Kanun..................................................................................82 13. 5917 sayılı Kanun..................................................................................83 14. 6009 sayılı Kanun..................................................................................83 II. GELĠR ÜZERĠNDEN ALINAN VERGĠLERE ĠLĠġKĠN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA DÜZENLEMELERĠ .......................................................................................................... 84 A. KURUMLAR VERGĠSĠ KANUNU (KVK) ......................................................84 1. Yurtiçi ĠĢtirak Kazançları Ġstisnası ............................................................84 2. Yurt DıĢı ĠĢtirak Kazançları Ġstisnası ........................................................85 3. Yurt dıĢı iĢtirak hisselerinin elden çıkarılmasından kaynaklanan kazanç istisnası .......................................................................................................89 4. Emisyon Primi Ġstisnası ...........................................................................91 5. Yatırım Fon ve Ortaklıklarının Portföy ĠĢletmeciliği Kazançları .................92 6. ĠĢtirak Hisseleri, Kurucu Senetleri, Ġntifa Senetleri ve Rüçhan Haklarının SatıĢından Doğan Kazanç Ġstisnası .............................................................95 7. ĠĢtirak Hisseleri, Kurucu Senetleri, Ġntifa Senetleri ve Rüçhan Haklarının Bankalara veya Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’na Devrinden Sağlanan Kazanç Ġstisnası ........................................................................................101 8. Bankaların Alacaklarına KarĢılık Edindikleri Kıymetlerin SatıĢ Kazancı Ġstisnası .....................................................................................................102 9. YKF Gelirlerine Tanınan Kurumlar Vergisi Ġstisnası ...............................102 B. GELĠR VERGĠSĠ KANUNU (GVK) .............................................................104 1. Bireysel Emeklilik Sisteminden Emeklilik Hakkı Kazananlar Ġle Zorunlu Nedenlerle Ayrılanlara Yapılan Ödemelerde Ġstisna ..................................104 2. Kar Payı ve ĠĢtirak Hisselerinden Doğan Kazanç Ġstisnası .....................105 3. Ġpoteğe Dayalı Menkul Kıymetlerin Faizlerine ĠliĢkin Ġstisna ...................107 4. Değer ArtıĢ Kazancı Ġstisnası ................................................................108 5. Dar Mükelleflerin Kur Farkı Kazançları Ġstisnası ....................................109 6. 26.7.2001–31.12.2005 Tarihleri Arasında Ġhraç Edilen Devlet Tahvilleri ve Hazine Bonolarından Sağlanan Kazançlara ĠliĢkin Ġstisna .........................110 7. ĠMKB’de ĠĢlem Gören ve Bir Yıldan Fazla Süreyle Elde Tutulan Hisse Senetlerinin Elden Çıkarılmasından Sağlanan Gelirlere Tanınan Ġstisna ...111 III. KATMA DEĞER VERGĠSĠNE ĠLĠġKĠN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALAR ............. 112 A. KÜLÇE ALTIN VE KIYMETLĠ TAġLARA ĠLĠġKĠN ĠSTĠSNA .......................112 B. HĠSSE SENEDĠ VE TAHVĠL TESLĠMLERĠ ................................................115 C. ĠġTĠRAK HĠSSESĠ ĠSTĠSNASI ..................................................................117 D. ĠPOTEKLĠ KONUT TESLĠMĠ .....................................................................119 IV. AMME ALACAKLARININ TAHSĠL USULÜ HAKKINDA KANUN (AATUHK) UYARINCA HACZEDĠLEMEZLĠK ĠSTĠSNASI .......................................................... 120 1. Sermaye Piyasası Kuruluna Ait Malların Haczedilemeyeceği ................122 2. Borsalara Ait Malların Haczedilemeyeceği ............................................122 3. Ġpotek Teminatlı Menkul Kıymetler ........................................................123 vii 4. Varlık Teminatlı Menkul Kıymetler .........................................................123 5. Aracı KuruluĢların Teminatları ...............................................................123 6. Yatırım Fonlarının Malları ......................................................................124 7. Konut Finansmanı Fonu Malvarlığı ........................................................124 8. Varlık Finansmanı Fonu Malvarlığı ........................................................124 9. Ġpotek Finansman KuruluĢlarına Teminat Gösterilen Varlıklar ...............124 10. Sermaye Piyasası Kurulunca Faaliyetleri Sürekli ya da Geçici Olarak Durdurulan Sermaye Piyasası Kurumlarının Malvarlıkları ..........................125 11. Yatırımcıları Koruma Fonu Malvarlığı ..................................................126 12. Emeklilik Yatırım Fonlarının Malvarlığı ................................................126 V. HARÇLARA ĠLĠġKĠN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA HÜKÜMLERĠ ........................... 127 A. KONUT FĠNANSMANI KAPSAMINDAKĠ ĠġLEMLERE ĠLĠġKĠN HARÇ ĠSTĠSNASI ....................................................................................................127 B. SERMAYE ARTIRIMI VE KREDĠ ĠġLEMLERĠNE ĠLĠġKĠN HARÇ ĠSTĠSNASI .....................................................................................................................127 C. SERMAYE PĠYASASI KURULUNA TANINAN YARGI HARCI MUAFĠYETĠ .....................................................................................................................128 VI. DĠĞER VERGĠLERE ĠLĠġKĠN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA HÜKÜMLERĠ ........... 130 A. DAMGA VERGĠSĠ KANUNU (DVK)...........................................................130 B. GĠDER VERGĠLERĠ KANUNU (GDVK) .....................................................132 C. EMLAK VERGĠSĠ KANUNU (EVK) ...........................................................134 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SERMAYE PĠYASALARINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARLA ĠLGĠLĠ OLARAK KARġILAġILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ I. SERMAYE PĠYASASINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARLA ĠLGĠLĠ OLARAK KARġILAġILAN SORUNLAR .................................................................... 135 A. HALKA AÇIK ġĠRKETLERE ÖZGÜ VERGĠ MUAFĠYET YA DA ĠSTĠSNA DÜZENLEMESĠNĠN OLMAMASI ...................................................................135 B. KAMU BORÇLANMA ARAÇLARINA TANINAN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN ÖZEL KESĠM SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARINA TANINMAMIġ OLMASI .................................................................................137 C. MEVCUT MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN YENĠ GELĠġTĠRĠLEN SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARINI VE KURUMLARINI KAPSAMAMASI ......................140 D. HACZEDĠLEMEZLĠK ĠSTĠSNASININ YARGI KARARLARININ UYGULANMASINI ETKĠLEMESĠ VE MKK’YA AĠT MALLARI KAPSAMAMASI .....................................................................................................................141 E. TAġINMAZLARI DEVLET MALI HÜKMÜNDE OLAN SPK VE BORSALARIN EMLAK VERGĠSĠ MUAFĠYETĠNDEN YARARLANMAMASI ...........................144 F. BAKANLAR KURULU KARARIYLA SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARINA ĠLĠġKĠN SIFIR ORANLI VERGĠ BELĠRLENMESĠ ...........................................146 G. DENETĠM KURULU ÜYELERĠNE KAR PAYI VERĠLMESĠ DURUMUNDA VERGĠLENDĠRME BELĠRSĠZLĠĞĠ .................................................................150 H. GAYRĠMENKUL YATIRIM ORTAKLIKLARI KAZANÇ ĠSTĠSNASININ VERGĠLENDĠRMEDE YASALLIK ĠLKESĠNE UYUMU ...................................158 I. MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA HÜKÜMLERĠNE ĠLĠġKĠN GEREKÇELERĠN YETERSĠZ OLUġU .......................................................................................164 viii II. SERMAYE PĠYASASINDA MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARA ĠLĠġKĠN UYGULAMADA KARġILAġILAN SORUNLARIN ÇÖZÜMÜNE YÖNELĠK ÖNERĠLER ..................................................................................................................... 167 A. HALKA AÇIK ġĠRKETLERE ÖZGÜ VERGĠ MUAFĠYET YA DA ĠSTĠSNA DÜZENLEMESĠ YAPILMASI .........................................................................167 B. KAMU BORÇLANMA ARAÇLARINA TANINAN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN ÖZEL KESĠM SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARINA DA TANINMASI ..................................................................................................169 C. MEVCUT VERGĠ MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA DÜZENLEMELERĠNĠN YENĠ GELĠġTĠRĠLEN SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARI ĠLE KURUMLARINI KAPSAYABĠLMESĠ .......................................................................................171 D. HACZEDĠLEMEZLĠK ĠSTĠSNASININ YARGI KARARLARININ GEREĞĠNĠN YERĠNE GETĠRĠLMESĠNĠ ENGELLEMEMESĠ VE KANUN DÜZENLEMESĠ YAPILARAK MKK MALLARINA HACZEDĠLEMEZLĠK ĠSTĠSNASI TANINMASI .....................................................................................................................172 E. TAġINMAZLARI DEVLET MALI HÜKMÜNDE OLAN KURUMLARIN DEVLETE AĠT TAġINMAZLARA TANINAN MUAFĠYETTEN YARARLANMASI .....................................................................................................................174 F. SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARININ VERGĠLENDĠRĠLMESĠNDE SIFIR ORANININ BAKANLAR KURULU KARARI YERĠNE KANUNLA BELĠRLENMESĠ ............................................................................................175 H. GAYRĠMENKUL YATIRIM ORTAKLIKLARININ KAZANÇLARINA ĠLĠġKĠN ĠSTĠSNADAN YARARLANACAKLARA ĠLĠġKĠN ġARTLARIN KANUNLA BELĠRLENMESĠ ............................................................................................178 I. MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA HÜKÜMLERĠNE ĠLĠġKĠN GEREKÇELERĠN MEVZUATA UYGUN OLARAK HAZIRLANMASI VE ANAYASANIN DAYANAK MADDELERĠNĠN GEREKÇELERDE BELĠRTĠLMESĠ ....................................179 SONUÇ ................................................................................................................ 182 KAYNAKÇA ......................................................................................................... 187 ÖZET .................................................................................................................... 198 ABSTRACT .......................................................................................................... 200 KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale a.g.t. : Adı Geçen Tebliğ A.ġ. : Anonim ġirket AATUHK : Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun DĠBS : Devlet Ġç Borçlanma Senetleri DVK : Damga Vergisi Kanunu EVK : Emlak Vergisi Kanunu GdVK : Gider Vergileri Kanunu GOS : Gelir Ortaklığı Senetleri GVK : Gelir Vergisi Kanunu GYO : Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları HDT : Hisse Senetleriyle DeğiĢtirilebilir Tahviller ĠAB : Ġstanbul Altın Borsası ĠDMK : Ġpoteğe Dayalı Menkul Kıymetler ĠMKB : Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası x ĠTMK : Ġpotek Teminatlı Menkul Kıymetler KDVK : Katma Değer Vergisi Kanunu KVK : Kurumlar Vergisi Kanunu md. : Madde MKK : Merkezi Kayıt KuruluĢu Mük. : Mükerrer NO : Numara ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi PYġ : Portföy Yönetim ġirketi RG : Resmi Gazete S : Sayı s. : Sayfa sy : Sayılı SPK : Sermaye Piyasası Kurulu SPKn : Sermaye Piyasası Kanunu TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TDUB : Türkiye Değerleme Uzmanları Birliği TL : Türk Lirası TMSF : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu xi TOKĠ : Toplu Konut Ġdaresi TSPAKB : Türkiye Sermaye Piyasası Aracı KuruluĢları Birliği TTK : Türk Ticaret Kanunu TUSĠAD : Türkiye Sanayici ve ĠĢadamları Derneği ÜFE : Üretici Fiyat Endeksi VDMK : Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler VOB : Vadeli ĠĢlem ve Opsiyon Borsası VTMK : Varlık Teminatlı Menkul Kıymetler VUK : Vergi Usul Kanunu YKF : Yatırımcıları Koruma Fonu YTL : Yeni Türk Lirası GĠRĠġ Günümüzde sermaye piyasalarının tüm ülkeler için giderek artan bir önem kazandığı açıktır. GeliĢmekte olan ülkeler için hayati önem taĢıyan ekonomik büyüme ve kalkınma ve bunu sağlamada sermaye piyasalarının gerek yurt içinden gerek yurt dıĢından kaynak teminindeki önemi göz ardı edilemez. Tek baĢına ekonomiye katkı sağlamayan ya da sınırlı katkı sağlayabilen küçük tasarrufların büyük yatırımlara dönüĢmesinde sermaye arz ve talebinin karĢılaĢtığı sermaye piyasaları büyük önem taĢırlar. Bu öneme paralel olarak, özellikle son yıllarda ülkemizde sermaye piyasası ciddi bir geliĢim içinde olmakla birlikte mevcut durumu yeterli saymak mümkün değildir. Ülkemizde sermaye piyasalarının büyüklüğü ve önemi para piyasalarının oldukça gerisindedir. Mali kaynakların önemli bir bölümü bankalar tarafından toplanmakta ve kullandırılmaktadır. Benzer Ģekilde, yurtdıĢı kaynakların da büyük bölümü bankalar aracılığıyla temin edilmektedir. Bu durum sermaye piyasalarına yönelik daha yapılması gereken çok iĢ olduğunu, bir baĢka ifadeyle mali piyasalar içinde sermaye piyasasının geliĢim potansiyeli taĢıdığını göstermektedir. Sermaye piyasalarının geliĢiminde siyasi ve ekonomik istikrarın yanı sıra vergi politikaları da etkilidir. Sermaye piyasası kurumları, menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçlarının vergilendirilmesi, bunlara yönelik muafiyet ve istisna düzenlemeleri bireysel ve kurumsal yatırımcıların tercihlerinde, iĢlem hacminde ve yatırımların yurt dıĢına yönelmesinde etkilidir. Bu sebeple vergi sadece kamu harcamalarının finansmanı amacıyla sınırlı olarak ele alınmamalı, mali amaçların dıĢında ekonomik hatta sosyal amaçları da gözetilerek uygulamaya yön verilmelidir. Sermaye piyasalarının kendinden beklenen fonksiyonları yerine getirebilmesinde vergi muafiyet ve istisnaları ile desteklenmesi gerektiği hususu, özellikle yurt dıĢı tasarrufların ülkeye kazandırılmasında artan rekabet ortamı da dikkate alındığında daha da önem kazanmaktadır. KüreselleĢen bir ekonomik düzenin giderek güçlenmekte olduğu günümüzde sermaye piyasası araçlarının ve iĢlemlerinin 2 vergilendirilmesinde uluslararası uygulamalarla uyumlu bir vergileme rejiminin mevcudiyeti son derece önemlidir. Bu nedenle sermaye piyasası iĢlemlerinde vergisel istikrarın sağlanması ve vergileme rejiminin diğer ülkelerin vergi mevzuatından önemli farklılıklar göstermemesi bu piyasanın geliĢimi açısından önemlidir. Sermaye piyasasının geliĢiminde hem arz hem de talep yönlü vergi politikaları ve teĢvikleri söz konusudur. Arz yönlü teĢvikler; halka açık Ģirketlerin sayısının artırılması, daha fazla çeĢit ve miktarda sermaye piyasası aracının yeterli derinliğe sahip bir sermaye piyasasından temin edilebilmesi, özel sektörün fon ihtiyacını karĢılamasında kamu sektörüyle arasındaki rekabet eĢitsizliğinin giderilmesi ve dolaylı finansman yöntemleri yerine sermaye piyasalarından fon teminini amaçlamaktadır. Talep yönlü teĢvikler doğrudan yatırımcılara yönelik olup, bireysel ve kurumsal yatırımcı yetersizliğinin aĢılması amaçlanmıĢtır. Tasarrufların sermaye piyasası araçlarına yatırılarak küçük tasarruf sahiplerinin iktisadi kalkınmaya etkin ve yaygın bir Ģekilde katılmasını sağlamaya yönelik vergisel teĢviklerin yanında, küçük tasarruf sahiplerinin daha etkin korunabilmesi için yatırım fon ve ortaklıkları gibi kollektif yatırım araçlarını teĢvik edici muafiyet ve istisna düzenlemeleri ülkemiz sermaye piyasalarının rekabet halinde bulunduğu diğer geliĢmekte olan ülkeler ile bu alandaki rekabetini sürdürebilmesi açısından ayrı bir önem arz etmektedir. Her geçen gün yeni sermaye piyasası kurumlarının ve sermaye piyasası araçlarının ortaya çıktığı teknolojik yeniliklerin kolayca uygulama imkânı bulduğu sermaye piyasalarının geliĢim hızı vergi düzenlemeleri ile her zaman örtüĢmemekte genellikle yeni finansal enstrümanlar nedeniyle vergi kanunlarında değiĢiklik yapma ihtiyacı doğmaktadır. Tasarrufların güvenli bir Ģekilde ekonomik yaĢama katkı sağlar hale getirilebilmesi için sermaye piyasalarının oluĢması ve geliĢmesi vazgeçilmez bir hedef olmalıdır. Bunu sağlamak için hukuki, idari, ekonomik çeĢitli teĢvik 3 mekanizmaları devreye sokulabilir. Söz konusu teĢvik ve destek mekanizmaları içinde vergilendirme alanındaki baĢlıca araçlar ise istisna ve muafiyet uygulamalarıdır. Vergi muafiyet ve istisnaları tasarruf sahiplerine belli fırsatlar yaratırken getirilen bu düzenlemeler sermaye piyasası alanındaki geliĢmeleri çok yönlü etkileyebilmektedir. Sermaye piyasası kurumlarının ve araçlarının vergilendirilmesi, doğurduğu ekonomik etkiler ve sermaye piyasalarına iliĢkin muafiyet ve istisnaların ilgilendirdiği kesimin geniĢliği dolayısıyla her zaman ilgi ve tartıĢma odağı olmuĢtur. ĠĢte bu nedenle çalıĢmamızın konusunu; Türk vergi sisteminde sermaye piyasasına yönelik muafiyet ve istisnalar oluĢturmaktadır. Bu çalıĢmanın amacı ise; istisna ve muafiyet hükümleri ile bu hükümlerin uygulamada karĢılaĢılan sorunlar yönünden analizini gerçekleĢtirmektir. ÇalıĢmamızda teorik esasların genel olarak tanıtılmasının ardından halen uygulanmakta olan muafiyet ve istisna hükümlerinin analizi ve uygulamada karĢılaĢılan sorunlar irdelenecektir. Bu aynı zamanda çalıĢmamızın sınırlarını oluĢturmaktadır. ÇalıĢmamız üç bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde; sermaye piyasası kurum ve araçları; muafiyet ve istisna kavramları ile bunların gerekçeleri genel olarak tanıtılacaktır. Mali piyasa, para ve sermaye piyasalarına yönelik hatırlatma amaçlı giriĢ yapılmasının ardından sermaye piyasalarında yer alan kurum ve kuruluĢlar ile muafiyet ve istisna konusu olan sermaye piyasası araçlarının neler olduğu konusunda teorik tartıĢmaya girmeksizin bilgi verilecektir. Daha sonra, vergilendirmede muafiyet ve istisna kavramlarının anlamı ile sermaye piyasasına yönelik olarak getirilen muafiyet ve istisna düzenlemelerinin getiriliĢ amaçlarına yer verilecektir. Diğer bir alt baĢlıkta sermaye piyasalarına muafiyet ve istisna getiren diğer ülke uygulamaları ana hatlarıyla seçilen ülke örnekleri kapsamında irdelenecektir. Ġkinci bölümde ise bir önceki bölümde tanıdığımız sermaye piyasası kurumları ile sermaye piyasası araçlarına yönelik olarak baĢta vergi kanunları 4 olmak üzere çeĢitli kanunlarla getirilen muafiyet ve istisna düzenlemelerine yer verilecektir. Sermaye Piyasası Kanunu’nun (SPKn) yayım yılı olan 1981 den günümüze değin muafiyet ve istisna hükümlerinin geçirdiği aĢamalar ile mevzuatın taranması suretiyle Türk vergi sisteminde düzenlenen muafiyet ve istisna hükümlerinin neler olduğu ortaya konulacaktır. Doğal olarak bu bölüm daha çok mevzuat hükümleri ağırlıklı olacaktır. Üçüncü ve son bölümde ikinci bölümde açıklanacak olan muafiyet ve istisna hükümlerine iliĢkin uygulamada ortaya çıkan sorunlar irdelenecek, çözüm ve öneri getirilmeye çalıĢılacaktır. Sermaye piyasalarının bir bütün olarak irdelenmesi, tarafları, kurumları ve araçları ile piyasanın çalıĢma sistemi ve fonksiyonları hacim itibariyle müstakil bir çalıĢma gerektireceğinden çalıĢmada sermaye piyasası kurum ve araçları bunlara yönelik vergi muafiyet ve istisnalarının anlaĢılabilmesini teminen kısaca açıklanmıĢtır. Sermaye piyasası kurum ve araçlarına özgü muafiyet ve istisnalar, konunun hem vergi hukuku hem de sermaye piyasası hukuku ile olan alakası dikkate alınarak bu iki alanın özel bir kesiĢimi perspektifinde irdelenmiĢtir. Sermaye piyasalarını konu alan çalıĢmaların çoğunda SPKn sistematiği izlenmek suretiyle açıklamalar yapıldığı görülmektedir. Benzer Ģekilde Vergi Usul Kanunu (VUK) ve çeĢitli vergi kanunları ile ilgili genel açıklama çalıĢmalarında da anılan vergi kanunlarının sistematiği esas alınır. Bu çalıĢma bir vergi türüne ve sermaye piyasalarının bütününe iliĢkin olmadığından anılan kanunların sistematiğinin izlenmesi yerine sermaye piyasalarına yönelik muafiyet ve istisna getiren baĢta vergi kanunları olmak üzere ilgili tüm kanunların taranması yoluyla baĢka bir sistematik benimsenmiĢtir. BĠRĠNCĠ BÖLÜM GENEL AÇIKLAMALAR I. SERMAYE PĠYASASI KAVRAMI VE TÜRLERĠ A. SERMAYE PĠYASASI KAVRAMI Ġktisadi açıdan piyasayı, alıcı ve satıcıların birbirleri ile karĢılıklı iletiĢim içinde oldukları, mübadelenin meydana geldiği yer,1 bir baĢka ifadeyle alıcı ve satıcıların oluĢturduğu mübadele ağı olarak tanımlayabiliriz.2 Piyasanın en can alıcı görevi; satıma konu olan Ģeyin arz ve talebini bir araya getirerek bu unsurların değiĢimlerine uygun ortam hazırlamaktır.3 Sermaye piyasası4 orta ve uzun vadeli fon arz ve talebinin karĢılaĢtığı piyasa olarak ifade edilir.5 Dar anlamda sermaye piyasası hisse senedi ve tahvillerin alınıp satıldığı piyasayı ifade ederken, geniĢ anlamda sermaye piyasası tasarrufların yatırımlara dönüĢtürülmesini sağlayan mekanizmayı ifade etmektedir. 6 En genel tanımıyla sermaye piyasası orta ve uzun vadeli fon arz ve talebinin karĢılaĢtığı piyasalardır. Sermaye piyasalarının temel iĢlevi, tasarruf sahipleri tarafından sunulan fonların, fon talep eden kiĢi ve kuruluĢlara akta- 1 2 3 4 5 6 Mehmet ĠNAM, Sermaye Piyasası, Seçkin, Ankara, 2007, s.45; Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzu, ĠMKB Yayınları, Ġstanbul, Nisan 2008, s.1; Oğuz KürĢat ÜNAL, Sermaye Piyasası Hukuku ve Mevzuatı, Asil Yayın ve Dağıtım, Ankara, 2005, s.2. Zeynel DĠNLER, İktisada Giriş, Ekin Yayınları, Bursa, 1998, s.69 Gültekin RODOPLU, Türkiye’de Sermaye Piyasası ve İşlemleri, Yayın No: 459 – 692, Marmara Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 1993, s.1. SPKn gerekçesinde sermaye piyasası; orta ve uzun vadeli ödünç verilebilir fonların, menkul kıymetlerin alım satımı, dolayısıyla tasarruf sahiplerinden yatırımcılara aktarılmasını sağlayan ortamın, baĢka bir ifade ile yatırımcılar, tasarruf sahipleri ve bunlar arasındaki fon akımını sağlayan kurum ve bankalar, yatırım ortaklıkları ve yatırım fonları gibi aracı kurum ve yardımcı kuruluĢlarda oluĢan modern finansman sistemi olarak tanımlanmıĢtır. Ġlker PARASIZ, Para ve Banka, Murat Matbaacılık, Bursa, 1982, s.72. Ġbrahim ÖNGÜT, Türkiye’de Sermaye Piyasası Konusunda Yapılan Çalışmalar, Ġstanbul, 2000, s.4 – 5. 6 rılmasıdır.7 Sermaye piyasaları, sermaye birikimi sorunlarının aĢılmasında son derece önemli iĢlevler üstlenmektedirler. Özellikle geliĢmekte olan ülkelerde para piyasalarının yeterince geliĢmemesi nedeniyle mali aracılık süreci maliyetli bir Ģekilde oluĢmaktadır. Bu bağlamda sermaye piyasaları, ekonomik etkinliği artırıcı görev yapmaktadır.8 Temeli sermaye birikimine ve bu birikimin müteĢebbisler aracılığı ile yatırıma aktarılmasına dayanan bir ekonomide tasarrufların yatırıma yöneltilmesini sağlayan kanalların eksik olması, ekonominin geliĢmesini engelleyen ve kendi iç dinamiğini iĢlemez hale getiren bir eksikliktir. Bu görevi yerine getiren kanallar sermaye piyasalarıdır. 9 Uzun vadeli kaynak arz ve talebinin karĢılaĢtığı ve temel taĢı olan “menkul kıymetleĢtirme” yoluyla bu kaynaklara geleneksel sistemden daha kolay, daha yaygın ve daha ucuza el değiĢtirme olanakları veren bu piyasa, kendisine ilk baĢlarda hayli mesafeli duran bankaların da zaman içinde ilgisini çekerek hızla geliĢmiĢ ve para piyasasıyla giderek artan biçimde iç içe geçerek finansal piyasalar bütünü içinde önemli bir konuma gelmiĢtir. Ana hatlarıyla kısa vadeli kaynak değiĢ tokuĢunun yapıldığı ortam olarak tanımlanan “para piyasası” ile orta ve uzun vadeli kaynak aktarımına sahne olduğu söylenen “sermaye piyasası” arasındaki bu klasik tanım ayrılığı günümüzde giderek netliğini yitirmekte, “vade”yi ön plana çıkaran ayırım yerini daha çok toplumsal ve ekonomik açılardan iĢlevsel olarak ortaya çıkan farklılıklara bırakmaktadır. Sermaye piyasasının en önemli iĢlevi, borçlanmaya dayalı ekonomide taĢların yeniden yerine oturtulmasına olanak vermiĢ olmasında aranmalıdır. Bu sayede sermaye piyasası aracı çıkaran kuruluĢların hisse senetlerine ya da tahvil ve diğer sermaye piyasası araçlarına yatırım yapan özellikle küçük tasarruf sahiplerinin bir “ekonomik değer”e ortak ya da alacaklı sıfatıyla doğrudan ve yaygın biçimde katılmaları, bu birikimcilerin tasarruflarıyla yaratılan ve büyütülen reel ekonomik değerlerin en demokratik ve adil 7 8 9 Berna TANER, Lale POLAT, Sermaye Piyasası Faaliyet Alanı ve Menkul Kıymetler, Serdar Ofset, Ġzmir, 1992, s.31. HurĢit GÜNEġ, Burak SALTOĞLU, Getiri Volatilitesinin Makroekonomik Konjonktür Bağlamında İrdelenmesi, ĠMKB Yayınları, 1998, s.1. “1982 Yılında Sermaye Piyasasının Yasal Düzeni ve Sorunları”, Konferans, Tebliğler ve TartıĢmalar, Meban Sermaye Piyasası AraĢtırma Merkezi, 15-16 Ocak 1982, Ġstanbul, s.81. 7 yöntemlerle topluma geri dönüĢüne olanak sağlamaktadır. Öte yandan, kaynakların daha verimli kullanımına ve kamuya açık denetim yöntemleri yoluyla, kuruluĢların da saydamlık ve disiplin içinde daha verimli çalıĢmalarına ortam hazırlayan sermaye piyasası bu iĢletmelerin gelecekteki değerlerinin önceden ölçülebilmesinin de yolunu açmıĢ bulunmaktadır.10 GeliĢmekte olan ülkelerin ortak sorunu, yatırımların finansmanı için gerekli olan kaynağın sağlanmasında yaĢanan güçlüklerdir. Ekonomik büyüme ve kalkınma için ihtiyaç duyulan bu fonların esas kaynağı ise ulusal tasarruflardır.11 Sermaye piyasasının ekonomik kalkınmaya ilk etkisi, tasarrufları üretken yatırımlara kanalize etmesi ve tasarrufların ulusal gelir içerisindeki payını arttırmasıyla görülmektedir. Yaygın ve etkili bir sermaye piyasası Ģahısların tüketim eğilimlerini azaltır. Tasarruf eğilimini artırarak ekonomide gereksinim duyulan sermayenin birikmesine sebep olur.12 Sermaye piyasası beĢ ana unsurdan oluĢur. Bunlar; a) Fon arz edenler (Yatırımcılar), b) Fon talep edenler (Ġhraççılar), c) Fon arz ve talep araçları (Sermaye piyasası araçları), d) Fon arz ve talebinin karĢılaĢmasına yardım eden kuruluĢlar (Sermaye piyasası kurumları), e) Fon arz ve talebinin karĢılaĢtığı piyasalar (Sermaye Piyasaları) olarak sıralanabilir.13 10 Reha TANÖR, Türk Sermaye Piyasası, 1. Cilt, Taraflar, Beta, Ġstanbul, 1999, s.2-3. Ġlkay ARIKAN, Para ve Sermaye Piyasalarının Vergilendirilmesi, Vergi Konseyi, Ġstanbul, Ekim 2004, s.114 – 115. 12 Servet EYÜPGĠLLER, Banka ve Mali Kuruluşlar, Yargı Yayınevi, Ankara, 1988, s.73. 13 AyĢe SÜMER, Türk Sermaye Piyasası Hukuku ve Seçilmiş Mevzuat, Alfa, Ġstanbul, 2002, s.1-2. 11 8 Sermaye piyasaları yeni ihraç edilen menkul kıymetlerle ilgili bütün iĢlemlerin yapıldığı birincil piyasa ve daha önceden ihraç edilmiĢ sermaye piyasası araçlarının iĢlem gördüğü ikincil piyasalardan oluĢmaktadır.14 B. SERMAYE PĠYASASI TÜRLERĠ Sermaye piyasaları; yeni kurulan, sermaye artırımı yapan ya da tahvil çıkaran kuruluĢların, hisse senetleriyle tahvillerinin alınıp satıldığı birincil piyasa ile daha önce çıkarılmıĢ bulunan tahvil ve hisse senetlerinin alınıp satıldığı ikincil piyasalardan oluĢur.15 Birincil piyasalar daha çok sermaye piyasası bilinciyle, ikincil piyasalar ise menkul kıymetler piyasası bilinciyle iĢlemektedir. 1. Birincil Piyasalar Sermaye piyasasında alıcı ile finansal aracı çıkaran gerçek ya da tüzel kiĢinin doğrudan doğruya karĢılaĢtıkları piyasalara birincil piyasalar denmektedir.16 Birincil piyasalar; hisse senetleri ile tahvillerin ilk kez piyasaya sürülüp “ihraç”tan alındığı piyasa olarak da ifade edilmektedir.17 Bu piyasalar, hisse senedi ve tahvil gibi menkul değerleri ihraç eden Ģirketler ile alıcıların yani tasarruf sahiplerinin doğrudan doğruya karĢılaĢtıkları piyasadır. Arada Ģirketin bizzat bulunmayıp bir banka ya da aracı kurumun bulunması bu alımın birincil piyasadan olmasına engel değildir. 14 15 16 17 Nihal KARGI, Ekonomik Kalkınma, Tasarruf ve Sermaye Piyasası İlişkileri: Türkiye Örneği, Yayın No: 115, SPK Yayınları, Ankara, Mart 1998, s.37. Uçar DEMĠRKAN, Sermaye Piyasaları ve Türkiye’deki Uygulamaları, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayın No:1981/229, BaĢbakanlık Basımevi, Ankara, 1981, s.10. Mehmet Baha KARAN, Ali Argun KARACABEY, Türkiye’de Sermaye Piyasasının Mali Sistem İçindeki Yeri, Sorunları ve Geleceği, Yayın No:140, SPK Yayınları, Ankara, Ocak 2003, s.44. Muharrem KARSLI, Sermaye Piyasası - Borsa-Menkul Kıymetler, Kral Matbaası, 1989, s.31. 9 2. Ġkincil Piyasalar Yeni kurulmuĢ veya daha önceden kurulmuĢ iĢletmelere ait olan hisse senedi ve tahvillerin alınıp satıldığı piyasalara ikincil piyasalar denmektedir. Daha önce birincil piyasalarda iĢlem görmüĢ menkul kıymetlerin alınıp satıldığı bu piyasaların en önemli kurumları menkul kıymet borsaları ve aracı kurumlardır.18 Ġkincil piyasalar menkul kıymetlerin likiditesinin arttırılmasını sağlayarak birincil piyasaya talep yaratır ve geliĢmesine yardımcı olur. Birincil piyasada uzun vadeli fonların, fon arz edenlerden firmalara aktarımı söz konusudur ve menkul kıymet satıĢları neticesinde Ģirkete yeni sermaye giriĢi sağlanmaktadır. Oysa ikincil piyasalarda değiĢime konu olan menkul kıymetlerden elde edilen fonların bunları çıkaran firmayla bir ilgisi söz konusu değildir.19 Bu piyasalar sermaye piyasasına yeni bir finansal varlık sunulması sonucu değil, daha önce birincil piyasaya sunulmuĢ varlıkların satılması ile oluĢur.20 Menkul kıymetleri ihraçtan alanlar, bunları tekrar paraya çevirmek istediklerinde hisse senetlerinde hiçbir zaman, tahvillerde ise vadeden önce bunları ihraç eden kuruluĢlara müracaat edemezler. Ġkincil piyasa bu durumdaki menkul kıymetlerin paraya çevrilmesini sağlayan, daha önce halka arz edilmiĢ olan menkul kıymetlerin alınıp satıldığı piyasalardır. Menkul kıymet borsaları bu piyasayı tanımlamada en iyi örnektir. Ġkincil piyasalar, birincil piyasalara likidite sağlayarak bu piyasaların iĢlemesini ve geliĢmesini sağlar.21 18 19 20 21 Yılmaz KARAKOYUNLU, Kamu Kesiminin Sermaye Piyasası’ndan Bekleyişleri, ODTÜ Semineri, Ankara, 1975, s.4. Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzu, s.3. Cevat SARIKAMIġ, Sermaye Pazarları, Alfa Basım Yayım, Ġstanbul, 2000, s.4. ġerife PALLI, Sermaye Piyasası İşlemlerinin Vergilendirilmesi ve Sermaye Piyasası Üzerine Etkileri, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul, 2007, s.3. 10 II. SERMAYE PĠYASASI ĠLE MALĠ PĠYASA VE PARA PĠYASASI ĠLĠġKĠSĠ Sermaye piyasası mali piyasa kavramından daha dar ve teknik bir nitelik taĢır ve genellikle mali piyasa kavramı içinde yer alır. Sermaye piyasasının tipik özelliği ve mali piyasanın bir alt dalı olan para piyasasından ayrıldığı en belirgin niteliği bu piyasaların orta ve uzun vadeli fonlardan oluĢmasıdır. 22 Zaman içerisinde krediye dayalı finansman modelinin yerine daha nitelikli ve zengin kaynaklara ulaĢma isteğinin güvenilir ve çekici yatırım olanaklarıyla yatırımcıya sunulduğu bu yeni ve özgün piyasa, her gün değiĢen ve geliĢen görüntüsüyle para piyasasının yanında yerini almıĢtır. 23 Bir ülkenin ekonomisinde fon kullananlar ile fon arz edenler arasında fon akımını düzenleyen kurumlar, bu fon akımını sağlayan araçlar ve tüm bu bahsedilen unsurları düzenleyen ve denetleyen hukuki ve idari kurallar bütününün oluĢturduğu yapıya mali piyasa denmektedir.24 Bundan da anlaĢılacağı üzere mali piyasa para ve sermaye piyasalarından daha geniĢ ve bu piyasaları da kapsamına alan bir kavramdır.25 Mali piyasalar tasarruf fazlası olan kiĢilerin, tasarruflarını tasarruf açığı olan kiĢilerin kullanımına sundukları,26 finansal varlık olarak ifade edilen kıymetli evrak niteliğindeki belgelerin alınıp satıldığı piyasalardır. 27 Mali piyasaların temel fonksiyonları; fon arz ve talep edenleri karĢı karĢıya getirmek, fonları en etkin kullanım alanlarına aktarmak, riski fiyatlandırarak piyasa mekanizması içinde risk bölüĢümünü sağlamak, varlık sahiplerinin portföylerinin yapısını değiĢtirmek için gerekli imkânları ve altyapıyı temin etmek, uzmanlık 22 23 24 25 26 27 Niyazi TELÇEKEN, “Türk Sermaye Piyasasında İhraççılar ve Yaratılan Kaynaklar”, SPK Yeterlik Etüdü, Ġstanbul, Nisan 2003, s.4 TANÖR, a.g.e., s.3. KARGI, a.g.e., s.12. RODOPLU, a.g.e., s.5, Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzu, s.1. Ahmet EROL, A.Ercan YILDIRIM, Menkul Kıymetlerin Vergilendirilmesi, YaklaĢım Yayınları, 2001, s.31. Ali CEYLAN, Turhan KORKMAZ, Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, Ekin Kitapevi, Bursa, 2000, s.1. 11 hizmeti gereken durumlarda bu hizmetleri sunmak, tasarrufların yatırımlara kanalize olmasını, dolayısıyla da sermaye birikimini sağlamak olarak sayılabilir.28 Mali piyasalar fon ihtiyaçlarının karĢılanabileceği konusunda gerekli güven ortamını sağlayıp tasarrufların yatırımlara kanalize olmasını sağlayarak ekonomik büyümenin gerçekleĢmesinde etkin rol oynamaktadırlar.29 Bireysel tasarrufların kendiliğinden yatırıma dönüĢmemesi, tasarruf hacminin küçük olması ve tasarruf sahiplerinin fonlarını verimli alanlara aktaracak bilgi, alıĢkanlık ve güdüye sahip olmamaları mali piyasalara ihtiyacı doğurmuĢtur.30 1980’li yılların baĢından itibaren devletlerce uygulanan finansal liberalizasyon politikalarının giderek yaygınlaĢması, teknoloji ve haberleĢmede yaĢanan geliĢmeler, dünya üzerindeki mali piyasaların entegrasyonuna, uluslararası sermayenin yüksek getiri beklentisiyle bir ülkeden diğerine hızla yönelmesine neden olmuĢ, yüksek getiriye odaklı uluslararası sermayenin global finans piyasalarında bu derece akıĢkan hale gelmesi, özellikle sermaye birikimi yetersiz olan ve kalkınmasını tamamlayamamıĢ geliĢmekte olan ülkeleri portföy yatırımlarından daha fazla pay alma yarıĢına sevk etmiĢtir. Bu geliĢme mali piyasaların, özellikle sermaye piyasalarının ekonomilerdeki önemini ön plana taĢımıĢtır.31 Reel birikimlerinden daha az yatırım yapan ekonomik birimler, ellerinde arta kalan birikimlerini diğer ekonomik birimlere borç vererek, ya da onların sermayelerinin bir bölümüne sahip olma anlamına gelen katılma (iĢtirak) veya ortaklık kurma biçiminde değerlendirmek isterler. Bu gereksinim, reel birikim açığı bulunan ekonomik birimler ile fazlası bulunanları bir araya getiren, arzla talebi karĢılaĢtıran araç ve kurumları, mali piyasaları ortaya çıkarmıĢtır. Görülüyor ki, mali piyasalarda alınıp satılan, borç olarak ya da kulla28 29 30 31 Atilla UYANIK, Finansal Ürünlerin Vergilendirme ve Yasal Düzenlemeler Açısından Değerlendirilmesi, Yayın No: 79, SPK Yayınları, Ankara,1997, s.4. KARGI, a.g.e., s.36. TANER/POLAT, a.g.e., s.3. Çağrı Selim VURAL, Sermaye Piyasalarında Vergi Teşvikleri Türkiye Uygulamaları, Sermaye Piyasası Kurulu Yeterlik Etüdü, Ġstanbul, 2004, s.1. 12 nılmak üzere baĢkalarına verilen bir baĢka deyiĢle alım satıma konu olan Ģey sermayedir.32 Mali piyasanın alt piyasalarından birisi olan para piyasası kısa vadeli, yani bir yıldan az vadeye sahip fon arz ve talebinin karĢılaĢtığı piyasadır. 33 Tanımdan da anlaĢılacağı üzere para piyasası, paranın alınıp satıldığı bir piyasadır. Para piyasası araçları para, döviz, altın, kambiyo senetleri (poliçe, bono, çek) ile bir yıla kadar kısa vadeli senetlerdir.34 Bu piyasadan sağlanan fonlar kısa sürede paraya çevrilmesi mümkün olan varlıkların finansmanında kullanılır. Para piyasasında süre, sermaye piyasasına göre daha kısa, risk ve de buna bağlı olarak da faiz oranı daha düĢüktür.35 Para piyasasının tipik özelliği kısa vadeli fonlardan oluĢmasıdır. Para piyasalarında vade genellikle bir yılı aĢmaz. Siyasi olaylara, faiz oranlarına, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) müdahalelerine, kısacası ekonomik ve sosyal hayattaki geliĢmelere karĢı hassas olan para piyasası, kısa sürede netice almaya yönelik iktisat politikalarının uygulandığı ilk piyasa olma özelliğine sahiptir.36 Para piyasasından sağlanan fonlar daha çok iĢletmelerin dönen varlıklarının finansmanında kullanılır. Sermaye piyasasından sağlanan krediler genellikle, iĢletmelerin bina, makine ve teçhizat gibi duran varlıklarının finansmanında kullanılır. Para piyasasında olduğu gibi sermaye piyasasının kaynakları da tasarruf sahiplerinin birikimleridir. 32 33 34 35 36 Ali Sait YÜKSEL, Gültekin RODOPLU, Sermaye Piyasası, Filiz Kitabevi, Ġstanbul, 1980, s.1. Zeyyat HATĠPOĞLU, İktisada Giriş, Beta Yayıncılık, Ġstanbul, 2000, s.258. Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzu, s.1. Muhsin ÇELĠK, Seçkin GÖREN, “Sermaye Piyasası Kanunu ve Vergi Usul Kanunu Açısından Menkul Kıymetlerin Ġncelenmesi”, Vergi Sorunları Dergisi, S:210, Mart 2006, s.143. KARGI, a.g.e., s.37 13 III. SERMAYE PĠYASASI KURUMLARI VE ARAÇLARI A. SERMAYE PĠYASASI KURUMLARI Sermaye piyasası hukukunun, sermaye piyasasının iĢlevinin korunması, etkin bir sermaye piyasasının temini ve yatırımcının korunması Ģeklindeki amaçlarının gerçekleĢebilmesi için, piyasanın da buna uygun olarak yönlendirilmesi, yönetilmesi Ģarttır. ĠĢte bu noktada belirli yetki ve iĢlevlere sahip birtakım kurumların varlığı gerekli olmaktadır.37 Ekonomide tam rekabetçi bir ortama ulaĢmanın sağlanarak, sistem için gerekli bilgi akımının fiyatlarla sağlanabilmesi için bireylerin tercihleri hakkında gerçeğe uygun bilgi vermelerini sağlayacak ve yatırımcıya gerekli tüm bilgileri aktaracak düzenleme mekanizmasına ihtiyaç vardır. Piyasa ekonomisinin ve toplumsal yaĢamın hassas sektörleri olarak nitelenen alanlardan biri olan mali piyasaların iĢlemesinde düzenleme daima önemli bir unsur olmuĢtur. Bu çerçevede mali piyasalara iliĢkin düzenleme gerekliliği ön plana çıkarak bu düzenlemeyi sağlayacak, düzenleyici ve denetleyici iĢlevleri üstlenecek olan kuruluĢların yapıları, yetkileri, ekonomiye sağladıkları yararlar veya neden olabilecekleri ilave maliyetler yoğun araĢtırmalara konu olmuĢtur.38 Menkul kıymet değiĢiminin yasal ve düzenleyici tasnifi ve alım-satım sistemleri güncel piyasa yapısının düzenlenmesiyle ayrılmaz bir Ģekilde bağlantılıdır.39 Her ülkede sermaye piyasalarının düzenlenmesi ve denetlenmesi ile ilgili kanunla kurulmuĢ ve yetkilerini kamu gücünden alan kurum ve kuruluĢlar mevcuttur. Bu kuruluĢlar genellikle bağımsız idari otorite niteliğinde olmakla beraber sermaye piyasalarına iliĢkin olarak Bakanlar Kuruluna ya da 37 38 39 Selman DURSUN, Sermaye Piyasasında Gerçeğe Aykırılıktan Doğan Suçlar, Oniki Levha Yayıncılık, Ġstanbul, 2010, s.67. Rüya ESER, Finansal Piyasalarda Düzenleme ve Sermaye Piyasasında Düzenleyici Kurumlar, Sermaye Piyasası Kurulu Araştırma Raporu, 2001, s.2. Ruben LEE, What İs An Exchange?, Oxford University Press, New York, 1998, s.117. 14 çeĢitli bakanlıklara tanınmıĢ yetki ve görevlerin varlığı da söz konusu olabilmektedir. Sermaye piyasalarına yön veren, denetleyici ve düzenleyici kuruluĢlar ile birlikte, sermaye piyasası araçlarının alınıp satıldığı borsalar, bu alım satıma yardımcı olan takas, saklama ve kayıt kuruluĢları ile alım satıma aracılık eden aracı kurumlar gibi bu piyasada faaliyet gösteren diğer sermaye piyasası kurumları sermaye piyasasının kurumsal yapısını oluĢtururlar. Bazıları kamu tüzel kiĢiliğini haiz, bazıları ise özel hukuk tüzel kiĢisi olan bu kurumlar vergi muafiyet ve istisnalarıyla olan iliĢkileri nedeniyle aĢağıda ele alınacaktır. 1. Borsalar Organize ve esas itibariyle ikincil piyasaların kurumsal temeli olan borsalar ve sermaye piyasası açısından özellikle menkul kıymetler borsaları, ülke ekonomisiyle yakından iliĢkili olup genel ekonomik durumun temel göstergesi niteliğindedir. ĠĢlem hacmi itibariyle de ilgili borsalar, sermaye piyasasının en önemli alanını oluĢtururlar.40 Menkul kıymetlerin ve diğer sermaye piyasası araçlarının güven ve istikrar içinde, serbest rekabet Ģartları altında kolayca alınıp satılabilmesini sağlamak ve oluĢan fiyatları tespit ve ilan etmekle yetkili menkul kıymetler borsalarının yanısıra, ekonomik ve finansal göstergelere, sermaye piyasası araçlarına, mala, kıymetli madenlere ve dövize dayalı vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmeleri ile her türlü türev araçlardan oluĢan sermaye piyasası araçlarının iĢlem göreceği vadeli iĢlem ve opsiyon borsları ile kambiyo ve kıymetli madenler borsalarının varlığı da söz konusudur. Borsalarda genellikle üye aracı kurumlar aracılığıyla iĢlem yapılır. 40 DURSUN, a.g.e., s.75-76. 15 Borsaların mevzuatla kendilerine bırakılan konularda genel düzenleme yapma, uyuĢmazlık çözümü ve borsa üyelerine disiplin yaptırımı uygulayabilme gibi yetkileri vardır. Bugün birçok ülkede faaliyet gösteren menkul kıymet borsalarının bazıları yerel bazıları ulusal, bazıları da uluslararası özellik göstermektedir. Dünyanın önde gelen menkul kıymet borsalarından olan New York Borsası 1792 tarihinde kurulmuĢtur. 2. Aracı Kurumlar Aracı kurumlar, sermaye piyasası araçlarının ihraç veya halka arz yoluyla satıĢına aracılık yapmak ya da daha önce ihraç edilmiĢ olanların aracılık amacıyla alım satımıyla uğraĢmak için yetki belgesi almıĢ olan aracı kurum ve bankalardır. Aracı kurumların kuruluĢuna izin verilebilmesi için, gerekli Ģartları 41 taĢımaları, ödenmiĢ sermayelerinin belirlenen tutardan az olmaması, gerekli teminatların yatırılmıĢ olması ve kurucularının aracı kurum kurucusu ve ortağı olmanın gerektirdiği mali güç ve itibara sahip olmaları gerekmektedir. Aracılık Faaliyetleri ve Aracı KuruluĢlara ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ’in42 (Seri:V, No:46) 4 ve 4/A maddeleri uyarınca aracı kurumlar aracılık faaliyetleri kapsamında; sermaye piyasası araçlarının ihracına veya halka arz yoluyla satıĢına, daha önce ihraç edilmiĢ olan sermaye piyasası araçlarının alım satımına, ekonomik ve finansal göstergelere, sermaye piyasası araçlarına, mala, kıymetli madenlere ve dövize dayalı vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmeleri dâhil türev araçların dayandığı kategoriler itibariyle ayrı ayrı veya bütün olarak türev araçların alım satımına aracılık edebilirler. Aracı kurumlar 41 42 SPKn’nın 33’üncü maddesi uyarınca aracı kurumların kuruluĢuna izin verilebilmesi için; anonim ortaklık Ģeklinde kurulmaları, hisse senetlerinin tamamının nama yazılı olması, hisse senetlerinin nakit karĢılığı çıkarılması, sermayelerinin Kurulca belirlenen miktardan az olmaması, esas sözleĢmelerinin SPKn’ya uygun olması, kurucularının müflis olmaması ve sayılan bazı suçlardan mahkûm olmaması gerekir. 7.9.2000 tarih ve 24163 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 16 ayrıca; sermaye piyasası araçlarının geri alım veya satım taahhüdüyle alım satımı (repo-ters repo), yatırım danıĢmanlığı, portföy yöneticiliği faaliyetlerini yapabilirler. Aracı kurumlar sayılan bu faaliyetlerin yanı sıra SPK’nın uygun görüĢü alınmak suretiyle diğer finansal ürün ve hizmetleri de sunabilirler. Vadeli ĠĢlemler Aracılık ġirketi43 münhasıran; borsada iĢlem gören mala dayalı vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmeleri veya kıymetli maden ve dövize dayalı vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmeleri ya da her türlü türev araçların alım satımına aracılık faaliyetinde bulunmak üzere belirlenen Ģartları yerine getirerek SPK’dan yetki belgesi almıĢ anonim ortaklık Ģeklindeki Ģirkettir. Kuruldan yetki belgesi alan Ģirketler ilgili borsaya veya borsalara borsa üyelik belgesi almak üzere baĢvurmak zorundadır. Bu Ģirketler yurt dıĢındaki piyasalarda türev araçların alım satımına aracılık faaliyetinde bulunabilir. SPK, sermaye piyasasında aracılık faaliyetinde bulunmaya yetkili kılınmıĢ olan vadeli iĢlemler aracılık Ģirketlerinin TSPAKB üyeliği bakımından “aracı kurum” statüsünde sayılmasına karar vermiĢtir.44 3. Fonlar a) Yatırım Fonları Yatırım fonları, daha çok hisse senetlerinden oluĢan bir portföyü, ortaklar adına bir tür ―yed-i emin‖ sıfatıyla iĢleten kuruluĢlardır.45 Yatırım fonlarında katılma belgesi sahiplerinin kurucunun yönetimine devrettiği Ģey, menkul kıymetler portföyünde bulunan finansal varlıklardır. Devredilen haklar ise, fon iç tüzüğünde belirtilen riskin dağıtılması, kar payı elde etme ve basiretli bir tacir gibi yönetim ve benzeri haklardır. 46 Yatırım fon- 43 44 45 46 6.4.2007 tarih ve sayılı RG’de yayımlanan Vadeli ĠĢlemler Aracılık ġirketlerinin KuruluĢ ve Faaliyet Esasları Hakkında Tebliğ (Seri:V, No:90) ile düzenlenmiĢtir. SPK’nın 19.02.2010 tarih ve 4/126 sayılı kararı. Selahattin TUNCER, “Yatırım Fonları-Katılma Belgeleri”, Mükellefin Dergisi, Sayı:84, Aralık 1999, s.44. Gürman TEVFĠK, Dünyada ve Türkiye’de Yatırım Fonları, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1995, s.33. 17 ları aynı finansal amaç ve hedefleri benimsemiĢ kiĢiler adına yatırım yapan kuruluĢlardır. SPKn’nın 37’inci maddesinde bu Kanun hükümleri uyarınca halktan katılma belgeleri karĢılığında toplanan paralarla, belge sahipleri hesabına, riskin dağıtılması ilkesi ile inançlı mülkiyet esaslarına göre sermaye piyasası araçları, gayrimenkul, altın ve diğer kıymetli madenler portföyü iĢletmek amacıyla kurulan malvarlığına yatırım fonu adı verileceği hükme bağlanmıĢtır. Yatırım Fonlarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği’nin47 (Seri: VII, No:10) “Fon türleri” baĢlığını taĢıyan 5’inci maddesi uyarınca yatırım fonları fon portföyünün içeriğine göre; tahvil ve bono fonu, hisse senedi fonu, sektör fonu, iĢtirak fonu, yabancı menkul kıymetler fonu, altın fonu, karma fon, likit fon, değiĢken fon, endeks fon, fon sepeti, garantili fon ve koruma amaçlı fon olarak adlandırılır. Katılma belgeleri önceden belirlenmiĢ kiĢi veya kuruluĢlara tahsis edilmiĢ fonlar “özel fon” olarak, katılma payları sadece nitelikli yatırımcılara satılmak üzere kurulmuĢ olan fonlar ise “serbest yatırım fonları” olarak adlandırılır. Kurucu kendi adına fonla ilgili iĢlemleri yürütmek üzere her bir fon için en az üç kiĢiden oluĢan bir fon kurulu ve en az bir denetçi atar. Kurucu, fon kurmak için hazırlayacağı fon içtüzüğü taslağı ve anılan Tebliğ ile belirlenen bilgi ve belgelerle SPK’ya baĢvurarak kuruluĢ izni alır. Banka ve sigorta Ģirketlerinin fon kurmak veya fon tutarını artırmak üzere Kurul’a baĢvurmaları halinde Kanun’un 38’inci maddesi gereğince Hazine MüsteĢarlığı’nın görüĢü alınır. Fon içtüzüğü, katılma belgesi sahipleri ile kurucu, saklayıcı ve yönetici arasında fon portföyünün inançlı mülkiyet esaslarına göre saklanmasını, vekâlet akdi hükümlerine göre yönetimini ve garantili fonlarda kurucunun kurduğu fona garantör olması halinde garantiye iliĢkin esasları konu alan genel iĢlem Ģartlarını içeren iltihakı bir sözleĢmedir. 47 Gayrimenkul yatırım fonları hariç, yatırım fonlarının kuruluĢlarına, faaliyet ilke ve kurallarına, katılma belgeleri ile bunların halka arzına ve kamunun aydınlatılmasına iliĢkin esasların düzenlendiği bu Tebliğ 19.12.1996 tarih ve 22852 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 18 Katılma paylarının halka arz edilmesi veya belirli kiĢi ve kuruluĢlara ya da nitelikli yatırımcılara tahsisli satılması zorunludur. Kurucu, fon içtüzüğünün tescilinden itibaren en geç üç ay içinde gerekli koĢulları sağlayarak katılma belgelerinin kayda alınması için Kurul’a baĢvurur. Katılma belgesi, belge sahibinin, kurucuya karĢı sahip olduğu hakları taĢıyan ve fona kaç pay ile katıldığını gösteren kıymetli evrak niteliğinde bir senet olup, kaydi değer olarak tutulur. Ġçtüzüğünde kurucu dıĢındaki aracı kuruluĢlarca serbestçe alım satımı öngörülen A tipi fonların katılma belgeleri menkul kıymet sayılır. Katılma belgelerinin itibari değeri yoktur. Fon pay değeri, fon toplam değerinin tedavüldeki katılma belgelerinin kapsadığı pay sayısına bölünmesiyle elde edilir. Katılma belgesi sahipleri, belgelerini fon içtüzüklerinde belirlenen esaslara göre fona iade etmek suretiyle paraya çevirebilirler. Ayrıca içtüzüğünde hüküm bulunmak Ģartıyla kurucunun talebi ve borsanın uygun görmesi üzerine menkul kıymet niteliği verilen fonların katılma belgeleri borsada iĢlem görebilir.48 Yatırım fonunun mal varlığı, kurcunun mevzuattan ve fon içtüzüğünden doğan yükümlülüklerini yerine getirmesi ve sorumluluğunu karĢılaması dıĢında hiçbir amaçla kullanılamaz. Fon malvarlığı rehnedilemez, teminat gösterilemez ve üçüncü Ģahıslar tarafından haczedilemez. b) Konut Finansmanı Fonu SPKn’nın 38/B maddesi uyarınca, Konut Finansmanı Fonu, ihraç edilen ipoteğe dayalı menkul kıymetler karĢılığında toplanan paralarla, ipoteğe 48 Borsa yatırım fonlarının kuruluĢlarına, faaliyet ilke ve kurallarına, katılma belgeleri ile bunların halka arzına ve kamunun aydınlatılmasına iliĢkin esasları düzenlemek amacıyla çıkarılan ve 13.4.2004 tarih ve 25432 sayılı RG’de yayımlanan Borsa Yatırım Fonlarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği’nin (Seri:VII, No:23) 4’üncü maddesinde borsa yatırım fonu; katılma belgeleri borsa pazarlarında iĢlem gören, fonun oluĢturulma sürecine doğrudan katılan yetkilendirilmiĢ katılımcıların fon portföyünün kompozisyonunu yansıtacak Ģekilde, portföyde yer alan menkul kıymet ve nakdi bir araya getirerek karĢılığında fon katılma belgesi alabildiği ya da söz konusu kurumların en az asgari iĢlem birimine tekabül eden fon katılma belgelerini saklamacı kuruluĢa iade edip karĢılığında fonun içindeki menkul kıymetlerin payına düĢen kısmını alabildiği, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre portföy iĢletmek amacıyla kurulan malvarlığı olarak tanımlanmıĢ olup SPKn’da düzenlenen yatırım fonlarının bir alt türüdür. 19 dayalı menkul kıymet sahipleri hesabına inançlı mülkiyet esaslarına göre oluĢturulan malvarlığıdır.49 Fonun tüzel kiĢiliği yoktur, ancak malvarlığı kurucunun mal varlığından ayrıdır. Fon malvarlığı, ihraç edilen ipoteğe dayalı menkul kıymetler itfa edilinceye kadar, baĢka bir amaçla tasarruf edilemez, rehnedilemez, teminat gösterilemez, kamu alacaklarının tahsil amacı da dâhil olmak üzere haczedilemez, ihtiyati tedbir kararı verilemez ve iflas masasına dâhil edilemez. Fon kurulu, ihraç edilen ipoteğe dayalı menkul kıymetlerin sahiplerinin haklarını koruyacak Ģekilde fonu temsil eder ve yönetir. Fon portföyü farklı sınıflara ayrılarak bu sınıflar üzerine farklı haklar içeren ipoteğe dayalı menkul kıymetler ihraç edilebilir. Farklı ipoteğe dayalı menkul kıymet ihraçları ile ihraç edilen ipoteğe dayalı menkul kıymetlerin sahiplerine verdiği haklara iliĢkin esasların fon içtüzüğünde belirlenmesi Ģarttır. Konut finansmanı fonu kurucularının anılan Tebliğ ile düzenlenen Ģartları taĢımaları gerekir. Ayrıca bu Tebliğ ile fonun organizasyonu, kuruluĢu, ipoteğe dayalı menkul kıymetlerin kayda alınması ve fon portföyüne iliĢkin ayrıntılı düzenlemeler yapılmıĢtır. c) Varlık Finansmanı Fonu SPKn’nın 38/C maddesi ile varlık finansmanı fonu, ihraç edilen VDMK karĢılığında toplanan paralarla, varlığa dayalı menkul kıymet sahipleri hesabına inançlı mülkiyet esaslarına göre oluĢturulan malvarlığı olarak tanımlanmıĢtır. Fonun tüzel kiĢiliği yoktur. Fon malvarlığı kurucunun, hizmet sağlayıcının ve kaynak kuruluĢunun malvarlığından ayrıdır. Fon süreli ya da süresiz 49 Konut finansmanı fonlarının kuruluĢ ve faaliyetlerine ve ipoteğe dayalı menkul kıymetlere iliĢkin esasları düzenlemek amacıyla Konut Finansmanı Fonlarına ve Ġpoteğe Dayalı Menkul Kıymetlere ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ (Seri:III, No:34) 4.8.2007 tarih ve 26603 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 20 kurulur. Fon kurucusu olmak için Tebliğle50 belirlenen niteliklere sahip olmak gerekir. Anılan Tebliğ uyarınca, kurucu her fon için üç kiĢiden oluĢan bir Fon Kurulu atar. En az bir fon kurulu üyesinin bağımsız üye olması zorunludur. Ġç kontrol sistemi; fonun faaliyetlerinin verimliliğinin ve etkinliğinin, finansal ve idari konulara ait bilgilerin güvenilirliğinin ve zamanında elde edilebilirliğinin sağlanması, fon faaliyetlerinin ilgili mevzuata, sözleĢmelere, fon içtüzüğüne, izahnameye uygun yürütülmesini, hata, hile ve usulsüzlüklerin önlenmesini ve tespitini, muhasebe kayıtlarının doğru ve eksiksiz olmasını ve finansal bilgilerin doğru ve güvenilir olarak zamanında hazırlanmasını temin eder. Hizmet sağlayıcı, fon portföyünde yer alan varlıkların günlük idaresinden sorumlu olan, kurucu veya kurucu niteliğini haiz diğer bir kuruluĢtur. Hizmet sağlayıcının fon portföyünde yer alan varlıkların idaresi için gerekli olan deneyim, insan kaynağı, yönetim ve biliĢim teknolojilerine sahip olması Ģarttır. d) Emeklilik Yatırım Fonu 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu’nun51 15’inci maddesinde emeklilik yatırım fonu emeklilik Ģirketi tarafından emeklilik sözleĢmesi çerçevesinde alınan ve katılımcılar adına bireysel emeklilik hesaplarında izlenen katkıların riskin dağıtılması ve inançlı mülkiyet esaslarına göre iĢletilmesi amacıyla oluĢturulan malvarlığı olarak tanımlanmıĢtır. Buna göre, fonun tüzel kiĢiliği yoktur. Fon anılan Kanunda yer alan amaçlar 50 51 Varlık finansmanı fonlarının kuruluĢ ve faaliyetleri ile VDMK’in SPK kaydına alınmasına, ihracına ve kamunun aydınlatılmasına iliĢkin esasları düzenlemek üzere çıkarılan Varlık Finansmanı Fonlarına ve Varlığa Dayalı Menkul Kıymetlere ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ (Seri:III, No:35) 27.8.2008 tarih ve 26980 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 7.4.2001 tarih ve 24366 sayılı RG’de yayımlanan Kanun’un “Amaç ve kapsam” baĢlıklı 1’inci maddesinde; bu Kanunun amacının; kamu sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı olarak, bireylerin emekliliğe yönelik tasarruflarının yatırıma yönlendirilmesi ile emeklilik döneminde ek bir gelir sağlanarak refah düzeylerinin yükseltilmesi, ekonomiye uzun vadeli kaynak yaratarak istihdamın artırılması ve ekonomik kalkınmaya katkıda bulunulmasını teminen, gönüllü katılıma dayalı ve belirlenmiĢ katkı esasına göre oluĢturulan bireysel emeklilik sisteminin düzenlenmesi ve denetlenmesi ile “emeklilik yatırım fonlarının” kuruluĢuna, katkıların bu fonlarda toplanmasına ve değerlendirilmesine iliĢkin usul ve esasları düzenlemek olduğu belirtilmiĢtir. Ayrıca, bu Kanuna istinaden 8.1.2008 tarih ve 26750 sayılı RG’de yayımlanan Emeklilik ġirketleri KuruluĢ ve ÇalıĢma Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik ile emeklilik Ģirketlerinin kuruluĢ, faaliyet ve teĢkilat esasları düzenlenmiĢ, emeklilik Ģirketleri tarafından katılımcılara sunulan emeklilik sözleĢmelerine aracılık eden veya bunları emeklilik Ģirketi adına yapan kiĢilerde aranacak niteliklere, bu kiĢilerin faaliyetlerine ve çalıĢma esaslarına iliĢkin düzenlemeleri içeren Bireysel Emeklilik Aracıları Hakkında Yönetmelik 29.08.2009 tarih ve 27334 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 21 dıĢında kullanılamaz. Fon içtüzüğü, katılımcı ile emeklilik Ģirketi, saklayıcı ve portföy yöneticisi arasında fon portföyünün inançlı mülkiyet esaslarına göre yönetimini konu alan ve genel iĢlem Ģartlarını içeren iltihakî bir sözleĢmedir. Anılan Kanun’un 17’nci maddesi uyarınca, fonun mal varlığı, emeklilik Ģirketinin bu Kanun’dan, SPKn’dan, emeklilik sözleĢmesinden, fon içtüzüğünden ve ilgili mevzuattan doğan yükümlülüklerini yerine getirmesi ve sorumluluğunu karĢılaması dıĢında hiçbir amaçla kullanılamaz. Fon malvarlığı rehnedilemez, teminat gösterilemez, üçüncü Ģahıslar tarafından haczettirilemez ve iflas masasına dâhil edilemez. Emeklilik Yatırım Fonlarının KuruluĢ ve Faaliyetlerine ĠliĢkin Esaslar Hakkında Yönetmelik’in52 5’inci maddesinde emeklilik yatırım fonunun SPKn’nın 32’nci maddesi uyarınca sermaye piyasası kurumu niteliğinde olduğu düzenlenmiĢtir. Fon portföyü; nakit, mevduat, borçlanma araçları, hisse senetleri, kıymetli madenlere ve gayrimenkullere dayalı varlıklar, repo iĢlemleri, vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmeleri, borsa para piyasası iĢlemleri, yatırım fonu katılma belgeleri ile diğer para ve sermaye piyasası araçlarından oluĢur. 4. Ortaklıklar a) Yatırım Ortaklıkları Yatırım ortaklıkları, sermaye piyasası araçları ile ulusal ve uluslararası borsalarda veya borsa dıĢı organize piyasalarda iĢlem gören altın ve diğer kıymetli madenler portföyü iĢletmek üzere anonim ortaklık Ģeklinde ve kayıtlı sermaye esasına göre kurulan sermaye piyasası kurumlarıdır. SPKn’nın 35’inci maddesi uyarınca yatırım ortaklıkları sermaye piyasası araçları, gayrimenkul, altın ve diğer kıymetli madenler portföylerini iĢlet- 52 28.2.2002 tarih ve 24681 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 22 mek amacıyla kurulan anonim ortaklıklar olup bu portföyler müstakilen bu unsurlardan oluĢabileceği gibi karma da olabilir. Yatırım ortaklıkları, küçük fonlara sahip yatırımcıların, bu fonlarla tek baĢlarına portföy oluĢturma yerine, bu fonları bir anonim Ģirket bünyesinde bir araya getirerek menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçlarına yatırım yapmak üzere ortak bir portföy oluĢturma tercihi sonucunda meydana getirilen yapıdır. Yatırım Ortaklıklarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği’nde53 yatırım ortaklıklarının baĢlıca iĢlevleri; ortaklık portföyünü oluĢturmak, yönetmek ve gerektiğinde portföyde değiĢiklik yapmak, portföy çeĢitlendirmesiyle yatırım riskini, faaliyet alanlarına ve ortaklıklarının durumuna göre en aza indirecek bir biçimde dağıtmak, menkul kıymetlere, mali piyasa ve kurumlara, ortaklıklara iliĢkin geliĢmeleri sürekli izlemek ve portföy yönetimiyle ilgili olarak gerekli önlemleri almak, portföyün değerinin korumaya ve artırmaya yönelik araĢtırmalar yapmak olarak sayılmıĢtır. Yatırım ortaklıklarının kayıtlı sermayeli54 olarak anonim ortaklık Ģeklinde ve hisse senetlerini halka arz etmek üzere kurulmaları, baĢlangıç sermayelerinin belirlenen tutardan az olmaması, hisse senetlerinin nakit karĢılığı çıkarılması, ticaret unvanlarında “Yatırım Ortaklığı” ibaresinin bulunması, esas sözleĢmelerinin kanun hükümlerine uygun olması, kurucularının müflis olmadığının ve yüz kızartıcı bir suçtan dolayı hükümlülüklerinin bulunmadığının tespit edilmiĢ olması gerekir. 53 54 GYO hariç, yatırım ortaklıklarının kuruluĢlarına, faaliyet ilke ve kurallarına, hisse senetlerini halka arz etmelerine iliĢkin esasları düzenlemek üzere çıkarılan bu Tebliğ 31.7.1992 tarih ve 21301 sayılı mükerrer RG’de yayımlanmıĢtır. Ortaklıkların kayıtlı sermaye sistemine geçiĢ ve sistem içinde uymaları gereken esaslar ile kayıtlı sermaye sisteminden çıkma ve çıkarılma esaslarını düzenlemek amacıyla çıkarılan Kayıtlı Sermaye Sistemine ĠliĢkin Esaslar Tebliği (Seri:IV, No:38) 23.01.2008 tarih ve 26765 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 23 Yatırım ortaklıkları; ödünç para verme iĢleriyle uğraĢamazlar, mevduat toplayamazlar ve mevduat toplama sonucunu verebilecek iĢ ve iĢlemler yapamazlar, ticari, sınaî ve zirai faaliyette ve aracılık faaliyetinde bulunamazlar. Yatırım ortaklıkları hiç bir ortaklıkta sermayenin ya da tüm oy haklarının % 9’undan fazlasına sahip olamazlar. Bu ortaklıklar portföy değerlerinin % 10’undan fazlasını bir ortaklığın menkul kıymetlerine yatıramazlar. Kurucu intifa senedi, oydan yoksun hisse senedi, yönetim kurulu üyelerinin seçiminde oyda imtiyaz hakkı tanıyan hisse senetleri dıĢında imtiyaz veren hisse senedi ve 360 gün ve daha uzun vadeli borçlanma senedi ihraç edemezler. Faaliyetlerinin gerektirdiği miktar ve değerden fazla taĢınır ve taĢınmaz mal edinemezler. Borsada veya borsa dıĢı teĢkilatlanmıĢ piyasalarda iĢlem gören kıymetlerin portföye alımlarının ve satımlarının borsa veya bu piyasalar kanalıyla yapılması zorunludur. Yatırım ortaklıklarının varlık nedeni, yatırım fonlarında olduğu gibi yatırımcıların bireysel tasarruflarını bir araya toplayıp, oluĢacak güçle modern portföy yönetim kurallarına uyarak verimli bir iĢletmecilik ortaya koymaktır. Bu nedenle, hisse senetlerini satın aldıkları ortaklıkların sermayelerine ya da yönetimlerine egemen olmak gibi amaçlar güdemezler.55 b) GiriĢim Sermayesi Yatırım Ortaklıkları GiriĢim sermayesi yatırım ortaklığı, GiriĢim Sermayesi Yatırım Ortaklıklarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği’nin56 (Seri: III, No:35) 3/h maddesi uyarınca kayıtlı sermayeli olarak kurulan ve çıkarılmıĢ sermayelerini esas olarak giriĢim sermayesi yatırımlarına yönelten ve SPKn’da risk sermayesi yatırım ortaklığı olarak ifade edilen ortaklıklardır. Aynı Tebliğ ile giriĢim Ģirketi; Türki- 55 56 TANÖR, a.g.e., s.217. GiriĢim sermayesi yatırım ortaklıklarının kurucularına ve kuruluĢ usullerine, hisse senetlerinin Kurul kaydına alınması ve halka arzına, yönetimine ve yöneticilerinde aranacak niteliklere, faaliyet konuları ve portföy sınırlamaları ile kamuyu aydınlatma yükümlülüklerine iliĢkin esasları düzenlemek üzere SPKn’nın 22’nci maddesinin 1’inci fıkrasının (o) bendine, 36’ncı maddesine ve 39’uncu maddesine dayanılarak hazırlanan bu Tebliğ 27.8.2008 tarih ve 26980 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 24 ye’de kurulmuĢ veya kurulacak olan, geliĢme potansiyeli taĢıyan ve kaynak ihtiyacı olan Ģirket olarak tanımlanmıĢtır. Bu ortaklıklar; giriĢim Ģirketlerine yatırım yapabilirler. GiriĢim Ģirketlerinin yönetimine katılabilir, bu Ģirketlere danıĢmanlık hizmeti verebilir, portföylerini çeĢitlendirmek amacıyla ikinci el piyasalarda iĢlem gören sermaye piyasası araçlarına yatırım yapabilir, belirli Ģarlar altında borçlanabilir, yurtiçinde kurulan giriĢim sermayesi fonlarına yatırım yapabilirler. Ayrıca danıĢmanlık Ģirketlerine ve portföy yönetim Ģirketlerine ortak olabilirler. GiriĢim sermayesi yatırım ortaklıklarının giriĢim Ģirketlerine yapacağı giriĢim sermayesi yatırımları taraflar arasında imzalanacak bir sözleĢme çerçevesinde yapılır. Söz konusu sözleĢmede giriĢim Ģirketinin yönetimi hususu baĢta olmak üzere ortaklığın ve giriĢim Ģirketinin hak ve yükümlülüklerine yer verilmesi zorunludur. GiriĢim Ģirketlerinin, sınaî, zirai uygulama ve ticari pazar potansiyeli olan araç, gereç, malzeme, hizmet veya yeni ürün, yöntem, sistem ve üretim tekniklerinin meydana getirilmesini veya geliĢtirilmesini amaçlamaları ya da yönetim, teknik veya sermaye desteği ile bu amaçları gerçekleĢtirebilecek durumda olmakları gereklidir. c) Gayrimenkul Yatırım Ortaklığı (GYO) Gayrimenkul yatırım ortaklıkları gayrimenkuller ve gayrimenkule dayalı sermaye piyasası araçlarından oluĢan portföyü iĢleten ve gayrimenkule dayalı projelere yatırım yapan sermaye piyasası kurumlarıdır. SPKn’nın 35 ve 36’ncı maddelerinde yatırım ortaklıklarına iliĢkin genel düzenlemelere yer verilmiĢ, 36’ncı maddenin 3’üncü fıkrasında ise GYO’nun kuruluĢlarında ve sermaye artırımlarında, Türk Ticaret Kanunu (TTK) hükümleri çerçevesinde ayni sermaye konulabileceği, ayni sermaye karĢılığı çıkarılacak senetlerin halka arz esaslarının Kurulca düzenleneceği ve bunların 25 devrinde TTK’nın 404’üncü maddesi hükmünün uygulanmayacağı kurala bağlanmıĢtır. Gayrimenkul Yatırım Ortaklıklarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği’nin57 (Seri: VI, No:11) 4/a maddesinde gayrimenkul yatırım ortaklığı; bu Tebliğ ile belirlenmiĢ usul ve esaslar dâhilinde, gayrimenkullere, gayrimenkule dayalı sermaye piyasası araçlarına, gayrimenkul projelerine, gayrimenkule dayalı haklara ve sermaye piyasası araçlarına yatırım yapabilen, belirli projeleri gerçekleĢtirmek üzere adi ortaklık kurabilen ve bu Tebliğ’de izin verilen diğer faaliyetlerde bulunabilen sermaye piyasası kurumları olarak tanımlanmıĢtır.58 GYO, ortaklık portföyünü oluĢturmak, gerektiğinde portföyde değiĢiklikler yapmak, ortaklık portföyünü çeĢitlendirerek yatırım riskini en aza indirecek Ģekilde dağıtmak, gayrimenkuller, gayrimenkule dayalı iĢlemler ve menkul kıymetler hakkındaki geliĢmeleri sürekli olarak izleyerek ortaklık portföyünün yönetimine iliĢkin gerekli tedbirleri almak, portföyün değerini korumaya ve artırmaya yönelik araĢtırmalar yapmak veya yaptırmak kapsamında faaliyet gösterirler. Ayrıca, ortaklık portföyünü oluĢturan veya portföye alınması planlanan varlıklar hakkında bu Tebliğ uyarınca gerekli hukuki Ģartların sağlanıp sağlanmadığını araĢtırmak, portföydeki varlıkların değerini tespite iliĢkin raporların hazırlanmasını temin etmek de bu ortaklıkların faaliyetleri arasındadır. GYO mevduat toplayamazlar, anılan Tebliğ ile izin verilen iĢlemler dıĢında ticari, sınaî veya zirai faaliyette bulunamazlar. Hiçbir surette otel, hastane, alıĢveriĢ merkezi, iĢ merkezi, ticari parklar, ticari depolar, konut siteleri, 57 58 GYO’nın kurucularına ve kuruluĢ usullerine, paylarının Kurul kaydına alınması ve halka arzına, yönetimine ve yöneticilerinde aranacak niteliklere, faaliyet konuları ve portföy sınırlamaları ile kamuyu aydınlatma kapsamında periyodik olarak açıklayacakları bilgilere iliĢkin esasları düzenlemek amacıyla çıkarılan bu Tebliğ 8.11.1998 tarih ve 23517 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. Gayrimenkul Yatırım Ortaklıklarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği ile SPKn’nın 22, 35 ve 36’ncı maddelerine dayanılarak çıkarılan ve 29.1.2009 tarih ve 27125 sayılı RG’de yayımlanan Altyapı GYO’ya ĠliĢkin Esaslar Tebliği ile altyapı GYO’nun kurucularına ve kuruluĢ usullerine, portföy iĢletmeciliği faaliyet izinlerine, organizasyon yapılarına, ihraç edecekleri sermaye piyasası araçlarının kayda alınmasına, yatırım faaliyetlerine, kamuyu aydınlatma ve yatırımcıların bilgilendirilmesi yükümlülüklerine iliĢkin esas ve usuller düzenlenmiĢ olup GYO’nun bir benzeri olan alt yapı GYO ihdas edilmiĢtir. 26 süper marketler ve bunlara benzer nitelikteki gayrimenkulleri ticari maksatla iĢletemez ve bu amaçla personel istihdam edemezler. GYO; sermaye piyasası araçlarını alabilir satabilir, borsa para piyasası ve ters repo iĢlemi yapabilir. Alım satım karı ve kira geliri elde etmek için ofis, konut, iĢ merkezi, alıĢveriĢ merkezi, hastane, otel, ticari depolar, ticari parklar ve buna benzer gayrimenkulleri satın alabilir ve satabilirler. Proje geliĢtirme maksadıyla arsa ve arazi alabilirler. Kira geliri elde etmek amacıyla üçüncü Ģahıslardan gayrimenkul kiralayabilir ve bunları tekrar kiraya verebilirler. d) Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları Faaliyetleri bakımından menkul kıymet yatırım ortaklıkları, menkul kıymet portföyü iĢletmek üzere kurulan anonim ortaklıklardır. Bu kurumların amacı, tasarruf sahiplerinin menkul kıymetlere yatırım yapmasını sağlamak ve ortaklarına yatırımları dolayısıyla profesyonel portföy yönetimi hizmetleri sunmaktır. Anonim ortaklık Ģeklinde ve kayıtlı sermayeli olarak, hisse senetlerini halka arz etmek üzere kurulan menkul kıymet yatırım ortaklıklarının hisse senetlerinin nakit karĢılığı çıkarılması gerekmektedir.59 5. Ġpotek Finansmanı KuruluĢları SPKn’nın 39/A maddesi uyarınca; ipotek finansmanı kuruluĢları, münhasıran konut finansmanından kaynaklanan alacakların devralınması, devredilmesi, devralınan alacaklardan oluĢan varlıkların yönetimi ve alacakların teminat olarak alınması suretiyle kaynak temini amacıyla kurulan, sermaye piyasası kurumu niteliğini haiz anonim ortaklıklardır. Ġpotek finansmanı kuruluĢları faaliyetlerinin gerektirdiği risk yönetimi amaçlı iĢlemleri yürütebilirler. Ġpotek finansmanı kuruluĢlarının ödenmiĢ sermayeleri 5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nda kalkınma ve yatırım bankaları için öngörülen tutardan az olamaz. 59 UYANIK, a.g.e., s.120. 27 6. Portföy Yönetim ġirketi (PYġ) PYġ; portföy yöneticiliği faaliyetinde bulunmak üzere SPKn’da ve Tebliğde60 belirlenen Ģartları yerine getirerek yetki belgesi almıĢ Ģirkettir. Anılan Tebliğ’in 4’üncü maddesinde portföy yöneticiliği; finansal varlıklardan oluĢan portföylerin, her bir müĢteri adına, müĢterilerle yapılacak portföy yönetim sözleĢmesi çerçevesinde maddi bir menfaat sağlamak üzere vekil sıfatıyla yönetilmesi olarak tanımlanmıĢtır. Alım satıma aracılık faaliyetinin yürütülmesi sırasında, bu faaliyetin içeriğiyle ilgili olarak süreklilik arz etmeksizin verilen hizmetler portföy yöneticiliği faaliyeti kapsamında değildir. Portföy yöneticiliği faaliyeti61 portföy yönetimi Ģirketinin yanı sıra yetki belgesi alması koĢuluyla aracı kurum ve mevduat kabul etmeyen bankalar tarafından da yürütülebilir. Tebliğ’in 5/A maddesinde, münhasıran nitelikli yatırımcılarla sınırlı olmak üzere giriĢim sermayesi yatırımlarına yönelik olarak portföy yöneticiliği veya yatırım danıĢmanlığı hizmeti verebilecek Ģirketler GiriĢim Sermayesi Portföy Yönetim ġirketi olarak tanımlanmıĢtır. Bu Ģirketler bünyesinde yeterli sayıda giriĢim sermayesi konusunda bilgi ve deneyim sahibi personel istihdam edilir. PYġ’nin; anonim ortaklık Ģeklinde kurulması, hisse senetlerinin tamamının nama yazılı olması, hisse senetlerinin nakit karĢılığı çıkarılması, kurucularının PYġ kurucusu ve ortağı olmanın gerektirdiği mali güç, itibar ve ye- 60 61 Portföy yöneticiliği faaliyeti ile bu faaliyeti yerine getirecek olan Ģirketlerin kuruluĢ ve yetkilendirilmelerine ve bu faaliyette bulunacak aracı kurumlar ile mevduat kabul etmeyen bankaların yetkilendirilmelerine iliĢkin esasları düzenlemek amacıyla çıkarılan Portföy Yöneticiliği Faaliyetine ve Bu faaliyette Bulunacak Kurumlara ĠliĢkin Esaslar Tebliği (Seri:V, No:59) 21.1.2003 tarih ve 25000 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. Bireysel ve kurumsal yatırımcılara ait portföylerin, kamuya ilan edilerek veya yatırımcıya birebir sunulmak üzere ilan edilmeksizin performanslarının sunum esasları ile performansa dayalı ücretlendirme ve sıralama faaliyetlerine, portföy getirilerinin hesaplanması ve karĢılaĢtırma ölçütüne iliĢkin esasları belirlemek amacıyla çıkarılan Bireysel ve Kurumsal Portföylerin Performans Sunumuna, Performansa Dayalı Ücretlendirme ve Sıralama Faaliyetlerine ĠliĢkin Esaslar Tebliği (Seri:V, No:60) 21.1.2003 tarih ve 25000 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 28 terli tecrübeye sahip olmaları ve ödenmiĢ sermayesinin belirlenen tutardan az olmaması gerekmektedir. PYġ, müĢterileri ile sunduğu faaliyete iliĢkin belirlenen standartlara uygun yazılı bir sözleĢme akdetmesi zorunludur. 7. Gayrimenkul Değerleme ġirketi SPKn’nın 22’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (r) bendinde; gayrimenkullerin değerlemesini yapabilecek değerleme kurumlarından sermaye piyasasında değerleme faaliyetinde bulunacaklara iliĢkin Ģartları belirlemek ve bu Ģartlara uyan değerleme kurumlarını listeler halinde ilan etmek, konut finansmanından kaynaklanan alacakların takibinde değerleme yapacak kiĢi ve kurumlara iliĢkin Ģartları belirleme ve bu Ģartlara uyan kiĢi ve kurumları listeler halinde ilan etmek yetkisi SPK’ya verilmiĢtir. SPKn’nın 38/A maddesinin 4’üncü fıkrası uyarınca; ihraç edilecek ipotekli sermaye piyasası araçlarının dayanağı veya teminatı olan kredi ve finansal kiralama alacakları için kredi açılması veya finansal kiralama sözleĢmesi yapılması, bu alacakların konut finansman fonu portföyüne alınması ya da ipotek teminatlı menkul kıymetlere dayanak oluĢturan teminat havuzuna dâhil edilmesi veya fon portföyüne alınan ya da teminat havuzuna dâhil edilen alacakların yeniden değerlenmesi aĢamalarında, konut değerlemesinin gayrimenkul değerleme faaliyeti konusunda yetki verilmiĢ kiĢi veya kurumlar tarafından yapılmıĢ olmasını zorunlu tutmaya SPK yetkilidir. Sermaye Piyasası mevzuatına tabi ortaklıkların, sermaye piyasası mevzuatı uyarınca gayrimenkul değerlemesi yaptırmaları zorunlu tutulan iĢlemlerine iliĢkin olarak gayrimenkul değerleme hizmeti verecek gayrimenkul değerleme Ģirketlerine iliĢkin esasları belirlemek ve listeler oluĢturmak, SPKn’nın 38/A maddesinin 4’üncü fıkrası çerçevesinde yapılacak değerleme raporu standartlarını belirlemek amacıyla çıkarılan Sermaye Piyasası Mevzuatı Çerçevesinde Gayrimenkul Değerleme Hizmeti Verecek ġirketler ile Bu 29 ġirketlerin Kurulca Listeye Alınmalarına ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ’in 62 (Seri: VIII, No:35) 3’üncü maddesinde gayrimenkul değerleme Ģirketi; bir gayrimenkulün, gayrimenkul projesinin veya bir gayrimenkule bağlı hak ve faydaların belirli bir tarihteki muhtemel değerinin bağımsız ve tarafsız olarak, bu değeri etkileyen gayrimenkulün niteliği, piyasa ve çevre koĢullarını analiz ederek uluslararası alanda kabul görmüĢ değerleme standartları çerçevesinde yazılı olarak raporlayabilecek düzeyde bilgi ve tecrübe sahibi değerleme uzmanları vasıtasıyla takdir edilmesi konusunda faaliyet gösteren ve Kanunda değerleme kurumu olarak ifade edilen hizmet Ģirketi olarak tanımlanmıĢtır. Anılan maddede, bir gayrimenkulün, gayrimenkul projesinin veya bir gayrimenkule bağlı hak ve faydaların belirli bir tarihteki muhtemel değerinin bağımsız ve tarafsız olarak takdiri “gayrimenkul değerleme”, konutların belli bir tarihteki muhtemel değerinin bağımsız ve tarafsız olarak takdiri ise “konut değerlemesi” Ģeklinde tarif edilmiĢtir. Sermaye piyasası mevzuatı çerçevesinde değerleme hizmeti verebilmek amacıyla Kurul listesine alınmak için baĢvuracak Ģirketlerin anonim Ģirket olmaları, ticaret unvanlarında “gayrimenkul değerleme” veya “taĢınmaz değerleme” ibaresinin bulunması, ödenmiĢ sermayesinin belirlenen tutarda olması, hisse senetlerinin nama yazılı olması, ödenmiĢ sermayesinin asgari % 51’inin, en az iki sorumlu değerleme uzmanına ait olması, en az ikisi sorumlu değerleme uzmanı olmak üzere en az beĢ adet değerleme uzmanının tam zamanlı istihdam edilmesi ve faaliyetlerini sürdürebilmek için yeterli mekân, personel ve donanıma sahip olması zorunludur. 8. Derecelendirme KuruluĢları SPKn’nın 22’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (n) bendinde, sermaye piyasası kurumlarının ve sermaye piyasası araçlarının derecelendirilmesini düzenlemek ve denetlemek yetkisinin SPK’ya ait olduğu hükme bağlanmıĢtır. Bu yetkiye istinaden çıkarılan Sermaye Piyasasında Derecelendirme Faali- 62 12.8.2001 tarih ve 24491 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 30 yetleri ve Derecelendirme KuruluĢlarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği’nin63 (Seri:VIII, No:51) 3’üncü maddesinde derecelendirme kuruluĢu Türkiye’de kurulan ve bu Tebliğ ile düzenlenen derecelendirme faaliyetinde bulunmak üzere Kurulca yetkilendiren derecelendirme kuruluĢları ile Tebliğ’in 8’inci maddesi uyarınca Türkiye’de derecelendirme faaliyetinde bulunması Kurulca kabul edilen uluslararası derecelendirme kuruluĢlarını ifade edeceği düzenlenmiĢtir. Buna göre; derecelendirme faaliyeti kredi derecelendirmesi ve kurumsal yönetim ilkelerine uyum derecelendirmesi faaliyetlerini kapsar. ĠĢletmelerce derecelendirme yaptırılması ihtiyari olup, ancak SPK tarafından gerekli görülen durumlarda derecelendirme yaptırılması zorunlu tutulabilir. Derecelendirme kuruluĢları iĢletmelerin talepleri olmaksızın derecelendirme yapabilirler. Derecelendirme faaliyetinde bulunmak üzere Türkiye’de kurulacak derecelendirme kuruluĢlarının, anonim Ģirket Ģeklinde kurulmuĢ olmaları, hisse senetlerinin nama yazılı olması, belirlenen tutarda ödenmiĢ sermayesinin olması ve ticaret unvanlarında derecelendirme ibaresinin bulunması Ģarttır. Ayrıca, ortakları, yöneticileri, kontrolörleri, derecelendirme uzmanları, derecelendirme komitesi üyeleri, tüzel kiĢi ortakları ile yönetim kurulu üyelerinin Tebliğ ile belirlenen nitelikleri taĢımaları gereklidir. 9. Bağımsız Denetim KuruluĢları Kamunun aydınlatılmasını sağlayarak sermaye piyasasının güven, açıklık ve kararlılık içinde çalıĢması, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarının korunması maksadıyla, bağımsız denetlemeye tabi olacak ortaklıklar ve yardımcı kuruluĢlar tarafından düzenlenen mali tablo ve raporların, SPK’ca SPKn çerçevesinde tespit edilecek ilke ve standartlar dâhilinde bağımsız denetleme kuruluĢlarınca denetlenmesine dair esasların belirlenmesi için Ser- 63 12.7.2007 tarih ve 26580 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 31 maye Piyasasındaki Bağımsız DıĢ Denetleme Hakkında Yönetmelik çıkarılmıĢtır.64 Ortaklıkların ve yardımcı kuruluĢların mali tablo ve raporlarının dıĢ denetimi ile görevlendirilecek bağımsız denetleme kuruluĢlarının, anonim ortaklık Ģeklinde kurulması, belirlenen tutarda esas sermayesinin bulunması, sermayesinin en az % 51’inin denetleme sorumluluğunu üstlenebilen yönetici ve denetçilere ait olması, hisse senetlerinin nama yazılı olması, yalnızca yönetim danıĢmanlığı ve SPKn çerçevesinde bağımsız denetleme alanlarında faaliyet göstermesi, donanım ve organizasyon biçiminin, denetleme iĢini yürütecek düzeyde bulunması, ortaklık anasözleĢmesinin bu Yönetmelik hükümlerine uygun olması Ģarttır. Bağımsız denetleme kuruluĢlarının genel müdür ve yardımcıları ile yönetim kurulu baĢkan ve üyelerinin; hukuk iktisat maliye, muhasebe, iĢletmecilik veya bankacılık alanında en az üç yıllık öğrenim görmüĢ olmaları, kendi alanlarında en az 10 yıllık deneyimlerinin bulunması veya SPK tarafından uygun görülmek kaydıyla yabancı ülkelerde bağımsız denetleme yapma yetkisi sağlayan belge sahibi olmaları, müflis olmamaları ve yüz kızartıcı bir suçtan mahkûm bulunmamaları Ģarttır. Bu kuruluĢların denetçilerinin; hukuk iktisat, maliye, muhasebe, iĢletmecilik veya bankacılık alanında en az üç yıllık öğrenim görmüĢ olmaları, bağımsız denetleme yapabilecek bilgi, deneyim ve yetenek sahibi olmaları ve muhasebe, vergi, banka ve kambiyo, iĢletme analizi, organizasyonu ve denetlemeleri konularından birinde veya birkaçında en az 5 yıllık deneyimlerinin bulunması veya yabancı ülkelerde bağımsız denetleme yetkisi sağlayan belge sahibi olmaları Ģarttır. Denetleme nedeniyle doğacak zararların hukuki sorumluluğu bağımsız denetleme kuruluĢuna aittir. 64 13.12.1987 tarih ve 19663 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 32 B. SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARI Sermaye piyasası araçlarına ve bunlardan elde edilen getirilere yönelik vergi muafiyet ve istisnalarının tetkikinden önce bu araçların ana hatlarıyla incelenmesinde yarar görülmektedir. 1. Hisse Senetleri Hisse senetleri ihraççı Ģirketler açısından özkaynak mahiyetinde finansman sağlayan, Ģirket sermayesinin belli bir kısmını temsil etmesi nedeniyle de sahibine elde tutulduğu sürece sürekli gelir sağlayan ve finansal piyasalarda iĢlem hacmi oldukça yüksek bir sermaye piyasası aracıdır. Esham, aksiyon, pay senedi veya sadece hisse adı altında kullanılan,65 hisse senetleri anonim Ģirketler tarafından çıkarılan ve ortaklık sermayesine katılma payını temsil eden, kanuni Ģekil Ģartlarına uygun olarak düzenlenen kıymetli evrak olarak tanımlanabilir.66 Sermayesi paylara bölünmüĢ komandit ortaklıklarda da sermaye payları hisse senedi ile temsil edilebilir. Ancak SPKn’nın 4’üncü maddesinin 3’üncü fıkrası uyarınca sermayesi paylara bölünmüĢ komandit ortaklıkların hisse senetleri halka arz yoluyla satılamaz. Hisse senetleri esas olarak TTK ile düzenlenmiĢtir. TTK’da hisse senedi çıkarılma zorunluluğunun bulunmaması, pay sahipliği haklarının senetsiz kullanılabilmesine imkân sağlar. Oysa SPKn’nın 7’nci maddesinin 4’üncü fıkrası uyarınca halka açık anonim ortaklıklarda hisse senetlerinin bastırılıp sahiplerine verilmesi zorunludur.67 Hisse senetleri sahibine hak sağladığı gibi sorumluluk da yükleyen senetlerdir.68 65 66 67 68 Sudi APAK, Sermaye Piyasaları ve Borsa, Bilim Teknik Yayınevi, Ġstanbul, 1995, s.29. UYANIK, a.g.e., s.97 Sevinç AKBULAK, Yavuz AKBULAK, Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler, Beta, Ġstanbul, 2004, s.52. Cem TEKĠN, Emre KARTALOĞLU, Menkul Kıymet Gelirlerinin Vergilendirilmesi, YaklaĢım Yayıncılık, Ankara, 2006 s.27. 33 Hisse senetleri ortaklık senedi olduğuna göre sahibine; Ģirket karından pay alma hakkı, Ģirket yönetimine katılma ve oy kullanma hakkı, tasfiyeden pay alma hakkı, rüçhan hakkı ve Ģirket faaliyetleri hakkında bilgi edinme hakkı gibi haklar tanımaktadır.69 Senet sahibi, ilk kuruluĢta veya sermaye artırımlarında iĢtirak taahhüdünü yerine getirmekle yükümlüdür. Hisse sahibi, iĢtirak taahhütnamesini imzaladığı andan itibaren taahhüt ettiği sermayeyi Ģirket yönetim kurulunun belirleyeceği tarihlerde Ģirkete getirmesi, aksi halde temerrüt faiziyle ödeme yapması gerekmektedir.70 Ġhraç ve devir özelliklerine göre hisse senetleri nama ve hamiline yazılı olarak ayrılmaktadır. Üzerinde yazılı olan değer ile yani, nominal değeri ile ihraç edilen hisse senetleri primsiz, nominal değerinden yüksek bir bedelle ihraç edilen hisse senetleri primli olarak kabul edilmektedir. KuruluĢ aĢamasında veya sonradan yapılacak bedelli sermaye artırımlarında rüçhan hakkı kullanımıyla eski ortaklar tarafından veya halka arz yoluyla üçüncü kiĢiler tarafından satın alınan hisse senetleri, bedelli hisse senetleri sayılmaktadır. Kurucu Hisse Senetleri, kuruluĢ hizmeti karĢılığı olmak üzere, ana sözleĢme hükümleri çerçevesinde, Ģirket karının bir kısmına katılım hakkı sağlayan ve mutlaka kurucuların adlarına yazılı olmak Ģartıyla ihraç edilen senetlerdir. Bu senetler sahibine Ģirket yönetimine katılma hakkı sağlayamadığı gibi, belli bir sermaye payını da temsil etmemektedir.71 69 70 71 Ünal ġAKAR, Araçları, Kurumları ve İşleyişi ile Sermaye Piyasası, Yayın No: 1010, Anadolu Üniversitesi Yayınları, EskiĢehir, 1997, s.145 – 146. Ali ÇIMAT, Sermaye Piyasası Kurumları, Faaliyetleri ve Vergilendirilmesi, Ġstanbul, Ağustos 1998, s.59. ÇIMAT, a.g.e., s.64. 34 Ġntifa Hisse Senetleri ise, Ģirket genel kurulunun alacağı kararla, bazı kimselere çeĢitli hizmetler ve alacak karĢılığı olarak Ģirket kuruluĢundan sonra verilen ve sermaye payını temsil etmeyen senetlerdir.72 Esas sözleĢmede aksine bir hüküm yoksa hisse senetleri, sahibine eĢit haklar sağlamaktadır. Bu tip hisse senetleri, adi hisse senetleri olarak kabul edilmektedir. Bazı hisse senetleri ise; sahibine adi hisse senetlerine nazaran birtakım imtiyazlı haklar sağlar. Ġmtiyazlı hisse sahiplerine kardan belli oranda özel temettü dağıtmada, rüçhan hakkı kullanımında, oy hakkında, tasfiye sonucuna katılmada, organ seçimlerinde aday göstermede ve Ģirket tesislerinden yararlanmada birtakım ayrıcalıklar tanınmaktadır.73 Hisse senetlerinin SPK kaydına alınmasına, halka arz ve satıĢına iliĢkin esasları düzenlemek amacıyla Payların Kurul Kaydına Alınmasına ve SatıĢına ĠliĢkin Esaslar Tebliği74 (Seri:I, No:40) çıkarılmıĢtır. SPK tarafından, sermaye piyasasının güven, açıklık ve kararlılık içinde çalıĢmasının temini için, hisse senetlerinin boyut, içerik, baskı ve kâğıt nitelikleri ile kullanımlarına iliĢkin esaslar75 belirlenmiĢtir. SPKn’nın 14/A maddesinde; anonim ortaklıkların esas sözleĢmelerinde hüküm bulunmak Ģartıyla, kar payı imtiyazı sağlayarak,76 oy hakkından yoksun paylar ihraç edebilecekleri ve bunları temsil eden hisse senetlerini halka arz edebilecekleri hükme bağlanmıĢtır. 72 73 74 75 76 Selahattin TUNCER, Türkiye’de Sermaye Piyasası, Okan Matbaası, Ġstanbul, 1985, s.207 –208. Mehmet BOLAK, Menkul Kıymetler ve Portföy Analizi, Beta Yayıncılık, Ġstanbul, 1991, s.109. 3.4.2010 tarih ve 27541 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. Hisse Senetlerinin ġekil ġartlarına ĠliĢkin Tebliğ (Seri:I, No:5) 23.6.1989 tarih ve 20204 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. Ayrıca, 15.8.1990 tarih ve 20606 sayılı RG’de Hisse Senetlerinin ġekil ġartlarına ĠliĢkin Tebliğ’e ek Tebliğ yayımlanmıĢtır. SPKn’ya tabi olan halka açık anonim ortaklıklarının temettü, temettü avansı ve oydan yoksun hisse senedi sahiplerine kar payı dağıtımında ve temettünün korunmasında uyacakları esasları düzenlemek amacıyla SPKn’nın 14/A ve 15’inci maddelerine istinaden çıkarılan Sermaye Piyasası Kanununa Tabi Olan Halka Açık Anonim Ortaklıkların Temettü ve Temettü Avansı Dağıtımında Uyacakları Esaslar Hakkında Tebliğ (Seri:IV, No:27) 13.11.2001 tarih ve 24582 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 35 Oydan Yoksun Paylara ĠliĢkin Tebliğ’in77 (Seri: I, No:36) 5’inci maddesinde; ortaklıklar sermaye artırımı suretiyle oy hakkı hariç, sahibine kar payından ve istendiğinde bedelsiz pay alma hakkında imtiyaz dıĢındaki diğer hususlarda imtiyaz ve diğer ortaklık haklarını sağlayan, istendiğinde belirli bir vade veya vadelerde, sabit veya değiĢken oranda ortaklığın oy hakkına sahip paylarını satın alma ve ortaklık payları ile değiĢtirme hakkı veren oydan yoksun paylar ihraç edebilecekleri düzenlenmiĢtir. Oydan yoksun payların en önemli özelliği sahibine “oy hakkı” vermemesidir. Bu özelliği sebebiyle bu paylar TTK’nın 373’üncü maddesinde öngörülmüĢ olan, her payın bir oy hakkı olacağı Ģeklindeki genel kuralın bir istisnasını teĢkil etmektedir.78 Ġç kaynaklı sermaye artırımlarında oydan yoksun payların sahipleri artırım tarihindeki sermaye payları oranında bedelsiz oydan yoksun pay alma hakkına sahiptir. Ülkemizde pek uygulaması olmayan bu tip hisse senetleri, batı ülkelerinde geniĢ çapta halka açık, çok ortaklı ve coğrafi açıdan dağınık olan Ģirketler tarafından ihraç edilen, yönetime katılmakta pek istekli olmayan kiĢilerce tercih edilen ve genel kurulda oy hakkı olmamasına rağmen, diğer hisse senetlerine nazaran daha fazla temettü veren senetlerdir. 79 2. Tahviller Tahviller, anonim ortaklıkların ödünç para bulmak için itibari kıymetleri eĢit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetleridir. Sermaye piyasası mevzuatı uyarınca sermaye piyasası araçları arasında menkul kıymetler sınıfında tahviller de yer almaktadır.80 77 78 79 80 Oydan yoksun payların ihracı, halka arzı ile pay sahiplerine tanınan haklar ve bu hakların kullanım Ģartlarına iliĢkin esasları düzenlemek amacıyla çıkarılan bu Tebliğ 21.1.2009 tarih ve 27117 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. N. Füsun NOMER, Anonim Ortaklıkta Oydan Yoksun Paylar, Beta, Ġstanbul, 1994, s.6. Mustafa Birol ÇAPANOĞLU, Türkiye ve Dış Ülkelerde Sermaye Piyasası Özelleştirme Uygulamaları ve Genel Olarak Menkul Kıymet Borsaları, Beta Yayıncılık, Ġstanbul, 1993, s.43. AKBULAK/AKBULAK, a.g.e., s.151. 36 Anonim Ģirketlerin yanı sıra, Devlet, kamu kuruluĢları ve yerel yönetimler de finansman açıklarını kapatmak amacıyla orta ve uzun vadeli bir borçlanma aracı olarak tahvil ihraç edebilirler.81 Tahviller, kamu kuruluĢları veya Ģirketlerin halka borçlanarak sağlayacakları fonlar için seri halde ihraç ettikleri, eĢit kıymette ve aynı ibareli, kanuni Ģekil Ģartlarına uygun olarak düzenlenen sabit getirili menkul kıymetlerdir.82 Tahvil hamilinin Ģirkete kullandırdığı sermaye, yabancı sermayedir. Tahvil sahibi, tahvili çıkaran kuruluĢun uzun vadeli alacaklısı konumundadır. Tahvil hamili, Ģirketin yönetimine katılamaz, Ģirketin kar-zarar riskine katılmaz. Buna karĢılık Ģirketin brüt karından önce tahvil sahiplerinin faizleri ödenir. ġirket kar da etse zarar da etse tahvil sahibi vade sonunda anapara ve faizlerini alır. ġirketin iflası veya tasfiyesi halinde de tahvil hamilleri, hisse senedi hamillerinden daha önce alacaklarını alırlar. 83 SPKn uygulaması ile ilgili olarak borçlanma araçlarının SPK kaydına alınması ve ihracında uyulması gereken esaslar ile borçlanma araçlarının nitelikleri Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve SatıĢına ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ’de84 (Seri:II, No:22) düzenlenmiĢtir. Buna göre borçlanma araçları, ihraççıların bu Tebliğ hükümlerine göre borçlu sıfatıyla düzenleyip SPK kaydına alınmak suretiyle ihraç ederek85 sattıkları, emre, nama veya hamiline yazılı menkul kıymet niteliğindeki; tahvilleri, hisse senedine dönüĢtürülebilir tahvilleri, değiĢtirilebilir tahvilleri, finansman bonolarını, altın, gümüĢ ve platin bonolarını, banka bonolarını ve bu Tebliğ’de sayılmamakla birlikte niteliği itibariyle borçlanma aracı olduğu SPK’ca kabul edilecek sermaye piyasası araçlarını ifade etmektedir. 81 82 83 84 85 Meral TECER, Tahvil Yatırımlarının Yönetimi, Türkiye ve Orta Doğu Amme Ġdaresi Enstitüsü Yayınları No:233, Ankara, 1989, s.1. KARSLI, a.g.e., s.251. ġAKAR, a.g.e., s.114. 21.1.2009 tarih ve 27117 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. Borçlanma araçlarına iliĢkin ihraç limiti Sermaye Piyasası Kanunu’nun 13’üncü maddesi ile 3.9.2009 tarih ve 27338 sayılı RG’de yayımlanarak yürürlüğe giren 3.8.2009 tarih ve 2009/15344 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı’nda yer alan esaslar çerçevesinde tespit olunur. 37 Tahvillerin vadesi 1 yıldan az olmamak üzere serbestçe belirlenebilir. Tahvillere ödenecek faiz oranı ile ödeme koĢulları izahname ve sirkülerde açıkça belirtilmek koĢuluyla ihraççılarca belirlenir. Ġhraççılar değiĢken faizli tahvil ihraç edebilir. Ġhraççılar esas sözleĢmelerinde veya varsa özel mevzuatlarında hüküm bulunmak Ģartıyla tahvillere kardan pay verebilirler.86 Anılan Tebliğ ile ihraççı tarafından çıkarılan ve payları borsalarda veya teĢkilatlanmıĢ diğer piyasalarda iĢlem gören diğer ortaklıklara ait paylarla değiĢtirme hakkı veren “değiĢtirilebilir tahvil” ve ihraççı ortaklığın sermaye artırımı suretiyle çıkaracağı paylara veya izahname ve sirkülerde belirlenen esaslar çerçevesinde temin edilen ihraççı paylarına dönüĢtürme hakkı veren “hisse senedine dönüĢtürülebilir tahvil” ile ilgili hususlar düzenlenmiĢtir. Ayrıca, bankaların borçlu sıfatıyla düzenleyip, ıskonto esasına göre ihraç ettikleri “banka bonosu”87, ihraççıların borçlu sıfatıyla düzenleyip ıskonto esasına göre ihraç ettikleri “finansman bonoları” ve ĠAB üyesi bankalar ile kıymetli maden aracı kurumlarının belli miktarda kıymetli maden cinsinden ihraç ederek ıskontolu veya ıskontosuz olarak sattıkları “altın, gümüĢ ve platin bonoları”na iliĢkin usul ve esaslar da bu Tebliğ ile kurala bağlanmıĢtır. Devlet tahvilleri ve Hazine bonoları, kamu kesiminin uzun veya kısa vadeli borçlanma amacıyla çıkardıkları borçlanma senetleridir. Gerçekte Devlet tahvillerinin özel sektör tahvillerinden, Hazine bonolarının da finansman bonolarından prensip olarak farklılıkları yoktur. Devlet, bütçe açıklarını kapatmak, kısa vadeli kredi ihtiyaçlarını karĢılamak veya kamu yatırımlarının finansmanını sağlamak gibi amaçlarla menkul kıymet ihraç edebilir. Bu Ģekilde iç borçlanmaya gitme yetkisi Devlet veya kamu kurum ve kuruluĢlarına 86 87 Tahvillere kardan pay verilmesine iliĢkin usul ve esaslar Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve SatıĢına ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ ile düzenlendiğinden 14.7.1992 tarih ve 21284 sayılı mükerrer RG’de yayımlanan Kara ĠĢtirakli Tahvil Ġhraç Esasları Tebliği (Seri:II, No:16) yürürlükten kaldırılmıĢtır. Banka bonoları ile banka garantili bonoları düzenleyen 14.07.1992 tarih ve 21284 sayılı mükerrer RG’de yayınlanan Banka Bonoları ve Banka Garantili Bonoların Kurul Kaydına Alınmasına ĠliĢkin Esaslar Tebliği (Seri: III, No: 12) Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve SatıĢına ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ ile yürürlükten kaldırılmıĢtır. 38 özel kanunlarla tanınmaktadır. Bu menkul kıymetler, bir taraftan özel kanunlara tabi olması, diğer taraftan faiz ve anapara alacağının ödenmemesi gibi bir risk taĢımaması sebebiyle özel sektör menkul kıymetlerinden ayrılmaktadır.88 4749 sayılı Kanun’un89 3’üncü maddesinde Devlet tahvilinin; ihraç edildikleri tarih itibariyle bir yıl (364 gün) ve daha uzun vadeli Devlet iç borçlanma senetleri, hazine bonosunun ise; ihraç edildikleri tarih itibariyle vadeleri bir yıldan kısa olan (364 güne kadar) Devlet iç borçlanma senetlerini ifade edeceği hükme bağlanmıĢtır. 3. Gelir Ortaklığı Senetleri (GOS) GOS, mülkiyet ve geliri kamu kurum ve kuruluĢlarına ait olan köprü, baraj, karayolu, demiryolu, elektrik santrali, telekomünikasyon sistemleri, sivil kullanıma yönelik deniz ve hava limanları ile benzeri altyapı tesislerinin gelirlerine, gerçek ve tüzel kiĢilerin ortak olabilmesini sağlayan ve değiĢken faizli tahvil özelliği taĢıyan senetlerdir.90 Gelir ortaklığı senedi, 2983 sayılı Tasarrufların TeĢviki ve Kamu Yatırımlarının Hızlandırılması Hakkında Kanun91 ile düzenlenmiĢtir. Anılan Kanunda istikrarlı ve güvenilir gelir verilmesi suretiyle tasarrufları teĢvik ederek sağlanacak ek finansman kaynakları ile kamu yatırımlarının süratle gerçekleĢtirilmesinin amaçlandığı belirtilmiĢtir. Anılan Kanuna dayanılarak çıkarılan Kamu Ortaklığı Fonu Yönetmeliği’nin92 6’nci maddesinde gelir ortaklığı senetlerinin birden fazla altyapı tesisinin birleĢtirilmiĢ gelirlerine ortak olmayı sağlamak üzere “grup senetleri” halinde ya da her bir altyapı tesisinin gelirine ortaklığı sağlamak üzere “münferit” olarak çıkarılabileceği, Menkul Kıymetler Borsaları Kanunu ve Sermaye 88 89 90 91 92 AKBULAK/AKBULAK, a.g.e., s.223. Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun ile Hazine MüsteĢarlığı ile DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı TeĢkilat ve Görevleri Hakkında Kanunda ve Belediyelere ve Ġl Özel Ġdarelerine Genel Bütçe Vergi Gelirlerinden Pay Verilmesi Hakkında Kanunda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Kanun 9.4.2002 tarih ve 24721 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. Serhan AKSOY, Kalkınmanın Finansmanı, OkumuĢ Adam Yayınları, Ġstanbul, Ekim 2005, s.206 17.3.1984 tarih ve 18344 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 13.9.1984 tarih ve 18514 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 39 Piyasası Kanunu’nun uygulaması açısından menkul kıymet sayılacakları, menkul kıymetler borsasında kote edilebilecekleri düzenlenmiĢtir. Ayrıca bu senetlerin hamiline yazılı olarak tanzim edileceği kurala bağlanmıĢ ve bu senetlerin Ģekli ve içereceği hususlar belirlenmiĢtir. TTK ve SPKn’da gelir ortaklığı senetlerine iliĢkin hüküm bulunmamaktadır. Gelir ortaklığı senetleri taĢıdıkları “ortaklık” ibaresine rağmen değiĢken faizli tahvil niteliğindedirler. 4. Katılma Ġntifa Senetleri (KĠS) Katılma intifa senetleri, anonim ortaklıkların nakit karĢılığı satılmak üzere, ortaklık haklarına sahip olmaksızın kardan pay alma, tasfiye bakiyesinden yararlanma, yeni pay alma belirlenen diğer bazı imkânların bir kısmından veya tamamından yararlanma haklarını sağlayan hisse senedi türevleridir. Ġntifa senetleri esas olarak Türk Ticaret Kanunu’nun 402 ve 403’üncü maddelerinde düzenlenmiĢtir. Katılma intifa senetleri,93 ihraç tarihinden itibaren iki yıl geçmedikçe geri satın alınamaz. Geri satın alınacak miktar katılma intifa senedi sermayesinin % 10’undan fazla olamaz. Geri alınan katılma intifa senetleri en kısa sürede elden çıkarılır. 93 Tasarrufların menkul kıymetlere yatırılarak halkın iktisadi kalkınmaya etkin ve yaygın bir Ģekilde katılmasını sağlamak amacıyla düzenlemelerde bulunma yasal görevi gereği, sermaye piyasasında iĢlem gören belgelerin çeĢitlendirilmesi ihtiyacını karĢılamak üzere, TTK’da yer alan intifa senetleri hakkındaki hükümler ve sözleĢme serbestisi ilkesine dayanılarak, bir menkul kıymet niteliğinde olan ve nakit karĢılığı satılan katılma intifa senetlerini düzenlemek amacıyla çıkarılan Katılma Ġntifa Senetleri Ġhracına ĠliĢkin Tebliğ (Seri:III, No:10) 14.7.1992 tarih ve 21284 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 40 Katılma intifa senetleri tahvil çıkararak faiz riskine girmek istemeyen Ģirketler ve karlı çalıĢan bir Ģirketten kar payı almak isteyen, ancak uzun vadede ortak olmak istemeyen yatırımcılar tarafından rağbet görmektedir. 94 5. Kar ve Zarar Ortaklığı Belgeleri Kar ve zarar ortaklığı belgeleri, finansman gereksinimini gidermek amacıyla, hisse senedi ihracını düĢünmeyen, fakat para piyasasından da kredi bulmakta güçlük çeken Ģirketlerin ihtiyaçlarına cevap verebilen yurtiçinde ve yurtdıĢında ihraç edilen belgelerdir.95 Kar ve zarar ortaklığı belgeleri sahiplerine kar ve zarara ortak olma hakkı veren belgelerdir. Bu belge sahipleri faiz yerine kar payı almakta olup, zarar halinde de zarara iĢtirakleri söz konusudur. Kar ve Zarar Ortaklığı Belgelerinin Kurul Kaydına Alınmasına ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ96 (Seri: III, No:27) uyarınca; bu belgeler kar ve zarara katılma ve ortaklık hakkı vermekle beraber, hisse senedi sayılmazlar. Sahiplerine, Ģirkette yönetim hakkı sağlamazlar. Kar ve zarar ortaklığı belgesi ihracı SPK’nın yayımlamıĢ olduğu bu Tebliğ ile uygulama alanı bulmuĢtur. Tebliğe göre, ortaklık belgeleri Ģirketin tüm faaliyetlerine ortaklık Ģeklinde olabileceği gibi, bir veya birkaç faaliyetine ortaklık Ģeklinde olabilir. Belgenin vadesi, faaliyetin vadesi ile sınırlı olup, bu belgeleri ihraç eden kuruluĢlar, oluĢan kardan verilen pay tutarını finansman gideri Ģeklinde düĢerek kurumlar vergisi matrahında indirebilirler. Tebliğ’in 15’inci maddesi gereğince; ihraç edilmiĢ kar ve zarar ortaklığı belgelerinin tümünün yıllık kar veya zarara katılma oranı; kar zarar ortaklığı belgelerinin ortaklıkta kalıĢ süreleri ile nominal değerleri çarpımının, aynı Ģekilde hesaplanan KOB belgelerinin özkaynaklar ve varsa katılma intifa senetleri değerleri toplamına olan oranına göre hesaplanır. 94 95 96 Halil KIRLI, “Sermaye Piyasası Mevzuatında Katılma Ġntifa Senetleri”, Vergi Sorunları Dergisi, S: 117, 1998, s.64 – 73. ÇAPANOĞLU, a.g.e., s.44 – 45. 20.3.2003 tarih ve 25054 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 41 Kar zarar ortaklığı senedi, gelir ortaklığı senedinden sadece kara değil zarara da ortak olma özelliği ile ayrılmaktadır. Ayrıca, GOS, sadece Kamu Ortaklığı Ġdaresince kamu alt yapı yatırımları için çıkarıldığı halde kar zarar ortaklığı belgesi, bir anonim ortaklık tarafından, ortaklığın kar ve zararına ortak olma hak ve sorumluluğu vererek çıkarılmaktadır.97 6. Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler (VDMK) Varlığa dayalı menkul kıymet uygulaması, senede bağlı büyük alacakları olan iĢletmelerin doğrudan piyasadan fon toplayabilmeleri amacıyla düĢünülmüĢ bir sistemdir.98 Varlığa dayalı menkul kıymetler, menkul kıymetleĢtirme uygulamasının alacağa dayalı bir uyarlamasıdır. En geniĢ tanımı ile menkul kıymetleĢtirme; doğrudan finansman, kredi kullanmak yerine menkul kıymet ihracı yoluyla fon sağlama olarak ifade edilebilir. Dar anlamda ise, kredilerin ve alacakların bir paket haline getirilerek, bu pakete dayanan bir menkul kıymet oluĢturulup, yatırımcılara satılmasıdır. Bu yolla oluĢturulmuĢ menkul kıymet, varlığa dayalı menkul kıymet olarak tanımlanmaktadır.99 Gelecekte sağlanacak belli bir nakit akımı güvence gösterilerek, mali piyasalardan borçlanma imkânı sağlayan bir dönüĢüm tekniği olan menkul kıymetleĢtirme uygulamasının alacaklara ve varlıklara dayalı bir versiyonu olan varlığa dayalı menkul kıymetler100 Varlık Finansmanı Fonlarına ve Varlığa Dayalı Menkul Kıymetlere ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ101 (Seri:III, No:35) ile düzenlenmiĢtir. Buna göre, VDMK, varlık finansman fonları tarafından portföyündeki varlıklar karĢılığında ihraç edilen borçlanma senedidir. Fon portföyüne; ban97 SARIKAMIġ, a.g.e., s.62. SÜMER, a.g.e., s.28. 99 Murat Bahadır TEKER, Gayrimenkul Finansmanı ve Yatırımı, Yayın No:43, Sermaye Piyasası Kurulu Yeterlik Etüdü, Ankara, 1995, s.94. 100 AKBULAK/AKBULAK, a.g.e., s.206. 101 27.8.2008 tarih ve 26980 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 98 42 kaların ve finansman Ģirketlerinin ipotekli konut kredileri haricindeki tüketici kredilerinden, ipotekli kredilerden, motorlu kara taĢıtları kredilerinden, proje finansmanı kredilerinden ve kurumsal kredilerden kaynaklanan alacaklar, finansal kiralama sözleĢmelerinden doğan alacaklar, SPK’ca uygun görülecek diğer varlıklar dâhil edilebilir. VDMK halka arz edilmek üzere ya da halka arz edilmeksizin ihracı mümkündür. SPK’dan kayda almaya iliĢkin kayıt belgesi alınmaksızın ihraç ve satıĢ iĢlemlerine baĢlanamaz. 7. Ġpotekli Borç Senetleri ve Ġrat Senetleri Ġpotekli borç ve irat senetleri, Medeni Kanun’da düzenlenmiĢ kıymetli evraklardır. Ġpotekli borç senedi bir taĢınmazı ipotek ettirmek suretiyle hazırlanan, üzerinde belli bir değer ve faiz oranı bulunan hamiline yazılı olarak çıkarılan senetlerdir.102 Ġpotekli borç senedinde; borç ödenmediği takdirde, alacaklı taĢınmazı paraya çevirerek alacağını tahsil edebilmekte, taĢınmazın değeri borcu karĢılamaya yetmediği hallerde ise borçlunun kiĢisel sorumluluğu söz konusu olmaktadır. Bu nedenle ipoteğe konu taĢınmazın değerinin tespiti önem arz etmektedir. Ġrat senetlerinde ipoteğe konu değer, taĢınmazdan sürekli elde edilen gelirdir. Ġrat senedi, taĢınmazın sorumluluğunun sadece senetteki alacak miktarıyla sınırlı olduğu borç sahibinin kiĢisel sorumluluğuna baĢvurmanın mümkün olmadığı kıymetli evraklardır.103 102 103 Ahmet KILIÇOĞLU, Bankacılar İçin Medeni Hukuk Bilgisi, Türkiye ĠĢ Bankası Vakfı, Banka ve Ticaret Hukuku AraĢtırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2000, s.390. Osman Remzi GÜNVER, Sermaye Piyasası Aracı Olarak İpotekli Borç Senedi ve İrat Senedi, Türkiye Bankalar Birliği Yayın No:185, Ankara, 1994, s.25 – 26. 43 Ġpotekli borç senedinin tapuya tescil ile ihracının mümkün olması, devrinin kolay olması, hamiline yazılı olarak da çıkarılabilmeleri, Medeni Kanun’un bu senetlerin çıkarılmasında gösterdiği titizlik ve sağladığı güvenceler sebebiyle, finansal derinliğin sağlanmasında sermaye piyasası araçları arasında yerini almıĢtır.104 8. Gayrimenkul Sertifikaları Gayrimenkul Sertifikalarının Kurul Kaydına Alınmasına ĠliĢkin Esaslar Tebliği’nin105 (Seri: III, No: 19) 3’üncü maddesinde gayrimenkul sertifikası, ihraçcıların bedellerini inĢa edilecek veya edilmekte olan gayrimenkul projelerinin finansmanında kullanılmak üzere ihraç ettikleri, nominal değeri eĢit hamiline yazılı menkul kıymetler olarak tanımlanmıĢtır. Gayrimenkul sertifikası ihraç etmek isteyen ortaklıkların; gayrimenkul sertifikası ihracına konu olacak projeye eĢdeğer büyüklükteki en az bir projeyi, sözleĢme ve teknik Ģartnamelerine uygun olarak Kurula baĢvuru tarihinden önceki 5 yıl içinde tamamlamıĢ olması, üstlendiği gayrimenkul projesini gerçekleĢtirebilecek mesleki ve teknik donanıma sahip olduğunu belgelendirmesi Ģarttır. Gayrimenkul sertifikalarının metinlerinde; gayrimenkul sertifikası ibaresi, ihraççının unvanı, sertifikanın nominal değeri, sertifikaya konu gayrimenkulün pafta, ada, parsel numarası, metrekaresi ve diğer nitelikleri, asli edimin yerine getirilme süresi, cezai Ģartlar, ihraççının edimlerinin yerine getirilmesinin banka tarafından garanti edildiği hususlarının bulunması zorunludur. Gayrimenkul sertifikaları, gayrimenkullerin finansmanının yanı sıra, yatırımcıyı konut sahibi yapmak için de çıkartılmaktadır.106 104 105 106 Gültekin BAYAR, “Sermaye Piyasası Aracı Olarak Ġpotekli Borç Senedi”, Vergi Sorunları Dergisi, S: 117, 1998, s.87 – 91. 20.7.1995 tarih ve 22349 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. BAYAR, a. g. m., s.91 44 9. Kira Sertifikaları Kira Sertifikalarına ve Varlık Kiralama ġirketlerine ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ’in107 (Seri:III, No:43) 3’üncü maddesinde kira sertifikası; varlık kiralama Ģirketlerinin satın almak veya kiralamak suretiyle devraldığı varlıkların finansmanını sağlamak amacıyla düzenlediği ve sahiplerinin bu varlıklardan elde edilen gelirlerden payları oranında hak sahibi olmalarını sağlayan menkul kıymet olarak tanımlanmıĢtır. Ayrıca anılan Tebliğ ile varlık kiralama Ģirketi; aracı kurumlar, bankalar ve kaynak kuruluĢlar tarafından münhasıran kira sertifikası ihraç etmek üzere kurulmuĢ olan anonim Ģirket, kaynak kuruluĢ ise; sahip olduğu veya kiraladığı varlıkları kiralamak üzere varlık kiralama Ģirketine devreden anonim Ģirket olarak tarif edilmiĢtir. Kira sertifikası sahipleri, kendi tertiplerine iliĢkin varlıklardan elde edilen gelirlerde payları oranında hak sahibidirler. Halka arz edilmek üzere ihraç edilecek kira sertifikalarının SPK kaydına alındığına iliĢkin kayıt belgesi alınmaksızın ihraç ve satıĢ iĢlemlerine baĢlanamaz. 10. Yabancı Sermaye Piyasası Araçları Yabancı Sermaye Piyasası Araçlarının Kurul Kaydına Alınmasına ve SatıĢına ĠliĢkin Esaslar Tebliği’nin108 (Seri:III, No:20) 2’nci maddesinde yabancı sermaye piyasası araçları; çıkarıldıkları ülke borsalarında alım satım konusu olan ve SPK tarafından niteliği belirlenen menkul kıymetler ile hak ve alacakları temsil eden kâğıtlar olarak tanımlanmıĢtır. Aynı madde ile yabancı hisse senedinin tanımı; yabancı ortaklıklarca bulundukları ülke mevzuatına uygun olarak çıkarılan ve ortaklık hakkını temsil eden menkul kıymetler Ģeklinde yapılmıĢtır. Türkiye’de halka arz edilecek yabancı yatırım fonu katılma belgeleri hariç yabancı sermaye piyasası araçlarının çıkarıldıkları ülkede varsa SPK’ca 107 108 1.4.2010 tarih ve 27539 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 20.3.1996 tarih ve 22586 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 45 kabul edilen bir borsaya kote edilmiĢ olması Ģarttır. Borsa bulunmuyorsa kotasyon koĢulu aranmayabilir. Yabancı sermaye piyasası aracının halka arzına aracılık edecek olan aracı kuruluĢların kayda alınma baĢvurusundan önce, yabancı sermaye piyasası araçları ile depo sertifikalarının ve bunları çıkaranların kayda alınması için gerekli nitelikleri taĢıyıp taĢımadıkları konusunda görüĢ almak üzere SPK’ya baĢvuruda bulunabilmelerine imkân tanınmıĢtır. Anılan Tebliğ uyarınca, depo sertifikası, Takasbank veya SPK’ca uygun görülen saklama kuruluĢlarında depo edilen yabancı menkul kıymetleri temsilen çıkarılan ve bu menkul kıymetlerin verdiği hakları aynen sağlayan, bunlara özdeĢ, hamiline yazılı, nominal değeri temsil ettiği yabancı menkul kıymetin para birimi cinsinden ifade edilen sermaye piyasası aracıdır. Depo sertifikaları istendiğinde, depo sertifikası sahiplerince temsil ettikleri yabancı menkul kıymetler ile değiĢtirilir. Yabancı sermaye piyasası araçlarının ve bunları temsilen çıkarılan depo sertifikalarının, anapara, faiz, kar payı ödemeleri, sermaye piyasası aracının para birimi cinsinden ve bu ödemelere iliĢkin giderlerin düĢülmesi suretiyle yapılır. Yabancı sermaye piyasası araçlarının metninde veya ekinde Türkiye’de bu araçlarla aynı nitelikteki sermaye piyasası araçlarına iliĢkin SPK düzenlemelerinde yer alan asgari bilgilerin bulunması zorunludur. 11. Varlık Teminatlı Menkul Kıymetler SPKn’nın 13/B maddesinde VTMK; ihraççıların genel yükümlülüğü niteliğinde olan alacaklar ve duran varlıkların teminatı altında ihraç edilen borçlanma senetleri olarak tarif edilmiĢtir. 46 Varlık teminatlı menkul kıymetler, SPKn’nın 3’üncü maddesinin 1’inci fıkrasının (k) bendi uyarınca ipotekli sermaye piyasası aracı kapsamındadır. Varlık Teminatlı Menkul Kıymetler Tebliği’nin109 4’üncü maddesinde; ihraççıların genel yükümlülüğü niteliğinde olan ve bu Tebliğin 5’inci maddesinde belirtilen varlıkların teminatı altında Kurul’ca kayda alınarak ihraç edilen borçlanma senetleri olarak tanımlanmıĢtır. Tebliğin 5’inci maddesinde, varlık teminatlı menkul kıymet ihracında iĢleme konu olabilecek varlık ve alacak türleri olarak; tüketici kredileri, ticari krediler, finansal ve operasyonel kiralama sözleĢmelerinden doğan alacaklar, ihracat iĢleminden doğan alacaklar, bankalar tarafından esnaf ve sanatkârlarla küçük iĢletmelere açılan ihtisas kredilerinden doğacak alacaklar, GYO’nın portföylerindeki gayrimenkullerin satıĢ veya satıĢ vaadi sözleĢmelerinden kaynaklanan alacaklar, TOKĠ BaĢkanlığı’nın gayrimenkul satıĢından kaynaklanan alacakları ile nitelikleri Kurulca belirlenecek diğer varlıklar sayılmıĢtır. SPKn’nın 13/B maddesi uyarınca VTMK itfa edilinceye kadar teminat varlıklar teminat amacı dıĢında tasarruf edilemez, rehnedilemez, teminat gösterilemez, kamu alacaklarının tahsil amacı da dâhil olmak üzere haczedilemez, iflas masasına dâhil edilemez, ayrıca bunlar hakkında ihtiyati tedbir kararı verilemez. Ayrıca anılan tebliğ ile teminat sorumlusu, teminat sorumlusunun görev ve yetkileri, teminat uyum ilkeleri, VTMK’in kurul kaydına alınmasına iliĢkin esaslar ayrıntılı olarak düzenlenmiĢtir. 12. Ġpotek Teminatlı Menkul Kıymetler Sermaye Piyasası Kanunu’nun 13/A maddesinde, ipotek teminatlı menkul kıymetler, ihraççıların genel yükümlülüğü niteliğinde olan ve oluĢturu- 109 Varlık teminatlı menkul kıymetlerin ihracı, Kurul kaydına alınması ve satıĢ esasları ile teminat sorumlusu ve teminat havuzuna iliĢkin genel ilkelerin düzenlenmesi amacıyla SPKn’nın 13/B maddesine dayanılarak çıkarılan Varlık Teminatlı Menkul Kıymetlere ĠliĢkin Tebliğ 12.9.2009 tarih ve 27347 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 47 lan teminat havuzundaki varlıklar karĢılık gösterilerek ihraç edilen borçlanma senetleri Ģeklinde tanımlanmıĢtır. Ġpotek teminatlı menkul kıymetler bankalar ve ipotek finansmanı kuruluĢları tarafından ihraç edilebilirler. Ġhraççılar, ipotek teminatlı menkul kıymetlerin teminatı olan varlıkları, diğer varlıklardan ayrı olarak, oluĢturacakları teminat havuzu içerisinde izlemekle yükümlüdür. Ġpotek teminatlı menkul kıymetler, SPKn’nın 3’üncü maddesinin 1’inci fıkrasının (k) bendinde tanımlanan ipotekli sermaye piyasası araçlarının bir türüdür. Teminat havuzu, yapı kullanma izni almıĢ konut ve diğer gayrimenkuller üzerine ipotek tesis edilmek suretiyle teminat altına alınmıĢ alacaklar, ikame varlıklar ve bunların riskten korunması amacıyla yapılan sözleĢmelerden oluĢur. Ġpotek teminatlı menkul kıymetlerin itfasına kadar olan süre boyunca; teminat havuzundaki varlıkların nominal değerinin ipotek teminatlı menkul kıymetlerin nominal değerine eĢit ya da fazla olması, teminat havuzundaki varlıkların getirisinin en az ipotek teminatlı menkul kıymetlerin getirisine eĢit ya da fazla olması, teminat havuzundaki varlıklardan elde edilen gelirin tutar ve ödeme dönemleri bakımından ipotek teminatlı menkul kıymet sahiplerine yapılan ödemeleri karĢılaması ve teminat havuzunda yer alan varlıkların net bugünkü değerinin ipotek teminatlı menkul kıymetlerin net bugünkü değerinden yüzde iki oranında fazla olması zorunludur. Ġpotek teminatlı menkul kıymetlere iliĢkin esasları düzenlemek amacıyla çıkarılan Ġpotek Teminatlı Menkul Kıymetlere ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ’in110 (Seri:III, No:33) 4’üncü maddesi uyarınca ĠTMK sabit veya değiĢken faizli, ıskontolu veya primli, nama yazılı veya hamiline yazılı olarak ihraç edilebilir. 110 4.8.2007 tarih ve 26603 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 48 13. Ġpoteğe Dayalı Menkul Kıymetler Menkul kıymetleĢtirilen alacaklar ipotek ile teminat altına alınmıĢ ise bu alacakların menkul kıymetleĢtirilmesi neticesinde ihraç edilen menkul kıymetler, özel bir isimle, ipoteğe dayalı menkul kıymetler olarak adlandırılmaktadır.111 Konut üretimi ve edinimiyle ilgili finansman yöntemi konusunda, çağdaĢ toplumsal seçim; üretici firmaları değil öncelikle bireyleri kredilendirmek doğrultusunda geliĢmiĢ olup bu uygulama sonucu verilen kredilerin türev ürünlere, “ipoteğe dayalı menkul kıymetlere” dönüĢtürülerek, kendi kendini fonlayan bir sistem ortaya çıkmıĢtır.112 Ġpoteğe dayalı menkul kıymetler, Sermaye Piyasası Kanunu’nun 38/B maddesi uyarınca konut finansmanı fonu tarafından ihraç edilir. Ġpoteğe dayalı menkul kıymetlere iliĢkin esaslar Konut Finansmanı Fonlarına ve Ġpoteğe Dayalı Menkul Kıymetlere ĠliĢkin Esaslar Hakkında Tebliğ (Seri:III, No:34) ile düzenlenmiĢtir. Buna göre, ipoteğe dayalı menkul kıymetler konut finansmanı fonu portföyündeki varlıklar teminat gösterilerek ihraç edilen borçlanma senedi olup fon içtüzüğünde hüküm bulunmak Ģartı ile fon kurulunun talebi ve ilgili borsanın uygun görmesi üzerine menkul kıymetler borsalarında iĢlem görebilirler. ĠDMK ihraçları; varlıkların vadesi, anapara ve faiz ödeme zamanları, faiz türü, tasfiye prosedürüne iliĢkin haklar ve kredi riski gibi kriterlere göre farklı haklara sahip sınıflardan oluĢturulabilir. ĠDMK sahiplerine yapılacak ödemelerin sıklığı en az aylık dönemler itibariyle belirlenebilir. Ödemeler esas olarak sadece fon portföyünde yer alan varlıklardan kaynaklanan nakit akımlarından karĢılanır. Nakit akımlarından 111 112 Halil DOĞRU, Menkul Kıymetleştirme&Mortgage Genel ve Hukuki Esaslar, Doğru Hukuk Yayınları, Ġstanbul, 2007, s.7. M. Hayati ERĠġ, Bireysel Krediler Kapsamında İpotekli Konut Kredileri ve İşlevsellik Koşulları, Arıkan, Ġstanbul, 2008, s.7. 49 karĢılanamayan bölümünün ödenmesi için garanti verilebilir. SPK halka arz edilecek ĠDMK’lere iliĢkin kayda alma baĢvurusunu izahname ve sirkülerin gerekli bilgileri içerip içermediğini kamunun aydınlatılması çerçevesinde inceler ve kayda alır. Kayda alınmaya iliĢkin kayıt belgesi alınmaksızın ihraç ve satıĢ iĢlemlerine baĢlanılamaz. 14. Varantlar Varantlar türev araçlar veya hibridler olarak adlandırılan, diğer bir ifade ile baĢka bir varlığa dayalı olarak çıkarılan ve menkul kıymetler gibi borsada iĢlem gören finansal araçlardır. 113 Varantların hisse senedi varantları ve borç varantları Ģeklinde iki geniĢ grubu vardır. Hisse senedi varantları, bir ortaklık tarafından çıkarılan ve verilen bir zaman aralığında ortaklığın belirli sayıda hissesini belirli bir fiyattan satın alma hakkı veren sermaye piyasası aracı olarak tanımlanmaktadır. Borç varantları ise varantın süresince verilen bir fiyattan belirli bir tarihte vadesi dolan tahvilleri alma opsiyonlarıdır.114 Ortaklık Varantlarının Kurul Kaydına Alınmasına ve Alım Satım ĠĢlemlerine ĠliĢkin Esaslar Tebliği’nde115 (Seri:III, No:36) ortaklık varantı; sahibine, payları ĠMKB’de iĢlem gören herhangi bir ortaklığın paylarını veya payları ĠMKB’de iĢlem gören kayıtlı sermaye sistemine tabi ihraççı hisselerini, önceden belirlenen bir fiyattan vade sonunda alma hakkı veren ve payları ĠMKB’de iĢlem gören halka açık anonim ortaklıklarca ilgili sermaye piyasası aracının halka arzı sırasında ihraç edilen sermaye piyasası aracı olarak tarif edilmiĢtir. Ortaklık varantları, payları ĠMKB’de iĢlem gören ortaklıklar tarafından hisse ve borçlanma araçları gibi sermaye piyasası araçlarının halka arz yoluyla satıĢı sırasında, payları ĠMKB’de iĢlem gören baĢka bir ortaklığın hisse- 113 114 115 Bircan AKPINAR, Hisse Senedi Varantlarının Türk Sermaye Piyasasında Uygulanabilirliği, Sermaye Piyasası Kurulu Yeterlik Etüdü, Ankara, 1999, s.3. Cevdet URUK, Varantlar; Değerleme ve Stratejiler, Sermaye Piyasası Kurulu Yeterlik Etüdü, Ankara, 1995, s.4. 21.1.2009 tarih ve 27117 sayılı RG’de düzenlenmiĢtir. 50 leri veyahut ihraççının kendi hisseleri üzerine yazılı olarak söz konusu sermaye piyasası araçlarını satın alan tasarruf sahiplerine bedelli ya da bedelsiz olarak verilmek üzere ihraç edilebilirler. Ortaklık varantlarının ilgili sermaye piyasası aracının halka arzına aracılık eden aracı kuruluĢlar vasıtasıyla tasarruf sahiplerine kayden teslim edilmeleri, bunların borsada iĢlem görmeleri ve borsa tarafından kabule iliĢkin kurallara uyması zorunludur. Kullanım hakkı, ortaklık varantının vadesi sonunda ortaklık varantı sahibinin önceden belirlenmiĢ kullanım fiyatı ve kullanım oranı esas alınarak üzerine ortaklık varantı yazılan hisseleri satın alma hakkını ifade eder. Aracı KuruluĢ Varantlarının Kurul Kaydına Alınmasına ve Alım satım ĠĢlemlerine ĠliĢkin Esaslar Tebliği’nin116(Seri:III, No:37) 3’üncü maddesi uyarınca aracı kuruluĢ varantı; elinde bulunduran kiĢiye dayanak varlığı ya da göstergeyi önceden belirlenen bir fiyattan belirli bir tarihte veya belirli bir tarihe kadar alma veya satma hakkı veren ve bu hakkın kaydi teslimat ya da nakit uzlaĢı ile kullanıldığı menkul kıymet niteliğindeki sermaye piyasası aracını ifade etmektedir. Bu varantlar, yetkili derecelendirme kuruluĢlarından notlandırma ölçeğine göre yatırım yapılabilir düzeydeki notların içerisinde en yüksek üçüncü ve üstü seviyeye denk gelen uzun vadeli talebe bağlı derecelendirme notu almıĢ yurt dıĢında veya Türkiye’de yerleĢik aracı kuruluĢlar tarafından ihraç edilebilir. Ġhraççılar ihraç edecekleri varantları SPK’ya kaydettirirler. 116 21.7.2009 tarih ve 27295 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 51 IV. MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA KAVRAMLARI ĠLE SERMAYE PĠYASALARINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN GETĠRĠLĠġ AMACI A. MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA KAVRAMI Verginin genelliği ilkesi gereği vergi ödeme gücü bulunan kiĢilerin; bu güçlerine göre adaletli bir Ģekilde vergilendirilmesi esas kural olmakla birlikte, çeĢitli nedenlerle bu kuraldan uzaklaĢılabilmektedir.117 Bu nedenleri rasyonel bir ayrıma tabi tutmak olanağı bulunmamakla birlikte ekonomik, sosyal, siyasi vb. nedenlere bağlamak mümkündür.118 Verginin sosyal ve ekonomik fonksiyonlarının ağırlık taĢıdığı durumlarda, muafiyet ve istisna yoluyla vergi ödeme gücü bulunmasına rağmen bazı kiĢiler ve konular vergi dıĢı bırakılabilmektedir.119 Vergi dıĢı bırakma; vergi kapsamına girmesi gereken belli konuları vergi dıĢı bırakma niteliği taĢıyorsa “istisna”, belli kiĢiler ya da kurumların vergi dıĢına çıkarılması niteliğini taĢıyorsa “muafiyet” adını alır. Bir baĢka deyiĢle, istisna objektif mükellefiyeti ortadan kaldırdığı halde muafiyet sübjektif mükellefiyeti ortadan kaldırır. Ġstisna ve muafiyetler süreli ya da süresiz, tam ya da kısmi, mutlak ya da belli koĢullara bağlı olabilir.120 Bu itibarla, gerek muafiyet gerek istisnanın varlığından söz edilebilmesi için; i. Vergi kapsamına alınmıĢ, vergilendirilmesi gerekli kiĢi ya da kiĢi gruplarının veya vergi konularının bulunması, 117 118 119 120 Abdurrahman AKDOĞAN, Kamu Maliyesi, GeniĢletilmiĢ 6.Bası, Gazi Kitapevi, Ankara, Kasım 1997, s.132, Abdurrahman AKDOĞAN, Vergi Hukuku ve Türk Vergi Sistemi, 6.Bası, Gazi Kitapevi, Ankara, 2006, s.46, Akif ERGĠNAY, Kamu Maliyesi, 12.Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara, 1987, s.45. ERGĠNAY, a.g.e., s.45. Osman PEHLĠVAN, Kamu Maliyesi, Trabzon, Eylül 2007, s.166, Cemil RAKICI, “Türk Gelir Vergisi Sisteminde Yer Alan Bazı Muafiyet, Ġstisna ve Ġndirimlerin Değerlendirilmesi”, Vergi Sorunları Dergisi, S.190, Temmuz 2004, s.226, AKDOĞAN, Vergi Hukuku, s.46, Özhan ULUATAM, Kamu Maliyesi, SavaĢ Yayınları, Ankara, 1991, s.194-195 52 ii. Söz konusu kiĢi ve konuların yasalar ile vergi dıĢı bırakılması gerekmektedir.121 Vergi kanunla konulan ve herkesin vergi ödeme gücüne göre adil bir Ģekilde ödemesi gereken bir yüklenim olduğundan, söz konusu uygulamanın Ģu veya bu nedenle dıĢında bırakılacak kiĢi ya da konuların da kanunlarla belirlenmiĢ olması gerekmektedir.122 Anayasa’nın 73’üncü maddesinde hükme bağlanan vergilerin kanuniliği ilkesi gereğince de istisna ve muafiyet düzenlemelerinin kanunla yapılmasının zorunlu olduğu tartıĢmasızdır. Ġstisna ve muafiyet, kanun ile vergi konularına veya mükelleflere tanınan vergi kolaylıkları olarak kabul edilir.123 Bu uygulamalar, vergide ödeme gücüne ulaĢabilmeye hizmet ettiği oranda vergi adaleti açısından yararlıdır. Ayrıca vergi ödeme gücüne ulaĢmada kullanılan diğer araçların arzulanan düzeyde etkin uygulanamaması dolayısıyla bu eksikliğe iliĢkin bir telafi fonksiyonu görüyor ise olumlu sayılabilecek katkılar doğurabilir.124 Yapılan açıklamalardan da görüleceği üzere; muafiyet kiĢilerin, istisna ise vergi konularının vergi dıĢında bırakılmasına yöneliktir. Bilimsel açıdan böyle olmakla birlikte, uygulamada hatta bazen vergi kanunlarında birinin diğerinin yerine hatalı olarak kullanıldığı görülmektedir.125 Muafiyet ve istisna hemen bütün ülkelerde baĢvurulan bir uygulamadır.126 Dünya uygulamasında, muafiyet ve istisnalar teĢvik tedbirleri içinde 121 122 123 124 125 126 AKDOĞAN, Kamu Maliyesi, s.133., AKDOĞAN, Vergi Hukuku, s.132-133. Hasan YALÇIN, Gelir ve Kurumlar Vergisi Uygulamasında Muafiyet ve İstisnalar, Kılavuz Yayıncılık, Ġstanbul, 1997, s.10. AKDOĞAN, Kamu Maliyesi, s.244-245, AKDOĞAN, Kamu Maliyesi, s.133., RAKICI, a.g.m., s.225, 53 doğrudan teĢvikler arasında sınıflandırılmaktadır.127 Devlet tahvillerinin satıĢını kolaylaĢtırma amaçları da istisnalar için sebep sayılır.128 1. Vergi Muafiyeti Vergi muafiyeti, vergi kanunlarına göre, vergilendirilmesi gereken bazı kiĢi veya gurupların yine aynı veya diğer kanunlarla açıkça vergi mükellefiyeti dıĢında bırakılmasıdır.129 Vergi hukuku bakımından yapılan bu tanımdan anlaĢılacağı üzere, bir vergi kanununun hükümlerine uygun olarak, esas itibariyle mükellef olması gereken bazı kiĢiler veya kiĢi gruplarının, örneğin dernek veya vakıfların, aynı kanunun açık hükümleri ile o verginin mükellefi sayılmaması, muafiyet terimiyle adlandırılır.130 Ancak, bir kiĢinin vergiden muaf olabilmesi için kendi Ģahsı bakımından, kanunlar gereğince belirlenmiĢ Ģartlara sahip olması gerekmektedir.131 Vergi muafiyeti belirli kiĢi ve kuruluĢların kamu yararı da gözetilerek muaf tutulması olarak da tarif edilebilir. 132 2. Vergi Ġstisnası Vergi istisnası, vergi kanunlarının vergilendirilmesini öngördüğü bir vergi konusunun kısmen veya tamamen, devamlı ya da geçici bir Ģekilde aynı veya diğer vergi kanunlarıyla vergi dıĢında çıkarılmasıdır. 133 Diğer bir ifade ile vergi istisnası, belirli kiĢi ve kuruluĢların belirli faaliyetleri karĢılığı elde ettikleri gelirlerin kamu yararı ve ekonomik fonksiyonları ya da sektörel önemleri nedeniyle vergilendirilmemesi ya da düĢük oranlarda vergilendirilmesi olarak 127 128 129 130 131 132 133 Sanayileşmede Teşvik Sistemleri, TÜSĠAD Yayını, Ġstanbul, 1990, s.6. ERGĠNAY, a.g.e., s.45-47. ERGĠNAY, a.g.e., s.45. Emine ORHANER, Kamu Maliyesi, 3.Baskı, Ankara 2000, s.150. RAKICI, a.g.m., s.226, AKDOĞAN, Vergi Hukuku, s.46, PEHLĠVAN, a.g.e., s.166, ERGĠNAY, a.g.e., s.45. Nezihe SÖNMEZ, Ali Galip Ö. HALICI, Gelir ve Kurumlar Vergilerinde İstisna ve Muafiyetlerin Uygulama Sonuçları ve Değerlendirilmesi, TOBB Yayınları, No; 144/58, Ankara, 1990, s.7, Mehmet ÖZKARA, “Vergi Harcamalarının Ekonomik Analizi: Gelir, Kurumlar ve Katma Değer Vergilerinde Ölçülebilen Vergi Ġstisnaları ile Ġlgili Bir AraĢtırma”, Vergi Sorunları Dergisi, s.194, Kasım 2004, s.155. UYANIK, a.g.e., s.53 ERGĠNAY, a.g.e., s.45, Halil NADAROĞLU, Kamu Maliyesi Teorisi, Beta Basım Yayım Dağıtım A. ġ., 11.Baskı, Ġstanbul 2000, s.237, ÖZKARA, a.g.m., s.155, AKDOĞAN, Vergi Hukuku, s.46-47, RAKICI, a.g.m., s.226, PEHLĠVAN, a.g.e., s.166, 54 tarif edilebilir.134 Ġstisna ile verginin konusuna giren bazı olay, mal veya değerler, yine kanunla vergileme dıĢı bırakılmaktadır. Muafiyet direkt olarak mükellefi vergilendirmemeyi amaçlamaktayken, istisna uygulamasında ise herhangi bir gelir unsurunun kısmen veya tamamen vergi dıĢı bırakılması amaçlanmıĢtır.135 B. SERMAYE PĠYASALARINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN GETĠRĠLĠġ AMACI Maliye politikasının temel unsurlarından olan vergi kamu harcamalarının finansman aracı olmanın yanı sıra zamanla ekonomik ve sosyal hayata belli amaçlar doğrultusunda müdahale etmede kullanılan bir araç haline gelmiĢtir. Sermaye baĢta olmak üzere üretim faktörlerinin mobilitesinin baĢ döndürücü bir hıza ulaĢtığı günümüzde vergi sistemlerinin ve vergi politikalarının bu geliĢmelerden etkilenmediğini söylemek mümkün değildir. Tasarrufların mali sistemde değerlendirilmesinin teĢvik edilmesi ve uzun vadeli yatırımların özendirilmesi amacıyla çeĢitli muafiyet ve istisna düzenlemelerine yer veren vergi politikaları uygulamaya koyulmaktadır. Finansal küreselleĢme, artan bilgi ve enformasyon olanakları ve ülkelerin izledikleri serbestleĢtirme politikaları sayesinde artan sermaye hareketleri ve ulusal piyasaların dıĢ mali piyasalarla bütünleĢmesi Ģeklinde tanımlanabilir.136 KüreselleĢme sürecinde sermayenin rasyonel davranıĢlara yönelerek diğer ülkelerdeki imkanlardan yararlanma isteği bu faktörün hareketliliğini arttırmaktadır. Bu bağlamda ulusal hükümetlerin ağır vergilendirmeye veya zorlayıcı niteliği öne çıkan regülasyonlara yönelmesi bu faktörlerin baĢka coğrafyalara yönelmesinde güçlü dürtüler oluĢturmakta bu sebeple yüksek 134 135 136 UYANIK, a.g.e., s.54 Kenan BULUTOĞLU, Türk Vergi Sistemi, Fakülteler Matbaası, Ġstanbul 1976, s.22, ÖZKARA, a.g.m., s.156, Ersan ÖZ, Türk Gelir Vergisindeki Bazı Vergi Harcamalarının Optimal Vergileme Ġlkeleri Açısından Analizi, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C:17, S:1, 2002, s.12, RAKICI, a.g.m., s.226, Halil SEYĠDOĞLU, “Uluslararası Mali Krizler, ĠMF Politikaları, Az GeliĢmiĢ Ülkeler, Türkiye ve DönüĢüm Ekonomileri”, Doğuş Üniversitesi Dergisi, Cilt:4, Sayı:2,2003, s.142. 55 vergilendirmeye yönelmek ülkeler için oldukça maliyetli hale gelmektedir.137 Finansal sermaye yatırımlarının vergisel duyarlılığının yüksek olması bu yatırımların vergilendirilmesini oldukça zorlaĢtırmaktadır. Bu yatırımlar üzerine vergi koymak olası sermaye kaçıĢlarına neden olabilmektedir.138 Bu sebeple bilhassa yabancı sermaye çekmek isteyen yeterli düzeyde ulusal fonları bulunmayan ülkeler muafiyet ve istisna düzenlemelerine ağırlık vermek suretiyle olası fon çıkıĢlarını önlemeyi amaçlarlar. Sermaye hareketlerinin ve akıĢkanlığının vergiye iliĢkin ülkelerarası farklılıklara daha duyarlı hale gelmesi sermaye piyasası kurumları ve sermaye piyasası araçlarına yönelik vergi muafiyet ve istisnalarını ön plana çıkarmıĢtır. Bunun neticesinde, ülkeler özellikle benzer geliĢmiĢlik düzeyindeki rakip ülkelere karĢı kendilerine uluslararası rekabette üstünlük sağlamak, uluslararası alandaki sermaye hareketlerini kendilerine çekmek ve bu sürecin zararlı etkilerinden korunmak amacıyla çeĢitli muafiyet ve istisna uygulamalarına baĢvurmaktadırlar. Bu yöntem çifte vergilemenin önlenmesine yönelik iki taraflı anlaĢmalar ya da bölgesel bazı entegrasyonlara kıyasla daha hızlı ve etkili sonuçlar doğurduğundan tercih edilmektedir. Dünya ticaretinde son yıllarda gözlenen globalleĢme ve elektronikleĢme beraberinde gelir vergisi ve kurumlar vergisinin genel kabul gören kurallarının yeniden ele alınıp değerlendirilmesini gerektirmiĢ bulunmaktadır. Bu kuralların açıklığa kavuĢması, hem gelir ve kazanç elde eden mükellefler, hem de bu konuda gelir kaybına uğramak istemeyen devletler yönünden önem arz etmektedir. Uluslararası ekonomik iliĢkiler yönünden global sorun teĢkil eden baĢlıca konulardan birisi de yeni gelir türlerinin ortaya çıkıĢı karĢısında gelirin tanımlanmasıdır.139 Çoğu kez, yeni finansal araçlardan bilhassa türev ürünlerden elde edilen gelirlerin tanımlanması ve vergilendirilmesinde yaĢanan güçlükler vergi muafiyet ve istisnalarına gerekçe oluĢturmaktadır. 137 138 139 Özgür SARAÇ, Küresel Vergi Rekabeti ve Ulusal Vergi Politikaları, Maliye ve Hukuk Yayınları, Ankara, 2006, s.387-388. Ġsmail ENGĠN, Vergi Rekabeti, Sermaye Piyasası Kurulu Yayın No:198, Ankara, 2006, s.62. TOBB, Vergilemede Global Eğilimler AB ve Türk Vergi Sistemi, Özel Ġhtisas Komisyonu Raporu, Mayıs, 2001, s.9. 56 KüreselleĢme ile beraber finansal sermaye hareketlerindeki artıĢ finansal piyasalar üzerindeki vergi yükünün önemini artırmıĢtır. Ekonomik büyüme için gerekli olan finansmanın karĢılanmasında önemli bir iĢleve sahip olan finansal piyasaların, yüksek oranda vergilendirilmesi fonların kolayca baĢka ülkelere kaçmasına neden olmanın yanı sıra kamunun borçlanma maliyetleri üzerinde de etkili olmaktadır. KiĢiler elde edecekleri gelir üzerindeki vergi yükünü daha yüksek reel faiz talep etmek suretiyle kamuya yükleme yoluna baĢvurabilmektedir.140 Zaman zaman özel sektörle rekabet eĢitsizliğine yol açması pahasına kamu finansmanının kolaylaĢtırılması ve maliyetinin düĢürülmesi amacıyla kamu borçlanma senetlerine çeĢitli vergi muafiyet ve istisnaları tanınmaktadır. Uluslararası sermayeyi çekme yolunda kullanılan araçlar arasında vergisel teĢvikler de yer almaktadır.141 Tasarrufların ve dolayısıyla sermaye birikiminin yeterli seviyede olmadığı ülkelerde uluslararası sermaye akımlarından daha fazla pay alma zorunluluğu, sermaye piyasalarına yönelik muafiyet ve istisnaların varlığını daha da önemli kılmaktadır. Bu durumda dar mükellef ya da tam mükellef ayrımı yapılarak yabancı yatırımcılar lehine istisna ve muafiyet düzenlemeleri yoluyla ülkeye yabancı kaynak sağlanması teĢvik edilmektedir. KüreselleĢmenin vergi sistemine etkilerinden birisi de vergilendirme kapsamında yer alan menkul kıymet unsurlarının coğrafi anlamda görece daha hareketli olmasından dolayı ülkeler arası vergisel farklılıklara daha duyarlı hale gelmesidir. ĠletiĢim teknolojilerindeki büyük dönüĢümler ve buna bağlı olarak iĢlem maliyetlerinin azalması, ticari ve finansal piyasaların önündeki engellerin büyük ölçüde kalkması beraberinde vergi rekabeti, uluslararası çifte vergilendirme ve yeni finansal türevlerin ortaya çıkması sonucunu do- 140 141 Ahmet YILMAZ, Türkiye’de Vergi Sistemi ve Uygulanan Vergi Politikaları, Devlet Planlama TeĢkilatı Planlama Uzmanlığı Tezi, Ankara, 2007, s.20. Murat ÇAK, Uluslararası Vergi Rekabeti Transfer Fiyatlaması ve Vergilendirme, Maliye Bakanlığı Strateji GeliĢtirme BaĢkanlığı, Yayın No:2008/385, Ankara, 2008, s.21. 57 ğurmuĢtur.142 Vergi otoritelerinin üretim faktörlerini kendi egemenlik alanlarına çekebilmek için efektif vergi oranlarını düĢürmesi ve böylelikle vergi bazını geniĢletme çabası olarak tanımlanan143 vergi rekabetinde oran indirimlerinin yanısıra, vergi istisna ve muafiyetleri, vergi tatili, hızlandırılmıĢ amortisman uygulamaları, yatırım indirimi ve serbest bölgeler gibi daha pek çok metod kullanılabilir. Özellikle dar mükellef yani yabancı yatırımcılar açısından vergiden mahrum kalmak ya da bu fonları ülkeye çekememe gibi bir durumla karĢılaĢmamak açısından bu hassas alana yönelik vergi muafiyet ve istisnaları vazgeçilmez bir zorunluluk olarak karĢımıza çıkmaktadır. Teknolojinin sağladığı olanaklardan yararlanmak yoluyla menkul sermaye kolaylıkla vergi yükünden kaçınabilmekte veya vergi yükünü en aza indirebilmektedir. Bazan potansiyel vergileme olasılığı bile sermayenin yer değiĢtirmesine yol açabilmektedir. Bu gerçeklikten hareketle ülkeler en baĢında muafiyet ve istisna düzenlemeleri yoluyla yerli fonların ülke dıĢına çıkıĢını önlemek ve yabancı fonları kendi ülkelerine çekme yönünde avantajlı konuma kavuĢabilirler. Ticaret ve yatırımların globalleĢme trendinin hızlanması, ulusal vergi sistemleri arasındaki iliĢkileri temelden değiĢtirmiĢtir. Ulusal vergi politikalarının uluslararası planda önemli etkileri olabilmektedir. GloballeĢme ve sermayenin artan hareketliliği sermaye piyasalarının geliĢmesini desteklemiĢ ve ülkeleri, sermaye hareketlerine yönelik engelleri ortadan kaldırmaya ve vergi sistemlerini modernleĢtirmeye cesaretlendirmiĢtir. Uluslararası sermaye piyasalarının geliĢmeye devam etmesi, ülkeler arasında sermaye hareketlerinin kolaylaĢmasına ve global refah düzeyinin yükselmesine ve kaynakların daha etkin dağılım ve kullanımına katkıda bulunmaktadır. GloballeĢmenin, vergi politikaları üzerindeki olumlu etkilerinin yanı sıra, kurum ve kiĢilere vergiden kaçınma ve vergi yüklerini minumum düzeye indirme imkanı sağlayan ülkelerin, coğrafi mobiliteye sahip sermaye hareketlerini kendi ülkelerine yönlen142 143 ENGĠN, a.g.e., s.12-17. Filiz GĠRAY, “Zararlı Vergi Rekabeti ve Etkileri”, Vergi Dünyası, Sayı 260, Nisan 2003, s.125126. 58 dirmesi gibi olumsuz etkileri de ortaya çıkmaktadır. Bir ülkeden, vergi cenneti diğer bir ülkeye vergi nedeniyle yönelen sermaye hareketi, kendi menĢe ülkesindeki kamu harcamalarından yararlanırken bu harcamaların finansmanına vergi ile katkıda bulunmayan bir ―karĢılıksız faydalanıcı‖ (beneficiaire sans contrepartie) durumuna girmektedir. Vergileme düzeyi ve yapısında ülkeler arasında farklılıklar bulunması doğaldır. Ancak bu farklılıkların diğer ülkeler üzerinde önemli etkilerinin olması sözkonusudur.144 ĠĢte bu noktada, vergi muafiyet ve istisnaları ülkeler arasındaki söz konusu farklılıkların azaltılmasında önemli bir araç olarak karĢımıza çıkmaktadır. Muafiyet ve istisna düzenlemeleri yoluyla, bu farklılıkların azaltılması ve yatırımcıların rahatça eriĢebildikleri diğer ülke piyasaları ile bu kaçıĢı cazip olmaktan çıkaracak benzer düzenlemelere gidilmesi hatta tersine yabancı ülke fonlarının ve yatırımcısının ülkeye çekilebilmesi amaçlanmaktadır. Sermaye piyasalarına yönelik muafiyet ve istisnaların getiriliĢ amaçları arasında, sermaye piyasalarının doğası gereği “ekonomik amaçlar” öne çıkmaktadır. Sermaye piyasalarının ve kurumlarını teĢvik ve geliĢmesine katkı, halka açılmanın teĢviki yoluyla sektörel geliĢmenin sağlanması ve yönlendirilmesi ile ekonomik büyüme ve kalkınmanın amaçlandığı görülmektedir. Sermaye piyasalarının ekonomik büyüme ve kalkınmadaki yeri ve önemi dikkate alındığında; sermaye piyasaları ve araçların geliĢmesine yönelik istisna ve muafiyet hükümlerinin sektörel geliĢme amacının yanında ekonomik büyüme ve kalkınma amacına hizmet edeceği kuĢkusuzdur. Muafiyet ve istisna hükümleri yoluyla sermaye piyasaları ve araçlarının geliĢmesi durumunda toplam tasarrufların buna bağlı olarak yatırımların artacağı kabul edildiğinde dolaylı olarak istihdamın arttırılmasına da hizmet edilmiĢ olacaktır. Finansman sıkıntısı çeken Ģirketlerin mali bünyelerinin güçlendirilmesi, finansman sıkıntılarının giderilmesi gibi ekonomik istikrarın sağlanması (konjonktür politikası) amacıyla irtibatlı muafiyet ve istisna düzenlemelerine gidilebilmektedir. Bireysel emeklilik sisteminin ve konut finansmanının geliĢmesi144 TOBB, Vergilemede Global Eğilimler AB ve Türk Vergi Sistemi, s.30-31. 59 nin sağlanmasına yönelik getirilen muafiyet ve istisna düzelemelerinin bireysel emekliliğin ve konutun sahip olduğu sosyal boyut dikkate alınarak vergilendirmenin sosyal amacı içerisinde yorumlanması mümkündür. Halka açıklığın sağladığı olumlu etkilerden yararlanmak amacıyla halka açık Ģirketlere özgü olarak getirilen muafiyet ve istisnalar yoluyla Ģirketlerin halka açılmaları özendirilmekte, halka açık Ģirketler tarafından dağıtılan kar paylarına yönelik muafiyet ve istisnalar yoluyla da yatırımcıların halka açık Ģirket hisselerine yönelmesi teĢvik edilmek istenmektedir. Bazı durumlarda, kar payı ödemelerine iliĢkin olarak getirilen vergi alacağı ya da yarım beyan sisteminde olduğu gibi, muafiyet ve istisnalar mükerrer vergilemeyi önleme amacına yönelik olarak getirilmektedir. Sermaye piyasalarına iliĢkin muafiyet ve istisnalar sermaye piyasası kurumlarına veya sermaye piyasası araçlarına yönelik olarak uygulanmaktadır. Sermaye piyasası kurumlarına muafiyet tanınması durumunda, elde edilen kazanç ve bu kazancın vasfı önemli değildir. Anılan kazançları elde eden kurumlar önem kazanmakta ve bu kurumlara muafiyet tanınmaktadır. Bu tür muafiyetlerin ana amacı özellikle yeni sermaye piyasası kurumlarının geliĢimlerinin ve kurumsallaĢmalarının desteklenmesi ile yaygınlık kazanmalarının sağlanmasıdır. Bireysel yatırımcılardan ziyade kurumsal yatırımcıların teĢviki amacıyla da kurumsal yatırımların bireysel yatırımlara nazaran daha az vergilendirilmesi amacına yönelik çeĢitli muafiyet ve istisnalar söz konusudur. Uygulamada sıkça rastlanan bir diğer durum sermaye piyasası araçlarından elde edilen gelirlere yönelik istisnalardır. Sermaye piyasası araçlarının elden çıkarılmasından, alım satımından dolayı sağlanan kazançlara elde bulundurma süresi dikkate alınarak muafiyet ve istisna sağlanmıĢ olabilir. Böylelikle tasarrufların spekülatif yatırımlar yerine uzun vadeli yatırımlara yönlendirilmesi amaçlanmaktadır. 60 Sermaye piyasası araçları üzerinden elde edilen kazançların belli tutarın altında kalan kısmı için vergi istisnası getirilmesi, vergilendirmedeki maliyetler dikkate alındığında, söz konusu tutarların vergilendirilmesinin verimli olmamasından kaynaklanmaktadır. Sermaye piyasası araçları üzerinden elde edilen reel gelirlerin vergilendirilmesi bir baĢka ifadeyle enflasyon etkisinden kaynaklanan gelirlerin vergilendirilmemesi amaçlandığında belli endeksler uygulanmak suretiyle bu kazançların bir bölümüne istisna sağlanabilir. Benzer Ģekilde döviz cinsinden ya da yabancı bir paraya endeksli olarak ihraç edilen menkul kıymetlerden elde edilen kazançların kur farkından kaynaklanan kısmı istisna kapsamına alınabilir. Bu istisna kıymetli madenlere dayalı olarak ihraç edilen menkul kıymetler için de benzer amaçla getirilebilir. Sermaye piyasası araçlarının iĢlem gördüğü borsalar ön plana çıkarılarak getirilen istisnalar da söz konusudur. Aynı tür menkul kıymetlerin belirlenen borsalar dıĢında alım satıma konu edilmesi neticesinde elde edilen kazançlar vergiden istisna edilmez iken belirlenen borsalarda gerçekleĢen alım satım iĢlemleri vergiden istisna edilerek bu borsaların geliĢiminin teĢviki ile söz konusu alım satım iĢlemlerinin kayıt altına alınması amaçlanmıĢtır. Menkul kıymetlerin bir ticari iĢletmenin aktifine kayıtlı olması durumunda, elde edilen gelir, menkul sermaye iradı olarak değil ticari kazanç olarak vergilendirilir. Böyle bir durumda, menkul sermaye iratlarının vergilendirilmesinde ortaya farklılıklar çıkmaktadır.145 Elde edilen kazancın bir iĢletmeye ait olması yani kurum kazancı ya da ticari kazanç olması ile gerçek kiĢiye ait olması arasında vergilendirme açısından farklılık amaçlanıyor ise muafiyet ve istisna düzenlemeleri bu amaca hizmet etmede kullanılabilmektedir. Dünyadaki diğer finansal merkezlerle yapılan karĢılaĢtırmalarda, aracılık maliyetleri bir finansal sistemin hızlı biçimde geliĢmesinin önünde önemli bir engel teĢkil etmektedir. Yurt dıĢında yapılabilen ancak vergi farklılıkları 145 Nurettin BĠLĠCĠ, Vergi Hukuku, Seçkin, Ankara, 2009, s.185. 61 nedeniyle ülke içinde yapılması ekonomik olmayan iĢlemler üzerindeki vergisel yüklerin ve rekabet gücünü ortadan kaldıran iĢlem maliyetlerinin azaltılması amacıyla sermaye piyasası araçlarına iliĢkin istisnalar getirilebilir. Özellikle çeĢitli iĢlem vergilerine yönelik muafiyet ve istisnalar yoluyla sermaye piyasası araçlarının ilk ihracındaki ya da ikincil piyasalardaki iĢlemler sırasındaki maliyetlerinin azaltılması suretiyle piyasanın iĢleyiĢini engelleyecek ve bu piyasaların baĢtan iĢlemez hale gelmesine yol açacak engellerin kaldırılması amaçlanmıĢtır. Özellikle geliĢmekte olan ülkelerde tasarruf sahiplerinin, sermaye piyasası araçlarının diğer yatırım enstrümanlarına göre daha karmaĢık bir yapıya sahip oldukları düĢüncesiyle, sermaye piyasası araçları yerine geleneksel yatırım araçlarını tercih etme eğiliminde olması sermaye piyasası araçlarının yaygınlaĢması için sermaye piyasalarına yönelik yatırımların performansını artıracak vergi muafiyet ve istisnaları ile teĢvik edilmeleri gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu yolla bireysel yatırımcılar açısından sermaye piyasası kültürünün geliĢmesine de katkı sağlanması amaçlanmaktadır. V. BAZI ÜLKELERDE SERMAYE PĠYASALARINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALAR Yıllardır büyük sıçramalar kaydeden teknoloji ve finans temelli geliĢmeler, parasal hareketler açısından ülkeler arasındaki sınırları Ģeffaf hale getirmiĢtir. Bunun doğal sonucu olarak uluslararası sermaye hareketleri de hız kazanmıĢ ve neredeyse birleĢik bir global piyasa oluĢmuĢtur. Sermayenin hareketliliğinin yönünü tayin eden en önemli unsurlardan biri, vergi yükünün daha az olduğu, vergisel teĢviklerin daha fazla olduğu yapıların bulunmasıdır. Menkul kıymet niteliğindeki tasarruflar, sermaye gelirleri içinde en akıĢkan gelir türü olup, vergi uygulamalarındaki farklılıklara karĢı da en hassas grubu oluĢturmaktadır. 62 Bu sebeple menkul kıymet gelirlerine iliĢkin teĢvik ve istisna mahiyetindeki vergisel düzenlemeler, ulusal ve uluslararası alanda artan bir önem kazanmıĢtır. Buradan hareketle, bazı yabancı ülkelerde sermaye piyasası araçlarının vergilendirilmesine iliĢkin düzenlemelere göz atmak yerinde olacaktır. AB üye ülkeleri için aĢağıda özellikleri verilen ülkeler dıĢındakiler hemen hemen aynı vergileme özellikleri göstermekte olup, sınırlı bir tutarın vergilemeden muaf tutulması dıĢında mutlaka vergilendirildiği görülmüĢtür. AB üyesi ülkeler dıĢında, ülkesini, ekonomisini bir cazibe merkezi olarak göstermek isteyen ülkelerin ise vergi teĢviklerine, muafiyet ve istisnalara daha fazla yer verdikleri görülmektedir. Hisse senedi alım satım kazançlarının vergilendirilmesinde uygulamada karĢılaĢılan güçlüklerin bir tarafa bırakılarak, ülkemiz düzenlemelerinin geliĢmekte olan ülkelerdeki hisse senedi alım satım kazançlarının vergilendirilme rejimleriyle karĢılaĢtırılması neticesinde, Türkiye’deki hisse senedi piyasasının vergi bakımından birçok geliĢmekte olan ülkeye nazaran dezavantajlı konumda olduğu görülmektedir. Arjantin, Meksika, Polonya, Tayland, Yunanistan gibi geliĢmekte olan ülkelerde, borsalarda iĢlem gören hisse senetlerinin gerçek kiĢiler tarafından elden çıkarılması neticesinde ortaya çıkan alım satım kazançları vergiye tabi bulunmamaktadır.146 Bugün geliĢme sürecini tamamlamıĢ ya da halen bu süreçte olan ülkelerin hepsinde sermaye piyasası ile ilgili hukuki düzenlemeler, tasarrufların ulusal kalkınmaya hizmet edecek biçimde sermaye piyasası araçlarına aktarılmasını sağlayacak hükümleri taĢımaktadır.147 Ülkemizde sermaye piyasalarına yönelik muafiyet ve istisna düzenlemelerinin daha iyi analiz edilebilmesi açısından faydalı olacağı düĢünülen menkul sermaye iradı ve menkul sermaye kazançlarına yönelik muafiyet ve istisnalara yer veren bazı ülke örneklerine değinilecektir. 146 147 TSPAKB, Vergi Raporu, 2003, s. 72. Erdal BATMAZ, “Sermaye Piyasası Mevzuatı”, Vergi Sorunları Dergisi, S:177, Haziran 2003, s.13. 63 A. AB ÜYESĠ ÜLKELERDE SERMAYE PĠYASALARINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALAR 1. Ġngiltere Ġngiltere’de genel olarak gelir vergisi oranları % 20 ile % 40 arasında artan oranlı olarak uygulanan bir sistem içindedir.148 Elde edilen kar payları 37.400 Sterline kadar %10, 37.400-150.000 Sterlin arası % 32.5 ve 150.000 Sterlin üzeri % 42.5 oranında vergilendirilmektedir.149 Ġngiltere’de yerleĢik olmayan kiĢiler de yerleĢik kiĢiler gibi vergilendirilmektedirler. Ġngiltere’de sermaye gelirlerinin tamamı kısa vadede vergiye tabi iken 10 yıl veya daha uzun bir süre elde tutulması halinde vergiye tabi matrahları % 40’a kadar düĢmektedir.150 Bir kamu kuruluĢu olarak Hazineye bağlı Ulusal Tasarruf ve Yatırımlar birimince satılan Çocuk Prim Tahvillerinde (Children Bonus Bonds), her yıl için en fazla 12.000 Sterline kadar olan kısmı vergiden muaf tutulmaktadır.151 Ayrıca, en az 30.000 Sterlin tutarında alma koĢuluna bağlanan ve dönem dönem çıkarılan Primli Tahviller (Premium Bonds) vergiden muaf yatırım araçlarındandır.152 Diğer yandan, bedelsiz hisse artırımında verilen hisseler, damga vergisinden (stamp duty reserve tax) istisna edilmiĢlerdir.153 Ġngiltere’de kar payları, dağıtılmayan kazançlardan daha yüksek oranda vergilendirilmekte, karın dağıtılmayarak Ģirket bünyesinde tutulması teĢvik edilmektedir. KiĢisel sermaye piyasası kazançları üzerinden (hisse senetleri alım satım kazançları) bir yıldan fazla elde tutulanlarda ve belli meblağın altında olanlarda ortaya çıkan kazançlarda gelir vergisinden muafiyet söz ko- 148 149 150 151 152 153 The Expatriate Financial Guide to the UK, http://www.ailo.org/help/uk.pdf, 20.07.2010 http://www.thetaxguide.co.uk/TaxUKDividends.html, 20.07.2010 Niyazi TELÇEKEN, Türkiye Sermaye Piyasasında Tasarruf Araçlarının Vergilendirilmesi ve Analizi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007, s. 50 http://www.thetaxguide.co.uk/ChildrensBonusBond.html, 20.07.2010 http://www.thetaxguide.co.uk/PremiumBonds.html, 20.07.2010 http://www.thetaxguide.co.uk/TaxBuyingShares.html, 20.07.2010 64 nusu olup kurumlar için elde tutma süresine bağlı olarak bir muafiyet bulunmamaktadır.154 2. Fransa Fransa’da 2009 yılı itibariyle, 25.730 Euro altındaki kar payı gelirleri vergiden muaf tutulmuĢ olup;155 genel olarak yatırım gelirlerinin % 40’lık bir bölümü 01.01.2005 tarihinden itibaren vergiden istisna edilmiĢtir. Geriye kalan % 60’lık bölüm ise yıllık gelire dâhil edilerek gelir vergisine tabi tutulmaktadır. Bunun yanı sıra sabit getirili tasarruf araçlarının gelirleri için tevkifat yoluyla vergilendirme seçilebilir ve bu durumda vergilendirme oranı % 18’dir. Bunun dıĢında kalan tüm tasarruf araçlarının gelirleri ise toplam gelire dâhil edilerek gelir vergisine tabi tutulmaktadır.156 Fransa’da AB üyesi ülkelerde kurulmuĢ Ģirket hisse senetlerinden 8 yıldan fazla süre elde tutulanlardan alınan kar payları % 18’lik stopajdan muaf tutulmaktadır.157 Bu ülkede 1965 yılında vergi alacağı sistemine geçilmiĢtir.158 3. Almanya 2009 takvim yılı içinde, bireyler için 801 Euro, aile beyanı için 1.602 Euro’nun indirim konusu edildiği Almanya’da, elde edilen menkul sermaye iratlarının % 50’si vergiden istisna edilirken geri kalan kısmı % 25 oranında gelir vergisi tevkifatına tabidir.159 Almanya’da yerleĢik olmayan kiĢilerin elde ettikleri kar payları ise herhangi bir istisna uygulaması olmadan % 25 oranında vergiye tabidir ve vergilendirme tevkifat yoluyla gerçekleĢtirilmektedir. Hesaplanan vergi üzerinden ayrıca % 5,5 dayanıĢma vergisi alınmaktadır. Bu Ģekilde toplam vergi yükü % 26,38 olmaktadır. Almanya’da dağıtılmayan ka154 155 156 157 158 159 Yusuf KILDĠġ, Türkiye’de Sermaye Piyasalarının Gelişmesinde Vergilendirmenin Rolü ve Önemi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ġzmir, 2003, s.66-67. http://www.expatica.com/fr/finance_business/tax/a-guide-to-taxation-in-france4278_10476.html?ppager=2, 20.07.2010, The Expatriate Financial Guide to France, http://www.ailo.org/help/france.pdf, 20.07.2010 TELÇEKEN, a.g.e., s.50 http://www.personalbusinesstaxguide.com/France/France_taxation_of_business_people.asp, 20.07.2010, http://www.ailo.org/help/france.pdf, 20.07.2010 PALLI, a.g.e., s.141. http://www.pkf-fasselt.de/media/public/db/media/1/2009/08/4/germany.pdf, 20.07.2010 65 zançlar daha yüksek oranda vergilendirilmekte olup kar dağıtımı teĢvik edilmektedir. Bu ülkede türev iĢlemler vergilendirilmemektedir.160 Almanya’da vergi alacağı sistemi uygulanmaktadır.161 4. Yunanistan Yunanistan’da, Ģirketlerden elde edilen kar payları ise % 20 oranında vergiye tabidir. Yunanistan’da yerleĢik kiĢilerin devlet tahvil ve bonolarından elde edilen faiz gelirleri % 10 oranında vergiye tabidir.162 01.01.2010 tarihinden önce elde edilmiĢ, Menkul Kıymetler Borsalarına kote olmuĢ Ģirketlerin hisse senetlerinin satıĢından elde edilen gelirler ise vergiden muaftır.163 5. Ġtalya Ġtalya’da 18 aydan kısa vadeli hazine bonosu iratları vergiden muaf olup, bu süreyi aĢanlarda % 12.5 oranında vergi uygulanmaktadır. ġartlı pay sahipleri için hisse senetleri kar paylarının % 50.28’i vergiden muaf tutulmuĢtur. Diğer hisse senetlerinden elde edilen kar paylarının ise tamamı hiçbir istisna uygulaması olmadan % 12,5 oranında vergiye tabidir.164 B. DĠĞER ÜLKELERDE SERMAYE PĠYASALARINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALAR 1. Amerika BirleĢik Devletleri Amerika BirleĢik Devletleri’nde (ABD) bireyler elde ettikleri tüm gelirler üzerinden vergilendirilmektedirler. ABD vergi uygulamasında 1 yıldan daha fazla elde tutulan yatırım araçları uzun dönemli yatırım araçları, 1 yıldan daha 160 161 162 163 164 KILDĠġ, a.g.e., s. 66. PALLI, a.g.e., s.141. TELÇEKEN, a.g.e., s.55 The Expatriate Financial Guide to Greece, http://www.ailo.org/help/greece.pdf, 20.07.2010 The Expatriate Financial Guide to Italy, http://www.ailo.org/help/italy.pdf, 20.07.2010 66 kısa süre elde tutulan yatırım araçları ise kısa dönemli yatırım araçları olarak nitelendirilmektedir.165 Uzun dönem sermaye kazançları en fazla % 15 oranında vergilendirilirken bu duruma iki istisna getirilmiĢtir: i) Küçük firmalardan elde edilen kar payları en fazla % 28 oranında vergilendirilmektedir. ii) Değerli paralar ve sanat eserleri gibi koleksiyonu yapılan malların satıĢından elde edilen gelirler en fazla % 28 oranında vergilendirilmektedir. Kar paylarının vergilendirilmesinde kısmi bir istisna getirilmiĢ; ikili bir ayrıma gidilmiĢtir.166 Buna göre, sıradan kar payları % 28 oranında vergilendirilirken nitelikli kar paylarına (qualified dividends) teĢvik getirilerek matrahın büyüklüğüne bağlı olarak % 5 ve % 15 oranında vergilendirilmektedir. Eğer gelir vergisi matrahı % 25’ten daha küçük oranda vergilendirilmeyi gerektiriyorsa nitelikli kar payları % 5 oranında vergilendirilirken, gelir vergisi matrahı % 25’ten daha büyük oranda vergilendirilmeyi gerektiriyorsa nitelikli kar payları % 15 oranında vergilendirilmektedir. Kar paylarının nitelikli olup olmamasının belirlenmesinde Ģu üç kriter birlikte karĢılanmalıdır: i) Kar payları bir Amerikan Ģirketi veya hâkim hissesi Amerikan sermayesi tarafından kontrol edilen bir yabancı Ģirket tarafından ödenmelidir. ii) Kar payları örgütlenmiĢ finansal kurumlar aracılığı ile ödenmelidir. iii) Hisse senedi, kar dağıtılmadan önceki 121 günlük periyot içerisinde en az 60 gün elde tutulmalıdır.167 165 166 167 TELÇEKEN, a.g.e., s.52 http://www.irs.gov/pub/irs-pdf/p550.pdf, 20.07.2010 TELÇEKEN, a.g.e., s.53 67 Diğer yandan, Devlet tarafından çıkarılan farklı getiri ve vade yapısına sahip vergiden muaf tahvillerin (tax-exempt govermental bonds)168, daha çok eyalet hükümetlerince ihraç edilen özel amaçlı vergiden muaf tahvillerin (taxexempt private activity bonds),169 kamu kuruluĢlarınca çıkarılan hayır ve bağıĢ amaçlı vergiden muaf tahvillerin de (tax-exempt bonds for charitable organisations)170 bulunduğu vurgulanmalıdır. 2. Hong Kong Çin Halk Cumhuriyeti’ne bağlı özel bir idari yönetim ve otonomi altında bulunan171 ve dünyanın sayılı finans merkezlerinden biri olan Hong Kong’da sermaye piyasası araçları üzerinden vergileme olmadığı için muafiyet ya da istisna bulunmamaktadır.172 3. Güney Afrika Cumhuriyeti Güney Afrika’da kurulu Ģirketlerce çıkarılan sermaye piyasası araçları üzerinden elde edilen kazançların tamamı vergiden muaftır. Öte yandan, yabancı Ģirketler tarafından ihraç edilen sermaye piyasası araçlarına yatırım yapan 65 yaĢ üstü kiĢiler için 27.500 Rand, 65 yaĢ altı için de 19.000 Rand tutarındaki kazanç muafiyet kapsamına alınmıĢtır.173 4. BirleĢik Arap Emirlikleri Uluslararası finans merkezleri (Dubai, Abu Dabi vs.) kurma iddiasındaki bu ülkede sermaye piyasası araçları üstünde hiçbir vergileme bulunmamaktadır.174 168 169 170 171 172 173 174 http://www.irs.gov/pub/irs-pdf/p4079.pdf, 20.07.2010 http://www.irs.gov/pub/irs-pdf/p4078.pdf, 20.07.2010 http://www.irs.gov/pub/irs-pdf/p4077.pdf, 20.07.2010 http://hongkong.bk.mfa.gov.tr/, 20.07.2010 The Expatriate Financial Guide to Hong Kong, http://www.ailo.org/help/hongkong.pdf, 20.07.2010 The Expatriate Financial Guide to the South Africa, http://www.ailo.org/help/southafrica.pdf, 20.07.2010 The Expatriate Financial Guide to the UAE, http://www.ailo.org/help/uae.pdf, 20.07.2010 ĠKĠNCĠ BÖLÜM TÜRK VERGĠ HUKUKUNDA SERMAYE PĠYASASINA YÖNELĠK GETĠRĠLEN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALAR I. SERMAYE PĠYASASINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN GEÇĠRDĠĞĠ AġAMALAR Türkiye’de sermaye piyasası hareketleri, 18. yüzyıl sonlarına doğru gerçekleĢen sanayi devrimi ve sömürgecilik hareketleriyle birlikte ortaya çıkan, büyük çaplı halka açık Ģirketlerin tahvil ve hisse senetlerinin, ülkede yaĢayan tacirlerce ilgi görmesiyle baĢlamıĢtır. Bu durum dikkate alındığında, ülkemiz sermaye piyasasının tarihinin uzun olduğu görülmektedir.175 Osmanlı’da bu döneme kadar özel sektörün finansman ihtiyacı, vakıflar tarafından karĢılanmaktaydı. Sözünü ettiğimiz küresel geliĢmelerle birlikte sermaye piyasası, fon ihtiyacının karĢılanabilmesinde yeni bir araç olarak geliĢmeye baĢlamıĢtır. Özellikle, Tanzimat Fermanıyla daha basit hale gelen menkul kıymet iĢlemleri, sermaye piyasasında hareketliliği hızlandırmıĢtır. 176 1854 yılında baĢlayan Kırım savaĢı sebebiyle, Osmanlı’nın çıkarttığı tahvillerin, ülkede faaliyet gösteren yabancı Ģirketlerin ve meĢrutiyetten sonra da yerli Ģirketlerin çıkardıkları hisse senetlerinin ülke içinde el değiĢtirmeye baĢlamasıyla, sermaye piyasası geliĢimine devam etmiĢtir.177 Sermaye piyasası, özellikle devlet tahvillerinin etkisiyle önemli bir potansiyel edinmiĢ ve menkul kıymet borsası kurma gereği bu dönemde kendini göstermiĢtir. Ġlk olarak Galata bankerlerinin gayretleriyle 1864 yılında bir dernek kurulmuĢ, akabinde ise 1866 yılında ilk menkul kıymetler borsası Ġstanbul’da “Dersaadet Tahvilat Borsası” adıyla faaliyete geçmiĢtir. Borsayla ilgili 175 176 177 KARSLI, a.g.e, s.37 Zafer TOPRAK, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Sermaye Birikimi ve Kredi Kurumlarının Evrimi 1850-1950”, Active Dergisi, Özel Ek; Active Activity/ Osmanlı Bankası/Voyvoda Caddesi Toplantıları s.1 APAK, a.g.e., s.130 69 düzenlemeler, 1874 ve 1906 yıllarında yayınlanan fermanlarla gerçekleĢtirilmiĢtir.178 Osmanlı döneminde, sermaye piyasasının vergilendirilmesi “özel vergi” isimli bir tür iĢlem vergisi uygulanmıĢtır. Her beĢ bin kuruĢ ve fazlası için on para olan bu vergi, iĢlemi gerçekleĢtiren her iki taraftan da acenteler aracılığıyla tahsil edilmekteydi.179 Cumhuriyet döneminin ilk zamanlarında uygulanan devletçi ekonomi modeli sebebiyle, elli yıllık bir süre, sermaye piyasasına önem verilmemiĢtir. Sermaye piyasasının yeniden iĢlerlik kazanması, 1960’lı yıllarda çıkarılan Hürriyet Tahvilleri ve Tasarruf Bonoları ile gerçekleĢmiĢtir.180 1970’li yılların sonlarında menkul kıymet getirilerinin yüksek enflasyon karĢısında erimesi, menkul kıymet sahiplerini ikinci el piyasalara yönlendirmiĢ ve piyasada bankerlerin ortaya çıkmasına sebep olmuĢtur.181 YaĢanan banker hadisesinin yarattığı olumsuz ortam sermaye piyasasının düzenlenmesi zorunluluğunu doğurmuĢtur. Ülkemizde sermaye piyasalarının 1981 yılında SPKn ile yasal düzenlemeye kavuĢmasıyla birlikte, yapılan vergi düzenlemelerinde 182 daha yoğun bir Ģekilde bu piyasalara ve araçlarına yönelik çeĢitli hükümlere yer verilmiĢtir. Sermaye piyasası araçları ve kurumlarına dönük vergisel düzenlemelerle; sermaye piyasasının geliĢmesine katkıda bulunmak, yeni oluĢturulan sermaye piyasası kurumlarının, araçlarının yerleĢmesine yardımcı olmak, bireysel ve kurumsal tasarrufların sermaye piyasasında değerlendirilmesine imkân sağlamak, bu kanalla reel sektörün finansman ihtiyacına cevap vermek amaçlanmıĢtır. Bu amaca hizmet etmek üzere, gelir ve kurumlar vergisi kanunlarında yapılan değiĢikliklerle Ģirketlerin halka açılmalarını kolaylaĢtırıcı, tasarruf sahiplerini halka açık Ģirketlere ortak etmeye ve yeni sermaye piyasası araçlarına yatırım yapmaya özendirici önlemlerin alındığı görülmek178 179 180 181 182 KILDĠġ a.g.e, s.77. Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzu, s.161 KARSLI, a.g.e., s.37 Erdoğan ALKĠN, “Faiz Politikasının Sınırları”, İstanbul Sanayi Odası Dergisi, S:275, 1999, s.33 Bazı vergi kanunlarında değiĢiklik yapan 2573 sayılı Kanun’un genel gerekçesinde Kanun’un Sermaye Piyasası Kanuna uyum sağlama amacıyla hazırlandığı belirtilmiĢtir. 70 tedir. Bunun yanında, VUK, Damga Vergisi Kanunu (DVK), Harçlar Kanunu gibi diğer vergi kanunlarında da zaman zaman sermaye piyasalarına yönelik değiĢiklikler yapılmaktadır.183 Bu çalıĢma ile sermaye piyasalarına yönelik muafiyet ve istisna düzenlemelerinin geçirdiği aĢamalar incelenirken SPKn’nın yürürlüğe girdiği 1981 yılı baĢlangıç alınacak ve bu tarihten sonra yapılan düzenlemeler 10’ar yıllık periyotlarla üç dönem halinde incelenecektir. A. 1980–1990 DÖNEMĠ 1. 2361 sayılı Kanun184 Kurumların idare meclisi baĢkan ve üyelerine verilen kar payları bir baĢka ifadeyle temettü ikramiyeleri menkul sermaye iradı sayılmıĢ, bu tür ödemeler “ücretin tarifi” ile ilgili GVK’nın 61’inci maddesinin 3 numaralı bendinden çıkarılmıĢtır. Ayrıca, kurumlar vergisi oranının yükseltilmesi ile ortaya çıkan vergi mükerrerliğini hafifletmek amacıyla menkul sermaye iratlarında vergi alacağı sistemi getirilmiĢ mevcut 96’ncı maddeye göre yapılan % 20 tevkifat kaldırılmıĢtır. Dar mükelleflerin mevduat faizleri ile menkul kıymet satıĢından doğan kazançlarına tanınan istisna kaldırılmıĢtır. 2. 2362 sayılı Kanun185 Büyümeyi ve kurumlaĢmayı önleyici Ģartlar kaldırılarak iĢtirak kazançları istisnasına yaygınlık kazandırılmıĢtır. Böylece büyüme ve kurumsallaĢma teĢvik edilmek istenmiĢtir. Tam mükellefiyete tabi bir kurumun iĢtirak kazancı istisnasından yararlanabilmesi için mevcut hükümde yer alan sermayenin asgari yüzde onuna, kurumun kuruluĢu anında veya bilanço tarihinden en az bir yıl evvelinden beri sahip olma Ģartı kaldırılmıĢtır. 183 184 185 Serpil YAġAR, 1980 Sonrasında Türkiye’de Sermaye Piyasalarına Yönelik Olarak Yapılan Vergi Düzenlemeleri, SPK AraĢtırma Raporu, 2008, s.5. 27.12.1980 tarih ve 17203 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 27.12.1980 tarih ve 17203 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 71 3. 2573 sayılı Kanun186 SPKn ile yeni getirilen menkul kıymetler yatırım ortaklıklarının ve menkul kıymetler yatırım fonlarının portföy iĢletmeciliği kazançları kurumlar vergisinden istisna edilmiĢtir. 4. 2574 sayılı Kanun187 Kurumlar vergisi oranının indirilmesine paralel olarak vergi alacağı elde edilen kar payının 1/3’ü olarak tanımlanmıĢtır. 5. 2772 sayılı Kanun188 Menkul kıymetlerin iktisap tarihinden itibaren bir yıl içinde veya iktisaptan önce elden çıkarılmasından sağlanan kazancın 100.000 lirayı aĢan kısmının değer artıĢı kazancı olarak vergilendirilmesi, menkul kıymetin iktisap tarihinden itibaren bir yıl geçtikten sonra elden çıkarılmasından sağlanan kazançların ise vergilendirilmemesi öngörülmüĢtür. 6. 2983 sayılı Kanun189 Gelir ortaklığı senetlerine ödenen gelirlerin ilk 5 yıl yüzde yüzü, müteakip 3 yıl yüzde ellisi vergiden muaf tutulmuĢtur. Bu Kanun hükümlerine göre çıkarılan gelir ortaklığı senetleri ile bu senetlerle ilgili gider ve iĢlemler, bu konuda düzenlenen kâğıtlar, bu Kanun kapsamındaki Kamu Ġktisadi TeĢebbüsleri ve tesislerinin gerçek ve tüzelkiĢilerin ortaklığına açılmasına ve iĢletme hakkı verilmesine dair bütün iĢlemler ve bunlarla ilgili bütün kâğıtlar her türlü vergi resim ve harçtan müstesna tutulmuĢtur. 7. 3239 sayılı Kanun190 Vergi alacağı müessesesi kaldırılmıĢ, Bakanlar Kuruluna ilk kez, ortak sayısı 100’ün üstünde, hisse senetleri borsaya kayıtlı ve ödenmiĢ sermayele186 187 188 189 190 5.1.1982 tarih ve 17565 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 5.1.1982 tarih ve 17565 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 31.12.1982 tarih ve 17915 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 17.3.1984 tarih ve 18344 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 11.12.1985 tarih ve 18955 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 72 rinin en az yüzde 25’i halka açık anonim Ģirketler için kurumlar vergisi oranını indirebilme yetkisi tanınmıĢ, menkul kıymet gelirlerinin gelir ve kurumlar vergisi mükellefleri için beyannameye dâhil edilme yükümlülüğü kaldırılmıĢ böylece menkul sermaye iratlarının kaynakta vergilendirilmesi yoluna gidilmiĢtir. Menkul kıymetlerin borsada alım satımından doğan kazançlar ile ivazsız olarak iktisap edilenleri değer artıĢ kazancı kapsamı dıĢında tutularak vergi dıĢı bırakılmıĢ, anonim Ģirketlerin hisse senedi ihraç (emisyon) primleri dağıtılmamak ve borsada kayıtlı olmak koĢuluyla kurumlar vergisinden istisna edilmiĢtir. Tam mükellefiyete tabi kurumların iĢtirak hisselerinin veya gayrimenkullerinin 1984 yılında satıĢından doğan kazançların tamamına, bu tarihten sonra gerçekleĢtirilecek satıĢların ise yıllar itibariyle farklı oranlarda olmak üzere kurum sermayesine ilave edilmesi Ģartıyla, kurumlar vergisi istisnası getirilmiĢtir. 8. 3332 sayılı Kanun191 Menkul Kıymetler Tanzim Fonu’nun portföy iĢletmeciliğinden doğan kazançlarının GVK’ya göre tevkifata tabi tutulamayacağı düzenlenmiĢ, Bakanlar Kuruluna % 80’i nama yazılı olup hisse senetleri borsaya kayıtlı bulunan, sermaye yapısı ortaklar pay defterinden tespit edilen halka açık anonim Ģirketlerde kurumlar vergisi oranını kademeli olarak indirebilme yetkisi verilmiĢtir. Buna göre, her birinin sermayedeki payları % 1’in altında olan 200’den fazla gerçek ve tüzel kiĢilere ait olan anonim Ģirketler için, ödenmiĢ sermaye oranı artıkça kademeli olarak % 30’a kadar düĢen kurumlar vergisi oranı tespit edilmiĢtir. Devlet Tahvili, Hazine bonoları ve GOS’nin elden çıkarılmasından sağlanan kazançlar kurumlar vergisinden müstesna tutulmuĢtur. DeğiĢiklik öncesinde, yıllara göre azalan oranda uygulanmakta olan, tam mükellef kurumların aktiflerine dâhil gayrimenkul veya iĢtirak hisselerini satarak bu satıĢtan doğan kazançlarını sermayelerine eklemeleri Ģartıyla, bu kazançların tümüyle 191 31.08.1987 tarih ve 19417 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 73 kurumlar vergisinden istisna edilmesi sağlanmıĢ ve istisnadan yararlanma süresi 1989 yılı sonuna kadar uzatılmıĢtır. 9. 3393 sayılı Kanun192 Menkul kıymet sahiplerinin menkul kıymet alım satımına yetkili olan aracı kurum ve bankalar aracılığıyla menkul kıymetlerini elden çıkarmak suretiyle sağladıkları kazançlar 31.12.1993 tarihine kadar gelir vergisinden istisna tutulmuĢtur. Ancak kendi nam ve hesabına menkul kıymet alım satımıyla devamlı olarak uğraĢanların, bu faaliyetlerden elde ettikleri kazançlar istisna kapsamı dıĢında tutulmuĢtur. 10. 3418 sayılı Kanun193 Dar mükelleflerin bizzat Türkiye’ye getirdikleri nakdi veya ayni sermaye karĢılığında iktisap ettikleri menkul kıymetler ile iĢtirak hisselerini elden çıkarmaları durumunda kur farklarından kaynaklanan değer artıĢ kazançlarının vergilendirilmemesi imkânı getirilmiĢtir. B. 1990–2000 DÖNEMĠ 1. 3824 sayılı Kanun194 Yatırım fonlarında portföy yapılarına göre A tipi yatırım fonu kavramı getirilmiĢ olup, portföyünün en az % 25’i hisse senedinden oluĢan yatırım fonlarının ve ortaklıklarının portföy iĢletmeciliğinden doğan kazançları kurumlar vergisinden müstesna tutulmuĢtur. Ayrıca Kurumlar Vergisi Kanunu’nda (KVK) yer alan rüçhan hakkı kupon satıĢ kazançları ve emisyon primleri istisnası koĢulları hafifletilerek, borsaya kayıtlı olmak bu istisnadan yararlanmak için yeterli görülmüĢtür. Gerçek kiĢilerin iktisap ettikleri menkul kıymetleri, bankalar, aracı kurumlar ve borsa komisyoncuları vasıtasıyla elden çıkarmaları halinde doğan kazançların vergilendirilmemesi hükme bağlanmıĢtır. 192 193 194 30.6.1987 tarih ve 19503 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 31.3.1988 tarih ve 19771 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 11.07.1992 tarih ve 21281 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 74 2. 3946 sayılı Kanun195 SPK’ca halka açık anonim Ģirket olduğu kabul edilen Ģirketler, KVK ve GVK uygulaması bakımından da halka açık anonim Ģirket sayılmıĢtır. Temettü geliri elde eden mükellefler için vergi alacağı sistemine geri dönülmüĢtür. 3. 4108 sayılı Kanun196 KVK’ya eklenen geçici 23-b maddesi ile kurumlar vergisinden müstesna tutulan rüçhan hakkı kuponlarının satıĢından elde edilen kazançlar ile anonim Ģirketlerin kuruluĢunda veya sermaye artırımları sırasında çıkardıkları hisse senetlerinin itibari değerlerinin üzerinde elden çıkarılmasından sağlanan kazançların (emisyon primleri) asgari % 20 oranında kurumlar vergisine tabi tutulmaması öngörülmüĢtür. Emisyon primlerinin GVK’nın 94/6-b maddesine göre tevkifata tabi tutulmaması, rüçhan hakkı kuponlarının satıĢından elde edilen kazançlar ile 01.01.1986 tarihinden önce ihraç edilmiĢ olan Devlet tahvili ve Hazine bonoları üzerinden % 10 gelir vergisi tevkifatı yapılması hükme bağlanmıĢtır. Tam mükellef kurumların aktifinde yer alan iĢtirak hisselerinin ve gayrimenkullerin satıĢından doğan kazançların sermayeye ilave edilmesi Ģartıyla kurumlar vergisinden istisna edilmesi öngörülmüĢtür. 4. 4369 sayılı Kanun197 Dövize, altına veya baĢka değere endeksli menkul kıymetlerle birlikte döviz cinsinden menkul kıymetlerin itfası sırasında oluĢan değer artıĢlarının irat sayılmayacağı hükme bağlanmıĢtır. Faiz niteliği taĢıyan menkul sermaye iratlarının enflasyondan arındırılmıĢ reel değerleri üzerinden vergilendirilmesini teminen indirim oranı uygulaması getirilmiĢtir. Bu kapsamda, menkul kıymet yatırım fonları ve ortaklıkları, risk sermayesi yatırım fonu ve ortaklıkları ve gayrimenkul yatırım fonları ve ortaklıklarından elde edilen kar paylarının da reel değerleri üzerinden vergilendirilmesi sağlanmıĢtır. 195 196 197 30.12.1993 tarih ve 21804 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 2.6.1995 tarih ve 22301 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 29.7.1998 tarih ve 23417 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 75 Bir yıldan fazla elde tutulan hisse senetlerinin elden çıkarılmasından doğan kazançlar da istisna kapsamına alınmıĢtır. Menkul kıymet alım satımına yetkili olan banka ve aracı kurumlar vasıtasıyla elden çıkarılan menkul kıymetlerin elden çıkarılmasından sağlanan kazançlar 31.12.1998 tarihine kadar gelir vergisinden istisna edilmiĢ olup, 01.01.1999 tarihinden önce iktisap edilen ve menkul kıymetler borsasında iĢlem gören hisse senetlerinin söz konusu tarihten itibaren elden çıkarılması halinde bunların maliyet bedeli olarak 1998 yılının son iĢlem gününde borsada oluĢan ortalama fiyat alınabileceği hükme bağlanmak suretiyle iktisap tarihi ile vergilendirmenin baĢladığı tarih arasında oluĢan değer kazançlarının vergilendirilmemesi amaçlanmıĢtır. 5. 4444 sayılı Kanun198 01.01.1999–31.12.2002 tarihleri arasında elde edilen ve tevkif yoluyla vergilendirilmiĢ bulunan menkul sermaye iratlarından mevduat faizleri, faizsiz olarak kredi verenlere ödenen kar payları ve repo gelirleri için tutarı ne olursa olsun beyanname verilmemesi öngörülmüĢ, ayrıca menkul kıymetlerin elden çıkarılmasından sağlanan kazançlara iliĢkin istisnanın uygulanmasındaki elde bulundurma süresi 1 yıldan 3 aya indirilmiĢ, değer artıĢ kazançlarındaki istisna haddi artırılmıĢtır. C. 2001–2010 DÖNEMĠ 1. 4697 sayılı Kanun199 Bireysel emeklilik sistemi (BES) içinde ödenen Ģahıs sigorta primleri ile katkı paylarının, beyan edilen gelirin %10’unu ve asgari ücretin yıllık tutarını aĢmamak kaydıyla beyan edilen gelirden indirilebilmesi olanağı getirilmiĢtir. Emeklilik yatırım fonlarının kazançları kurumlar vergisinden istisna edilmiĢ, ayrıca istisna edilen kazançlar üzerinden GVK’nın 94’üncü maddesi uyarınca gelir vergisi tevkifatı yapılmayacağı hükme bağlanmıĢtır. Emeklilik yatırım fonlarının sermaye piyasalarında yaptıkları iĢlemler nedeniyle elde ettikleri 198 199 14.8.1999 tarih ve 23786 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 10.7.2001 tarih ve 24458 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 76 paralar, banka ve sigorta muameleleri vergisinden(BSMV) istisna edilmiĢtir. Emeklilik fonlarının kuruluĢları dâhil her türlü iĢlemleri nedeniyle düzenlenen ve damga vergisi bu fonlar tarafından ödenmesi gereken kâğıtlara iliĢkin damga vergisi istisnası getirilmiĢtir. 2. 4783 sayılı Kanun200 Ġvazsız olarak iktisap edilenler ile üç ay süreyle elde tutulan ve Türkiye'de kurulu menkul kıymet borsalarında iĢlem gören hisse senetleri hariç, menkul kıymetlerin elden çıkarılmasından sağlanan kazançlar değer artıĢ kazancı olarak tanımlanmıĢtır. Kurumlar dâhil dar mükelleflerin, yabancı sermaye mevzuatına göre ilgili mercilerden izin almak suretiyle, Türkiye'ye bizzat getirdikleri nakdî veya aynî sermaye karĢılığında iktisap ettikleri menkul kıymetler ile iĢtirak hisselerini elden çıkarmalarından doğan değer artıĢ kazançlarının hesabında, kur farkından doğan kazançların, bu mükelleflerin, Türkiye'de menkul kıymet alım satımıyla devamlı olarak uğraĢmamaları koĢuluyla, dikkate alınmayacağı hükme bağlanmıĢtır. KVK’nın geçici 28’inci maddesinde yer alan, iĢtirak hisselerinin veya gayrimenkullerinin satıĢından doğan kazanca iliĢkin istisna ile emisyon primi istisnasının süresi 31.12.2003 tarihine kadar uzatılmıĢtır. 3. 4842 sayılı Kanun201 Gerçek kiĢilerce tam mükellef kurumlardan elde edilen, GVK’nın 75’inci maddenin ikinci fıkrasının (1), (2) ve (3) numaralı bentlerinde yazılı kâr paylarının yarısı, gelir vergisinden istisna edilmiĢtir. Elde edilen gelirin beyan edilmesi halinde bu kâr payları üzerinden yapılan vergi tevkifatının tamamının yıllık beyanname üzerinden hesaplanan vergiden mahsubu öngörülmüĢtür. Daha önce sadece borsada iĢlem gören Ģirketlere tanınmıĢ olan istisnadan borsa dıĢındaki Ģirketlerin de yararlanması sağlanmıĢ ve borsada iĢlem görmeyen Türkiye’de kurulmuĢ Ģirketlerin hisse senetlerinin bir yıl süreyle elde tutulduktan sonra elden çıkarılması halinde, elde edilen kazancın diğer ka200 201 9.1.2003 tarih ve 24988 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 24.4.2003 tarih ve 25088 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 77 zanç ve irat olarak vergilendirilmemesi hükmü getirilmiĢtir. Tam mükellefiyette GVK’nın 75’inci maddesinin 15 numaralı bendinde yazılı menkul sermaye iratları, kazanç ve iratların istisna hadleri içinde kalan kısmı, tutarı ne olursa olsun beyan edilmeyecek gelirler olarak belirlenmiĢtir. Kurumların istisna kazançları ile normal kazançları ayrımına son verilerek, istisna olsun olmasın kâr dağıtımı aĢamasında tevkifat yapılması hükme bağlanmıĢtır. Ayrıca halka açık Ģirketlerle halka açık olmayan Ģirketler arasındaki fark kaldırılmıĢ, her iki Ģirket türü için de aynı gelir vergisi tevkifat oranı belirlenmiĢtir. Kâr payı vergilemesinde vergi alacağı uygulamasına da son verilmiĢ ve vergi tevkifatının tamamının mahsubu öngörülmüĢtür. 4. 5035 sayılı Kanun202 GVK’daki Devlet tahvilleri ve Hazine bonolarının faiz gelirleri ve elden çıkarılmasından sağlanan diğer kazançlar toplamının belli bir tutarının gelir vergisinden müstesna tutulmasına iliĢkin düzenlemenin süresi bir yıl uzatılmıĢtır. KVK’nın geçici 28’inci maddesinde yer alan, kurumların sahip oldukları gayrimenkul ve iĢtirak hisselerinin satıĢından doğan kazancın sermayeye eklenmesi Ģartıyla kurumlar vergisinden istisna tutulmasına iliĢkin düzenlemenin uygulama süresi bir yıl uzatılmıĢtır. Ayrıca, GVK’nın geçici 28’inci maddesi kapsamındaki gelir vergisinden müstesna tutulan kazancın gelir vergisi stopajına konu olmayacağı hükme bağlanmıĢtır. 5. 5228 sayılı Kanun203 Kurumların yurt dıĢından elde ettikleri iĢtirak kazançları ile Ģube kazançları belirli Ģartların yerine getirilmesi halinde kurumlar vergisinden istisna edilmiĢtir. Ayrıca, KVK’ya eklenen geçici madde ile kurumların 31.12.2004 tarihine kadar; kanuni ve iĢ merkezi Türkiye'de bulunmayan kurumlardan el- 202 203 2.1.2004 tarih ve 25334 (M) sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 31.7.2004 tarih ve 25539 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 78 de ettikleri iĢtirak kazançları ile yurt dıĢında bulunan iĢyeri veya daimi temsilcisi aracılığı ile elde ettikleri kurum kazançlarının 30.6.2005 tarihine kadar Türkiye'ye transfer edilmiĢ olmak kaydıyla kurumlar vergisinden müstesna tutulacağı hükme bağlanmıĢtır. 6. 5281 sayılı Kanun204 Tevkifata tabi tutulan kazançlar için, gerçek kiĢilerce yıllık veya münferit beyanname verilmemesi, diğer gelirler dolayısıyla verilecek yıllık beyannameye bu gelirlerin dâhil edilmemesi öngörülmüĢtür. Sermaye Piyasası Kanununa göre kurulan menkul kıymetler yatırım fonları (borsa yatırım fonları hariç) ile menkul kıymetler yatırım ortaklıklarının kurumlar vergisinden istisna edilmiĢ olan portföy kazançları, dağıtılsın veya dağıtılmasın % 15 oranında vergi tevkifatına tâbi tutulacak ve bu kazançlar üzerinden 94’üncü madde uyarınca ayrıca tevkifat yapılmayacaktır. Bu fon veya ortaklıkların katılma belgelerinin ilgili fona iadesinden elde edilen gelirler ile hisse senetlerinin alım satımından elde edilen kazançlar için yıllık beyanname verilmeyecek, fon veya ortaklık bünyesinde yapılan vergileme, nihai vergileme olacaktır. Diğer gelirler nedeniyle beyanname verilmesi halinde de bu gelirler beyannameye dâhil edilmeyecektir. 1984 yılından beri tam mükellef kurumlar açısından uygulanan, gayrimenkul ve iĢtirak hisseleri satıĢ kazancı istisnasına iliĢkin uygulama kalıcı hale getirilmiĢ olup, söz konusu uygulama, tam ve dar mükellef bütün kurumları kapsayacak Ģekilde yeniden düzenlenmiĢtir. Tam mükellef sermaye Ģirketleri dıĢındaki kurumlar ile dar mükellef kurumlarda, satıĢtan doğan kazancın sermayeye ilave edilmesi Ģartının aranmayacağı, bu kazançların özel bir fon hesabında tutulacağı hükme bağlanmıĢtır. 204 31.12.2004 tarih ve 25687 (3. Mük) sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 79 7. 5436 sayılı Kanun205 Türkiye'de kurulu vadeli iĢlem ve opsiyon borsalarında 2006 yılında yapılan iĢlemlerden elde edilen kazançlar için, %15 olan tevkifat oranının “sıfır” olarak uygulanması hükme bağlanmıĢtır. Türkiye’de iĢyeri veya daimi temsilci aracılığıyla faaliyette bulunmayan, bir baĢka ifadeyle Türkiye’de ticari kazanç elde etmeyen, yabancı banka ve benzeri finans kurumlarının Türkiye’de ifa ettikleri veya değerlendirdikleri vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmelerinden doğan kazançları da tevkifat kapsamı dıĢına çıkarılmıĢtır. Bankalararası mevduat ile aracı kurumların borsa para piyasasında değerlendirdikleri kendilerine ait paralarına yürütülen faizler; mevduat faizleri üzerinden %15 oranında vergi kesintisi yapılması hükmünden hariç tutulmuĢtur. Tam mükellef kurumlara ait olup, ĠMKB’de iĢlem gören ve bir yıldan fazla süreyle elde tutulan hisse senetlerinin elden çıkarılmasından sağlanan gelirler için GVK’nın mükerrer 80’inci maddesi hükümlerinin uygulanmayacağı kurala bağlanmıĢtır. 8. 5520 sayılı Kanun206 Kurumların, kurucu senetleri ile diğer intifa senetlerinden elde ettikleri kâr payları iĢtirak kazancı olarak istisna kapsamına alınmıĢtır. ĠĢtirak hisseleri ile gayrimenkullerin elden çıkarılmasında istisna, kazancın tamamına tanınmıĢken, bu kez elde edilen kazancın % 75’ine uygulanması hükme bağlanmıĢ, ayrıca söz konusu kazançların sermayeye eklenmesi Ģartı kaldırılmıĢtır. KVK’da yer alan, kurumların rüçhan hakkı kuponlarının satıĢından elde ettikleri kazançlarla ilgili istisna kaldırılmak suretiyle bu istisna kapsamına dâhil edilmiĢtir. 205 206 24.12.2005 tarih ve 26033 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 21.6.2006 tarih ve 26205 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 80 Yeni KVK ile Türkiye’de Kurulu menkul kıymet yatırım fonları veya ortaklıklarının portföy iĢletmeciliğinden doğan kazançları, portföyü Türkiye’de kurulu borsalarda iĢlem gören altın ve kıymetli madenlere dayalı yatırım fonları veya ortaklıklarının portföy iĢletmeciliğinden doğan kazançları, Türkiye’de kurulu gayrimenkul yatırım fonları veya ortaklıklarının kazançları, Türkiye’de kurulu giriĢim sermayesi yatırım fonları veya ortaklıklarının kazançları ve Türkiye’de kurulu konut finansmanı fonları ile varlık finansmanı fonlarının kazançları kurumlar vergisinden müstesna tutulmuĢ olup, bu kurumların kazançlarının yeni KVK’nun 15/3’üncü maddesi uyarınca dağıtılsın dağıtılmasın tevkifata tabi olması öngörülmüĢtür. 9. 5527 sayılı Kanun207 Dar mükellef gerçek kiĢi ve kurumların menkul kıymetler veya diğer sermaye piyasası araçlarından bankalar ve aracı kurumlar aracılığıyla Türkiye’de elde ettikleri kazanç ve iratlarda tevkifat oranının 07.07.2006 tarihinden itibaren % 0 olarak uygulanması hükme bağlanmıĢtır. Tam mükellef kurumlara ait olup, ĠMKB’de iĢlem gören ve bir yıldan fazla süreyle elde tutulan hisse senetleri ile sürekli olarak portföyünün en az % 51'i ĠMKB’de iĢlem gören hisse senetlerinden oluĢan yatırım fonlarının bir yıldan fazla süreyle elde tutulan katılma belgelerinin elden çıkarılmasından sağlanan kazançlar için 67’nci maddenin birinci fıkra hükümlerinin uygulanmayacağı hükme bağlanmıĢtır. Ayrıca, ĠMKB’de iĢlem gören ve bir yıldan fazla süreyle elde tutulan hisse senetlerinin elden çıkarılmasından elde edilen gelirler için, GVK’nın Mükerrer 80’inci madde hükümlerinin (değer artıĢı kazançlarının vergilendirilmesi) de uygulanmayacağı hükme bağlanarak, bu kazançlar istisna kapsamına alınmıĢtır. Tevkifata tabi tutulsun tutulmasın dar mükellef gerçek kiĢi veya kurumlarca Hazine tarafından yurt dıĢında ihraç edilen menkul kıymetlerden sağlanan kazanç ve iratlar için münferit veya özel beyanname verilmeyeceği kurala bağlanmıĢtır. 207 7.7.2006 tarih ve 26221 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 81 SPKn’ya göre kurulan menkul kıymetler yatırım fonları ile menkul kıymetler yatırım ortaklıklarının Kurumlar Vergisinden istisna edilmiĢ olan portföy kazançlarının dağıtılsın veya dağıtılmasın % 15 oranında vergi tevkifatına tâbi tutulacağına iliĢkin hükmün, borsa yatırım fonları ile konut finansman fonları ve varlık finansman fonlarını da kapsamak üzere uygulanması hükme bağlanmıĢtır. 10. 5582 sayılı Kanun208 SPKn’nın 38/A maddesinin birinci fıkrasında tanımlanan konut finansmanı kapsamında yapılan sigortalarda sözleĢme ve poliçe üzerinden alınan paralar, ipotek finansmanı kuruluĢlarının kuruluĢlarında veya sermayelerini artırdıkları sırada çıkardıkları hisse senetlerinin itibarî değerlerinin üzerinde elden çıkarılması sonucu kendi lehlerine kalan paralar ve ipotek finansmanı kuruluĢlarının, konut finansmanı kuruluĢlarının ve konut finansmanı fonlarının, 2499 sayılı SPKn’nın 38/A maddesinin birinci fıkrasında tanımlanan konut finansmanı kapsamında yaptıkları tüm iĢlemler dolayısıyla lehe alınan paralar banka ve sigorta muameleleri vergisinden istisna edilmiĢtir. Konut finansmanı kuruluĢları ve ipotek finansmanı kuruluĢları tarafından konut finansmanı kapsamında tesis olunacak tüm ipotek iĢlemlerinin ve konut finansmanı kapsamında finansal kiralama yoluyla kiralanan konutların kiracıya devri, tapu harcından müstesna tutulmuĢtur. ĠMKB’de yapılan iĢ ve iĢlemler nedeniyle alınan menkul kıymet kotasyon ve tescil ücretleri, kürtaj ücretlerinden borsaya ödenecek borsa payları ve SPK tarafından yapılan tescil ve kayıtlar nedeniyle alınan ücretler üzerinden % 50 oranında alınan finansal faaliyet harcı kaldırılmıĢtır. Konut finansmanı kuruluĢlarının, konut finansmanı iĢlemleri ve bu kuruluĢların ipotekli sermaye piyasası araçları, VTMK ve varlık finansmanı fonlarını temsilen menkul kıymet ihracı ve bu ihraca konu teminatlarla ilgili olarak düzenlenen makbuz ve kâğıtlar, ipotek finansmanı kuruluĢları ile konut fi208 6.3.2007 tarih ve 26454 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 82 nansmanı fonlarının kuruluĢ ve ipotekli sermaye piyasası araçları, VTMK ve varlık finansmanı fonlarını temsil eden menkul kıymetlerin ihracı ve ihraca konu teminatlardan kaynaklananlar dâhil her türlü iĢlemleri ile ilgili olarak düzenlenen ve damga vergisi bu kuruluĢlar veya fonlar tarafından ödenmesi gereken makbuz ve kâğıtlar damga vergisinden istisna edilmiĢtir. SPKn’nın 38/A maddesinde tanımlanan konut finansmanı amacıyla teminat gösterilen veya ipotek konulan konutun, konut finansman kuruluĢları, TOKĠ BaĢkanlığı, ipotek finansmanı kuruluĢları ya da üçüncü kiĢilere teslimi (müzayede mahallinde yapılan satıĢlar dâhil) ile bu Ģekilde alınan konutun, konut finansman kuruluĢları, TOKĠ BaĢkanlığı veya ipotek finansmanı kuruluĢları tarafından teslimi (müzayede mahallinde yapılan satıĢı dâhil), KDV’den istisna edilmiĢtir. 11. 5615 sayılı Kanun209 Türkiye'de kurulu vadeli iĢlem ve opsiyon borsalarında 2006 yılında yapılan iĢlemlerden elde edilen kazançlar için, GVK’nın geçici 67’nci maddesinin (1) numaralı fıkrasında belirtilen %15 tevkifat oranının sıfır olarak uygulanacağına iliĢkin hükmün süresi 31.12.2008 tarihine kadar uzatılmıĢtır. 12. 5811 sayılı Kanun210 Tam mükellefiyete tabi gerçek kiĢiler ile kurumların kanuni ve iĢ merkezleri Türkiye’de bulunmayan kurumlara iliĢkin iĢtirak hisselerinin satıĢından doğan kazançları ile kanuni ve iĢ merkezleri Türkiye’de bulunmayan kurumlardan elde ettikleri iĢtirak kazançları 30.4.2009 tarihine kadar elde edilenler de dâhil olmak üzere bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren 31.5.2009 tarihine kadar Türkiye’ye transfer edilmesi kaydıyla gelir veya kurumlar vergisinden müstesna kılınmıĢtır. Ayrıca, tam mükellefiyete tabi gerçek kiĢiler ile kurumların kanuni ve iĢ merkezi Türkiye’de bulunmayan kurumların tasfiye- 209 210 4.4.2007 tarih ve 26483 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 22.11.2008 tarih ve 27062 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 83 sinden doğan kazançları 31.10.2009 tarihine kadar Türkiye’ye transfer edilmiĢ olması kaydıyla gelir ve kurumlar vergisinden müstesna kılınmıĢtır. 13. 5917 sayılı Kanun211 Tam mükellefiyete tabi gerçek kiĢiler ile kurumların 1.5.2009 ile 31.12.2009 tarihleri arasında kanuni ve iĢ merkezleri Türkiye’de bulunmayan kurumlara iliĢkin iĢtirak hisselerinin satıĢından doğan kazançları ile kanuni ve iĢ merkezleri Türkiye’de bulunmayan kurumlardan elde ettikleri iĢtirak kazançları 28.2.2010 tarihine kadar Türkiye’ye transfer edilmesi kaydıyla gelir veya kurumlar vergisinden müstesna tutulmuĢtur. Buna ek olarak anılan Kanun’da tam mükellefiyete tabi gerçek kiĢiler ile kurumların kanuni ve iĢ merkezi Türkiye’de bulunmayan kurumların 1.11.2009 ile 31.12.2009 tarihleri arasında tasfiyesinden doğan kazançları 31.12.2009 tarihine kadar Türkiye’ye transfer edilmiĢ olması kaydıyla gelir ve kurumlar vergisinden müstesna olduğu düzenlenmiĢtir. 14. 6009 sayılı Kanun212 Türkiye’de kurulu borsalarda gerçekleĢtirilen vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmelerine iliĢkin muamelelere banka ve sigorta muameleleri vergisi istisnası getirilmiĢtir. GVK’nın geçici 67’nci maddesinin (1) numaralı fıkrasının birinci paragrafında yer alan, dar mükellef gerçek kiĢi ve kurumlar için % 0 olarak belirlenen tevkifat oranı, KVK’nın 2’nci maddesinin birinci fıkrası kapsamındaki mükellefler ile münhasıran menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası aracı getirileri ile değer artıĢ kazançları elde etmek bunlara bağlı hakları kullanmak amacıyla faaliyette bulunan mükelleflerden SPKn’ya göre kurulan yatırım fonları ve yatırım ortaklıklarıyla benzer nitelikte olduğu Maliye Bakanlığınca belirlenenler için geçerli hale getirilmiĢtir. 211 212 10.7.2009 tarih ve 27284 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 1.8.2010 tarih ve 27659 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 84 Ayrıca diğer kanunlarda yer alan harçtan muafiyete iliĢkin hükümlerin ―keĢif harcı‖ ve ―haciz, teslim ve satıĢ harcı‖ bakımından uygulanmayacağı düzenlenmiĢtir. II. GELĠR ÜZERĠNDEN ALINAN VERGĠLERE ĠLĠġKĠN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA DÜZENLEMELERĠ Bu bölümde gelir üzerinden alınan kurumlar vergisi ile gelir vergisine iliĢkin muafiyet ve istisnaların sermaye piyasası kurum ve araçlarıyla ilgili olanları ele alınacaktır. A. KURUMLAR VERGĠSĠ KANUNU (KVK) 1. Yurtiçi ĠĢtirak Kazançları Ġstisnası Ekonomik hayatta bir kurumun baĢka bir kuruma sermaye koymak suretiyle iĢtirak ederek ortak olması sıklıkla karĢılaĢılan bir durumdur. Bu iliĢki ortak sıfatına haiz kurumların portföyündeki hisse senetleri veya ortaklık payları ile ifade edilir. Böyle bir durumda, sahip olduğu sermayesini baĢka bir kuruma koyan, iĢtirak eden kuruma (ana kurum), baĢka kurumun sermayesini kabul eden iĢtirak edilen kuruma (yavru kurum) ve iĢtirak edilen kurumdan elde edilen gelire “iĢtirak kazancı” adı verilir.213 KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (a) bendinin (1) numaralı alt bendi uyarınca kurumların tam mükellefiyete tabi baĢka bir kurumun sermayesine iĢtiraklerden elde ettiği kazançlar (yatırım fonları katılma belgeleri ile yatırım ortaklıkları hisse senetlerinden elde edilen kar paylan hariç) kurumlar vergisinden istisnadır. Madde ile iĢtirak kazançlarına getirilen istisna parantez içinde yer alan hüküm nedeniyle yatırım fonları katılma belgeleri ile yatırım ortaklıkları hisse senetlerinden elde edilen kar paylarını kapsamamaktadır. 213 Doğan ġENYÜZ, Açıklama ve Yorumlu 5520 Sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu, YaklaĢım Yayıncılık, Ankara, 2007, s.165-166. 85 Ġstisnaya konu olan kazanç, kazancın elde edildiği ilk kuruluĢta kurumlar vergisine ve GVK’nın 94/6 maddesine göre vergi kesintisine tabi tutulduğundan kar dağıtım yoluyla intikali sağlanan diğer kurumda mükerrer vergilendirmenin önüne geçilmiĢtir. Söz konusu düzenleme yalnızca tam mükellef kurumun sermayesine katılımlar nedeniyle elde edilecek kazançları kapsamaktadır. Diğer bir deyiĢle, iĢtirak edilen kurumun tam mükellef kurum olması gerekmektedir. Kar payını alan kurumun tam veya dar mükellefiyete tabi olmasının bir önemi yoktur. KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (a) bendinin (2) numaralı alt bendi uyarınca kurumların tam mükellefiyete tabi baĢka bir kurumun karına katılma imkânı veren kurucu senetleri ile diğer intifa senetlerinden elde ettikleri kar payları da iĢtirak kazancı olarak değerlendirilerek kurumlar vergisinden istisna tutulmuĢtur. Fonların katılma belgeleri ve yatırım ortaklıklarının hisse senetlerinden elde ettikleri kar payları ise iĢtirak kazancı olarak değerlendirilmeyecek, kurumlar vergisine tabi tutulacaktır. ĠĢtirak kazançları istisnası uygulamasında iĢtirak süresinin ve oranının herhangi bir etkisi yoktur. 2. Yurt DıĢı ĠĢtirak Kazançları Ġstisnası KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (b) bendi uyarınca kanuni ve iĢ merkezi Türkiye’de bulunmayan anonim ve limited Ģirket niteliğindeki Ģirketlerin sermayesine iĢtirak eden kurumların, bu iĢtiraklerinden elde ettikleri kazançlar aĢağıda sıralanan Ģartları taĢımaları halinde kurumlar vergisinden istisna olacaklardır: —ĠĢtirak payını elinde tutan Ģirketin, yurt dıĢı iĢtirakin ödenmiĢ sermayesinin en az % 10’una sahip olması, 86 —Kazancın elde edildiği tarih itibariyle iĢtirak payının kesintisiz olarak en az bir yıl süreyle elde tutulması, —Yurt dıĢı iĢtirak kazancının kar payı dağıtımına kaynak olan kazançlar üzerinden ödenen vergiler dâhil iĢtirak edilen kurumun faaliyette bulunduğu ülke vergi kanunları uyarınca en az % 15 oranında gelir ve kurumlar vergisi benzeri toplam vergi yükü taĢıması; iĢtirak edilen Ģirketin esas faaliyet konusunun, finansal kiralama dâhil finansman temini veya sigorta hizmetlerinin sunulması ya da menkul kıymet yatırımı olması durumunda, iĢtirak edilen kurumun faaliyette bulunduğu ülke vergi kanunları uyarınca en az Türkiye’de uygulanan kurumlar vergisi oranında gelir ve kurumlar vergisi benzeri toplam vergi yükü taĢıması, —ĠĢtirak kazancının, elde edildiği hesap dönemine iliĢkin kurumlar vergisi beyannamesinin verilmesi gereken tarihe kadar Türkiye’ye transfer edilmesi. Buna göre % 10 iĢtirak koĢulunun bütün yıl boyunca devam ettirilmiĢ olması bir zorunluluktur. Rüçhan hakkı kullanılmak suretiyle veya yurt dıĢı iĢtirakin iç kaynaklarından yapılan sermaye artırımları nedeniyle elde edilen iĢtirak payları için bir yıllık süre, sahip olunan eski hisse senedinin iktisap tarihi esas alınarak belirlenecektir. Ġstisnadan yararlanılabilmesi için getirilen diğer bir koĢul, söz konusu iĢtirak kazançlarının doğduğu ülke kanunları uyarınca en az %15 oranında gelir ve kurumlar vergisi benzeri bir vergi yükü taĢıması gerektiğidir. Oran kıstası, iade, mahsup gibi indirimler uygulandığında, karĢılaĢtırılabilir olma özelliğini zaman zaman yitirebilmekte, ilk belirtilen oran indirim iĢlemleri sonrası kalan oran çok farklı olabilmektedir. Bu nedenle, kıyaslama için vergi yükü kıstası esas alınmıĢtır. Vergi yükü kıstası her tür indirim sonrası kalan nihai olarak ödenen vergi tutarını esas aldığı için karĢılaĢtırılabilir niteliktedir. Öte yandan, iĢtirak edilen Ģirketin esas faaliyet konusunun, finansal kiralama dâhil finansman temini ve sigorta hizmetlerinin sunulması ya da menkul kıymet yatırımı olması durumunda, yukarıda belirtilen % 15 vergi yükü yerine iĢtirak edilen kurumun faaliyette bulunduğu ülke vergi 87 kanunları uyarınca en az Türkiye’de uygulanan kurumlar vergisi oranında gelir ve kurumlar vergisi benzeri bir vergi yükü taĢıması Ģartı aranacaktır. Kar dağıtımına kaynak olan kazançlar üzerinden ödenen vergiler, bu vergi yükünün hesabında dikkate alınacaktır. Son olarak söz konusu iĢtirak kazançlarının elde edildiği vergilendirme dönemine iliĢkin yıllık kurumlar vergisi beyannamesinin verilmesi gereken tarihe kadar Türkiye’ye transfer edilmesi gerekmektedir. Söz konusu tarihten sonra yapılan transferler her hangi bir vergilendirme döneminde istisna imkânı sağlamaz. Bu bentte belirtilen istisnadan yararlanabilmek için, iĢtirak edilen kurumun kanuni ve iĢ merkezinin her ikisinin de Türkiye’de olmaması, Türkiye’de tam mükellef olarak vergilendirilmemesi gerekmektedir. Ġstisnadan yararlanabilmenin bir diğer koĢulu, iĢtirak edilen yurt dıĢındaki kurumun anonim veya limited Ģirket niteliğinde olmasıdır. KVK çerçevesinde kurum olarak nitelendirilmekle beraber anonim veya limited Ģirket niteliğinde olmayan kurumlardan elde edilecek iĢtirak kazançlarının bu istisnadan yararlanması mümkün olmayacaktır. Ancak, yurt dıĢındaki, inĢaat, onarım, montaj iĢleri ve teknik hizmetlerin yapılabilmesi için ilgili ülke mevzuatına göre ayrı bir Ģirket kurulmasının zorunlu olduğu durumlarda, özel amaç için kurulduğunun ana sözleĢmelerinde belirtilmesi ve fiilen bu amaç dıĢında faaliyetinin bulunmaması Ģartıyla, söz konusu Ģirketlere iĢtirak edilmesinden elde edilen kazançlar için yukarıda sayılan Ģartlar aranmaz. Bir baĢka ifadeyle bu Ģirketler yukarıda sıralanan Ģartları taĢımasalar bile kanuni ve iĢ merkezi Türkiye’de bulunmayan anonim ve limited Ģirket niteliğindeki Ģirketlere iĢtirakten kaynaklanan iĢtirak kazançları kurumlar vergisinden istisnadır. Burada, zorunluluklardan dolayı Ģube ya da yurt dıĢında bulunan iĢ yeri çerçevesinde yapılamayan faaliyetler için söz konusu koĢullar kaldırılmıĢtır. 88 Ġstisna ile esas olarak yurt dıĢı iĢtiraklerden elde edilen kar paylarıyla ilgili olarak ortaya çıkan aĢırı ekonomik çifte vergilemenin ortadan kaldırılması amaçlanmıĢtır.214 AB’ye üye ülkelerin iç hukuklarında da genellikle, AB üyesi ülke Ģirketinin bir baĢka ülkede ortak olduğu Ģirketin yavru Ģirket olarak kabul edilebilmesi için ana Ģirketin ortaklık payı en az % 10 olarak uygulanmaktadır. 215 KVK’nın 5’inci maddesinde ayrıca vergi yükünün nasıl belirleneceği açıklığa kavuĢturulmuĢtur. Buna göre, kanuni veya iĢ merkezinin bulunduğu ülkede ilgili dönemde tahakkuk eden toplam gelir ve kurumlar vergisi benzeri verginin, bu dönemde elde edilen toplam dağıtılabilir kurum kazancı ile tahakkuk eden kurumlar vergisi toplamına oranlanması suretiyle tespit edilecektir. Kanun gerekçesinde, vergi yükü hesaplanırken kurumlar vergisi düĢtükten sonra kalan toplam dağıtılabilir kurum kazancının tespit edilmesi gerektiği belirtilmiĢtir. ĠĢletmede bulunan ancak karĢılık olarak veya yedek akçe olarak ayrılan kazanç tutarları da dağıtılabilir karın bir unsuru olarak kabul edilecektir. Buna karĢılık, bulunduğu ülke mevzuatı uyarınca vergiye tabi kazancın tespitinde gider olarak kabul edilmeyen ancak fiilen yapılmıĢ olan gerçek mahiyetteki giderler nedeniyle dağıtılabilir kazançta azalmaya yol açan unsurlar, dağıtılabilir kurum kazancının tespitinde dikkate alınabilecektir. 5811 sayılı Kanun’un geçici 1’inci maddesi ile tam mükellefiyete tabi kurumların kanuni ve iĢ merkezleri Türkiye’de bulunmayan kurumlardan elde ettikleri iĢtirak kazançları 30.4.2009 tarihine kadar elde edilenler de dâhil olmak üzere bu Kanun’un yürürlüğe girdiği tarihten itibaren 31.5.2009 tarihine kadar Türkiye’ye transfer edilmesi kaydıyla kurumlar vergisinden müstesna kılınmıĢtır. Anılan Kanun’a 5917 sayılı Kanun’la eklenen geçici 3’üncü madde ile tam mükellefiyete tabi gerçek kiĢiler ile kurumların 1.5.2009 ile 31.12.2009 tarihleri arasında kanuni ve iĢ merkezleri Türkiye’de bulunmayan kurumlar214 215 Recep BIYIK, Aydın KIRATLI, Vergi Teşvikleri ve Korumaları, 3.Baskı, YaklaĢım Yayıncılık, Ankara, 2006, s.73. Nurettin BĠLĠCĠ, Avrupa Birliği-Türkiye İlişkileri, Seçkin, Ankara, 2007, s.256. 89 dan elde ettikleri iĢtirak kazançları 28.2.2010 tarihine kadar Türkiye’ye transfer edilmesi kaydıyla kurumlar vergisinden müstesna kılınmıĢtır. Dolayısıyla, 5811 sayılı Kanun kapsamındaki yurt dıĢı iĢtirak kazançları KVK’da düzenlenen Ģartlara tabi olmaksızın kurumlar vergisinden istisnadır. 3. Yurt dıĢı iĢtirak hisselerinin elden çıkarılmasından kaynaklanan kazanç istisnası Kurumların aktiflerinde bulunan iĢtirak hisselerinin satılarak finansal kaynakların iĢletmeye kazandırılması, böylelikle sağlanan kaynakların ticari faaliyetlerinde kullanılması ve dolayısıyla borçlanma yoluna gidilmeden öz kaynaklara dayanan mali yapılarının sağlamlaĢtırılması amaçlanmıĢtır. 216 KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (c) bendi uyarınca; kazancın elde edildiği tarih itibariyle aralıksız en az bir yıl süreyle nakit varlıklar dıĢında kalan aktif toplamının % 75 veya daha fazlası, kanuni veya iĢ merkezi Türkiye’de bulunmayan anonim veya limited Ģirket niteliğindeki Ģirketlerin her birinin sermayesine en az % 10 oranında iĢtirakten oluĢan tam mükellefiyete tabi anonim Ģirketlerin, en az iki tam yıl süreyle aktiflerinde yer alan yurt dıĢı iĢtirak hisselerinin elden çıkarılmasından doğan kurum kazançları kurumlar vergisinden istisnadır. Tam mükellefiyete tabi anonim Ģirketlerin bu bent uyarınca yararlanacağı iĢtirak hisselerinin satıĢ kazancı istisnası için, söz konusu iĢtirak hisselerinin iki tam yıl (730) gün iĢletme aktifinde kayıtlı olması gerekir. Bu bentte yer alan anonim Ģirket, kazancın elde edildiği tarih itibariyle devamlı olarak en az bir yıl süreyle nakit ve benzeri varlıklar dıĢında kalan aktif toplamının % 75 veya daha fazlası kanuni veya iĢ merkezi Türkiye’de bulunmayan anonim veya limited Ģirket niteliğindeki Ģirketlerin sermayesine 216 ġENYÜZ, a.g.e., s.170. 90 en az % 10 oranında iĢtirakten oluĢan tam mükellef anonim Ģirketleri ifade etmekte olup, belirtilen Ģartları taĢımayan kurumların bu istisnadan yararlanması mümkün değildir. KVK’nın 30’uncu maddesinin 4’üncü fıkrasında, KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (c) bendinde belirtilen istisna kazançlar üzerinden yapılması gereken vergi kesintisiyle ilgili olarak da bir düzenleme yapılmıĢ, istisna edilen bu kazanç üzerinden anonim veya limited Ģirket niteliğindeki Ģirketlere dağıtılan kar payları üzerinden yapılacak kesinti oranının, maddenin 3’üncü fıkrasında yer alan oranın yarısını aĢamayacağı kurala bağlanmıĢtır. Maddenin anılan 3’üncü fıkrasında ise tam mükellef kurumlar tarafından, Türkiye’de bir iĢ yeri veya daimi temsilci aracılığıyla kar payı elde edenler hariç olmak üzere dar mükellef kurumlara veya kurumlar vergisinden muaf olan dar mükelleflere dağıtılan ve GVK’nın 75’inci maddesinin (1), (2) ve (3) numaralı bentlerinde sayılan kar paylarından yapılacak vergi kesintisi oranı düzenlenmiĢtir. 5811 sayılı Kanun’un geçici 1’inci maddesi ile tam mükellefiyete tabi kurumların kanuni ve iĢ merkezleri Türkiye’de bulunmayan kurumlara iliĢkin iĢtirak hisselerinin satıĢından doğan kazançları 30.4.2009 tarihine kadar elde edilenler de dâhil olmak üzere bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren 31.5.2009 tarihine kadar Türkiye’ye transfer edilmesi kaydıyla kurumlar vergisinden müstesna kılınmıĢtır. Aynı Kanuna 5917 sayılı Kanun’la eklenen geçici 3’üncü madde ile tam mükellefiyete tabi gerçek kiĢiler ile kurumların 1.5.2009 ile 31.12.2009 tarihleri arasında kanuni ve iĢ merkezleri Türkiye’de bulunmayan kurumlara iliĢkin iĢtirak hisselerinin satıĢından doğan kazançları 28.2.2010 tarihine kadar Türkiye’ye transfer edilmesi kaydıyla kurumlar vergisinden müstesna tutulmuĢtur. Bu itibarla, 5811 sayılı Kanun kapsamındaki yurt dıĢı iĢtirak hissesi satıĢ kazançlarına KVK’da düzenlenen Ģartlara tabi olmaksızın kurumlar vergisi istisnası sağlanmıĢtır. 91 ġirketlerin iĢtirak hisselerini satıĢtan doğan kazançlarını sermayeye ilave etmeleri durumunda kurumlar vergisinden müstesna tutulmaları, Ģirketlerin öz kaynak oranlarının ve halka açılmalarının artmasına yol açacaktır.217 Bu durum doğal olarak sermaye piyasalarının geliĢmesine katkı sağlayacaktır. 4. Emisyon Primi Ġstisnası KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (ç) maddesi uyarınca anonim Ģirketlerin kuruluĢlarında veya sermayelerini artırdıkları sırada çıkardıkları payların bedelinin itibari değeri aĢan kısmı kurumlar vergisinden istisnadır. Anonim Ģirketlerin kuruluĢlarında veya sermaye artırımlarında ihraç ettikleri hisse senetlerinin nominal bedeli ile satıĢ bedeli arasındaki farka emisyon primi denir. Emisyon primi istisnasından faydalanmak için ihraç edilen hisse senedinin borsaya kayıtlı olması gerekmez.218 TTK’nın 286’ncı maddesi uyarınca hisse senetlerinin itibari kıymetlerinden yüksek bir bedelle çıkarılması mümkün olup bu hususta ana sözleĢmede bir hüküm bulunması ya da genel kurul tarafından karar alınması gerekir. SPKn’nun 12’nci maddesinin 5’inci fıkrası uyarınca kayıtlı sermayeli anonim ortaklıklarda itibari değerinin üzerinde hisse senedi çıkarılması konusunda ana sözleĢme ile yönetim kurulu yetkili kılınabilir. Emisyon primi olarak nitelendirilen kazançların yedek akçe niteliğinde olması sebebiyle, ortaklara kar payı olarak dağıtılması fiilen mümkün değildir. Bu yüzden GVK’nın 94/6-b-i maddesi gereğince gelir vergisi kesintisi yapılması olanaksızdır. Dolayısıyla emisyon primleri vergi yüküne maruz kalmamaktadır. GVK’nın 94/6 maddesi gereğince karın sermayeye ilave edilmesi kar dağıtımı sayılmaz. Bu hüküm uyarınca emisyon primi olarak adlandırılan sermayeye eklenerek ortaklara bedelsiz hisse senedi verilmesi, ortaklara kar dağıtımı sayılmayacaktır. Kar dağıtımı sayılmaması nedeniyle verilen hisse 217 218 Selami ġENGÜL, "Yeni Vergi Tasarısı ve Sermaye Piyasası" Vergi Dünyası, S:200, Nisan 1998, s.204. A.Naci ARIKAN, "Halka Açılmanın Vergisel Avantajları II", Yaklaşım, S:88, Nisan 2000, s.152. 92 senetleri tutarı üzerinden gelir vergisi kesintisi yapılmayacaktır Bu yüzden emisyon primleri bu iĢlem sonucunda vergi yükü ile karĢılaĢmayacaklardır.219 Gelir niteliği tartıĢmalı olan ve dağıtımı mümkün olmayan emisyon primleri ekonomik nedenlerle vergiden istisna tutulmuĢtur.220 Emisyon primli ihraç yoluyla Ģirketler özkaynaklarını artırmakta dolayısıyla Ģirketin mali bünyesi güçlenmektedir. Emisyon primi istisnası Ģirketlerin sermaye artırımında emisyon primli hisse senedi ihracı yoluyla sermayenin yanında ilave özkaynak temin etmesini özendiren bir uygulamadır. Emisyon primli hisse senedi ihracı nedeniyle elde edilen kazançların kurumlar vergisinden istisna edilmesi sermaye piyasalarını teĢvik edici niteliktedir. 5. Yatırım Fon ve Ortaklıklarının Portföy ĠĢletmeciliği Kazançları KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (d) bendi uyarınca Türkiye’de kurulu; —Menkul kıymetler yatırım fonları veya ortaklıklarının portföy iĢletmeciliğinden doğan kazançları,221 —Portföyü Türkiye’de Kurulu borsalarda iĢlem gören altın ve kıymetli madenlere dayalı yatırım fonları veya ortaklıklarının portföy iĢletmeciliğinden doğan kazançları, —GiriĢim sermayesi yatırım fonları veya ortaklıklarının kazançları, —Gayrimenkul yatırım fonları veya ortaklıklarının kazançları, —Emeklilik yatırım fonlarının kazançları, 219 220 221 Zihni KARTAL, "Halka Açılmanın Dayanılmaz Çekiciliği: Vergisel Avantajlar", Vergi Dünyası, S: 231, Kasım 2000, s.78. BIYIK/KIRATLI, a.g.e., s.73. 5422 sayılı (eski) KVK’’nun 8’inci maddesinin 1’inci fıkrasının 4’numaralı bendinin (a) alt bendi uyarınca; bu istisna portföyünün en az % 25’i hisse senetlerinden oluĢan menkul kıymetler yatırım fonları (döviz yatırım fonları hariç) ile aynı nitelikteki menkul kıymetler yatırım ortaklıklarının portföy iĢletmeciliğinden doğan kazançlarına tanınmıĢtır. 93 —Konut finansmanı fonları ile varlık finansman fonlarının kazançları kurumlar vergisinden istisnadır. KVK’nın 2’nci maddesinin 1’inci fıkrasında, SPK’nın düzenleme ve denetimine tabi fonlar ile aynı nitelikteki yabancı fonların sermaye Ģirketi sayılacağı hükme bağlanmıĢtır. Buna göre yatırım fonları tüzel kiĢilikleri olmamakla birlikte, sermaye Ģirketi olarak kurumlar vergisi mükellefidir. Yatırım ortaklıkları ise anonim Ģirket Ģeklinde kurulduklarından sermaye Ģirketi dolayısıyla da kurumlar vergisi mükellefidirler. Sermaye piyasasının geliĢimini teĢvik amacıyla gerçekleĢtirilen vergisel düzenlemelerden birisi de yatırım fon ve ortaklıklarının portföy iĢletmeciliğinden elde ettiği gelirlerin kurumlar vergisinden muaf olmalarıdır. Yatırım fonu ve yatırım ortaklıklarının kurumlar vergisinden istisna edilmelerinin en önemli sebeplerinden biri, bu kurumsal yatırımcılar vasıtasıyla, menkul kıymet arzını ve talebini teĢvik etmektir. Fon ve ortaklıklar katılma belgesi ve hisse senedi ihraç ederek menkul kıymet arzını artırıcı etki meydana getirirler. Bunun yanında portföy iĢletmeciliği yaptıklarından, mevcut ve ihraç edilecek menkul kıymetlere talebi artırdıklarından, menkul kıymet ihracını ve halka arzı teĢvik etmiĢ olurlar.222 Türkiye’de kurulu menkul kıymetler yatırım fonları ile aynı nitelikteki menkul kıymetler yatırım ortaklıklarının portföy iĢletmeciliğinden doğan kazançları, portföy içeriği herhangi bir sınırlamaya tabi tutulmaksızın kurumlar vergisinden istisna edilmiĢtir. Türkiye’de kurulu giriĢim sermayesi yatırım fonları veya ortaklıklarının kazançları, gayrimenkul yatırım fonları veya ortaklıklarının kazançları, emeklilik yatırım fonlarının kazançları ve konut finansmanı fonları ile varlık finansmanı fonlarının portföy iĢletmeciliğinden doğan kazançları da kurumlar vergisinden istisna edilmektedir. 222 Selami ġENGÜL, Sermaye Piyasasında Vergilendirme, Ġmaj Yayıncılık, Ekim 2002, s.122. 94 Anılan madde ile menkul kıymetler yatırım fon ve ortaklıkları ile portföyü Türkiye’de kurulu borsalarda iĢlem gören altın ve kıymetli madenlere dayalı yatırım fonları veya ortaklıklarının223 sadece portföy iĢletmeciliğinden elde etmiĢ oldukları kazançlar kurumlar vergisinden istisna olmakla birlikte, bunların dıĢında kalan diğer yatırım fon ve ortaklıklarının ise tüm kazançları istisna kapsamına dâhil edilmiĢtir. Kanun gerekçesinde bu istisnaların söz konusu kuruluĢların geliĢmesinin sağlanması amacıyla getirildiği belirtilmiĢtir. KVK’nın 15’inci maddesinin üçüncü fıkrasında emeklilik yatırım fonlarının kazançları hariç olmak üzere, KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (d) bendinde yazılı kazançlardan, dağıtılsın veya dağıtılmasın, kurum bünyesinde % 15 oranında224 vergi kesintisi yapılması öngörülmüĢtür. KVK’nın geçici 1’inci maddesinin 1’inci fıkrasına göre, bu kazançlar üzerinden GVK’nın 94’üncü maddesi uyarınca ayrıca stopaj yapılmamaktadır. Bu düzenleme, bireysel emeklilik sistemi için oldukça önemli bir vergi avantajıdır. Bu düzenleme ile emeklilik yatırım fonlarının portföy iĢletmeciliğinden sağlayacakları gelirler vergilendirilmemekte ve bu sayede diğer kurumlara kıyasla önemli, bir avantaj ortaya çıkmaktadır. Türkiye’de sermaye piyasasının önemli sorunlarından birinin kurumsal yatırımcı yetersizliği olduğu dikkate alındığında bireysel emeklilik yatırım fonlarının kazançlarına sağlanan kurumlar vergisi istisnası ve bu kazançlardan gelir vergisi kesintisi yapılmaması sermaye piyasasının geliĢimi açısından taĢıdığı önem tartıĢmasızdır. 223 224 1 Seri Nolu Kurumlar Vergisi Genel Tebliği uyarınca; fon portföyünün en az % 51’ini devamlı olarak Türkiye’de kurulu borsalarda iĢlem gören altın ile altına dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırmıĢ fon ve ortaklıklar “Altın fonu veya ortaklığı”, Türkiye’de kurulu borsalarda iĢlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırmıĢ fon ve ortaklıklar ise “Kıymetli madenler fonu veya ortaklığı” olarak kabul edilmiĢtir. Bu oran 3.2.2009 tarih ve 27130 sayılı RG’de yayımlanan 2009/14594 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile % 0 olarak belirlenmiĢtir. 95 Öte yandan, menkul kıymetler yatırım fon ve ortaklıkları, kurumlar vergisinden müstesna tutulan portföy iĢletmeciliği kazançları üzerinden, GVK’nın geçici 67’nci maddesine göre, bu kazançların dağıtılıp dağıtılmadığına bakılmaksızın gelir vergisi tevkifatı yapmakla yükümlüdürler. GVK’nın geçici 67’nci maddesi uyarınca stopaja tabi tutulmuĢ olan bu kazançlar üzerinden KVK’nın 15’inci maddesi çerçevesinde ayrıca stopaj yapılmamaktadır. KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (d) bendiyle, Türkiye’de kurulu fon ve ortaklıkların kazançları veya portföy iĢletmeciliğinden elde ettikleri kazançları kurumlar vergisinden müstesna tutulurken, yabancı fon ve ortaklıkların kazançlarıyla ilgili bir istisnaya yer verilmemiĢtir. Bu çerçevede Türkiye’de faaliyette bulunan fon ve ortaklıkların burada elde ettikleri kazançları kurumlar vergisine tabidir ve bunların yararlanabilecekleri bir istisna bulunmamaktadır. Yabancı fon ve ortaklıkların kazançları esas olarak GVK’nın geçici 67’nci maddesi çerçevesinde stopaj yoluyla nihai olarak vergilendirilmekte ve beyan konusu olmamaktadır. 6. ĠĢtirak Hisseleri, Kurucu Senetleri, Ġntifa Senetleri ve Rüçhan Haklarının SatıĢından Doğan Kazanç Ġstisnası KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (e) bendi hükmü uyarınca; kurumların en az iki tam yıl süreyle aktiflerinde yer alan taĢınmazlar ve iĢtirak hisseleri ile aynı süreyle sahip oldukları kurucu senetleri, intifa senetleri ve rüçhan haklarının satıĢından doğan kazançlarının % 75’lik kısmı belirli koĢullarla kurumlar vergisinden istisnadır. ĠĢtirak hisselerinin satıĢından doğan kazançların, sermayeye eklenmesi koĢuluyla kurumlar vergisinden müstesna tutulmasını öngören düzenleme vergi mevzuatımıza ilk kez 1984 yılında 2970 sayılı Kanunla girmiĢ, geçici madde ile düzenlenen istisna sürekli uzatılarak günümüze kadar devam ettirilmiĢtir. 96 Bu istisnanın amaçları; bağlı değerlerin nakde dönüĢtürülmesi yoluyla finansman sıkıntılarının giderilmesi, satıĢla sağlanan kaynakların ticari faaliyetlerde kullanılarak faaliyetlerin öz kaynaklarla devam ettirilebilmesi ve mali yapıların güçlendirilebilmesi olarak sayılabilir. 225 Bu hükmü, doğrudan doğruya halka açılmayı ve hisse senedi arzını teĢvik eden bir hüküm olarak değerlendirmek de mümkündür.226 Söz konusu istisnadan bütün kurumların yararlanması mümkündür. Bu düzenleme öncesinde yürürlükte bulunan geçici maddelerde istisna sadece, tam mükellef kurumlar ile kooperatiflerle sınırlı olarak uygulanırken, bu sınırlı uygulamaya 5422 sayılı KVK’nın 8’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (12) numaralı bendinde yapılan düzenleme ile son verilmiĢ dar mükellef kurumlar ile sermaye Ģirketleri dıĢındaki kurumların da bu istisnadan yararlanmaları mümkün hale getirilmiĢtir. Halen yürürlükte bulunan düzenlemede de kurumlar açısından bir sınırlama getirilmemiĢ olup tam veya dar mükellef ayrımı yapılmaksızın tüm kurumlar istisnadan yararlanabilmektedir. Kanun gerekçesinde iĢtirak hisselerinin; anonim Ģirketlerin hisse senetlerinin, limited Ģirketlere ait iĢtirak paylarını, sermayesi paylara bölünmüĢ komandit Ģirketlerin komanditer ortaklarına ait ortaklık paylarını ve iĢ ortaklıkları ile adi ortaklıklara ait ortaklık paylarını ifade edeceği belirtilmiĢtir. Esasen iĢtirak kazancı içerisinde yer alan ve kardan pay alma amacı taĢıyan kurucu senetleri ile intifa senetleri bentte ayrıca sayılmak suretiyle konuya açıklık getirilmiĢtir. Kurucu senetleri, belirli bir sermaye payını temsil etmeksizin Ģirket ana sözleĢmesi hükümleri çerçevesinde Ģirket karına katılma hakkı veren ve kurucu ortaklara verilmek üzere ihraç edilen menkul kıymetlerdir. Ġntifa senetleri ise Ģirket kuruluĢundan sonra, çeĢitli hizmetler karĢılığı verilen, kara katılma hakkı veren ve kurucu senetlerinde olduğu gibi sermaye payını temsil etme225 226 Recep BIYIK, Aydın KIRATLI, ĠĢtirak Hisseleri veya Gayrimenkullerin SatıĢından veya Üretim Tesislerinin Yeni Kurulacak ġirketlere Ayni Sermaye Olarak Konulmasından Doğan Kazançlarda Ġstisna, Yaklaşım, S:98, ġubat 2001 sayısı eki, s,9. ġENGÜL a.g.e.,s.119. 97 yen menkul kıymetlerdir. Belirli bir sermaye payını temsil etmemesi nedeniyle “iĢtirak hissesi” tanımı kapsamına girip girmediği tereddüt konusu olan kurucu senetleri ile intifa senetleri maddede ayrıca sayılarak konuya açıklık getirilmiĢtir. Rüçhan hakkı, anonim ve eshamlı komandit Ģirketlerin bedelli sermaye artırımlarına mevcut ortakların öncelikli olarak katılma haklarıdır. Anonim Ģirketler ve eshamlı komandit Ģirketlerin sermaye artırımı gerçekleĢtirmeleri durumunda, bu Ģirketlerin hisse senetlerini aktifinde bulunduran kurumlar, bedelli veya bedelsiz olarak yapılan bu sermaye artırımına katılabilecekleri gibi yeni hisse senedi öncelikli alma (rüçhan hakkı) kuponlarını baĢkalarına da satabilmektedirler. Rüçhan hakkı kuponu yeni pay alma hakkını ifade eden ve tahsil hakkı veren bir belge niteliğiyle hisse senetlerinden, ayrı dolaĢıma girebilir. Rüçhan hakkı sahibi bir kurum rüçhan hakkını ifade eden yeni hisse senedi pay alma kuponlarını baĢkalarına da satarak bir kazanç elde edebilir. Yani, yeni hisse senedi alınmasından vazgeçerek sahip olunan yeni pay alma kuponları baĢkalarına satılır. ĠĢte hisse senedi alma hakkının satılması suretiyle elde edilen bu Ģekildeki kazanç belirli Ģartlarla vergiden istisna edilmiĢtir.227 Rüçhan hakkının kullanılması suretiyle elde edilen ortaklık paylarının satıĢı ile rüçhan hakkının satıĢı arasında bir nitelik farkı bulunmamaktadır. Uygulamada karĢılaĢılan tereddütler daha önce tebliğ düzenlemeleriyle 228 giderilirken bu kez KVK’nın 5’inci maddesinin birinci fıkrasının (e) bendinde bu husus açıkça hükme bağlanarak olası duraksama ve tereddütler yoruma ihtiyaç bırakılmadan önlenmiĢtir. 227 228 ġENYÜZ, a.g.e., s.177. 26 Seri Nolu Kurumlar Vergisi Genel Tebliğinde, pay sahipliği sıfatına bağlı kanuni yeni pay alma hakkının (rüçhan hakkının) satıĢından elde edilen kazancın KVK’’nun geçici 10’uncu maddesindeki istisnadan yararlandırılması maddenin getiriliĢ amacına uygun bulunmuĢ ve maddedeki istisnadan yararlanacağı belirtilmiĢtir. 98 Kurumların rüçhan hakkı kuponlarının satıĢından elde edilen kazançlarının da kurumlar vergisine tabi bulunmaması, nakit sıkıĢıklığı nedeniyle sermaye artırımına katılamayan hisse senedi sahiplerinin baĢkaları tarafından satın alınmasına imkân vererek sermaye artırım sürecinin tamamlanmasına olanak sağlar.229 Sermaye Piyasası Kanunu’na göre kurulan yatırım fonları katılma belgeleri iĢtirak hisseleri olarak kabul edilmemektedir. Ġstisnanın uygulanabilmesinin temel koĢulu, taĢınmazlar ve iĢtirak hisseleri ile kurucu senetleri, intifa senetleri ve rüçhan haklarının en az iki tam yıl (730 gün) süreyle kurumun aktifinde yer alması ve bu değerlerin satıĢından elde edilecek kazancın, istisnadan yararlanan kısmının beĢ yıl süreyle pasifte özel bir fon hesabında tutulmasıdır. Söz konusu aktif kalemlerin para karĢılığı olmaksızın devir ve temliki, takası gibi iĢlemler istisna kapsamına girmemektedir. Ancak bu tür kıymetlerin mevcut borçlar karĢılığında rızaen veya icra yoluyla devredilmesi iĢlemleri ile kamulaĢtırma iĢlemleri, kurumların finansman olanaklarını artıracağından istisna uygulaması kapsamında bulunmaktadır. Bu istisna, satıĢın yapıldığı dönemde uygulanır ve satıĢ kazancının istisnadan yararlanan kısmı satıĢın yapıldığı yılı izleyen beĢinci yılın sonuna kadar pasifte özel bir fon hesabında tutulur. Ancak satıĢ bedelinin, satıĢın yapıldığı yılı izleyen ikinci takvim yılının sonuna kadar tahsil edilmesi Ģarttır. Bu süre içinde tahsil edilmeyen veya beĢ yıl içinde özel fon hesabından baĢka bir hesaba (sermayeye ilave hariç) nakledilen, iĢletmeden çekilen, dar mükellef kurumlarca ana merkeze aktarılan kazanç kısmı için, uygulanan istisna dolayısıyla zamanında tahakkuk ettirilemeyen vergiler ziyaa uğratılmıĢ sayılır. Aynı süre içinde iĢletmenin tasfiyesi (devir ve bölünmeler hariç) halinde de bu hüküm uygulanacaktır. 229 ġENGÜL, a.g.e., s.33-34. 99 Bedelsiz olarak veya rüçhan hakkı kullanılmak suretiyle itibari değeriyle elde edilen hisse senetlerinin elde edilme tarihi olarak sahip olunan eski hisse senetlerinin elde edilme tarihi esas alınır. Devir veya bölünme suretiyle devralınan taĢınmazlar, iĢtirak hisseleri, kurucu senetleri ve intifa senetleri ile rüçhan haklarının satıĢında iki yıllık sürenin hesabında, devir olunan veya bölünen kurumda geçen süreler de dikkate alınır. Ġstisna uygulaması esas itibariyle bütün kurumlar açısından geçerlidir. Ancak esas faaliyeti, menkul kıymet veya taĢınmaz ticareti ve kiralanması olan kurumların bu amaçla bir baĢka ifadeyle ticari faaliyet çerçevesinde iktisap ettikleri ve ellerinde bulundurdukları kıymetlerin satıĢından elde ettikleri kazançlar istisna kapsamı dıĢındadır. Kanun gerekçesinde istisnanın temel amacının kurumların mali yapılarının güçlendirilmesinin teĢviki olduğu, ekonomik açıdan firmalara ilave imkân sağlamayan iĢlemlerin istisna kapsamı dıĢında kalacağı, bu bağlamda kurumların yönetimini etkileyecek Ģekilde birbiriyle iliĢkili kiĢi veya kurumlar ya da aynı gruba dâhil Ģirketler arasında yapılacak taĢınmaz ve iĢtirak hissesi satıĢlarından fiktif olarak elde edilecek kazançlara istisna uygulanmasının söz konusu olmayacağı vurgulanmıĢtır. Aynı Ģekilde, elden çıkarılan taĢınmaz veya iĢtirak hissesinden sağlanan likiditenin yine atıl hale dönüĢmesine neden olacak Ģekilde fonksiyonel olarak benzer sabit kıymetlere kanalize edilmesi durumu, istisna uygulaması ile sağlanması öngörülen amaca uygun düĢmeyecektir. VUK’un 3’üncü maddesinde, vergi kanunlarının lafzı ve ruhu ile hüküm ifade ettiği, lafzın açık olmadığı hallerde hükümlerin, konuluĢundaki amaç, kanun yapısındaki yeri ve diğer maddelerle olan bağlantısının göz önünde tutularak uygulanacağı hükmü yer almaktadır. 100 VUK’un bu düzenlemesi bütün vergi mevzuatı ile ilgili genel bir düzenleme olmasına rağmen, belki uygulamada hükümlerin amaçlarının ön plana çıktığı ender düzenlemelerden biri, taĢınmaz ve iĢtirak hissesi satıĢından elde edilen kazançlarla ilgili istisna maddesidir. Ġstisnanın uygulanmaya baĢladığı günden bu güne, istisna ile ilgili çok sayıda tartıĢma ve ihtilafların hareket noktasını da çoğu zaman uygulamanın, düzenlemenin amacına uygun olup olmadığı oluĢturmuĢtur. Birçok yargı kararında da istisnanın amacının ön plana çıktığı ve kararlarda “amaç dıĢı iĢlem” kavramının sıkça kullanıldığı görülmektedir.230 Nitekim DanıĢtay bir kararında;231 aynı gruba dâhil Ģirketlerin, ellerindeki iĢtirak hisselerini satmıĢ ve bedelini fiktif olarak almıĢ göstermek suretiyle sağladıkları değer artıĢı ile sermayelerini artırmaları halinde, kanunda öngörülen Ģekli Ģartlar yerine getirilmiĢ olsa dahi anılan istisnadan yararlanmasını hukuka uygun bulmamıĢtır. Finansmanını geniĢ ölçüde yabancı kaynaklara dayandırmıĢ olan Ģirketlerin, yüksek faiz hadleri ve artan öz kaynak açıkları sonucu kar edemedikleri, oto finansman imkânı bulamadıkları ve borç ödeme gücü kazanamadıkları, temettü dağıtamadıklarından ortakların ilgisini kaybettikleri ve sermaye piyasasının geliĢmesini olumsuz yönde etkiledikleri, sonuçta Devlete ve bankalara olan borçlarını ödeyemedikleri dikkate alındığında bu istisnanın önemi daha iyi anlaĢılır.232 KVK’nın 5’inci maddesinin 3’üncü fıkrasında iĢtirak hisseleri alımıyla ilgili finansman giderleri hariç olmak üzere, kurumların kurumlar vergisinden istisna edilen kazançlarına iliĢkin giderlerinin veya istisna kapsamındaki faaliyetlerinden doğan zararlarının istisna dıĢı kurum kazancından indirilmesinin kabul edilemeyeceği hükme bağlanmıĢtır. Bu hüküm uyarınca iĢtirak hisseleri alımıyla ilgili finansman giderleri istisna dıĢı kurum kazancından indirilebilecektir. Bu indirim imkânı sadece iĢtirak hisseleri alımıyla ilgili finansman giderlerine yönelik olup iĢtirak edinmeyi teĢvik edicidir. 230 231 232 BIYIK/KIRATLI, a.g.e., s.832. DanıĢtay Dördüncü Dairesinin 07.04.1994 tarih ve E.1992/4547, K.1994/2015 sayılı Kararı. BIYIK/KIRATLI, a.g.e.,s.31. 101 Anılan madde hükmü kapsamında; satıĢlarından doğan kazançlar istisna kapsamında sayılan ―taĢınmazlar‖, sermaye piyasası aracı niteliğinde olmamakla birlikte; söz konusu taĢınmazların satıĢından sağlanan kazançların belirlenen Ģartlarda % 75’lik kısmının kurumlar vergisinden istisna edilmiĢ olması sermaye piyasalarının geliĢimine dolaylı katkı sağlayabilecek niteliktedir. Zira, Ģirketlerin mali bünyelerinin güçlendirilmesi, finansman sorunlarının çözümü ve faaliyetlerin öz kaynaklarla finansmanı yoluyla bu Ģirketlere olumlu katkı sağlayacak ve bunun neticesinde sermaye yapısı güçlü Ģirketler ortaya çıkacaktır. Bilhassa, anılan istisnadan yararlanan Ģirketlerin halka açık bir Ģirket ya da aracı kurum, yatırım ortaklığı gibi bir sermaye piyasası kurumu olması halinde, bu istisnanın doğrudan sermaye piyasalarına yönelik bir istisna olarak değerlendirilmesi de mümkün olabilecektir. 7. ĠĢtirak Hisseleri, Kurucu Senetleri, Ġntifa Senetleri ve Rüçhan Haklarının Bankalara veya Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’na Devrinden Sağlanan Kazanç Ġstisnası KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (f) bendi uyarınca; bankalara borçları nedeniyle kanuni takibe alınmıĢ veya TMSF’ye borçlu durumda olan kurumlar ile bunların kefillerinin ve ipotek verenlerin sahip oldukları taĢınmazlar, iĢtirak hisseleri, kurucu senetleri ve intifa senetleri ile rüçhan haklarının bu borçlara karĢılık bankalara veya bu Fona devrinden sağlanan hâsılatın bu borçların tasfiyesinde kullanılan kısmına isabet eden kazançların tamamı vergiden müstesnadır. Kanun gerekçesinde; yapılan düzenleme bankacılık sektöründe yaĢanan krizlerden sonra ortaya çıkan tahsilât ve borç ödeme güçlüklerinin aĢılarak bankaların mali bünyelerinin güçlendirilmesi, batık kredilerin geri dönüĢ olanaklarının geniĢletilmesi ve TMSF’nin elinde bulunan bankalara, dolayısıyla da bu fona ait alacakların tahsilinde çekilen güçlüklerin azaltılmasının hedeflendiği belirtilmiĢtir. Buna göre, banka borçları nedeniyle takibe alınmıĢ veya TMSF’ye borçlu durumda olan kurumlar ile bunların kurum olan kefillerinin, iĢtirak hisseleri, kurucu senetleri ve intifa senetleri ile rüçhan haklarının 102 bu borçlara karĢılık bankalara veya bu Fon’a satıĢından veya diğer Ģekilde devrinden doğan kazançların tamamı kurumlar vergisinden istisna edilmiĢtir. Bu istisnanın uygulanmasında KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (e) bendinde düzenlenen iĢtirak hisseleri, kurucu senetleri, intifa senetleri ve rüçhan haklarının satıĢından doğan kazanç istisnasından farklı olarak söz konusu kıymetlerin iki yıl elde bulundurulması ve kazancın belli bir süreyle özel fon hesabında tutulması Ģartı aranmamaktadır. 8. Bankaların Alacaklarına KarĢılık Edindikleri Kıymetlerin SatıĢ Kazancı Ġstisnası Bankalara borçlu olan kurumlar ile bunların kefillerinin, iĢtirak hisseleri, kurucu senetleri, intifa senetleri ve rüçhan haklarını devirden kaynaklanan kurum kazançları belirli Ģartlarla vergiden istisna edildiği yukarıda belirtilmiĢtir. Ayrıca, KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (f) bendi ile bankaların bu Ģekilde iktisap ettikleri söz konusu kıymetlerin satıĢından doğan kazançlarının % 75’i en az iki yıl elde tutulması ve kazancın belli bir süre özel bir fon hesabında tutulması Ģartı aranmaksızın kurumlar vergisinden istisna tutularak bu kez, bankalara yönelik istisna getirilmiĢtir. Bankalara yönelik getirilen istisna söz konusu kıymetlerin satıĢından elde edilen kazançların tamamına değil % 75’lik kısmı için söz konusudur. Banka ve finans kurumlarının, bu tür iktisaplar dıĢında kalan ve çeĢitli nedenlerle iktisap edilmiĢ olan bu tür kıymetlerinin satıĢında iki tam yıllık elde tutma Ģartı aranacaktır.233 9. YKF Gelirlerine Tanınan Kurumlar Vergisi Ġstisnası KVK’nın 1’inci maddesi uyarınca sermaye Ģirketlerinin kazançları kurumlar vergisine tabidir. KVK’nın 2’nci maddesinin 1’inci fıkrasında; sermaye Ģirketleri 29.6.1956 tarihli ve 6762 sayılı TTK hükümlerine göre kurulmuĢ olan 233 Mehmet Akif ÖZMEN, 5520 sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu Rehberi ve Revizyon, YaklaĢım Yayıncılık, Ankara, 2007, s.160. 103 anonim, limited ve sermayesi paylara bölünmüĢ komandit Ģirketler ile benzer nitelikteki yabancı kurumlar olarak belirtilmiĢ ancak buna ek olarak KVK uygulanmasında SPK’nın düzenleme ve denetimine tabi fonlar ile bu fonlara benzer yabancı fonların sermaye Ģirketi sayılacağı hükme bağlanmıĢtır. Bu itibarla SPK’nın düzenleme ve denetimine tabi fonlar TTK kapsamında sermaye Ģirketi olmasalar bile KVK kapsamında sermaye Ģirketi olarak vergilendirileceklerdir. SPKn’nın 46/A maddesi ile kurulan YKF aynı maddede belirtildiği üzere SPK’nın denetimine tabidir. Ayrıca madde metni incelendiğinde SPK’nın YKF’ye iliĢkin inceleme ve düzenleme yapmaya ve çeĢitli kararlar almaya yetkili olduğu tartıĢmasızdır. SPKn’nın 46/A maddesinin 5’inci fıkrasında YKF gelirleri ve iĢlemlerinin her türlü vergi, resim ve harçtan muaf olduğu hükme bağlanmıĢtır. Buna karĢın, KVK’nın muafiyetleri düzenleyen 4’üncü maddesi ile istisnaları düzenleyen 5’inci maddelerinde YKF’ye ya da bu fonun gelirlerine yönelik bir muafiyet ya da istisna hükmü bulunmamaktadır. KVK’nın 35’inci maddesinde yer alan; “Diğer Kanunlardaki muafiyet istisna ve indirimlere iliĢkin hükümler, kurumlar vergisi bakımından geçersizdir. Kurumlar vergisi ile ilgili muafiyet istisna ve indirimlere iliĢkin hükümler ancak bu Kanun, Gelir Vergisi Kanunu ve Vergi Usul Kanununa hüküm eklenmek veya bu Kanunlarda değiĢiklik yapılmak suretiyle düzenlenir.” hükmü karĢısında YKF SPKn’nın 46/A maddesi ile tanınan istisnanın geçerliliğinin analizi gereklidir. KVK’nın 37’nci maddesinin 1’inci fıkrasının (ç) bendi uyarınca söz konusu 35’inci maddenin yürürlük tarihi 1.1.2007’dir. YKF gelirlerine istisna sağlayan SPKn’nın anılan 46/A maddesi, Anayasa Mahkemesince iptali üzerine 15.12.1999 gün ve 4487 sayılı Kanun’un 23’üncü maddesi ile yeniden düzenlenmiĢtir. 4487 sayılı Kanun’un “Yürürlük” baĢlıklı 30’uncu maddesinde; 23’üncü maddenin yayımı tarihinden geçerli olmak üzere Merkezi Kayıt Kuru- 104 luĢunun kurulmasını takiben Yatırımcıları Koruma Fonuna iliĢkin SPK tarafından yapılacak düzenlemenin yürürlüğe girdiği tarihte yürürlüğe gireceği hükme bağlanmıĢtır. Buna göre YKF SPKn’nın YKF’nin temsil ve idaresi ile görevlendirdiği MKK’nın 21.10.2001 tarihinde kurulması ile faaliyete geçmiĢtir. Dolayısıyla 5520 sayılı KVK’nın 35’inci maddesi hükmü SPKn’nın 46/A maddesi hükmüne göre sonraki tarihli hükümdür. Ancak KVK’nın geçici 1’inci maddesinin 9’uncu fıkrasında, bu Kanunun yürürlüğünden önce kurumlar vergisine iliĢkin olarak baĢka kanunlarda yer alan muafiyet, istisna ve indirimler bakımından 35’inci madde hükmünün uygulanmayacağı kurala bağlanmıĢtır. Bu itibarla söz konusu geçici madde hükmü234 de dikkate alındığında YKF’ye KVK’nın yürürlüğünden önce SPKn’nun 46/A maddesi ile tanınan istisna KVK’nun 35’inci madde hükmünden etkilenmeyecek ve geçerliliğini sürdürecektir. B. GELĠR VERGĠSĠ KANUNU (GVK) GVK uyarınca, sermaye piyasası araçlarından elde edilen kazançların menkul sermaye iradı ya da değer artıĢ kazancı olarak vergilendirilmesi söz konusudur. Ancak Kanunda yer alan çeĢitli düzenlemelerle gerek menkul sermaye iradı gerek değer artıĢ kazancı olarak vergilendirilmesi gereken iratlara iliĢkin çeĢitli muafiyet ve istisna hükümlerine yer verilmiĢtir. 1. Bireysel Emeklilik Sisteminden Emeklilik Hakkı Kazananlar Ġle Zorunlu Nedenlerle Ayrılanlara Yapılan Ödemelerde Ġstisna GVK’nın 22’nci maddesi uyarınca; bireysel emeklilik sisteminden emeklilik hakkı kazananlar ile bu sistemden vefat maluliyet veya tasfiye gibi zorunlu nedenlerle ayrılanlara yapılan ödemelerin % 25’i Türkiye’de kain ve merkezi Türkiye’de bulunan diğer sigorta Ģirketlerinden on yıl süreyle prim ödeyenler ile vefat maluliyet veya tasfiye gibi zorunlu nedenlerle ayrılanlara 234 Anayasa Mahkemesi 28.1.1992 tarih ve E.1992/7, K.1992/2 sayılı Kararı'nda “Yasaların geçici maddeleri ile esas maddeleri arasında çeliĢiklik varsa, özel niteliği nedeniyle, esas maddeden önce uygulanırlar” Ģeklindeki içtihadı ile esas maddeler ve geçici maddeler arasındaki uygulama çatıĢmasında geçici maddelerin uygulama önceliğine sahip olduğunu vurgulamıĢtır. 105 yapılan ödemelerin % 10’u ve tek primli yıllık gelir sigortalarından yapılan ödemelerin tamamı gelir vergisinden müstesnadır. Böylece bireysel emeklilik sistemi ve bu sistemin fon toplama dolayısıyla sermaye piyasalarını geliĢtirme kapasitesi teĢvik edilmektedir. GVK’nın 94’üncü maddesinin 15’inci bendi uyarınca bireysel emeklilik Ģirketlerinden elde edilen menkul sermaye iradı olarak tanımlanmıĢ gelirler gelir vergisi tevkifatına tabidir. Ancak söz konusu gelirlerin GVK’nın 22’nci maddesinde istisna kapsamına dâhil edilenleri için tevkifat yapılmayacaktır. Ayrıca, GVK’nın 86’ncı maddesi uyarınca; 75’inci maddenin 15 numaralı bendi kapsamında tüzel kiĢiliği haiz emekli sandıkları, yardım sandıkları ile emeklilik ve sigorta Ģirketleri tarafından yapılan ödemeler için menkul sermaye iradı olmalarına rağmen yıllık beyanname verilmez, diğer gelirler için beyanname verilmesi halinde bu gelirler beyannameye dâhil edilmez. 2. Kar Payı ve ĠĢtirak Hisselerinden Doğan Kazanç Ġstisnası GVK’nın 22/2 maddesi uyarınca; tam mükellef kurumlardan elde edilen GVK’nın 75’inci maddesinin ikinci fıkrasının (1), (2) ve (3) numaralı bentlerinde yazılı kar paylarının yarısı gelir vergisinden müstesnadır. Ġstisna edilen tutar üzerinden GVK’nın 94’üncü maddesi uyarınca tevkifat yapılır ve tevkif edilen verginin tamamı kar payının yıllık beyanname ile beyan edilmesi durumunda yıllık beyanname üzerinden hesaplanan vergiden mahsup edilir. Ġlgili maddeden de anlaĢılacağı üzere, tam mükellef kurumlardan alınan kar paylarının yarısı 24.4.2003 tarihinden itibaren gelir vergisinden müstesna tutulmuĢ; istisna edilen tutarlar üzerinden de 94’üncü madde uyarınca tevkifat yapılacağı ve tevkif edilen verginin tamamının yani istisna edilen ve edilmeyen toplam tutar üzerinden 94’üncü madde uyarınca yapılan tevkifatın, kar paylarının yıllık beyanname ile beyan edilmesi durumunda yıllık beyanname üzerinden hesaplanan vergiden mahsup edileceği hüküm altına alın- 106 mıĢtır. Menkul sermaye iradı olarak elde edilen bu kar payları brüt tutarının yarısı istisnaya konu edilecektir.235 Bu düzenleme kaldırılan “vergi alacağı” müessesesinin yerine getirilmiĢtir. Tam mükellef kurumlardan gerçek kiĢilerce elde edilen kar payları üzerinden hesaplanan ve gelir vergisinden mahsup edilen vergi alacağı uygulaması yürürlükten kaldırılmıĢ, Alman menĢeli yarım beyan yöntemine bir dönüĢ yapılmıĢ ve tam mükellef kurumlardan elde edilen kar paylarının yarısı gelir vergisinden istisna edilmiĢtir.236 Kar dağıtımını yapan tam mükellef kurumlar, dağıtılan kar payları üzerinden vergi tevkifatı yapacaklar, dağıtılan kar payı üzerinden tevkif edilen verginin tamamı, mükelleflerce beyan edilen gelir vergisinden mahsup edilecek, mahsup edilmemesi durumunda ise mahsup sonrası kalan tutar mükellefe red ve iade edilecektir.237 Gerçek kiĢiler tarafından tam mükellef kurumlardan elde edilen kar paylarının yarısının gelir vergisinden müstesna kılınması sermaye piyasalarını geliĢtirici özellikle tasarruf sahiplerinin hisse senetlerine yatırım yapmasını ve bu senetleri uzun süre elde tutmalarını teĢvik edici mahiyettedir. GVK’nın 22’nci maddesinde yapılan bu düzenlemenin amacı, kurum kazançları üzerindeki vergi yükünü, gelir vergisi tarifesinin en üst dilimine uygulanan orana yaklaĢtırmaktır. Bunun dıĢında istisnanın bir anlamı istisna tutarının da temettü tutarının yarısı olarak tespit edilmesinin bir matematiği yoktur.238 Hisse senedi kar payları GVK’nın geçici 67’nci maddesi kapsamı dıĢında olduğundan tevkifata tabi değildir. GVK’nın 22’nci maddesi hükmü uyarınca, elde edilen kar payının yarısı gelir vergisinden istisna olup, kalan tutar 235 236 237 238 Gelir Vergisi Rehberi, Gelirler Kontrolörleri Derneği Yayını, Ankara, 2005, s.447. Selahattin TUNCER, Kar Paylarının Vergilendirilmesinde “Vergi Alacağı”ndan “Yarım Beyan Yöntemine”, Vergi Dünyası, Eylül 2003, s.4. Cem TEKĠN, Gerçek KiĢiler Tarafından Elde Edilen Kar Paylarının Vergilendirilmesi, Yaklaşım, Mart, 2004, s.154. BIYIK/KIRATLI, a.g.e., s.756-757. 107 GVK’nın 86’ncı maddesinde belirtilen beyan haddini aĢması halinde beyan edilecektir. Beyan edilen tutar üzerinden hesaplanan gelir vergisinden kurum bünyesinde yapılan % 15 oranındaki tevkifatın tamamı mahsup edilecektir.239 Öte yandan, 5811 sayılı Kanun’un geçici 1’inci maddesi uyarınca; tam mükellefiyete tabi gerçek kiĢilerin kanuni ve iĢ merkezleri Türkiye’de bulunmayan kurumlara iliĢkin iĢtirak hisselerinin satıĢından doğan kazançları ile kanuni ve iĢ merkezleri Türkiye’de bulunmayan kurumlardan elde ettikleri iĢtirak kazançları 30.4.2009 tarihine kadar elde edilenler de dâhil olmak üzere bu Kanun’un yürürlüğe girdiği tarihten itibaren 31.5.2009 tarihine kadar Türkiye’ye transfer edilmesi kaydıyla gelir vergisinden müstesna tutulmuĢtur. Aynı Kanun’a 5917 sayılı Kanun’la eklenen geçici 3’üncü madde ile tam mükellefiyete tabi gerçek kiĢilerin 1.5.2009 ile 31.12.2009 tarihleri arasında kanuni ve iĢ merkezleri Türkiye’de bulunmayan kurumlara iliĢkin iĢtirak hisselerinin satıĢından doğan kazançları ile kanuni ve iĢ merkezleri Türkiye’de bulunmayan kurumlardan elde ettikleri iĢtirak kazançları 28.2.2010 tarihine kadar Türkiye’ye transfer edilmesi kaydıyla gelir vergisinden müstesna tutulmuĢtur. Bu itibarla, 5811 sayılı Kanun kapsamındaki yurt dıĢı iĢtirak hissesi satıĢ kazançları ile iĢtirak kazançlarına GVK hükümlerine tabi olmaksızın gelir vergisi istisnası tanınmıĢtır. 3. Ġpoteğe Dayalı Menkul Kıymetlerin Faizlerine ĠliĢkin Ġstisna GVK’nın 75’inci maddesinin 2’nci fıkrasının (5) numaralı bendinde her nevi tahvil ve Hazine bonosu faizleri menkul sermaye iradı olarak tanımlanmıĢtır. Ancak parantez içi hükümde yer alan “ipotek finansmanı kuruluĢları ve konut finansmanı kuruluĢları tarafından ihraç edilen ipoteğe dayalı menkul kıymetler hariç” ibaresi ile sermaye piyasalarına yönelik bir teĢvik bir istisna getirilmiĢtir. Ġpotek finansmanı kuruluĢları ve konut finansmanı kuruluĢları tarafından ihraç edilen ipoteğe dayalı menkul kıymetlerin faizleri menkul ser239 Gelir İdaresi Başkanlığı, GVK Geçici 67. Madde Uygulaması ile İlgili Olarak Gerçek Kişilere Yönelik Vergi Rehberi, Mükellef Hizmetleri Daire BaĢkanlığı, Yayın No: 109, ġubat 2010, s.8. 108 maye iradı olarak sayılmazken aynı madde ile ipotekli sermaye piyasası araçları ve VTMK’den elde edilecek faizler menkul sermaye iradı kapsamında sayılmıĢtır. Aynı bent ile TOKĠ, Kamu Ortaklığı Ġdaresi ve ÖzelleĢtirme Ġdaresince çıkarılan menkul kıymetlerden sağlanan gelirler menkul sermaye iradı olarak tanımlanmıĢ fakat döviz cinsinden yahut dövize, altına veya baĢka bir değere endeksli menkul kıymetlerin itfası sırasında oluĢan değer artıĢlarının irat sayılmayacağı hüküm altına alınmıĢtır. Böylece, döviz cinsinden veya dövize, altına veya baĢka bir değere endeksli menkul kıymetlerde enflasyon sonucu ortaya çıkan değer artıĢları vergilendirilecek irat olmaktan çıkarılmıĢ, bu menkul kıymetlerde vergilendirmenin reel irat üzerinden yapılması sağlanmıĢtır.240 Bu düzenleme döviz ve altına veya baĢka bir değere endeksli menkul kıymetlerin teĢviki yoluyla sermaye piyasalarının geliĢimine olumlu katkı sağlayabilecek bir adımdır. 4. Değer ArtıĢ Kazancı Ġstisnası GVK’nın mükerrer 80’inci maddesinde sayılan mal ve hakların elden çıkarılmasından doğan kazançlar değer artıĢ kazancı olarak tanımlanmıĢtır. Anılan maddenin 1’inci bendinde menkul kıymetlerin veya diğer sermaye piyasası araçlarının elden çıkarılmasından sağlanan kazançlar değer artıĢ kazancı olarak tanımlanırken; ivazsız olarak iktisap edilenler ile tam mükellef kurumlara ait olan ve iki yıldan fazla süreyle elde tutulan hisse senetleri hariç tutulmuĢtur. Buna göre bağıĢ ya da veraset gibi yollarla ivazsız olarak iktisap edilen menkul kıymetlerin hangi sürede olursa olsun elden çıkartılmasıyla sağlanan kazançlar vergiden istisnadır. Ġvazsız olarak elde edilen menkul kıymetlerin elden çıkarılmasından doğan kazançlar, değer artıĢ kazancı kapsamına girmez. 240 Gelir Vergisi Rehberi, s.442. 109 Dolayısıyla menkul kıymetlerin elden çıkarılmasından doğan kazancın değer artıĢ kazancı sayılması ve vergilendirilebilmesi için alım-satıma konu menkul kıymetin belli bir ivaz karĢılığında elde edilmiĢ olması gerekir.241 Maddede geçen elden çıkarma ibaresi maddede sayılan mal ve hakların satılması, bir ivaz karĢılığında devir ve temliki, trampa edilmesi takası kamulaĢtırılması, devredilmesi, ticaret Ģirketlerine sermaye olarak konulmasını ifade etmekte olup satıĢ kavramından daha geniĢ anlam taĢımaktadır. Ayrıca anılan madde hükmü ile bir takvim yılında elde edilen değer artıĢ kazancının menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası araçlarının elden çıkarılmasından sağlananlar hariç 6.000 TL’lik kısmı242 gelir vergisinden müstesna kılınmıĢ ancak menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası araçlarına bu imkân tanınmamıĢtır. 5. Dar Mükelleflerin Kur Farkı Kazançları Ġstisnası GVK’nın mükerrer 81’inci maddesi uyarınca, kurumlar dâhil olmak üzere dar mükelleflerin yabancı sermaye mevzuatına göre ilgili mercilerden izin almak suretiyle, Türkiye’ye bizzat getirdikleri nakdi veya ayni sermaye karĢılığında iktisap ettikleri menkul kıymetler ile iĢtirak hisselerini elden çıkarmalarından doğan değer artıĢ kazançlarının hesabında kur farkından doğan kazançlar dikkate alınmaz. Ancak bu mükelleflerin Türkiye’de elde ettikleri kazançların, münhasıran bu menkul kıymet veya iĢtirak hisseleri dolayısıyla elde edilen menkul sermaye iratlarından ve bu kıymet veya hisselerin elden çıkarılmasından doğan değer artıĢı kazançlarından ibaret olması Ģarttır. Bu mükelleflerin Türkiye`de menkul kıymet alım satımıyla devamlı olarak uğraĢmaları halinde kur farkından doğan kazançlar da ticari kazancın hesabında dikkate alınır. Kur farkından doğan kazançların hesabında, menkul kıymet veya iĢtirak hisselerinin iktisabına tahsis edilen yabancı sermayenin bu kıymet veya 241 242 Gelir Vergisi Rehberi, s.517. Bu tutar 273 Seri Nolu Gelir Vergisi Genel Tebliği ile 1.1.2010’dan itibaren 7.700TL olarak belirlenmiĢtir. 110 hisselerin iktisap tarihindeki TCMB döviz alıĢ kuruna göre hesaplanan Türk Lirası karĢılığı arasındaki fark esas alınır. Yabancı sermayenin ülkeye gelmesini teĢvik etme kapsamında 19992002 yılı gelirlerine iliĢkin olarak düĢünülen bir baĢka teĢvik de GVK’nın geçici 56’ncı maddesine göre düzenlenen dar mükelleflerin (kurumlar dâhil) yabancı sermaye mevzuatına göre ilgili mercilerden izin almak suretiyle, Türkiye'ye bizzat getirdikleri nakdi veya ayni sermaye karĢılığında iktisap ettikleri menkul kıymetleri ile iĢtirak hisselerini elden çıkarmalarından doğan değer artıĢ kazançlarının hesabında kur farkından doğan kazançların dikkate alınmamasıdır. Ancak bu uygulama, dar mükelleflerin Türkiye'de elde ettikleri kazançların münhasıran bu iĢlerle ilgili olduğu takdirde mümkün olmuĢtur. Bu mükelleflerin Türkiye'de menkul kıymet alım satımıyla devamlı olarak uğraĢmaları halinde kur farkından doğan kazançlar, ticari kazancın hesabında dikkate alınmıĢtır. 6. 26.7.2001–31.12.2005 Tarihleri Arasında Ġhraç Edilen Devlet Tahvilleri ve Hazine Bonolarından Sağlanan Kazançlara ĠliĢkin Ġstisna GVK’nın Geçici 59’uncu maddesi gereğince, 31.12.2007 tarihine kadar, 26.7.2001–31.12.2005 tarihleri arasında ihraç edilen Devlet tahvilleri ve Hazine bonolarının faiz gelirleri ve elden çıkarılmasından sağlanan diğer kazançlar toplamının 2001 yılında 50 milyar lirası, 2002 ve izleyen yıllarda bu tutarın veya artırılmıĢ tutarın her yıl için belirlenen yeniden değerleme oranında artırılmasıyla bulunacak tutar gelir vergisinden müstesna tutulmuĢtur. Geçici 59’uncu madde ile düzenlenen Ģartlı ve geçici bu istisnadan yararlananlar mükerrer 80 ve geçici 56’ncı maddelerde yer alan istisnalardan ayrıca yararlanamaz. Ticari iĢletmelere ait olan bu gelirler hakkında bu madde hükmü uygulanmaz. 111 Bu istisna elde edilen bazı menkul sermaye iratlarının vergilendirilmemesini sağlasa da istisnanın getirilmesindeki asıl amaç kamunun daha uygun koĢullarda borçlanmasını sağlayabilmektir. 7. ĠMKB’de ĠĢlem Gören ve Bir Yıldan Fazla Süreyle Elde Tutulan Hisse Senetlerinin Elden Çıkarılmasından Sağlanan Gelirlere Tanınan Ġstisna GVK’nın geçici 67’inci maddesi uyarınca; tam mükellef kurumlara ait olup, ĠMKB’de iĢlem gören ve bir yıldan fazla süreyle elde tutulan hisse senetlerinin elden çıkarılmasında geçici 67’nci maddenin 1’inci fıkrası hükümleri uygulanmayacak yani vergi tevkifatı söz konusu olmayacaktır. Ayrıca, tam mükellef kurumlara ait olup, ĠMKB’de iĢlem gören ve bir yıldan fazla süreyle elde tutulan hisse senetlerinin elden çıkarılmasından elde edilen gelirler için GVK’nın mükerrer 80’inci maddesi hükümleri uygulanmayacak yani değer artıĢ kazancı kapsamında yıllık gelir vergisi beyannamesi verilmeyecek ve vergilendirme yapılmayacaktır. Bu itibarla anılan kazançlar tutarı ne olursa olsun vergi tevkifatına ve beyana tabi tutulmayarak gelir vergisinden istisna edilmiĢtir. GVK’nın 86’ncı maddesinin 1’inci fıkrasının (d) bendi uyarınca, bir takvim yılı içinde elde edilen ve toplamı 1.090 TL’yi 243 aĢmayan tevkifata ve istisna uygulamasına konu olmayan menkul sermaye iratları için yıllık beyanname verilmeyecek ve diğer gelirler için beyanname verilmesi halinde bu gelirler beyannameye dâhil edilmeyecektir. Burada tevkifata ve yıllık beyana tabi olmayan menkul sermaye iratları sadece belirtilen tutarla sınırlıdır. 243 29.12.2009 tarih ve 27447 sayılı RG’de yayımlanan 273 Seri No’lu Gelir Vergisi Genel Tebliği ile 2010 takvim yılı gelirlerine uygulanmak üzere tespit edilen tutar. 112 III. KATMA DEĞER VERGĠSĠNE ĠLĠġKĠN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALAR A. KÜLÇE ALTIN VE KIYMETLĠ TAġLARA ĠLĠġKĠN ĠSTĠSNA Katma Değer Vergisi Kanunu’nun (KDVK) 17’nci maddesinin 4’üncü fıkrasının (g) bendinde; külçe altın, külçe gümüĢ, kıymetli taĢlar (elmas, pırlanta, yakut zümrüt, topaz, safir, zebercet, inci, kübik virconia) teslimi KDV’den istisna edilmiĢtir. Kanun gerekçesinde özel bir nitelik taĢıyan külçe altın tesliminin vergiden istisna edildiği belirtilmiĢtir. Buna göre münhasıran külçe altın, külçe gümüĢ alım satımında bulunanlar KDV mükellefi olmayacaklardır.244 Külçe altın ve gümüĢ üzerinden katma değer vergisi alınmaması, altın ve gümüĢ ithalatının kayıt altına alındığı bir sermaye piyasası kurumu olan Ġstanbul Altın Borsası’nın (ĠAB) iĢlem hacmine ve burada meydana gelen parasal büyüklüğün bir yansıması olarak da altına ve gümüĢe dayalı menkul kıymet varlıklarının245 geliĢimine katkı sağladığı açıktır. Anılan madde ile istisna kapsamına dâhil edilen, dünya üretiminin % 60’ından fazlası Afrika kıtasından sağlanan elmasın 246 Kimberley Süreci içindeki ülkelerdeki ithalat-ihracat dengesi 40 milyar USD’ye ulaĢmaktadır.247 Türkiye’de henüz organize bir piyasada iĢlem görmemekle birlikte, Ham Elmas Ticaretinin Düzenlenmesi ve Denetlenmesine Dair 2066/11115 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla248 ile Ġstanbul Altın Borsası’nda Ġstanbul Uluslararası Finans Merkezi Strateji Belgesi249 kapsamında “Elmas ve Kıymetli TaĢ Piyasası” adı altında yapılanma çalıĢması devam etmektedir. Külçe altında 244 245 246 247 248 249 Kemal OKTAR, KDV İstisnalar ve İadeler, Gözlem Yayıncılık, Ankara, 1998, s.242. ĠAB’de 15 fon ve ortaklığa ait varlık toplamı 6.000 kg civarındadır, www.iab.gov.tr, “ĠAB Haftalık Rapor” 13.07.2010, http://www.pangeadiamondfields.com/diamond-sector.htm, ayrıca http://www.diamondfacts.org/facts/index.html, 13.07.2010 https://kimberleyprocessstatistics.org/static/pdfs/AnnualTables/2008GlobalSummary.pdf, 13.07.2010 31.10.2006 tarih ve 26332 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 02.10.2009 tarih ve 27364 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 113 olduğu gibi elmas ve diğer kıymetli taĢların da kayıtlı bir piyasada iĢlem görmesinin, bir yandan bir sermaye piyasası kurumu olan ĠAB’nin iĢlem hacmine ve diğer yandan da elmas ve diğer kıymetli taĢlara dayalı menkul kıymet varlıklarının geliĢimine katkı sağlayacağı değerlendirilmektedir. Külçe altın ve gümüĢ teslimlerinin katma değer vergisinden istisna edilmesinin yanında, altından ve gümüĢten mamul veya altın ya da gümüĢ ihtiva eden ziynet eĢyaları ile sikke altın ve gümüĢ teslimi ve ithalinde özel matrah Ģekli uygulanması öngörülmüĢtür. KDVK’nın “Özel Matrah ġekilleri” baĢlıklı 23’üncü maddesinin 1’inci fıkrasının (d) bendinde “altından mamul veya altın ihtiva eden ziynet eĢyaları ile sikke altınların teslim ve ithalinde matrah, külçe altın bedeli düĢüldükten sonra kalan miktardır” denilmek suretiyle külçe altın dıĢındaki altından mamul ya da altın ihtiva eden ziynet eĢyaları ile sikke altınların teslim ve ithalinde de külçe altına iliĢkin istisnanın özüne uygun olarak düzenleme yapılmıĢtır. Buna göre, katma değer vergisi matrahı, külçe altın veya gümüĢ bedeli düĢüldükten sonra kalan kısım olacaktır.250 Ayrıca, Maliye Bakanlığı 69 Seri No’lu KDV Genel Tebliği251 ile gümüĢten mamul ve gümüĢ ihtiva eden eĢyaları, 93 Seri No’lu KDV Genel Tebliği 252 ile istisna kapsamındaki kıymetli taĢları ihtiva eden veya bu taĢlardan yapılmıĢ olan eĢyanın teslim ve ithalinde de özel matrah Ģekli uygulanmak suretiyle vergilendirmeyi uygun görmüĢtür. Altın ve gümüĢten mamul ziynet eĢyası ve sikke altında değerin önemli bir kısmının külçe altın ve gümüĢe tekabül ettiği göz önünde tutularak bunların vergilenmesi halinde de, külçe altın ve gümüĢten oluĢan değerin matrah dıĢı kalacağı esası kabul edilmiĢtir.253 KDVK’nın 13’üncü maddesinin 1’inci fıkrasının (c) bendiyle, altın, gümüĢ ve platin ile ilgili arama, iĢletme, zenginleĢtirme ve rafinaj faaliyetlerine 250 251 252 253 OKTAR, a.g.e., s.242. 14.8.1998 tarih ve 23433 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 19.1.2005 tarih ve 25705 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. Yılmaz ÖZBALCI, Katma Değer Vergisi Kanunu Yorum ve Açıklamaları, OluĢ Yayıncılık, Ankara, 2004, s.561. 114 iliĢkin olmak üzere bu faaliyetleri yürütenlere yapılan teslim ve hizmetler katma değer vergisinden müstesna tutulmuĢtur.254 Ġstisnanın uygulanmasına iliĢkin usul ve esaslar maddede Maliye Bakanlığına verilen yetki çerçevesinde, 112 Seri No’lu KDV Genel Tebliği255 ile belirlenmiĢtir. Buna göre; KDVK’nın 13’üncü maddesinin birinci fıkrasının (c) bendinde düzenlenen istisna, altın, gümüĢ ve platin ile ilgili arama, iĢletme, zenginleĢtirme ve rafinaj faaliyetlerinde bulunanlara, söz konusu faaliyetlerine iliĢkin olmak üzere yapılan teslim ve hizmetleri kapsamaktadır. Tebliğde istisnadan, 3213 sayılı Maden Kanunu hükümlerine göre Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'ndan maden arama, altın, gümüĢ veya platin madenleri için iĢletme ruhsatı alan firmalarla, zenginleĢtirme iĢini yapan firmalar ve yaptıkları iĢlemler Hazine MüsteĢarlığı tarafından yayımlanmıĢ olan "Kıymetli Madenler Borsasında ĠĢlem Görecek Altın Standardı ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ" ile "Kıymetli Madenler Borsasında ĠĢlem Görecek GümüĢ ve Platin Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ" hükümlerine göre "rafinaj faaliyeti" sayılan firmaların faydalanacağı belirtilmiĢtir. Adı geçen tebliğlerin yerine Hazine MüsteĢarlığınca Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ yayımlanmıĢ olup, ĠAB’de iĢlem görecek rafinerileri belirleme yetkisi ĠAB’ye tanınmıĢtır. Ġstisna tanınmasıyla, yerli kıymetli maden üretimini artırmada teĢvik unsuru olan bu husus, yerli üretimin ĠAB’ye bildirilme zorunluluğu ve rafinerilerin ürettikleri külçelerin Borsada iĢlem görebilmesi için Borsaya kote olma gereklilikleri nedeniyle iĢlem hacmini artırıcı bir rol oynamaktadır. Bu rolün bir sermaye piyasası kurumu olan ĠAB’ye ve kıymetli maden piyasasında canlanmaya dolaylı katkı sağlayacağı düĢünülmektedir. Dünyada Kanada, ABD, Çin ve Almanya baĢta olmak üzere madencilikte, özel olarak da kıymetli madencilikte üst sıralarda olan ülkelerin 256 arama, üretim ve satıĢ dâhil her aĢamada sermaye piyasası araçlarını yoğun bir biçimde kullandıkları dikkat çekmektedir. Türkiye’de kıymetli maden üretimi254 255 256 Osman SARAÇ, “Altın Sektöründe Rafinaj ve KDV Sorunu” Yaklaşım, Aralık 2006, S:168, s.48. 12.02.2009 tarih ve 27139 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. http://www.goldipedia.gold.org/goldsurvey2009, 13.07.2010 115 nin ve rafinasyonunun henüz çok genç olduğu düĢünüldüğünde bu alanın vergisel teĢviklerle desteklenmesi önemlidir. B. HĠSSE SENEDĠ VE TAHVĠL TESLĠMLERĠ KDVK’nın 17’nci maddesinin 4’üncü fıkrasının (g) bendinde; hisse senedi ve tahvil teslimi KDV’den istisna edilmiĢtir. 1 Seri No’lu Katma Değer Vergisi Genel Tebliği’nde257 konuya iliĢkin olarak, hisse senedi ve tahvil teslimlerinin yanında, aynı mahiyette olan kar ortaklığı belgesi, gelir ortaklığı belgesi gibi faiz veya temettü getiren kıymetli evrak teslimlerinin de vergiden müstesna olduğu belirtilmiĢtir. Böylece hisse senedi ve tahvilin yanı sıra bu menkul kıymetlerden elde edilen getiriler dikkate alınarak faiz ve temettü getiren benzer nitelikteki kıymetli evrakın da KDV’den müstesna olduğu vurgulanmıĢtır. Bu istisnanın temel gerekçesi, sermaye piyasasının canlanmasına yöneliktir.258 Hisse senedi tahvil gibi kıymetlerin zaten genel hükümlere göre vergilendirilmesi söz konusu olamaz. Çünkü bunlar, bir mal veya hizmet satıĢı değil malı veya hizmeti temsil eden kıymetlerdir. Bir hisse senedinin veya tahvilin ihracı dolayısıyla ihraç bedeli üzerinden katma değer vergisi alınması düĢünülemez. Müteakip teslimler vergilendirildiğinde, bu defa girdisi itibariyle vergi taĢımayan kıymetin ihraçtan sonraki aĢamada vergilendirilmesi de ihraçtan itibaren vergilendirilmesi sonucunu verir. Bu nedenle, hisse senedi ve tahvillerin vergiden istisnasını öngören hüküm, gerçek bir istisna olmaktan çok, teyit edici bir hükümdür.259 Aynı Ģekilde, hisse senedi sahiplerinin, bu senetleri çıkaran Ģirketlerin sermaye artırımında sahip oldukları rüçhan haklarını bir baĢkasına devir iĢ- 257 258 259 30.11.1984 tarih ve 18591 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. ġükrü KIZILOT, Açıklamalı ve İçtihatlı Katma Değer Vergisi Kanunu ve Uygulaması, YaklaĢım Yayıncılık, Ankara, 2010, s.945. ÖZBALCI, a.g.e., s.508. 116 lemi, dayanağı olan hisse senedi tesliminde uygulanan KDV istisnasından yararlanacaktır. Yani rüçhan hakkını devreden firmanın bu iĢlem için aldığı bedel KDV’ye tabi tutulmayacaktır.260 Kanun’un yukarıda anılan fıkrası ile hisse senedi satıĢı KDV’den müstesna olduğu hükme bağlanırken, istisnanın uygulanmasında herhangi bir Ģart öngörülmemiĢtir. Bu duruma göre, hisse senedini satanın gerçek veya tüzel kiĢi olması, hisse senedini elde bulundurma süresi veya devredilen kiĢinin kimliğinin hiçbir önemi bulunmamaktadır. Ġstisna için tek Ģart, hisse senedi çıkaran kuruluĢun örneğin anonim Ģirketin, ortaklık payını hisse senedine bağlaması ve ortaklık payının devrinin hisse senedi satıĢı yoluyla gerçekleĢtirilmesidir.261 Öte yandan, Ģirketlerde hisseyi temsil eden ve aynı kuvveti haiz diğer bir belge de geçici ilmühaberlerdir. KDVK’da geçici ilmühaberlerle ilgili herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. TTK’nın 441’inci maddesi uyarınca anonim ortaklıklarda pay için hisse senedi çıkarılıncaya kadar geçecek olan süre zarfında hisse senetlerinin yerini tutmak üzere düzenlenen senetlere ilmühaber denir. Ġlmühaberler pay sahibine hisse senedinin sahip olduğu bütün hakları sağlar. Hisse senetlerinin yerini tutmak üzere çıkarılan ilmühaberler de kıymetli evrak hükmündedir. Konuya iliĢkin olarak verilen bir özelgede 262 232 sayılı Gelir Vergisi Genel Tebliğinde263 yer alan geçici ilmühaberlere iliĢkin düzenlemeden bahisle hisse senedi yerine geçen ilmühaberlerin satıĢ iĢleminin KDV’den istisna olduğu belirtilmiĢtir.264 Hisse senedi ve tahvil tesliminin KDV’den istisna edilmiĢ olması sermaye piyasalarının özellikle hisse senedi ve tahvil piyasasının geliĢimine önemli katkı sağladığı tartıĢmasızdır. Burada Devlet tahvili ve Hazine bonola260 261 262 263 264 OKTAR, a.g.e., s.242. Nuri DEĞER, Açıklamalı ve Uygulamalı Katma Değer Vergisi Kanunu, YaklaĢım Yayıncılık, Ankara, 2009, s.703. Ankara Vergi Dairesi BaĢkanlığı’nın 7.8.2007 tarih ve B.07.1.GĠB.4.06.17.01/KDV-1/2007-2537 sayılı Özelgesi. 23.3.2000 tarih ve 23998 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. KIZILOT, KDV Kanunu ve Uygulaması, s.946. 117 rı ile özel sektör tahvilleri arasında ayrım yapılmamıĢ olması KDV açısından özel sektör tahvil ihracının Hazine tahvilleri ile eĢ tutulduğu bir baĢka ifadeyle bu sektörün teĢvik edildiği anlamına gelir. Nitekim GVK’nın 94’üncü maddesinin verdiği yetkiye dayanılarak 2003/6577 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla;265 Devlet tahvili ve Hazine bonosu faizlerinden % 0 özel sektör tahvillerinden ise % 10 oranında gelir vergisi tevkifatı yapıldığı dikkate alındığında tahviller için kamu-özel ayrımı yapılmadan getirilen katma değer vergisi istisnası önemlidir. C. ĠġTĠRAK HĠSSESĠ ĠSTĠSNASI KDVK’nın 17’inci maddesinin 4’üncü fıkrasının (r) bendinde kurumların aktifinde veya belediyeler ile il özel idarelerinin mülkiyetinde en az iki tam yıl süreyle bulunan iĢtirak hisseleri ile taĢınmazların satıĢı suretiyle gerçekleĢen devir ve teslimler ile bankalara borçlu olanlar ile kefillerinin borçlarına karĢılık taĢınmaz ve iĢtirak hisselerinin (müzayede mahallerinde yapılan satıĢlar dâhil) bankalara devir ve teslimleri KDV’den istisna edilmiĢtir. Ġstisna kapsamındaki kıymetlerin ticaretini yapan kurumların bu amaçla aktiflerinde bulundurdukları iĢtirak hisselerinin teslimleri istisna kapsamı dıĢındadır. Ġstisna kapsamında teslim edilen kıymetlerin iktisabında yüklenilen ve teslimin yapıldığı döneme kadar indirim yoluyla giderilemeyen KDV, teslimin yapıldığı hesap dönemine iliĢkin gelir veya kurumlar vergisi matrahının tespitinde gider olarak dikkate alınır. Bu istisna düzenlemesi bazı açılardan KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (e) bendinde yer alan istisna ile paralellik taĢımaktadır. Ġstisnanın uygulanması Ģartları arasında sıralanan; taĢınmaz ve iĢtirak hisselerinin iki tam yıl süreyle aktifte yer alması, söz konusu kıymetlerin ticaretini yapanların istisnadan yararlanamaması bu kapsamdaki benzerliklerdendir. Ġstisnanın kapsamı KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (e) bendinde yer alan kapsamdan daha geniĢ olup KDV istisnası için, satıĢ sonucunda kar doğması 265 30.12.2003 tarih ve 25332 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 118 ve karın pasifte özel bir hesapta tutulması zorunluluğu yoktur. Bu düzenleme istisna hisselerinin devrini kolaylaĢtırmakta dolayısıyla sermaye piyasalarında daha rahat ve hızlı yatırım imkânları sağlamaktadır. 1 Seri Nolu Kurumlar Vergisi Genel Tebliğinde “iĢtirak hisseleri” deyiminin menkul değerler portföyüne dâhil hisse senetleri ile ortaklık paylarını ifade ettiği ve bunların; —Anonim Ģirketlerin ortaklık payları veya hisse senetleri (Sermaye Piyasası Kanununa göre kurulan yatırım ortaklıkları hisse senetleri dâhil), —Limited Ģirketlere ait iĢtirak payları, —Sermayesi paylara bölünmüĢ komandit Ģirketlerin komanditer ortaklarına ait ortaklık payları, —ĠĢ ortaklıkları ile adi ortaklıklara ait ortaklık payları, —Kooperatiflere ait ortaklık payları olduğu belirtilmiĢtir. Sermaye Piyasası Kurulu’nun düzenleme ve denetimine tabi fonların katılma belgeleri ise iĢtirak hissesi olarak değerlendirilmeyecektir. ĠĢtirak hisselerinin satıĢına iliĢkin katma değer vergisi istisnası daha evvel KDVK’nın geçici 10’uncu maddesinde düzenlenmiĢtir. Hisse senedi ile temsil edilmeyen iĢtirak hissesi devir ve satıĢları KDVK’nun 17/4-g maddesindeki istisna kapsamına girmemektedir. Söz konusu iĢtirak hissesi devir ve satıĢları gerekli Ģartların taĢınması halinde KDVK’nun 17/4-r maddesi kapsamına girebilecektir. Bu itibarla, ortaklık pay- 119 larını göstermek üzere hisse senedi bastırılmasının bir avantajı da, elde bulundurulma süresine bakılmaksızın katma değer vergisi istisnasıdır. 266 KDVK’da yer alan iĢtirak hisseleri satıĢına iliĢkin katma değer vergisi istisnası KVK’daki iĢtirak satıĢ kazançlarına yönelik istisna ile birlikte değerlendirildiğinde tüm bu düzenlemelerin iĢtirak hisselerinin elden çıkarılması ve devrinin vergilendirilmemesi yoluyla sermaye piyasalarını teĢvik etmek amacını taĢıdığı görülmektedir. Yukarıda kurumlar vergisine iliĢkin istisna ve muafiyetler bahsinde belirtilen KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (e) bendi hükmünde yer alan ―taĢınmazlar‖ ibaresine benzer Ģekilde, KDVK’nın 17’inci maddesinin 4’üncü fıkrasının (r) bendi hükmü kapsamında; satıĢı suretiyle devir ve teslimleri ile bankalara borçlu olanların ve kefillerinin borçlarına karĢılık bankalara devir ve teslimleri katma değer vergisinden istisna edilen ―taĢınmazlar‖ sermaye piyasası aracı niteliğinde değildir. Ancak, söz konusu taĢınmazların satıĢ ve devrine iliĢkin katma değer vergisi istisnası bu satıĢ ya da devir iĢlemlerini gerçekleĢtiren Ģirketlerin finansman imkânları ve mali yapıları üzerinde oluĢturacağı olumlu etki yoluyla sermaye piyasalarına katkı sağlayabilecek mahiyettedir. D. ĠPOTEKLĠ KONUT TESLĠMĠ KDVK’nın 17’nci maddesinin 4’üncü fıkrasının (Ģ) bendinde; 2499 sayılı SPKn’nın 38/A maddesinde tanımlanan konut finansmanı amacıyla teminat gösterilen veya ipotek konulan konutun, konut finansman kuruluĢları, TOKĠ BaĢkanlığı, ipotek finansmanı kuruluĢları ya da üçüncü kiĢilere teslimi (müzayede mahallinde yapılan satıĢlar dâhil) ile bu Ģekilde alınan konutun, konut finansman kuruluĢları, TOKĠ BaĢkanlığı veya ipotek finansmanı kuruluĢları tarafından teslimi (müzayede mahallinde yapılan satıĢlar dâhil) KDV’den istisna edilmiĢtir. 266 KIZILOT, KDV Kanunu ve Uygulaması, s.967. 120 Ġncelenmesinden de fark edileceği üzere, madde hükmünde iki istisna düzenlemesi bulunmaktadır. Bunlar, konut finansmanı sistemi kapsamında verilen konut kredisi nedeniyle teminat gösterilen veya ipotek konulan konutların maddede belirtilenlere teslimi ve aynı konutların maddede belirtilen kuruluĢlarca satıĢıdır. Her iki iĢlem de, istisna düzenlemesi nedeniyle katma değer vergisinden arındırılmaktadır.267 Bu düzenlemenin, ipotekli konut finansmanı sisteminin yaygınlaĢması, sistemin daha etkili çalıĢması ve menkul kıymetleĢtirme yoluyla sermaye piyasalarının geliĢmesine ve derinleĢmesine katkı sağlayacağı tartıĢmasızdır. IV. AMME ALACAKLARININ TAHSĠL USULÜ HAKKINDA KANUN (AATUHK) UYARINCA HACZEDĠLEMEZLĠK ĠSTĠSNASI 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun’un 70/1 maddesinde; Devlet malları ile hususi kanunlarında haczi caiz olmadığı gösterilen malların haczedilemeyeceği hükme bağlanmıĢtır. Bu hükme paralel olarak bazı sermaye piyasası kurumlarının mallarına haczedilemezlik istisnası tanınmıĢ ve bu malların vergi, resim ve harç gibi asli ve gecikme zammı faiz gibi fer’i amme alacaklarının tahsili amacıyla 6183 sayılı Kanun kapsamında haczedilmesi önlenmiĢtir. Vergi idaresi tarafından ödenecek duruma gelmiĢ (vadesi gelmiĢ) amme alacaklarının, amme alacağını ödemek mecburiyetinde olan hakiki ve hükmi Ģahıslardan ve bunların kanuni temsilci veya mirasçılarından, vergi mükelleflerinden ve vergi sorumlularından veya bunların kefillerinden zamanında tahsil edilebilmesi için 6183 sayılı AATUHK hükümleri tatbik olunmaktadır. Gerek amme alacağının zamanında Hazine kasasına girmesi gerekse mükelleflerin ödemelerini geciktirmelerinin önlenmesini teminen 6183 sayılı Kanun gereğince vadesinde ödenmeyen amme alacağı cebren tahsil olunur. 267 KIZILOT, KDV Kanunu ve Uygulaması, s.978. 121 6183 sayılı Kanun uyarınca amme borçlusunun borcuna yetecek miktardaki mallarının haczedilerek paraya çevrilmesi cebren tahsil Ģekillerinden birisidir. Doktrinde haciz iĢlemi, takip prosedüründe takibin kesinleĢmesinden sonra, takibin konusu olan belli bir para alacağının ödenmesini sağlamak için, alacaklı lehine söz konusu alacağı karĢılayacak miktar ve değerdeki borçluya ait mal ve haklara hukuken el konulması,268 satıĢtan önceki aĢamayı ifade eden ve satıĢ talep etme imkânı veren iĢlem olarak tanımlanmaktadır. Alacaklı bu yolla, borçlunun malvarlığına hukuken el koymaktadır. Vadesinde ödenmeyen amme alacağı amme borçlusunun borcuna yetecek miktardaki mallarının haczedilerek paraya çevrilmesi suretiyle cebren tahsil edilebilecektir. 6183 sayılı Kanun’un “Haciz” baĢlıklı 62’inci maddesinin 1’inci fıkrasında; “Borçlunun, mal bildiriminde gösterilen veya tahsil dairesince tespit edilen borçlu veya üçüncü Ģahıslar elindeki menkul malları ile gayrimenkullerinden, alacak ve haklarından amme alacağına yetecek miktarı tahsil dairesince haczolunacağı” hükmüne yer verilmiĢtir. Ayrıca aynı Kanun’un 64’üncü maddesi gereğince haciz muameleleri tahsil dairelerince düzenlenen ve alacaklı amme idaresinin mahallî en büyük memuru veya tevkil edeceği memur tarafından tasdik edilen ve Ģekli ile ihtiva edeceği bilgiler Maliye Bakanlığınca belirlenen haciz varakalarına dayanılarak yapılır. 6183 sayılı Kanun’un 70’inci maddesinde ise haczedilemeyecek mallar ayrıntılı olarak sayılmıĢtır. Anılan maddenin (1) nolu bendinde, Devlet malları269 ile birlikte, hususi kanunlarında haczi caiz olmadığı gösterilen malların 268 269 Baki KURU, Ramazan ASLAN, Ejder YILMAZ, İcra ve İflas Hukuku, Ankara, Ekim 1988, s.213. Öğretiye göre de, Devlet mallarının haczedilmemesinin çeĢitli nedenleri vardır. Her Ģeyden önce Devleti niteleyen egemenlik, buna karĢı cebir (zorlayıcı güç) kullanılmasıyla bağdaĢmaz. Cebir kullanılması Devlete tanınmıĢ bir yetki olup, bu yetkiyi devletin kendisine karĢı kullanması düĢünülemez. Devletin borçlarını, herhangi bir cebir kullanmadan kendiliğinden ödeyeceği, hukuk devletinin gereği olup, doğaldır. Ayrıca kamu hizmetlerinin aksatılmadan ve kesintiye uğramadan sağlanması ve bütçenin getirdiği esasların cebri icra sonucunda öngörü dıĢı ihlallere uğratılmaması esastır. (Baki KURU, İcra İflas Hukuku, Ankara 1983, s.294, Saim ÜSTÜNDAĞ, İcra Hukuku 122 da haczedilemeyeceğini hükme bağlamıĢtır. Eğer, özel bir kanunda 270, bir malın haczedilemeyeceği öngörülmüĢse; artık, bu malın Devlet malı olup olmadığına bakılmaz ve haczi yapılamaz. 271 AĢağıda haczedilemezlik istisnası kapsamında oldukları belirtilen bazı sermaye piyasası kurumlarının malvarlıkları 6183 sayılı Kanunun 70’nci maddesinde haczedilemeyecek mallar arasında sayılmamıĢtır. Ayrıca bu mallar, SPK’ya ve borsalara ait olanlar haricinde, devlet malı hükmünde de değildir. Fakat özel kanunlarında yer alan haczedilemeyecekleri Ģeklindeki hüküm nedeniyle haczedilemezlik istisnasından yararlanmaktadırlar. 1. Sermaye Piyasası Kuruluna Ait Malların Haczedilemeyeceği SPKn’nın 25/b maddesinde SPK’nın para, evrak ve her çeĢit mallarının Devlet malı hükmünde olduğu kurala bağlanmıĢtır. Bu hüküm uyarınca SPK’ya ait mallar Devlet malı hükmünde olduğundan 6183 sayılı Kanun’un 70/1’inci maddesi uyarınca haczedilemez. Nitekim bu hususta verilmiĢ çok sayıda yargı kararı mevcuttur. Birçok yargı kararı ile SPKn’nın 25/b maddesinde yer alan “Kurulun para, evrak ve her çeĢit malları Devlet malı hükmündedir.” düzenlemesine dayanılarak SPK mallarının haczedilemeyeceğine hükmedilmiĢ ve bu kararlar Yargıtay tarafından da onanmıĢtır. 272 2. Borsalara Ait Malların Haczedilemeyeceği SPKn’nın 40’ıncı maddesinin 3’üncü fıkrası uyarınca, borsaların malı Devlet malı hükmündedir. Bu itibarla; ĠMKB, ĠAB ve Ġzmir Vadeli ĠĢlemler Bor- 270 271 272 Esasları, Ġstanbul 1984 s.190.) Diğer yandan devlet mallarının haczi bu malların tahsis Ģeklini değiĢtirdiğinden, devletin malvarlığında devamlılığı bozarak kamu yararına zarar verir (Talih UYAR, İcra Hukukunda Haciz, Manisa 1983, s.386) Bazı özel kanunlarda haczi caiz olmadığı belirtilen mal ve haklar için bkz. ÖZBALCI, a.g.e., s.719-720, Ayla SONGÖR, “Haczedilemiyen Mallar ve Haklar-II”, Yaklaşım, Aralık 2008, S:192, s.263-266. Turgut CANDAN, Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun, Ankara, Mart 2007, s.399. ġiĢli 4. Ġcra Mahkemesinin 15.01.2007 tarih ve E.2007/36, K.2007/22 sayılı kararı Yargıtay 12. Hukuk Dairesinin 19.04.2007 tarih ve E.2007/5126, K.2007/7703 sayılı kararı ile onanmıĢtır. 123 sası’na ait mallar Devlet malı hükmünde olup haczedilemezlik istisnası kapsamındadır. 3. Ġpotek Teminatlı Menkul Kıymetler SPKn’nın 13/A maddesinin 13’üncü fıkrasında; ipotek teminatlı menkul kıymetler itfa edilinceye kadar teminat havuzlarında yer alan varlıklar, teminat amacı dıĢında tasarruf edilemez, rehnedilemez, teminat gösterilemez, kamu alacaklarının tahsili de dâhil olmak üzere haczedilemez ve iflas masasına dâhil edilemez, ayrıca bunlar hakkında ihtiyati tedbir kararı verilemez hükmü yer almıĢtır. Bu hüküm uyarınca ipotek teminatlı menkul kıymetler itfa edilinceye kadar teminat havuzunda yer alan varlıklar kamu alacaklarının tahsili amacıyla da olsa haczedilemeyecektir. 4. Varlık Teminatlı Menkul Kıymetler SPKn’nın 13/B maddesinin 5’inci fıkrasında; VTMK itfa edilinceye kadar teminat havuzlarında yer alan varlıklar, teminat amacı dıĢında tasarruf edilemez, rehnedilemez, teminat gösterilemez, kamu alacaklarının tahsili de dâhil olmak üzere haczedilemez ve iflas masasına dâhil edilemez, ayrıca bunlar hakkında ihtiyati tedbir kararı verilemez hükmü yer almaktadır. Buna göre, VTMK itfa edilinceye kadar teminat havuzunda yer alan varlıklar vergi, resim ve harç gibi kamu alacaklarının tahsili amacıyla da olsa haczedilemeyecektir. 5. Aracı KuruluĢların Teminatları SPKn’nın 34’üncü maddesinin 5’inci fıkrasında aracı kuruluĢların sermaye piyasası faaliyetleri nedeniyle yatıracakları teminatların türü, miktarı, kullanım alanı ve Ģeklinin SPK’ca belirleneceği, teminatların rehnedilemeyeceği, haczedilemeyeceği, kullanım amaçları dıĢında tasarruf edilemeyeceği, üçüncü kiĢilere devredilemeyeceği hükme bağlanmıĢ olup bu teminatların 6183 sayılı Kanun uygulamasında haczi mümkün değildir. 124 6. Yatırım Fonlarının Malları SPKn’nın 38’inci maddesinin 5’inci fıkrasında, yatırım fonlarının mal varlığı rehnedilemez, teminat gösterilemez ve üçüncü Ģahıslar tarafından haczedilemez hükmüne yer verilmiĢtir. Bu hüküm uyarınca, yatırım fonlarının malları haczedilemezlik istisnası kapsamındadır. 7. Konut Finansmanı Fonu Malvarlığı Konut finansman fonu malvarlığının, ihraç edilen ipoteğe dayalı menkul kıymetler itfa edilinceye kadar kamu alacaklarının tahsil amacı da dâhil olmak üzere haczedilemeyeceği SPKn’nın 38/B maddesinin 3’üncü fıkrasında hükme bağlanmak suretiyle konut finansman fonu malvarlığı hazcedilemezlik istisnası kapsamına alınmıĢtır. 8. Varlık Finansmanı Fonu Malvarlığı SPKn’nın 38/C maddesinde, bu Kanun’un 38/B maddesinin 3’üncü fıkrasında düzenlenen haczedilemezlik istisnasının varlık finansman fonu için de uygulanacağı hükme bağlanmıĢtır. Bu itibarla varlık finansman fonu malvarlığı ihraç edilen varlığa dayalı menkul itfa edilinceye kadar kamu alacaklarının tahsil amacı da dâhil olmak üzere haczedilemeyecektir. 9. Ġpotek Finansman KuruluĢlarına Teminat Gösterilen Varlıklar SPKn’nın 39/B maddesinin 3’üncü fıkrasında yer alan; konut finansmanından kaynaklanan alacakların ve diğer varlıkların teminat gösterilmesi suretiyle ipotek finansmanı kuruluĢlarından kaynak temin edilmesi halinde, teminat gösterilen varlıklar, baĢka bir amaçla tasarruf edilemez, rehnedilemez, teminat gösterilemez, kamu alacaklarının tahsili amacı da dâhil olmak üzere üçüncü Ģahıslar tarafından haczedilemez, ihtiyati tedbir kararı verilemez ve iflas masasına dâhil edilemez hükmü uyarınca teminat gösterilen varlıklara haczedilemezlik istisnası sağlanmıĢtır. 125 10. Sermaye Piyasası Kurulunca Faaliyetleri Sürekli ya da Geçici Olarak Durdurulan Sermaye Piyasası Kurumlarının Malvarlıkları SPKn’nın 46’ncı maddesinin 1’inci fıkrasının (h) bendinde; sermaye piyasası kurumlarının, mali yapılarının ciddi surette zayıflamakta olduğunun tespiti halinde, verilecek uygun süre içinde, mali durumlarının güçlendirilmesini istemeye, kurum görevlilerinin imza yetkilerini sınırlandırmaya veya kaldırmaya, verilen bu süre içinde, bu kurumlar tarafından gerekli tedbirlerin alınmaması halinde veya mali durumlarının taahhütlerini karĢılayamayacak kadar zayıflamıĢ olduğunun tespiti halinde gerekli tedbirleri almaya, herhangi bir süre vermeksizin kurumların faaliyetlerini geçici olarak durdurmaya veya sürekli olarak durdurarak yetkilerini kaldırmaya, bu tedbirlerden netice alınmadığı takdirde tedrici tasfiyelerine karar vermeye ve tasfiyenin bitmesini takiben gerektiğinde veya tedrici tasfiyeye gitmeksizin doğrudan iflaslarını istemeye SPK’nın yetkili olduğu, 2’nci fıkrasında ise; yetkileri sürekli olarak kaldırılan sermaye piyasası kurumlarının273 malvarlıkları, yetkilerinin kaldırılmasına iliĢkin SPK kararının alındığı tarihten itibaren tedrici tasfiye iĢlemlerinin tamamlandığı ilan edilinceye, tedrici tasfiyeyi takiben veya doğrudan iflas talebinde bulunulması halinde, iflas talebinin mahkemece esastan karara bağlanmasına kadar, tedrici tasfiye çerçevesinde MKK ve SPK tarafından yapılacak iĢlemler hariç, üçüncü kiĢilere devredilemez, rehnedilemez, teminat gösterilemez, haczedilemez, baĢlamıĢ tüm icra takipleri de kendiliğinden duracağı hükme bağlanmıĢtır. Bu hüküm uyarınca 6183 sayılı Kanun’a göre özel kanun niteliğindeki SPKn’nın 46’ncı maddesindeki hüküm nedeniyle yetkileri sürekli kaldırılan sermaye piyasası kurumlarının malları belirtilen bu sü273 2499 sayılı SPKn’nın “Sermaye Piyasası Kurumları” baĢlıklı 32’nci maddesinde; bu Kanuna göre faaliyette bulunabilecek sermaye piyasası kurumları olarak; aracı kurumlar, yatırım ortaklıkları, yatırım fonları ve sermaye piyasasında faaliyet göstermesine izin verilen diğer kurumlar sayılmıĢtır. Aynı Kanunun “Diğer Sermaye Piyasası Kurumları” baĢlıklı 39’uncu maddesinde ise diğer sermaye piyasası kurumları olarak; kuruluĢ ve faaliyet esasları Kurulca belirlenen, sermaye piyasası araçlarının takas ve saklanması, derecelendirilmesi, ihraççıların ve sermaye piyasası kurumlarının denetlenmesi ile uğraĢan kuruluĢlar, yatırım danıĢmanlığı, portföy yönetimi gibi sermaye piyasası faaliyetlerini yerine getiren Ģirketler, varlık yönetim Ģirketleri, ipotek finansmanı kuruluĢları, konut finansmanı fonları, varlık finansmanı fonları, risk sermayesi yatırım fonları, risk sermayesi yatırım ortaklıkları, vadeli iĢlemler aracılık Ģirketleri, sermaye piyasasında faaliyette bulunacak gayrimenkul değerleme kurumları ve portföy saklama Ģirketleri sayılmıĢtır. 126 re zarfında haczedilemeyecek bir baĢka ifadeyle haczedilemezlik istisnasından yararlanacaktır. Ayrıca aynı Kanun’un 46’ncı maddesinin 1’inci fıkrasının (h) bendine göre faaliyetleri geçici olarak durdurulan sermaye piyasası kurumlarının mal varlığı hakkında da SPK tarafından geçici durdurma kararı verildiği tarihten, tekrar faaliyete geçme izni verilmesi tarihine kadar bu maddenin ikinci fıkrası hükmü uygulanacağından bu süreler içerisinde faaliyetleri geçici olarak durdurulan sermaye piyasası kurumlarının malvarlıkları da benzer Ģekilde haczedilemeyecektir. Nitekim DanıĢtay Dördüncü Dairesi bir kararında;274 davacı Ģirketin faaliyetinin 28.4.1999 tarihinden itibaren SPK tarafından geçici olarak durdurulduğu, bu tarihten itibaren malvarlığı üzerinde SPK’nın tasarruf yetkisinin olduğu, SPKn’nın ilgili hükümleri uyarınca, Kurul tarafından faaliyeti geçici olarak durdurulan kurumların malvarlıklarının haczedilemeyeceği, teminat gösterilemeyeceği, rehnedilemeyeceği ve baĢlamıĢ olan tüm icra takipleri kendiliğinden duracağından geçici durdurma kararından sonra vergi borçlarının tahsili amacıyla da olsa Ģirket malvarlığının haczedilemeyeceği, bu durumda faaliyeti geçici olarak durdurulan davacı Ģirketin vergi borçlarının tahsili amacıyla adına kayıtlı araca konulan haczin yasal olmadığı gerekçesiyle haciz iĢleminin iptal eden ilk derece mahkeme kararının onanmasına hükmetmiĢtir. 11. Yatırımcıları Koruma Fonu Malvarlığı SPKn’nın 46/A maddesinin 10’uncu fıkrasında; YKF varlığının üçüncü kiĢiler tarafından haczedilemeyeceği hükmünü amirdir. Böylece YKF varlığına haczedilemezlik istisnası tanınmıĢtır. 12. Emeklilik Yatırım Fonlarının Malvarlığı 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu’nun 17’nci maddesinde yer alan, emeklilik yatırım fonu malvarlığı rehnedilemez, teminat gösterilemez, üçüncü Ģahıslar tarafından haczettirilemez ve iflas ma274 DanıĢtay 4. Dairesinin 06.11.2003 gün ve E.2003/1945, K.2003/2734 sayılı Kararı. 127 sasına dâhil edilemez Ģeklindeki hüküm ile emeklilik yatırım fonlarına ait malvarlığı 6183 sayılı Kanun karĢısında haczedilemezlik istisnası kapsamına alınmıĢtır. V. HARÇLARA ĠLĠġKĠN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA HÜKÜMLERĠ A. KONUT FĠNANSMANI KAPSAMINDAKĠ ĠġLEMLERE ĠLĠġKĠN HARÇ ĠSTĠSNASI Harçlar Kanunu’nun 57’nci maddesinde tapu ve kadastro iĢlemlerinden bu Kanuna bağlı (4) sayılı tarifede yazılı olanlarının tapu ve kadastro harçlarına tabi olduğu hükme bağlanmıĢtır. Aynı Kanun’un “Harçtan Müstesna Tutulan ĠĢlemler” baĢlıklı 59’uncu maddesinin 1’inci fıkrasının (o) bendi ile konut finansmanı kuruluĢları ve ipotek finansmanı kuruluĢları tarafından 2499 sayılı SPKn’nın 38/A maddesinde tanımlanan konut finansmanı kapsamında tesis olunacak iĢlemlere harç istisnası getirilmiĢtir. Anılan maddenin (p) bendi ile de; 2499 sayılı SPKn’nın 38/A maddesinde tanımlanan konut finansmanı amacıyla yapılacak finansal kiralamalarda kiralanan konutların kiracıya devri harçtan istisna tutulmuĢtur. Bu yolla ipotekli konut finansmanı sisteminin dolayısıyla da sermaye piyasalarının canlandırılması amaçlanmıĢtır. B. SERMAYE ARTIRIMI VE KREDĠ ĠġLEMLERĠNE ĠLĠġKĠN HARÇ ĠSTĠSNASI Harçlar Kanunu’nun 123’üncü maddesinin 3’üncü fıkrası ile; anonim, eshamlı komandit ve limited Ģirketlerin kuruluĢ, sermaye artırımı, birleĢme, devir, bölünme ve nev’i değiĢiklikleri nedeniyle yapılacak iĢlemler ile Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri (Bu kooperatifler ile Kredi Garanti Fonu ĠĢletme ve AraĢtırma Anonim ġirketi tarafından bankalardan kullandırılacak krediler için verilecek kefaletler dâhil) bankalar, yurt dıĢı kredi kuruluĢları ve uluslararası kurumlarca kullandırılacak kredilerin temini ve bunların te- 128 minatları ile geri ödenmelerine iliĢkin iĢlemler bu Kanunda yazılı harçlardan müstesna tutulmuĢtur. Bilhassa Ģirketlerin sermaye artırımı iĢlemleri nedeniyle ödemek zorunda oldukları harçların istisna kapsamına alınması sermaye artırımını ve dolayısıyla sermaye piyasalarını teĢvik edici niteliktedir. C. SERMAYE PĠYASASI KURULUNA TANINAN YARGI HARCI MUAFĠYETĠ Harçlar Kanunu’nun 1’inci maddesinde “yargı harçları” bu Kanuna göre alınacak harçlar arasında gösterilmiĢ, 2’nci maddesinde yargı iĢlemlerinden bu Kanuna bağlı (1) sayılı tarifede yazılı olanlarının yargı harcına tabi olduğu hükme bağlanmıĢtır. Kanun’un 5’inci maddesinde Bölge Ġdare Mahkemeleri ile DanıĢtay’da açılacak davalardan (1) sayılı tarife gereğince harç alınacağı, ancak vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümler ile bunlara bağlı zam ve cezalarla ilgili olup Bölge Ġdare Mahkemeleri ve DanıĢtay’ın görevi içinde bulunan iĢlemlerin (3) sayılı tarifeye göre harca tabi olduğu belirtilmiĢtir. Harçlar Kanunu’nun “Mükellef” baĢlıklı 11’inci maddesinde genel olarak yargı harçlarını davayı açan veya harca mevzu olan iĢlemin yapılmasını isteyen kiĢilerin ödemekle yükümlü olduğu hükme bağlanmıĢtır. Aynı Kanun’un “Harçtan Müstesna ĠĢlemler” baĢlıklı 13’üncü maddesinde harçtan müstesna iĢlemler sayılmıĢ, maddenin (j) bendinde “Genel Bütçe”ye dâhil idarelerin bu Kanun’un (1) ve (3) sayılı tarifelerine giren bütün iĢlemlerinin harçtan müstesna olduğu hükme bağlanmıĢtır. 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun “Bütçe türleri ve kapsamı” baĢlıklı 12’inci maddesi uyarınca SPK’nın bütçesi merkezi yönetim bütçesine dâhil düzenleyici ve denetleyici kurum bütçesi niteliğinde olup genel bütçe kapsamında değildir. Nitekim 5018 sayılı Kanun’un 12’nci maddesinin 2’nci fıkrasında; merkezi yönetim bütçesinin bu Kanuna ekli (I), (II) ve (III) sayılı cetvellerde yer alan kamu idarelerinin bütçelerinden oluĢacağı, 12’nci maddesinin 5’inci fıkrasında; özel kanunlarla kurul, kurum veya üst 129 kurul Ģeklinde teĢkilatlanan ve bu Kanuna ekli (III) sayılı cetvelde yer alan her bir düzenleyici ve denetleyici kurumun bütçesi “düzenleyici ve denetleyici kurum bütçesi” olarak belirlenmiĢ ve Kanuna ekli (III) sayılı cetvelde de SPK yer almıĢtır. Öte yandan 5018 sayılı Kanun’un 12’inci maddesinin 3’üncü fıkrasında; genel bütçe, Devlet tüzel kiĢiliğine dâhil olan ve bu Kanuna ekli (I) sayılı cetvelde yer alan kamu idarelerinin bütçesi olarak tanımlanmıĢ olup Kanuna ekli (I) sayılı cetvelde SPK yer almadığından genel bütçeli idare olarak kabulü mümkün değildir. Bu itibarla, merkezi yönetim bütçesi içinde sayılan ancak genel bütçeye dâhil olmayan SPK Harçlar Kanunu uyarınca yargı harçlarına iliĢkin muafiyete sahip değildir. SPK’ya yargı harçlarına yönelik olarak Harçlar Kanunu ile herhangi bir muafiyet tanınmamıĢ olmakla birlikte Harçlar Kanunu’nun 123’üncü maddesinin 1’inci fıkrasında yer alan, özel kanunlarda harçtan muaf tutulan kiĢilerle istisna edilen iĢlemlerden harç alınmaz hükmü ile SPKn’nın 46’ıncı maddesinin son fıkrasında yer alan SPK’nın harçtan muaf olduğu yönündeki hüküm birlikte tetkik edildiğinde SPK’ya harç muafiyeti tanındığı açıktır. Ancak SPKn’nun 46’ncı maddesinin son fıkrasındaki muafiyet bu madde kapsamında açılacak dava ve yapılacak takipler ile sınırlı mahiyettedir.275 SPK’nın açtığı ya da açacağı davaların 46’ncı maddede sayılan izleme, inceleme ve denetleme sonucunda alınacak tedbirler ile sınırlı olmadığı ve bu madde kapsamında sayılan davalar haricinde SPK’nın harç mükellefi olduğu unutulmamalıdır. Kanun koyucu 46’ncı madde ile SPK’nın asli faaliyeti olan izleme, inceleme ve denetleme faaliyetleri sonucunda alması gereken tedbirlerle ilgili olarak baĢvurulacak yargı yollarına münhasır olarak sınırlı bir harç muafiyeti getirmiĢtir. Öte yandan 6009 sayılı Kanun’la Harçlar Kanunu’nun 123’üncü maddesine eklenen fıkra hükmü gereğince; diğer kanunlarda yer alan harçtan 275 Ankara 2. Vergi Mahkemesi’nin 18.2.2009 tarih ve E.2008/1165, K.2009/274 sayılı Kararında; Sermaye Piyasası Kurulu’nun 5018 sayılı Kanun’a ekli (I) sayılı cetvelde ve 492 sayılı Harçlar Kanunu’nun 13’üncü maddesinin (j) bendinde bütün iĢlemleri harçtan müstesna olan “genel bütçe”ye dahil idareler arasında sayılmadığından icra tahsil harcının ödenmesinin istenmesine iliĢkin ödeme emirlerinde hukuka aykırılık bulunmadığı sonucuna varılmıĢtır. 130 muafiyete iliĢkin hükümlerin “keĢif harcı” ve “haciz, teslim ve satıĢ harcı” bakımından uygulanmayacağı kurala bağlanmıĢtır. Bu itibarla SPKn’nın 46’ncı maddesi ile SPK’ya tanınan sınırlı yargı harcı muafiyeti Harçlar Kanunu’na 6009 sayılı Kanun’la eklenen yargı harçları kapsamındaki “keĢif harcı” ve “haciz, teslim ve satıĢ harcı” için de geçerli olmayacaktır. VI. DĠĞER VERGĠLERE ĠLĠġKĠN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA HÜKÜMLERĠ A. DAMGA VERGĠSĠ KANUNU (DVK) DVK’nın “Ġstisnalar” baĢlıklı 9’uncu maddesinde bu Kanuna ekli (2) sayılı tabloda yazılı kağıtların damga vergisinden müstesna olduğu hükme bağlanmıĢtır. DVK’ya ekli (2) sayılı tabloda sermaye piyasalarına iliĢkin olarak aĢağıda sayılan kağıt, makbuz, senet ve sözleĢmeler damga vergisinden istisna tutulmuĢtur. - (2) sayılı Tablonun I/C-1 bendinde; hükümetçe akdolunan avans ve istikraz mukavelenameleri, Hazine Bonoları, Yatırımlar Finansman Fonu TeĢkil ve Tasarruf Bonoları Ġhracı Hakkındaki Kanun gereğince çıkarılan tasarruf bonoları ve tedavüle çıkarılacak Hükümet ve Türkiye Emlak Kredi Bankası istikrazlarına ait geçici ve kati tahvillerle bunların bedel, faiz ve ikramiyelerinin ödenmesine ve bu husustaki diğer muamelelere iliĢkin kağıtlar. - (2) sayılı Tablonun I/C-5 bendinde; resmi dairelere emaneten bırakılan para, hisse senedi, tahvil ve eĢyanın ret ve iadesinde verilen makbuz ve ibra senetleri. - (2) sayılı Tablonun IV/3 bendinde; hisse senetleri ve her türlü tahvillerin temettü ve faiz kuponları. - (2) sayılı Tablonun IV/4 bendinde; çıkarılacak hisse senedi ve tahvillere talip olanlar tarafından bu maksatla verilecek iĢtirak taahhütnameleri. 131 - (2) sayılı Tablonun IV/16 bendinde; anonim, eshamlı komandit ve limited Ģirketler ile yatırım fonlarının kuruluĢlarına, sermaye artırımlarına ve süre uzatımlarına iliĢkin olarak düzenlenen kağıtlar. - (2) sayılı Tablonun IV/17 bendinde; KVK’ya göre yapılan birleĢme, devir ve bölünmeler nedeniyle düzenlenen kağıtlar. - (2) sayılı Tablonun IV/19 bendinde; bankalar arasında, bankanın taraf olduğu veya bankalar aracılığıyla yapılan belirli bir vadede önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte ekonomik veya finansal göstergeye dayalı olarak düzenlenenler de dâhil olmak üzere, para veya sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni ve dövizi alma, satma, değiĢtirme hak ve/veya yükümlülüğünü veren vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmeleri ile bu sözleĢmelere iliĢkin olarak düzenlenen diğer kağıtlar. - (2) sayılı Tablonun IV/21 bendinde; GYO’nın münhasıran gayrimenkul portföylerine iliĢkin alım satım sözleĢmeleri ile gayrimenkul satıĢ vaadi sözleĢmeleri. - (2) sayılı Tablonun IV/22 bendinde; kıymetli madenler borsalarında kıymetli madenlerin ödünç iĢlemlerine iliĢkin düzenlenen kağıtlar. - (2) sayılı Tablonun IV/35 bendinde; 5422 sayılı KVK’nın 8’inci maddesinin birinci fıkrasının (12) numaralı bendi kapsamında kurumların en az iki tam yıl süreyle aktiflerinde yer alan iĢtirak hisseleri ile gayrimenkullerin satıĢ iĢlemler nedeniyle düzenlenen kağıtlar. - (2) sayılı Tablonun IV/36 bendinde, sermaye piyasası araçlarının ihracına iliĢkin olarak düzenlenen makbuz ve kağıtlar, konut finansmanı kuruluĢlarının konut finansmanı iĢlemleri ve bu kuruluĢların ipotekli sermaye piyasası araçları, VTMK ve varlık finansmanı fonlarını temsilen menkul kıymet ihracı ve bu ihraca konu teminatlarla ilgili olarak düzenlenen makbuz ve kağıtlar. 132 - (2) sayılı Tablonun V/21 bendinde; sigorta ve emeklilik Ģirketleri ile emeklilik yatırım fonlarının kuruluĢları dâhil her türlü iĢlemlerinde düzenlenen ve damga vergisi bu Ģirketler veya fonlar tarafından ödenmesi gereken kağıtlar. - (2) sayılı Tablonun V/23 bendinde; ipotek finansmanı kuruluĢları ile konut finansmanı fonlarının kuruluĢ ve ipotekli sermaye piyasası araçları, VTMK ve varlık finansmanı fonlarını temsil eden menkul kıymetlerin ihracı ve ihraca konu teminatlardan kaynaklananlar dâhil her türlü iĢlemleri ile ilgili olarak düzenlenen ve damga vergisi bu kuruluĢlar veya fonlar tarafından ödenmesi gereken makbuz ve kağıtlar. Buna ek olarak, SPKn’nın 40’ıncı maddesinin 2’inci fıkrasında; münhasıran ekonomik ve finansal göstergelere, sermaye piyasası araçlarına, mala, kıymetli madenlere ve dövize dayalı vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmeleri ile her türlü türev araçlardan oluĢan sermaye piyasası araçlarının iĢlem göreceği tüzel kiĢiliği haiz borsalar SPK’nın teklifi ve ilgili Bakanın önerisi üzerine Bakanlar Kurulunun onayı ile kurulacağı, bu fıkra kapsamındaki sermaye piyasası araçlarının damga vergisinden muaf olduğu hükme bağlanmıĢtır. Bu hüküm uyarınca anılan borsalarda iĢlem gören vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmeleri ile her türlü türev araçlar damga vergisine tabi değildir. Sayılan damga vergisi istisnaları sermaye piyasalarında iĢlem maliyetlerini azaltıcı ve bu piyasaların geliĢimini teĢvik edici niteliktedir. B. GĠDER VERGĠLERĠ KANUNU (GDVK) 6802 sayılı GdVK’nın “Ġstisnalar” baĢlıklı 29’uncu maddesinde sermaye piyasalarına yönelik olarak aĢağıdaki bentler halinde sayılan gelir, kar ve kazançlar banka ve sigorta muameleleri vergisinden istisna tutulmuĢtur. - ―c‖ bendinde; hususi kanunlarla her türlü vergiden istisna edilmiĢ olan esham ve tahvillerin, faiz, temettü ve ikramiyeleri ile Merkez Bankasınca ihraç edilen likidite senetlerinden elde edilen faiz gelirleri, 133 - ―e‖ bendinde; bankaların, bankerlerin ve sigorta Ģirketlerinin sermayelerinin tamamı kendilerine ait veya iĢtirakleri bulunan sınai iĢletmelerden sağladıkları karlar, - ―f‖ bendinde; bankaların, bankerlerin ve sigorta Ģirketlerinin sermayelerine iĢtirak ettikleri banka, banker ve sigorta Ģirketlerinin bu Kanuna göre banka ve sigorta muameleleri vergisine tabi muamelelerden mütevellit karlar, - ―i‖ bendinde; 2499 sayılı SPKn’nın 38/A maddesinin birinci fıkrasında tanımlanan konut finansmanı kapsamında yapılan sigortalarda sözleĢme ve poliçe üzerinden alınan paralar, - ―p‖ bendinde; arbitraj muameleleri ile Türkiye’de kurulu borsalarda gerçekleĢtirilen vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmelerine iliĢkin muameleler ve bu muameleler sonucu lehe alınan paralar, - ―s‖ bendinde; KVK’ya göre yapılan birleĢme, devir, bölünme ve hisse değiĢimi iĢlemlerinden doğan kazançlar, - ―t‖ bendinde; emeklilik yatırım fonlarının, menkul kıymet yatırım fonlarının ve menkul kıymet yatırım ortaklıklarının sermaye piyasalarında yaptıkları iĢlemler nedeniyle elde ettikleri paralar, - ―u‖ bendinde; bankalar, sigorta Ģirketleri, emeklilik Ģirketleri ve ipotek finansmanı kuruluĢlarının, kuruluĢlarında veya sermayelerini artırdıkları sırada çıkardıkları hisse senetlerinin itibari değerlerinin üzerinde elden çıkarılması sonucu kendi lehlerine kalan paralar, - ―v‖ bendinde; 5422 sayılı KVK’nın 8’inci maddesinin birinci fıkrasının (12) numaralı bendi kapsamında kurumların en az iki tam yıl süreyle aktiflerinde yer alan iĢtirak hisseleri ile gayrimenkullerin satıĢ iĢlemleri dolayısıyla lehe alınan paralar, 134 - ―y‖ bendinde; ipotek finansmanı kuruluĢlarının, konut finansmanı kuruluĢlarının ve konut finansmanı fonlarının, 2499 sayılı SPKn’nın 38/A maddesinin birinci fıkrasında tanımlanan konut finansmanı kapsamında yaptıkları tüm iĢlemler dolayısıyla lehe alınan paralar. Banka ve sigorta muameleleri vergisi istisnası sağlanan bu iĢlemler sermaye piyasalarının güçlenmesi ve geliĢimi üzerinde olumlu katkı sağlayacak bilhassa yeni yatırım araçlarının yaygınlık kazanmasında önemli rol üstlenecektir. C. EMLAK VERGĠSĠ KANUNU (EVK) Emlak Vergisi Kanunu’nun 1’incı maddesinde Türkiye sınırları içinde bulunan binaların bu Kanun hükümlerine göre Bina Vergisine tabi olduğu hüküm altına alınmıĢ olup verginin mükellefi 3’üncü maddede binanın maliki olarak belirlenmiĢtir. Kanun’un daimi muaflıklar baĢlıklı 4/a maddesinde Devlete ait binaların bina vergisinden daimi olarak muaf oldukları hükme bağlanmıĢtır. Benzer Ģekilde Kanun’un 12’nci maddesinde Türkiye sınırları içinde bulunan arazi ve arsalar bu Kanun hükümlerine göre Arazi Vergisine tabi olduğu, 13’üncü maddesinde ise arazi vergisinin mükellefinin arazinin maliki olduğu, 14’üncü maddesinde de Devlete ait arazinin arazi vergisinden daimi olarak muaf olduğu hükme bağlanmıĢtır. SPKn’nın 25/b maddesinde; SPK’nın para evrak ve her çeĢit malları Devlet malı hükmünde olduğu, 40’ıncı maddesinin 3’üncü fıkrasında borsaların malının Devlet malı hükmünde olduğu kurala bağlanmıĢtır. Bu itibarla; SPK, ĠMKB, ĠAB ve VOB’a ait mallar Devlet malı hükmünde olup bunların Devlete ait mallar da olduğu gibi emlak vergisi istisnasından yararlanması gerektiği düĢünülmektedir. Ancak uygulamada konuya iliĢkin çeĢitli tereddüt ve ihtilaflar yaĢanmakta olup bu husus aĢağıda ayrıntılı olarak irdelenecektir. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SERMAYE PĠYASALARINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARLA ĠLGĠLĠ OLARAK KARġILAġILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ I. SERMAYE PĠYASASINA YÖNELĠK MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARLA ĠLGĠLĠ OLARAK KARġILAġILAN SORUNLAR A. HALKA AÇIK ġĠRKETLERE ÖZGÜ VERGĠ MUAFĠYET YA DA ĠSTĠSNA DÜZENLEMESĠNĠN OLMAMASI SPKn’nun 3’üncü maddesi uyarınca halka açık anonim ortaklık, hisse senetleri halka arz edilmiĢ olan veya arz edilmiĢ sayılan anonim ortaklıklardır. Aynı Kanun’un 11’inci maddesinde de, pay sahibi sayısı 250’yi aĢan anonim ortaklıkların hisse senetlerinin halka arz olunmuĢ sayılacağı ve bu ortaklıkların halka açık anonim ortaklık hükümlerine tabi olacağı kurala bağlanmıĢtır. Vergi muafiyet ve istisnalarının yeterli olmaması sonucunda sermaye piyasalarının arz yönüyle geliĢimi istenilen düzeyde değildir. Halka açık Ģirket sayısının artmasını teĢvik açısından vergi muafiyet ve istisnalarına ihtiyaç vardır. Halka açık Ģirketler kamuyu aydınlatma, ortak sayısı, kurumsal yapılarının güçlenmesi, faaliyet ve ticari iĢlemlerinin daha Ģeffaf bir hale gelmesi ve temettü nedenleriyle vergi matrahlarının daha gerçekçi olmasını sağlarlar. Halka açıklık, kayıt dıĢılığın önlenmesi, kamunun bilgilendirilmesi, bilançoların gerçeği yansıtması, yatırımcıların Ģirket üzerindeki denetimleri gibi yollarla vergi kayıp ve kaçağının azalmasına katkı sağlar. Bu yolla, halka açık Ģirketler kendileriyle ticari iliĢki içinde bulunan diğer Ģirketlerin de iĢlemlerinin kayıt altına girmesine dolaylı olarak etki ederler. Ayrıca, özkaynakla finansman yöntemi sayesinde halka açık Ģirketlerin finansman risklerinin daha az olduğu ve ekonomik krizlerden daha az etkilendiği bilinmektedir. 136 Ülkemizde sermaye piyasasının sığlığı, dolayısıyla da piyasanın manipülatif nitelikteki iĢlemlere açıklığı dikkate alındığında, özellikle büyük ölçekli sanayi Ģirketlerinin halka açılmasını teminen sağlanacak vergi muafiyet ve istisnaları, geliĢmiĢ ve derin bir piyasanın oluĢumu açısından büyük önem arz etmektedir. Vergi kanunları ile düzenlenip müeyyideye bağlanan örtülü kazanç aktarımının SPKn ile de düzenlenerek ceza yaptırımına bağlanmıĢ olması gibi hususların varlığı, halka açık Ģirketler üzerindeki gerek kamu kurum ve kuruluĢlarının gerek yatırımcıların gözetim ve denetimini artırmaktadır. Halka açılmanın Ģirketlere sağladığı avantajların yanında bu Ģirketlere yüklediği maliyetler de vardır. Bağımsız mali denetim yaptırma, düzenli bilgi açıklama, sermaye piyasası kurumlarının denetimine tabi olma zorunlulukları bunlardan bazılarıdır. Bu itibarla, halka açıklığı zorlaĢtırmak yerine teĢvik edici bazı düzenlemelerle kolaylaĢtırmak gerekmektedir. Yukarıda belirtildiği üzere, 1999 yılında KVK’da yapılan değiĢiklik ile halka açık Ģirketlere münhasır olarak halka açıklık oranı artıkça gerileyen kurumlar vergisi oranı uygulaması kaldırılmıĢtır. Bunun sonucunda yürürlükteki mevzuata göre halka açık olmayan Ģirketler ile halka açık Ģirketler arasında kurumlar vergisi açısından bir fark bulunmamaktadır. Netice itibariyle mevcut vergi düzenlemeleri kapsamında anonim ortaklıkları halka açılmaya sevkedici mahiyette herhangi bir muafiyet ya da istisna bulunmamaktadır. Benzer Ģekilde kar payı elde etme amacıyla Ģirketlere ortak olan yatırımcıları halka açık Ģirketlere ortak olmaya sevkeden halka açık olmayan Ģirketlerden farklı bir vergi düzenlemesi de yoktur. Bir baĢka ifadeyle, halka açık bir anonim Ģirket ortağı ile halka açık olmayan anonim Ģirket ortağı tarafından elde edilen kar payının vergi yükünde hiçbir farklılık bulunmamaktadır. 137 B. KAMU BORÇLANMA ARAÇLARINA TANINAN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN ÖZEL KESĠM SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARINA TANINMAMIġ OLMASI Özel kesimin sermaye piyasasından fon sağlamasını zorlaĢtıran nedenlerin baĢında kamu kesimi borçlanmasının sermaye piyasası kaynakları içindeki payının yüksek seviyelerde bulunması gelmektedir. Kamu kesimi borçlanma gereksiniminin önemli ölçüde artması neticesinde, devlet borçlanmasını kolaylaĢtırmak amacıyla Hazine bonosu ve Devlet tahvillerinden elde edilen gelirlere yönelik bir takım vergisel avantajlar sağlanmıĢtır. Ancak özel kesim borçlanma senetlerinden elde edilen gelirlere aynı vergi muafiyet ve istisnalarının sağlanmamıĢ olması, özel kesimin borçlanma senedi ihracı yoluyla finansman sağlaması imkânını neredeyse ortadan kaldırmıĢtır. Hazine bonosu ve Devlet tahvillerinden elde edilen faiz gelirlerine uygulanan stopaj oranıyla özel kesim borçlanma senedi faiz gelirlerine uygulanan oran arasındaki fark, özel kesim borçlanma senetlerinin ihracını zorlaĢtıran önemli bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Damga vergisine iliĢkin istisnaları düzenleyen DVK’ya ekli (2) sayılı Tablonun IV-36’ncı maddesinde 5582 sayılı Kanun’un276 34’üncü maddesi ile yapılan düzenleme ile sermaye piyasası araçlarının ihracına iliĢkin olarak düzenlenen makbuz ve kağıtlar 6.3.2007 tarihinden geçerli olmak üzere damga vergisinden istisna edilmesinden önce özel sektör borçlanma araçları, ihraç tutarı üzerinden damga vergisine tabi tutulmuĢtur. Ġhraç tutarı üzerinden alınan damga vergisi, özellikle faiz oranlarının düĢtüğü dönemlerde borçlanma senetlerinin ihracını alternatiflerine göre daha maliyetli hale getirmiĢtir. Özel sektör, borçlanma araçlarının ihraç aĢamasında basılmaması, MKK nezdindeki hesaplarda tutulması kaydi tahvil üzerinden damga vergisi alınmasını engellememiĢtir.277 Kamu borçlanma senetlerinin damga vergisinden 276 277 6.3.2007 tarih ve 26454 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. Ġlhami ÖZTÜRK, Hüseyin KARAKUM, “Kaydi Tahvil Ġhracında Damga Vergisi”, Maliye ve Sigorta Yorumları Dergisi, S:479-480, s.170 138 muaf olduğu ancak özel sektör borçlanma araçlarının damga vergisine konu olduğu dönemde özel sektör menkul kıymetleri bu farklılığın da etkisiyle geliĢememiĢtir. Devlet tahvili ve Hazine bonoları ile özel sektör borçlanma senetlerine farklı vergisel uygulamalar ihraç maliyetlerini önemli ölçüde artırmakta ve genelde banka kredisi maliyetlerinin üzerine çıkarmaktadır. Dolayısıyla Ģirketler menkul kıymet ihracı yerine banka kredisine yönelmek durumunda kalmaktadırlar. Fakat ülkemizde mevduat ve kredi vadelerinin çok kısa, genelde bir yıldan az olduğu dikkate alındığında Ģirketlerin uzun vadede geri dönüĢü olabilecek yatırımlarını kısa vadeli banka kredileri aracılığı ile yapmaları sonucunda ekonomik riskleri ve kırılganlıkları artmaktadır. Özellikle ekonomik krizlerin etkilerinin hissedildiği dönemlerde bankaların kredileri geri çağırması gibi uygulamaların reel sektör üzerindeki olumsuz etkileri tartıĢmasızdır. Özel sektör borçlanma senetleri yatırımcı açısından kamu borçlanma senetleriyle, ihraççı açısından ise banka kredileri ile kıyaslanmaktadır. Çok genel ifade ile özel sektör borçlanma senetlerinin yatırımcıya sunacağı getiri, yatırımcı talebini çekebilmek için mevduat ve kamu borçlanma senetlerinin üzerinde, arz tarafında ise ihraççıyı özendirebilmek için kredi maliyetinin altında olmalıdır. Bu aralığın dıĢında kalan oranlar özel sektör borçlanma araçlarının geliĢmesini engellemektedir. Öte yandan, menkul kıymetler arasında (kamu-özel) vergi eĢitliğinin sağlanması bile tek baĢına özel sektör borçlanma senedi ihraçlarını farklı risk primleri nedeniyle özendirmeyebileceği ihtimali gözardı edilmemelidir. Özel sektör borçlanma araçlarından, SPK kayda alma ve ĠMKB kotasyon, tescil ve kurtaj ücretleri üzerinden alınan finansal faaliyet harcı özel sektör borçlanma senetleri üzerinde önemli bir yük oluĢturmuĢtur. Oysaki finansal faaliyet harcı, Devlet tahvili ve Hazine bonosu için geçerli olmamıĢtır. 5582 sayılı Kanun’un 33’üncü maddesi ile 492 sayılı Harçlar Kanunu’na ekli (8) sayılı Tarifenin XI’inci Finansal Faaliyet Harçları bölümünün 10’uncu bendi 6.3.2007 tarihinden geçerli olmak üzere yürürlükten kaldırılmıĢtır. Böylece, 139 ĠMKB’de yapılan iĢ ve iĢlemler nedeniyle alınan menkul kıymet kotasyon ve tescil ücretleri, kurtaj ücretlerinden borsa yönetimine ödenen borsa payları ve SPK tarafından yapılan tescil ve kayıtlar nedeniyle alınan ücretler üzerinden ödenmesi gereken % 50 oranındaki finansal faaliyet harcı uygulaması son bulmuĢtur. Özel sektör borçlanma araçlarına iliĢkin olarak ihraç tutarı üzerinden, SPK tarafından kayda alma ücreti alınmaktadır. SPKn’nın 4’üncü maddesi uyarınca Devlet tahvili ve Hazine bonolarının SPK kaydına alınma zorunluluğu bulunmadığından kayda alma ücreti bu borçlanma senetleri için söz konusu değildir. Kamu kesimi borçlanma araçlarından farklı olarak özel kesim borçlanma araçları üzerinden SPK kayda alma ücreti alınması özel sektör aleyhine oluĢan maliyet ve rekabet eĢitsizliği nedenleriyle sermaye piyasalarından borçlanma imkanlarını güçleĢtirmektedir. Öte yandan, ĠMKB tarafından borçlanma araçları üzerinden kotasyon ücreti alınması borçlanma maliyetlerini artıran diğer bir unsurdur. Her ne kadar, özel sektör borçlanma araçlarının ĠMKB’ye kote ettirilmesi için mevzuatta bir zorunluluk bulunmasa da, derin bir ikincil piyasanın varlığının ihraçları teĢvik edeceği, risk primini düĢürerek ihraç maliyetlerini azaltabileceği dikkate alındığında özel sektör borçlanma araçlarının ĠMKB’ye kote edilmesi önem arz etmektedir. Öte yandan, DĠBS’lerin kamu kurum ve kuruluĢlarınca teminat olarak kabul edilmesi bunlara sağlanan diğer bir avantajdır. Örneğin; 4734 sayılı Kamu Ġhale Kanununun278 “Teminat olarak kabul edilecek değerler” baĢlıklı 34’üncü maddesinin (c) bendinde Hazine MüsteĢarlığınca ihraç edilen DĠBS ve bu senetler yerine düzenlenen belgelerin teminat olarak kabul edileceği hükme bağlanmıĢtır. Bu Ģekilde DĠBS’lerin teminat olarak kabul edildiği 2886 sayılı Devlet Ġhale Kanunu ve 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun gibi düzenleme örneklerinin sayısını çoğaltmak mümkündür. 278 22.1.2002 tarih ve 24648 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 140 Ayrıca, DĠBS’ye özgü mevduat munzam karĢılıkları ve disponibilite uygulamaları da bankaların DĠBS portföylerinin artıĢında etkili olan faktörler arasında yer almaktadır. Bu durum DĠBS’lere özel sektör menkul kıymetleri için söz konusu olmayan baĢka bir ayrıcalık ve tercih edilme üstünlüğü sağlamaktadır. Mevcut yapıda özel sektör borçlanma araçları ile kamu borçlanma araçları arasında vergisel açıdan rekabet dezavantajı bulunmaktadır. Özel sektör borçlanma araçları aleyhine vergi muafiyet ve istisnaları ile vergi oranları özel sektör borçlanma araçlarını piyasalardan dıĢlamaktadır. Kamu borçlanma senetlerinin ağırlıkta olması özel sektörün tahvil, finansman bonosu ve varlığa dayalı menkul kıymet gibi sermaye piyasası araçları ihracı yoluyla tasarruf sahiplerinden kaynak sağlama olanağını ortadan kaldırmaktadır. Bunun sonucunda yurt dıĢı piyasalardan kaynak arayıĢına yönelim artmaktadır. C. MEVCUT MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN YENĠ GELĠġTĠRĠLEN SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARINI VE KURUMLARINI KAPSAMAMASI Yukarıda belirtilen 6009 sayılı Kanun’un 4’üncü maddesi ile GVK’nın geçici 67’nci maddesinde yer alan “her bir kazanç” ibaresi “her bir sermaye piyasası aracı, kazanç” Ģeklinde değiĢtirilmiĢtir. DeğiĢikliğe iliĢkin madde gerekçesinde; bu maddede yer alan oranların değiĢtirilmesi konusunda Bakanlar Kuruluna verilen yetkinin, sermaye piyasalarında ortaya çıkacak değiĢiklikleri de kavrayabilmek amacıyla geniĢletildiği belirtilmektedir. Nitekim uygulamada sermaye piyasasında yaĢanan geliĢmelerin ve geliĢtirilen yeni sermaye piyasası araçları ile kurumlarının vergi mevzuatı ile tam olarak kapsanmaması nedeniyle zaman zaman yaĢanan tıkanma anılan Kanun değiĢikliği ve bu değiĢikliğin gerekçesinde kendisini bir kez daha göstermiĢtir. Sermaye piyasalarının geliĢim hızına bağlı olarak yeni fon ve ortaklık türlerine iliĢkin düzenleme çalıĢmaları sürekli olarak devam etmektedir. Bunun sonucunda bazı yeni fon ve ortaklık türleri düzenlendiğinde ise bunların kazançlarının nasıl vergilendirileceği konusunda vergi kanunlarında düzen- 141 leme yapma gereği ortaya çıkmaktadır. ÇeĢitli vergi kanunlarında “menkul kıymet yatırım fonu” ve “menkul kıymet yatırım ortaklığı” ifadelerinin kullanılmıĢ olması, SPKn’ya göre kurulan yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları Ģeklinde genel ifadelerin kullanılmamıĢ olması yeni yatırım fonları türlerine iliĢkin vergi mevzuatında değiĢiklik yapılması ihtiyacını ve çok sayıda yatırım fon türünün vergi mevzuatında zikredilmesi sonucunu doğurmaktadır. Sermaye piyasası araçlarının tanımı açısından vergi mevzuatı ile sermaye piyasası mevzuatı arasında uyum sorunu özellikle piyasalarda yeni iĢlem görmeye baĢlayan finansal ürünlerden elde edilen gelirlerin vergi karĢısındaki durumuna yönelik belirsizlikleri ön plana çıkarmakta, istisna ve muafiyet hükümlerinin kapsamını belirlemede duraksama ve ihtilaflara yol açmaktadır. Nitekim vadeli iĢlem ve opsiyon sözleĢmelerinin SPK tarafından ―diğer sermaye piyasası aracı‖ olarak kabul edilmesine rağmen vergilendirme açısından tam bir kavram netliği olmaması bir çok belirsizliğe yol açmıĢtır. D. HACZEDĠLEMEZLĠK ĠSTĠSNASININ YARGI KARARLARININ UYGULANMASINI ETKĠLEMESĠ VE MKK’YA AĠT MALLARI KAPSAMAMASI Yukarıda haczedilemezlik istisnası kapsamında oldukları belirtilen bazı sermaye piyasası kurumlarının malvarlıkları belirtilmiĢtir. Haczedilemezlik kuralı ister Devlet malları için ister özel kanunlarla belirlenen mallar için tanınmıĢ olsun öğretide eleĢtirilmektedir.279 Ayrıca, Anayasa Mahkemesi, özelleĢtirme kapsamına giren kuruluĢların ekonomik değer taĢıyan varlıklarına, haciz yasağı konulması ile ilgili 4046 sayılı Yasa’nın 15’inci maddesinin iptali ile ilgili olarak açılan davada verdiği kararda;280 özelleĢtirme kapsamına giren kuruluĢların, ekonomik değer taĢıyan varlıklarına haciz yasağı konulmasının, bunların satıĢından elde edilecek geliri, dolayısıyla kamu yararını olumlu yönde etkileyebileceği düĢünülebilirse de, kiĢi hakları karĢısında böyle dolaylı bir kamu yararı düĢüncesine öncelik verilemeyeceği, hukuk devletinde asıl 279 280 Devlet mallarının haczi veya haczedilemezliği ile ilgili karĢılaĢtırmalı hukuk uygulama örnekleri, tartıĢma ve yargısal kararlar konusunda ayrıntılı bilgi için bkz; SONGÖR, a.g.m., s.269-271. Anayasa Mahkemesi’nin, 31.01.1997 tarih ve E. 1996/66, K. 1997/7 sayılı Kararı. 142 olanın temel hak ve özgürlüklerin korunması olduğu, aksi durumda, hak arama özgürlüğünün sınırlandırılması nedeniyle alacaklarını elde edemeyen kiĢilerin haklarına kavuĢmalarının sağlanması yönündeki anayasal hak arama özgürlüğüne olduğu kadar, hukuk devleti olmanın gereklerine de aykırı olacağı, kamu yararı amacıyla da olsa, hak arama özgürlüğünü etkisiz hale getiren bir düzenlemenin demokratik toplum düzeninin gerekleriyle bağdaĢmayacağından Anayasa’ya uygun bir sınırlama olarak kabul edilemeyeceği, bu nedenlerle Anayasanın 36’ncı ve 13’üncü maddelerine aykırı olduğu, bu cümleden olarak; itiraz konusu kuralın, 4046 sayılı Kanun sebebiyle özelleĢtirmeye alınan kuruluĢlar ile alınmayanların alacaklıları arasında eĢitlik ilkesi ile bağdaĢmayan farklı uygulamalara neden olacağı ve bu açıdan Anayasa’nın 10’uncu maddesine aykırılık oluĢturacağı hususunu açık bir biçimde ifade etmiĢtir. Bu itibarla yukarıda yer verilen bazı sermaye piyasası kurumlarının malvarlıklarının belli durumlarda haczini engelleyen hükümlerin haczedilemezlik kuralı getiren diğer hükümler gibi benzer gerekçelerle eleĢtiri konusu olabileceği hususu göz ardı edilmemelidir. Ayrıca Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi, Devlet mallarının haczedilemezliği konusunu, kabuledilebilirlik kriteri bakımından, etkili iç hukuk yollarının tüketilmesi zorunluluğu altında incelemeye almıĢ ve kiĢilerin Devletten alacaklarına hükmeden yargı kararlarının yerine getirilmemesi ya da geç yerine getirilmesine karĢı iç hukukta tüketilmesi gereken bir yol olmadığına karar vermiĢtir. Haczedilemezlik istisnası getiren kanunlar açıkça Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesine aykırı bulunmamıĢ ancak Devlet mallarının haczedilememesi ya da özel kanunlar uyarınca bazı malların haczedilememesinin dolaylı olarak yargı kararlarının gereğinin yerine getirilmemesi ya da geç yerine getirilmesi sonucunu ortaya çıkardığı, bu durumun SözleĢmenin özellikle de mülkiyet hakkını koruma altına alan 1 No’lu ek Protokolün 1’inci maddesinin ihlali sonucunu doğurduğu belirtilmiĢtir. (Baba-Türkiye, No:35075/97, 24/10/2006, paragraf:13-15; Çoruh-Türkiye, No:47574/99, 20/09/2005, pa- 143 ragraf:14-16). Bu kararlarla ilgili olarak dikkati çeken bir diğer nokta ise, Mahkemenin mülkiyet hakkına iliĢkin ihlal bulduktan sonra bu ihlal tespitinin ıĢığı altında ayrıca yargı kararlarının zamanında yerine getirilmesini sağlamaya yönelik etkili iç hukuk yolunun bulunmaması yönündeki Ģikayet bakımından inceleme yapmaya gerek bulunmadığını belirtmesidir. (Tütüncü ve diğerleriTürkiye, No:35075/97, 24/10/2006, paragraf:27-29, GaganuĢ-Türkiye, No:39335/98, 20/09/2005, paragraf:18,31-32). Haczedilemezlik istisnası konusunda sorun teĢkil edebilecek diğer bir husus ise önemli bir sermaye piyasası kurumu olan MKK’ya ait malların haczedilemeyeceğine iliĢkin bir kanun hükmü bulunmamasıdır. Bunun sonucunda, kanunla kendisine verilen görevleri yürüten MKK’nın mallarının haczi mümkün olup, haciz nedeniyle MKK görev ifa edememe riski ile karĢı karĢıyadır. Merkezi Kayıt KuruluĢunun KuruluĢ, Faaliyet, ÇalıĢma ve Denetim Esasları Hakkında Yönetmelik’in 20’nci maddesinde merkezi kayıt kuruluĢunun para, evrak ve her çeĢit mallarının Devlet malı hükmünde olduğu düzenlenmiĢtir. Anılan Yönetmelik düzenlemesi ile MKK mallarının Devlet malı hükmünde olduğu belirtilerek bu malların haczedilmesi engellenmek istenmiĢtir. Ancak bu düzenleme bir yönetmelik olup fiilen gerçekleĢtirilmek istenen bir haczi engelleyip engellemeyeceği hukuken tartıĢmalıdır. Bir baĢka ifadeyle haczi mümkün olmayan mallar kanun hükümleri ile belirlenmiĢ iken yönetmelik düzenlemesi ile MKK mallarına iliĢkin olarak oluĢturulmaya çalıĢılan hukuki statünün kanunlarda yer alan hacze iliĢkin hükümler karĢısında geçerlilik taĢıyıp taĢımayacağı tartıĢmalıdır. Kanunla özel hukuk tüzel kiĢisi olarak tanımlanan bir kurumun mallarına yönetmelik düzenlemesi ile Devlet malı niteliği kazandırılmıĢ olması ise ayrı bir tartıĢma konusudur. Kendisi özel hukuk tüzel kiĢisi iken mallarının Devlet malı olarak nitelenmesi, üstelik bu nitelendirmenin kanun hükmü ile değil yönetmelik düzenlemesi ile yapılmıĢ olması kamu hukuku-özel hukuk ayrımı açısından da çeliĢki doğurmaktadır. 144 Ayrıca MKK mallarının Devlet malı hükmünde olduğu yönünde düzenleme içeren Yönetmeliğin dayanağı olan Kanunda da MKK’ya ait malların hukuki statüsünü belirlemeye yönelik yönetmelik ile düzenleme yapılmasına iliĢkin dayanak hüküm yer almamaktadır. Bu itibarla MKK mallarını Devlet malı hükmünde sayan düzenleme hukuki dayanağı itibariyle de tartıĢmaya açıktır. E. TAġINMAZLARI DEVLET MALI HÜKMÜNDE OLAN SPK VE BORSALARIN EMLAK VERGĠSĠ MUAFĠYETĠNDEN YARARLANMAMASI Yukarıda Emlak Vergisi Kanunu uyarınca Devlete ait arazi ve binaların emlak vergisinden muaf olduğu bu muafiyetin ilgili kanunlar uyarınca malları Devlet malı hükmünde olan SPK ve borsalara ait malları da kapsaması gerektiği belirtilmiĢtir. Burada önemli olan husus, EVK ile Devlete ait bina ve arazilere tanınan muafiyetin “Devlet malı hükmündeki” mallara ya da bu malların maliklerine tanınıp tanınmayacağının açıklığa kavuĢturulmasıdır. Ülkemizdeki yaygın kabul görmüĢ tanıma göre kamu malları devletle bağıntılı olan, özel mülkiyete elveriĢli olmayan, herkesin ortak ve genel yararlanmasına sunulan kamu yararına kullanılmak üzere ayrılan, bir kamu hizmetine tahsis edilen mallara denilir.281 Ġdarenin görevlerini yerine getirirken, hizmet görürken gereksinim duyduğu kamu mallarının tümünü kapsayan genel bir yasal düzenleme bulunmadığından ve değiĢik mallar farklı yasal düzenlemelere konu yapıldığından hukuki rejimlerinin saptanması da güçleĢmektedir. Kamu malları konusunda bir kavram birliği bulunmamakla beraber Anayasa ve yasalarda kamu malları için; “Devlet malı”, “Devletin hüküm ve tasarrufu altındaki eĢya”, “amme emlaki” ve “hazine malı” gibi deyimler kullanılmaktadır. Bir malın kamusal mal sayılabilmesi için bir kamu tüzel kiĢisine, yani devlete veya kamu kurumlarına ait olması ve kamunun ortak kullanımına 281 Ahmet OZANSOY, Amerika Birleşik Devletleri’nde Kamu Mallarının Yönetimi, T.C. Maliye Bakanlığı Strateji GeliĢtirme BaĢkanlığı Yayın No:2009/393, Ankara, 2009, s.1 145 ve yararlanmasına ya da bir kamu hizmetine tahsis edilmesi gerekir. 282 Anayasa Mahkemesi bir kararında;283 kamu mallarıyla ilgili olarak çeĢitli Kanunlarda değiĢik hükümler bulunduğu, kamu hizmetinin yürütülmesinde gerekli olan bu malların tümünü içermek üzere “devlet malları”, “devlet emlakı”, “idare malları”, “idare emlakı”, “milli emlak kamu malları”, “hazine malları”, “maliye hazinesi malları” gibi kavramların kullanıldığını belirtmiĢtir. Kamusal malların hukuki rejiminin temel özellikleri; kamusal mallar devredilemez, zamanaĢımı ile kazanılamaz, özel hukuk iĢlemlerine sınırlı biçimde konu olabilir, haczedilemez, haksız iĢgale, çalınmaya ve tahribe karĢı özel olarak korunmuĢ olmaları Ģeklinde sıralanabilir.284 Bu sayılanlara ek olarak çeĢitli vergi kanunlarında kamu mallarına iliĢkin muafiyet ve istisna hükümlerine yer verilmiĢ,285 kamu malları vergi gibi mali yükümlülüklerin dıĢında tutulmuĢtur.286 Bu itibarla, kamu malları ya da bir baĢka ifadeyle “Devlete ait mallar” özel mülkiyete konu mallara kıyasen bazı hukuki koruma, muafiyet ve istisnalara sahiptir. Özel kanunlarında “Devlet malı hükmünde” sayılan mallar için de anılan bu hukuki rejimin geçerli olacağı açıktır. 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu uyarınca genel bütçeye dâhil olmayan ve taĢınmazları Hazine adına kayıtlı olmayan SPK, ĠMKB ve ĠAB’ye ait taĢınmazlar tabi olduğu bütçe türü nedeniyle Devlet malı değildir. Ancak bu malların 2499 sayılı Kanun’un 25 ve 40’ıncı maddeleri uyarınca “Devlet malı hükmünde” olmaları nedeniyle Devlet mallarına tanınan tüm istisna ve muafiyetlerden yararlanması gerektiği düĢünülmektedir. Nitekim DanıĢtay bir kararında;287 7410 sayılı Kanunla kurulan Polis Bakım ve Yardım Sandığına ait taĢınmazların Devlet malı hükmünde olduğu- 282 283 284 285 286 287 ġeref GÖZÜBÜYÜK, Turgut TAN, İdare Hukuku, Cilt:1, Genel Esaslar, Turhan Kitabevi, Ankara, 2006, s.1035-1037 Anayasa Mahkemesi’nin 21.10.1992 tarih ve E.1992/13, K.1992/50 sayılı Kararı. GÖZÜBÜYÜK/TAN, a.g.e., s.1053-1054 Ahmet OZANSOY, “5018 sayılı Kanunun Tutarlılık Sorunları Üzerine”, Mali Kılavuz, S:44, Nisan-Haziran 2009, s.33 ġeref GÖZÜBÜYÜK, Yönetim Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, 1994, s.207 DanıĢtay Dokuzuncu Dairesinin 29.02.1998 tarih ve E.1987/1427, K.1988/865 sayılı Kararı 146 na ve 1319 sayılı EVK’nın 4/a ve 14/a maddeleri uyarınca emlak vergisinden muaf olduğuna hükmetmiĢtir. Bu itibarla Devlete ait bina ve araziler emlak vergisinden daimi olarak muaf olduğundan ―Devlet malı hükmünde‖ olan SPK’ya ve borsalara ait bina ve arazi için de emlak vergisi muafiyeti söz konusu olmalıdır. Ancak uygulamada anılan kurumlar emlak vergisi mükellefi olup, sahip oldukları hizmet binası ve kamu konutları gibi taĢınmazları nedeniyle ilgili belediyelere emlak vergisi ödemektedirler. Bir baĢka ifadeyle taĢınmazları ―Devlet malı hükmünde‖ olan bu kurumlar Devlete ait taĢınmazlara tanınan daimi muafiyetten yararlanmamaktadırlar. SPK, ĠMKB ve ĠAB’nin kamu tüzel kiĢisi oldukları dikkate alındığında, yukarıda yer alan mevzuat ve yargı kararları uyarınca muaf oldukları bir vergiyi genel bütçeye dahil olmayan mahalli idarelere ödemeleri, kendi bütçelerinden bir kaynak aktarımının yanı sıra 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun 71’inci maddesinde tanımlanan kamu zararına288 neden olunduğu ihtimalini de gündeme getirebilecek niteliktedir. F. BAKANLAR KURULU KARARIYLA SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARINA ĠLĠġKĠN SIFIR ORANLI VERGĠ BELĠRLENMESĠ Anayasa’nın 73’üncü maddesi uyarınca vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin konulması, değiĢtirilmesi ve kaldırılması ancak kanun ile yapılabilmektedir. Genel kural bu olmakla birlikte, Anayasa’nın aynı maddesi ile vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin muaflık, istisna, indirim ve oranlarına iliĢkin hükümlerinde kanunla belirlenecek alt ve üst sınırlar içinde Bakanlar Kuruluna değiĢiklik yapma yetkisi verilebilmesine imkân sağlanmıĢtır. Bu düzenleme, Bakanlar Kuruluna ekonomik geliĢmelere vergileme yönünden gecikmeksizin müdahale ve tepki verme imkanı sağlama amacını taĢımakla birlikte Bakanlar Kuruluna kanunla verilen yetkinin kullanımında 288 Anılan Kanun hükmü ile kamu zararı; kamu görevlilerinin kasıt, kusur veya ihmallerinden kaynaklanan mevzuata aykırı karar, iĢlem veya eylemleri sonucunda kamu kaynağında artıĢa engel veya eksilmeye neden olunması Ģeklinde tanımlanmıĢtır. 147 bilhassa vergi oranının sıfır olarak belirlenebilmesi siyasi otoriteye vergileme alanında çok geniĢ bir hareket alanı sağlamaktadır. Bu durum vergi mevzuatının ve uygulamalarının öngörülebilirliği ve devamlılığı açısından olumsuz bir ortam oluĢturmakta ve bu kapsamda alınan kararlar ve yapılan uygulamalar tartıĢmalara neden olmaktadır. Nitekim bu hususta, Sekizinci BeĢ Yıllık Kalkınma Planı Vergi Özel Ġhtisas Komisyonu Raporunda; “…özellikle stopaj oranlarının ve kapsamının belirlenmesinde yetkinin, vergi koymak veya vergi istisnası ya da muafiyeti sağlamak anlamına gelecek Ģekilde Bakanlar Kurulunca sık sık kullanılması, vergilemenin kanuniliği tartıĢmalarının sürekli gündemde kalmasına neden olmuĢtur.” Ģeklinde bir tespit yer almıĢtır. Anayasa Mahkemesi bir kararında;289 “Vergi oran ya da tutarlarının, yasanın belirttiği alt ve üst sınırlar içinde Bakanlar Kurulu’nca değiĢtirilebilmesi, mevcut ekonomik koĢulların özelliklerine göre önemli soysa-ekonomik amaçlara ulaĢabilmek için gerekli olduğu, bir vergi tutarının Bakanlar Kurulu’nca sıfıra kadar indirilmesinin hiçbir zaman o verginin kaldırılması anlamına gelmeyeceği, bu durumda verginin bir kurum olarak devam etmekte olduğu, Bakanlar Kurulunun ekonomik koĢullara göre dilediği zaman bu tutarı yasa ile belirlenen sınırlar içinde kalarak arttırabileceğinden, vergi tutarının Bakanlar Kurulunca sıfıra kadar indirilmesinin verginin kaldırılması anlamını taĢıdığı ve bunun verginin yasallığı ilkesine aykırılık oluĢturduğu yönündeki savı” yerinde görmemiĢtir. Ancak söz konusu kararın beĢ üyenin karĢı oyları nedeniyle oyçokluğuyla alındığını belirtmekte yarar vardır.290 289 290 Anayasa Mahkemesi’nin 21.2.2008 tarih ve E.2005/73, K.2008/59 sayılı Kararı. KarĢı oy yazısında “Kanun yapma süreci açık ve Ģeffaf bir süreç olup, yasama faaliyetleri bütün vatandaĢlarca izlenebilir, bir kanun teklifi ve tasarısı Meclis gündemine gelip yasalaĢıncaya kadar o yasanın muhtemel ekonomik sonuçlarından herkes haberdar olabilir. Bu nedenle yasa ile vergi kanunlarında yapılacak değiĢikliklerin serbest piyasa ve rekabet ortamını bozacak Ģekilde bazı mükellefler yönünden sürprizler yaratması söz konusu değildir. Bakanlar Kurulu kararları ise hazırlık safhasında kamuya açık olmadığından vergi miktar ve oranlarında yapılabilecek değiĢikliklerden ancak Bakanlar Kurulu kararının yayımlanmasıyla haberdar olabilecek mükellefler yönünden risklerin artması olasıdır.” Ģeklindeki ifadeye dayanılarak vergi oranlarının sıfıra kadar indirmenin vergileri kaldırmakla eĢ anlamlı olduğu belirtilmiĢtir. 148 ÇeĢitli vergi kanunlarında sermaye piyasası araçlarına yönelik bilhassa vergi tevkifatı oranlarını belirleme konusunda Bakanlar Kuruluna yetki verildiği görülmektedir. GVK’nın 94’üncü maddesi uyarınca Bakanlar Kurulu bu maddede yer alan tevkifat nispetini her bir ödeme ve gelir için ―sıfır‖a kadar indirmeye ya da bir katına kadar artırmak suretiyle yeniden tespite yetkilidir. Bu yetki madde kapsamında yer alan diğer ödemeler için olduğu gibi menkul kıymet tanımı kapsamındaki iratlar üzerinden yapılacak gelir vergisi tevkifatı nispetinin belirlenmesini de kapsamaktadır. Bakanlar Kurulu bu oranları belirlerken ya da sıfıra indirirken belli sermaye piyasası araçlarının teĢviki suretiyle sermaye piyasalarını canlandırmayı yatırımları vergi avantajları ile bu alanlara kaydırmayı temin edebilir. Bakanlar Kuruluna verilen bu genel yetkinin dıĢında GVK’nın 94’üncü maddesinde; 6, 7, 8 ve 9 numaralı bentlerde yer alan kazanç ve iratlardan; menkul kıymetin vadesi ile menkul kıymetlerin türleri ve SPKn’ya göre kurulan aracı kurumlar arasındaki borsa para piyasasında değerlendirilen paralara ödenen faizler için Bakanlar Kurulunun farklı oranlar tespitine yönelik özel yetkisi de bulunmaktadır. Benzer Ģekilde KVK’nın 15’inci maddesinin 4’üncü fıkrası ile Bakanlar Kuruluna; bu maddede belirtilen vergi kesintisi oranlarını her bir ödeme ve gelir için ayrı ayrı ―sıfır‖a kadar indirmeye, kurumlar vergisi oranına kadar yükseltmeye ve aynı sınırlar dahilinde emeklilik yatırım fonları kazançları hariç olmak üzere KVK’nın 5’inci maddesinin 1’inci fıkrasının (d) bendinde yazılı kazançlar için yatırım fonu veya yatırım ortaklığı türüne göre ya da portföylerindeki varlıkların nitelik ve dağılımına göre farklılaĢtırma hususunda yetki verilmiĢtir. KDVK’nun 28’inci maddesinde; katma değer vergisi oranının % 10 olduğu, Bakanlar Kurulunun bu oranı dört katına kadar artırmaya % 1’e kadar indirmeye, bu oranlar dahilinde muhtelif mal ve hizmetler ile bazı malların perakende safhası için farklı vergi oranları tespit etmeye yetkili olduğu hükme bağlanmıĢtır. Görüleceği üzere KDVK ile Bakanlar Kuruluna muhtelif mal ve 149 hizmetler için farklı oranlar tespit etme hususunda yetki verilirken, vergi oranını ―sıfır‖ olarak belirleme yetkisi verilmemiĢtir. DVK’nın Mükerrer 30’uncu maddesi ile Bakanlar Kurulu, SPKn’nın uygulanmasıyla ilgili olarak SPK tarafından düzenlenmesi öngörülen kağıtların tabi olduğu damga vergisi nispet ve maktu tutarlarını ibraz yerleri itibariyle ―sıfır‖a kadar indirmeye, indirilen nispet ve tutarlarını kanuni seviyesine kadar çıkarmaya ve bu nispet ve tutarlar dahilinde kağıtlar itibariyle farklı nispet ve tutarlar tespit etmeye yetkili kılınmıĢtır. GDVK’nın 33’üncü maddesi ile Bakanlar Kurulunun bu maddede belirtilen vergi oranını SPKn’ya göre kurulan aracı kurumlar arasındaki borsa para piyasası muameleleri ve diğer banka ve sigorta muameleleri için ayrı ayrı veya birlikte % 1’e kadar indirmeye yetkili olduğu kurala bağlanmıĢtır. Bu itibarla Bakanlar Kurulu tarafından sermaye piyasası araçlarına iliĢkin olarak yukarıda belirtilen çeĢitli vergi kanunlarındaki yetkinin kullanımı suretiyle vergi oranlarının sıfır olarak belirlenmesi mümkündür. Vergi oranının sıfır olarak belirlenmesi, verginin hukuken olmasa da fiilen kaldırılması anlamına geldiği ya da bu yolla dolaylı olarak vergi muafiyet ya da istisnası yaratıldığı Ģeklinde vergilendirmedeki en hassas konulardan biri olan sermaye piyasası kurumlarının ve araçlarının vergilendirilmesi konusunda tartıĢmalara yol açmaktadır. 150 G. DENETĠM KURULU ÜYELERĠNE KAR PAYI VERĠLMESĠ DURUMUNDA VERGĠLENDĠRME BELĠRSĠZLĠĞĠ Kar payı (temettü) kavramı GVK’da tam olarak tanımlanmamakla birlikte söz konusu Kanun’un 75’inci maddesinde yer alan belirlemeyle, üretim faktörü olan sermayenin üretim sürecine baĢkaları vasıtasıyla yani dolaylı olarak sokulması karĢılığında elde edilen edinim (irat) olarak tanımlanabilir.291 GVK’nın 75’inci maddesinin ikinci fıkrasının üçüncü bendinde; kurumların idare meclisi baĢkan ve üyelerine verilen kar payları menkul sermaye iradı olarak tanımlanmıĢtır. Ancak anılan maddede denetim kurulu üyelerine verilen kar payları menkul sermaye iradı olarak tanımlanmamıĢtır. Anayasa’nın 73’üncü maddesinde hükme bağlanan vergilerin kanuniliği ilkesi dikkate alındığında denetim kurulu üyelerine ödenen kar paylarının “menkul sermaye iradı” olarak vergilendirilemeyeceği açıktır. Kanun koyucunun, denetim kurulu üyelerine verilen kar paylarını menkul sermaye iratları arasında saymaması denetim kurulu üyelerine kar payı ödenip ödenmeyeceğine iliĢkin TTK’daki belirsizlikten mi yoksa bu gelirlerin vergilendirilme dıĢı tutulmasına yönelik zımni bir istisna getirme amacından mı kaynaklandığı tartıĢmalıdır. Ancak VUK’un 9’uncu maddesi uyarınca kanunla yasak edilmiĢ olsa bile denetim kurulu üyelerine fiilen kar payı ödenmesi durumunda bu ödemelerin vergilendirilmesi mümkündür. Bu durumda da vergilendirmenin hangi gelir unsuru kapsamında yapılması gerektiği hususu tartıĢma yaratmaktadır. Uygulamada bazı Ģirketler tarafından denetim kurulu üyelerine verilen kar paylarının menkul sermaye iradı kapsamında olmamasına rağmen yönetim kurulu üyelerine ödenen kar paylarıyla birlikte menkul sermaye iradı gibi vergilendirilmesi söz konusu olmaktadır. TTK’da anonim Ģirketlerin yönetim kurulu üyelerine kar payı verilebileceği yönünde hükümler yer almasına rağmen denetim kurulu üyelerine kar291 Cemali OKTAY, Kar Paylarının Beyanı ve Toplam Vergi Yükü Neydi, Ne Oldu?, Vergi Sorunları, Temmuz 2003, s.83. 151 dan pay verilip verilmeyeceği hususu açıkça düzenlenmemiĢtir. Bunun yanı sıra SPKn ve ikincil mevzuatında halka açık anonim ortaklıkların kar payı dağıtabileceği kiĢiler arasında da yönetim kurulu üyeleri yer alırken denetim kurulu üyeleri sayılmamıĢtır. Denetim kurulu üyelerinin ifa ettikleri görevin niteliği, denetim ilke ve standartları ve denetimin doğası gereği kanun koyucunun pay sahibi olmayan denetçilerin bu sıfatları dolayısıyla Ģirket karından pay almamaları yönündeki iradesi nedeniyle bilinçli susma yolunu seçtiği söylenilebilir. Denetim kurulu üyelerine kar payı verilip verilmeyeceği hususu hukuken tartıĢmaya açık olmakla birlikte uygulamada bazı kurumlar denetim kurulu üyelerine de tıpkı yönetim kurulu üyeleri gibi kar payı vermektedir. GVK’nın 75’inci maddesinin 1’inci fıkrasında; sahibinin ticari, zirai veya mesleki faaliyeti dıĢında nakdi sermaye veya para ile temsil edilen değerlerden müteĢekkil sermaye dolayısıyla elde ettiği kar payı, faiz, kira ve benzeri iratlar menkul sermaye iradı olarak tanımlanmıĢtır. Aynı maddenin 2’nci fıkrasında ise kaynağı ne olursa olsun bu fıkrada yazılı iratların menkul sermaye iradı sayılacağı hükme bağlanmıĢtır. Bu hüküm uyarınca 75’inci maddenin 1’inci fıkrasında yapılan genel tanım kapsamında olmayan bazı iratlar tek tek sayılmak suretiyle menkul sermaye iradı kapsamına alınmıĢ ve bu iratların menkul sermaye iradı olarak vergilendirilmesi amaçlanmıĢtır. GVK’nın 75’inci maddesinin 2’nci fıkrasının 3 numaralı bendinde; kurumların idare meclisi baĢkan ve üyelerine verilen kar payları menkul sermaye iradı olarak tanımlanmıĢtır. Ancak anılan maddede kurumların “denetim kurulu üyelerine” verilen kar payları menkul sermaye iradı olarak tanımlanmamıĢtır. Kanun koyucu menkul sermaye iradının genel tanımını yaparken ve bu genel tanım kapsamına girmediği halde menkul sermaye iradı olarak vergilendirilmesini istediği iratları sıralarken kurumların “denetim kurulu” üyelerine verilen kar paylarını bu madde kapsamında menkul sermaye iradı olarak nitelendirmemiĢtir. Kanun koyucunun, GVK ile yönetim kurulu üyelerine yapılan kar payı ödemeleri vergilendirilirken denetim kurulu üyelerine yapılan kar payı ödemelerinin vergilendirilmemesi Ģeklinde bir irade taĢıyıp taĢımadı- 152 ğı tartıĢmalıdır. Bu nedenle, menkul sermaye iradı kapsamına alınmayan denetim kurulu üyelerine verilen kar paylarının “ücret” olarak vergilendirilip vergilendirilmeyeceği hususunun irdelenmesi gerekecektir. GVK’nın “Ücretin Tarifi” baĢlıklı 61’inci maddesinin 1’inci fıkrasında ücretin tarifi yapılmıĢtır. Buna göre ücret; iĢverene tabi ve belirli bir iĢ yerine bağlı olarak çalıĢanlara hizmet karĢılığı verilen para ve ayınlar ile sağlanan ve para ile temsil edilebilen menfaatlerdir. Aynı madde uyarınca ücretin ödenek, tazminat, kasa tazminatı (mali sorumluluk tazminatı), tahsisat, zam, avans, aidat, huzur hakkı, prim, ikramiye, gider karĢılığı veya baĢka adlar altında ödenmiĢ olması veya bir ortaklık münasebeti niteliğinde olmamak Ģartı ile kazancın belli bir yüzdesi Ģeklinde tayin edilmiĢ bulunması onun mahiyetini değiĢtirmemektedir. Ücrete iliĢkin tanım ve kapsam bu Ģekilde belirlendikten sonra anılan maddenin 3’üncü fıkrasında sayılan ödemelerin bu Kanunun uygulanmasında ücret sayılacağı hükme bağlanmıĢtır. Bu ödemeler arasında (4) numaralı bentte; yönetim ve denetim kurulları baĢkan ve üyeleriyle tasfiye memurlarına bu sıfatları dolayısıyla ödenen veya sağlanan para, ayın ve menfaatler yer almıĢtır. Bu itibarla yönetim ve denetim kurulları baĢkan ve üyelerine yapılan “huzur hakkı” ödemeleri ücret kapsamındadır. ġirkete hizmet akdi ile bağlı olarak çalıĢanlara ücretlerinin kara göre ödenmesi son zamanlarda çok uygulanan bir ücret rejimidir. Ödenecek ücretin iĢletme karına göre hesaplanması, ücretin miktarını saptama Ģeklinden baĢka bir Ģey olmadığından292 elde edilen kar üzerinden hesaplanan ücretlerin niteliği de diğer ücretler ile aynıdır. ġirketler yönetim kurulu üyelerine ise huzur hakkı adı verilen, oturum baĢına ya da haftalık, aylık veya yıllık olarak belli ve maktu ücret ödenmesi ya da doğacak kardan belli bir oranda pay verilmesi yoluna gitmektedirler. Uygulamada çoğunlukla hem huzur hakkı hem de kar payı verilmektedir. Ücretin oturum baĢına ya da aylık haftalık veya yıllık olarak saptanması halinde, yönetim kurulu üyelerine yapılan ödemelerin 292 RüĢtü ERĠMEZ, Şirketlerde Kar Dağıtımı Yedek Akçeler ve Vergileme, Temel Yayınları, Ġstanbul, 1985, s.209. 153 ücret sayılacağı hususunda görüĢ birliği vardır. 293 DanıĢtay yönetim kurulu üyelerine bu sıfatları nedeniyle yapılan “huzur hakkı” ödemelerini ücret olarak nitelendirmiĢtir.294 Yönetim kurulu üyelerine benzer Ģekilde denetim kurulu üyelerine de bu görev ve sıfatları nedeniyle Ģirketler tarafından bu iĢ karĢılığı olarak yapılan huzur ödemelerinin “ücret” kapsamında vergilendirilmesi gerekir. Kanun koyucu GVK’nın 61’inci maddesinin 3’üncü fıkrasının 4 numaralı bendinde; menkul sermaye iradına iliĢkin kapsamı belirlediği GVK’nın 75’inci maddesinin 2’nci fıkrasının 3 numaralı bendinden farklı olarak yönetim kurulu üyeleri dıĢında denetim kurulu üyelerini de sayarak bu kiĢilere bu sıfatları dolayısıyla yapılan ödemelerin ücret kapsamında vergilendirilmesini amaçlamıĢtır. Yönetim kurulu üyelerine yapılan kar payı ödemeleri GVK’nın 75’inci maddesi uyarınca menkul sermaye iradı olarak nitelendirildiğinden ücret tanımı kapsamında vergilendirilemez. Fakat GVK’nın 75’inci maddesi gereğince menkul sermaye iradı kapsamına sadece yönetim kurulu üyelerine yapılan kar payı ödemeleri girmektedir. Denetim kurulu üyelerine kar payı ödemesi yapılması durumunda bu ödemeler GVK’nın 75’inci maddesinde tadadi olarak sayılan ödemeler arasında yer almadığından Anayasa’nın 73’üncü maddesinde hükme bağlanan vergilerin kanuniliği ilkesi gereğince menkul sermaye iradı olarak vergilendirilemeyecektir. Ayrıca; GVK’nın 61’inci maddesinin 2’nci fıkrasındaki; ücretin huzur hakkı veya bir ortaklık münasebeti niteliğinde olmamak Ģartı ile kazancın belli bir yüzdesi Ģeklinde tayin edilmiĢ bulunmasının onun mahiyetini değiĢtirmeyeceği Ģeklindeki hüküm de pay sahibi olmayan denetçiye verilen kar payının ücret mahiyetinde kabul edilebileceği görüĢünü güçlendirmektedir. Pay sahibi olmayan denetim kurulu üyesinin Ģirket ile arasındaki hukuki iliĢki bu durumda önem kazanacaktır. Denetçiler ile anonim ortaklık arasındaki iliĢki bir vekalet veya hizmet akdine dayanmaktadır. Nitekim Yargıtay bir 293 294 ERĠMEZ, a.g.e., s.210-211. DanıĢtay 4. Dairesinin 20.05.1993 tarih ve E.1991/1599, K.1993/2382 sayılı Kararı ile 25.03.1994 tarih ve E.1993/3559, K.1994/1827 sayılı Kararı. 154 kararında;295 TTK’nın 347’nci maddesi uyarınca Ģirkette pay sahibi olanlar ve olmayanlar arasından genel kurulca seçilen denetçi ile Ģirket arasındaki iliĢkinin kural olarak vekâlet sözleĢmesi niteliğinde olduğuna, denetçi için ücret öngörülmesi halinde anonim ortaklık ile arasındaki iliĢkinin bir hizmet sözleĢmesi olduğuna hükmetmiĢtir. ġirket genel kurulu tarafından murakıplığa seçilen kimse bu vazifeyi kabul ederse, Ģirketle aralarında idare meclisi üyelerinin intihabında olduğu gibi “akdi” bir münasebet teessüs etmiĢ olur. Genel kurulun intihap kararı bir nevi “icap” vasfı taĢır, murakıplığa seçilen zatın “kabul” cevabı ile ancak hizmet akdi münasebeti teessüs eder.296 Bu nedenle her denetçi ile ortaklık arasında bir akit vardır. Bu akit esas itibariyle bir vekâlet akdidir. Ancak taraflar bu akdi serbestçe kararlaĢtırabilirler. Örneğin, aralarındaki iliĢkinin taraflarca bir hizmet akdi olarak nitelendirilmesinde sakınca yoktur.297 Böylece, denetçi ile anonim Ģirket arasındaki münasebet vekâlet akdine ya da hizmet akdine dayanabilecektir.298 Vekalet sözleĢmesinde vekalet verenin, hizmet sözleĢmesinde ise iĢverenin ücret ödeme borcu bulunmakta olup, bu borcun denetçiye karĢı ifasının maktu ücret, huzur hakkı ya da kar payı veyahut her ikisiyle birden yapılmasının bu ödemelerin GVK’nın 61’inci maddesinde tanımlı ücret vasfını değiĢtirmez. Dolayısıyla denetim kurulu üyelerine yapılan kar payı ödemelerinin GVK’nın bir baĢka maddesinde, yönetim kurulu üyelerine verilen kar paylarının menkul sermaye iradı olarak nitelendirilmesinde olduğu gibi, diğer bir gelir unsuru olarak tanımlanmadığı dikkate alındığında ücret kapsamında değerlendirilmesi gerekecektir. 295 296 297 298 Yargıtay 10. Hukuk Dairesinin 14.9.1973 tarih ve E.1973/180, K.1973/209 sayılı Kararı. Ġsmail DOĞANAY, Türk Ticaret Kanunu Şerhi, Birinci Cilt, 4. Bası, Beta, Ġstanbul, 2004, s.1026. Oğuz ĠMREGÜN, Kara Ticareti Hukuku Dersleri, Sekizinci Bası, Evrim Dağıtım, Ġstanbul, 1987, s.404. Yargıtay 10. Hukuk Dairesinin 14.9.1973 tarih ve E.1973/180, K.1973/209 sayılı Kararı. 155 Bu itibarla, pay sahibi olmayan denetim kurulu üyelerine ödenen kar paylarının menkul sermaye iradı kapsamında değerlendirilemeyeceği, bunların ancak ücret kapsamında vergilendirilebileceği sonucuna ulaĢılmaktadır. TTK’nın 472’nci maddesindeki; idare meclisi azalarının kazanç payları sadece safi kardan ve ancak kanuni yedek akçe için muayyen para ayrıldıktan ve pay sahiplerine yüzde dört nispetinde veya esas mukavele ile muayyen daha yüksek bir nispetle bir kar payı dağıtıldıktan sonra verilebilir hükmüne rağmen denetim kurulu üyelerine “kazanç payı” verilmesi hususunda açık bir düzenleme Kanunda yer almamaktadır. Yine TTK’nın 279’uncu maddesinin 2’nci fıkrasının 5 numaralı bendinde yer alan kurucularla idare meclisi azalarına ve diğer kimselere Ģirket kazancından sağlanacak hususi menfaatlerin esas sözleĢmede yazılı olması gerektiği Ģeklindeki hükümde de denetim kurulu üyelerine iliĢkin bir belirlilik yer almamıĢtır. Benzer Ģekilde TTK hükümleri tetkik edildiğinde “denetim kurulu üyelerine” kar payı verilebileceği yönünde açık bir hükmün bulunmadığı görülecektir. Kanun koyucunun “yönetim kurulu” üyelerinin kar payı alabilecekleri hususunu açıkça vurgularken denetim kurulu üyelerini bu kapsamda belirtmemiĢ olması denetim görevinin doğası ve mahiyeti gereği denetçilerin kardan pay almasının doğru olmayacağı yönündeki görüĢten kaynaklanmıĢ olabilir. SPKn’nın 15’inci maddesinin 2’nci fıkrasında yer alan; “Yönetim kurulu üyeleri ile memur, müstahdem ve iĢçilere kardan pay dağıtılabilmesi için esas sözleĢmede hüküm bulunması Ģarttır. Yasa hükmü ile ayrılması gereken yedek akçeler ve esas sözleĢmede pay sahipleri için belirlenen birinci temettü ayrılmadıkça baĢka yedek akçe ayrılmasına, ertesi yıla kar aktarılmasına ve yönetim kurulu üyeleri, memur, müstahdem ve iĢçilere kardan pay dağıtılmasına karar verilemeyeceği gibi, belirlenen birinci temettü ödenmedikçe bu kiĢilere kardan pay dağıtılamaz.” hükmünden de açıkça anlaĢılacağı üzere halka açık anonim ortaklıkların yönetim kurulu üyelerine kardan pay verilmesi mümkün iken denetim kurulu üyeleri anılan madde metninde kardan pay alacaklar arasında sayılmamıĢtır. TTK’nın memur ve müstahdemlerin tayinine 156 iliĢkin 328’inci maddesi ile denetim kurulu üyelerinin aynı zamanda Ģirketin memuru olamayacakları hükmünün yer aldığı 347’nci maddesinin son fıkrası birlikte değerlendirildiğinde denetim kurulu üyelerinin memur ve müstahdem kapsamında sayılamayacağı açıktır. SPK’nın Seri:IV, No:27 sayılı Tebliği’nin 7’nci maddesinde de; “Yönetim kurulu üyeleri ile memur, müstahdem ve iĢçilere, katılma, kurucu ve adi intifa senedi sahiplerine, çeĢitli amaçlarla kurulmuĢ olan vakıflara ve bu gibi kiĢi ve/veya kurumlara kar payı dağıtılabilmesi ve çeĢitli amaçlarla kurulmuĢ olan vakıflara ve bu gibi kiĢi ve/veya kurumlara bağıĢta bulunulabilmesi için ortaklık esas sözleĢmesinde hüküm bulunması gerekir” düzenlemesi yer almaktadır. Anılan sermaye piyasası mevzuatında denetim kurulu üyelerinin kardan pay alacak kiĢiler arasında sayılmadığı açıktır. TTK’daki denetim kurulu ve denetçilerin görev, yetki ve mükellefiyetlerine iliĢkin düzenlemeler incelendiğinde, kanun koyucunun bilinçli bir tercih olarak denetim kurulu üyelerinin bu sıfatları dolayısıyla kardan pay almalarını istemediği sonucuna ulaĢılabilir. ġirkette pay sahibi olmayan denetim kurulu üyelerine salt bu sıfatları nedeniyle kar payı verilmesi denetim ilke ve standartları ile denetim mantığına aykırılık teĢkil edebilecektir. TTK uyarınca denetim kuruluna verilen görev ve yetkilerin doğurabileceği çıkar çatıĢmaları nedeniyle Ģirkette pay sahibi olmayan denetçilerin kardan pay almalarının engellenmesi gerektiği açıktır. Anonim Ģirketlerde denetimin amacı, ortakların ve ortaklık alacaklılarının ekonomik yararlarının korunması ve ortaklığın baĢarılı olmasının sağlanmasıdır.299 Doğrudan karın belli bir yüzdesi olarak verilen kar payı, karı artırıcı ancak kanun ve esas sözleĢmeye aykırı iĢ ve iĢlemlere iliĢkin denetimi zaafa uğratabilecek mahiyettedir. TTK uyarınca denetim kurulu üyelerinin ifaya memur kılındığı görev ve fonksiyonlar dikkate alındığında denetim ilke ve esasları ile mantığının bir 299 Gönen ERĠġ, Anonim Şirketler Hukuku, Seçkin Yayınevi, Ankara, 1995, s.352. 157 sonucu olarak denetim kurulu üyelerinin kar payı alamayacakları görüĢü ağırlık kazanmaktadır. Bu görüĢ, SPKn’nın 15’inci maddesinin 2’nci fıkrasında tadadi olarak temettü ödenecek kiĢiler sayılırken denetim kurulu üyelerinin bunlar arasında yer almaması ve bu fıkraya aykırılığın ceza yaptırımına bağlanmıĢ olmasıyla da güçlenmektedir. Zira SPKn’nın 47-C maddesinde; bu Kanunun 15’inci maddesinin ikinci fıkrasına aykırı hareket edenlerin binikiyüzelli gün adli para cezası ile cezalandırılacağı hükme bağlanmıĢtır. Böylece, SPKn’nın 15’inci maddesine aykırılık halinde vergisel yükümlülükler dıĢında cezai sorumluluk öngörülmüĢtür. TTK ve SPKn’nın kar payı verilmesine iliĢkin yukarıda yer alan hükümlerinin tetkiki neticesinde, yönetim kurulu üyelerine kar payı verilmesine iliĢkin açık düzenlemeye rağmen denetim kurulu üyelerine kar payı verilip verilmeyeceği hususunda açık bir düzenleme olmamasının; denetimin amaç ve fonksiyonuna uygun olarak kanun koyucunun pay sahibi olmayan denetçilere kar payı ödenmemesi gerektiği yönündeki bilinçli tercihinin sonucu olduğu düĢünülmektedir. TTK ve SPKn’da pay sahibi olmayan denetim kurulu üyelerine kar payı ödenebileceği konusunda bir belirlilik bulunmamaktadır. VUK’un 9’uncu maddesinin 2’nci fıkrasında yer alan; vergiyi doğuran olayın kanunlarla yasak edilmiĢ bulunması mükellefiyeti ve vergi sorumluluğunu kaldırmaz hükmü uyarınca pay sahibi olmayan denetim kurulu üyelerine verilen kar payları vergilendirilebilir. Denetim kurulu üyelerine verilen kar payları, GVK’nın 75’inci maddesinde menkul sermaye iradı olarak tanımlanmadığından vergilendirme bu madde kapsamında menkul sermaye iradı olarak yapılamayacaktır. Bunun yerine GVK’nın 61’inci maddesi gereğince “ücret” olarak vergilendirme mümkün olabilecektir. Yukarıda belirtildiği üzere uygulamada, pay sahibi olmayan denetim kurulu üyelerine TTK ve SPKn uyarınca kar payı verilip verilmeyeceği konusunda belirsizlik ve tereddüt söz konusudur. Bu belirsizliğe rağmen pay sahibi olmayan denetim kurulu üyelerine fiilen kar payı verilmesi söz konusudur. 158 Bu durumda yapılan ödemelerin menkul sermaye iradı olarak mı yoksa ücret olarak mı vergilendirileceği tartıĢması gündeme gelmektedir. Uygulamada bazı Ģirketler tarafından menkul sermaye iradı kapsamında sayılmadığı halde yönetim kurulu üyelerinde olduğu gibi denetim kurulu üyelerine verilen kar payları da menkul sermaye iradı olarak vergilendirilmektedir. Kanun koyucunun, GVK’da denetim kurulu üyelerine yapılan kar payı ödemelerini yönetim kurulu üyelerine yapılan kar payı ödemeleri gibi menkul sermaye iradı kapsamında düzenlememiĢ olması bu ödemelerin menkul sermaye iradı yerine ücret olarak vergilendirilmesi tercihinden mi yoksa TTK ve SPKn hükümleri uyarınca denetim kurulu üyelerine kar payı verilmemesi gerektiği yönündeki iradesinden mi kaynaklandığı hususu tartıĢmaya açıktır. Ancak söz konusu ödemelerin vergilendirilmemesinin amaçlandığını ileri sürmek güçtür. Bir baĢka ifadeyle kanun koyucunun pay sahibi olmayan denetim kurulu üyelerine ödenen kar paylarını menkul sermaye iradı kapsamında saymayarak bu ödemelere iliĢkin gelir vergisi istisnası sağlama amacını taĢıdığını söylemek söz konusu ödemelerin menkul sermaye iradı yerine ücret geliri olarak vergilendirilmesinin mümkün olması nedeniyle zordur. H. GAYRĠMENKUL YATIRIM ORTAKLIKLARI KAZANÇ ĠSTĠSNASININ VERGĠLENDĠRMEDE YASALLIK ĠLKESĠNE UYUMU Gayrimenkul piyasaları istikrarlı ve düzenli gelir sağlamaları nedeniyle pek çok yatırımcı için sabit getirili yatırımların yanında önemli bir alternatif olma özelliğini her zaman korumuĢtur. Gayrimenkul yatırım ortaklıkları, gayrimenkullere, gayrimenkullere dayalı sermaye piyasası araçlarına ve gayrimenkul projelerine yatırım yapabilen, tasarruf sahiplerine kendi mali kaynakları ile sahip olamayacakları gayrimenkul kazançlarına ulaĢma imkanı veren, kazançları kurumlar vergisinden istisna edilmiĢ Ģirketlerdir. KVK’da yer alan istisna hükmüne rağmen Maliye Bakanlığı tarafından GYO’ların kazançlarına yönelik istisnanın kapsamı ile ilgili olarak bazı GYO’lar nezdinde vergi incelemesi baĢlatılmıĢ ve GYO’ların kuruluĢ ve dönü- 159 Ģüm sürecinin tamamlanmasının SPK tarafından portföy iĢletmeciliği yetki belgesi verilmesi ile irtibatlı olduğu bu nedenle GYO statüsünün halka arz ile birlikte kazanıldığı yönünde görüĢler ileri sürülmüĢtür. Uygulamada yaĢanan duraksama, tereddüt ve ihtilaflar, GYO’lara iliĢkin bir takım düzenlemelerin kanun yerine tebliğlerle yapılması ve idari düzenleme niteliğindeki bu tebliğlerin istisna hükmünden yararlanmayı etkileyecek mahiyette olmasından kaynaklanmaktadır. GYO’lara iliĢkin olarak aranan halka açıklık Ģartı, halka açıklık oranı ve bunları yerine getirmek için tanınan sürelerin vergi istisnasını etkilediği dikkate alındığında tüm bu hususların kanun yerine idari tasarruf sonucu tebliğle düzenlenmesi tartıĢmalıdır. Ayrıca SPKn hükümlerinin tetkiki neticesinde tebliğle getirilen bu Ģartların açık bir yasal dayanağı bulunup bulunmadığı hususu da tartıĢmaya açıktır. GYO statüsünün ne zaman kazanıldığı hususunda da mevzuatta bir açıklık bulunmamaktadır. Vergilendirmede yasallık ilkesi; vergi ve benzeri malî yükümlülüklerin300 Ģekli ve maddi düzenlemelerin yasa ile konulmasını, değiĢtirilmesini ve kaldırılmasını yani vergilendirme yetkisinin yasama organına ait olmasını öngörmektedir.301 Diğer bir ifadeyle, vergilendirme yetkisinin; genel, soyut, kiĢisel olmayan, vergiye iliĢkin temel unsurları içeren ve yasama organı tarafın- 300 301 Benzeri mali yükümlülük deyimi kamu kesiminin genel gereksinimlerinin finansmanından çok belli özel gereksinimlerin finansmanı için alınan paraları ifade etmektedir. (Özhan ULUATAM, YaĢar METHĠBAY, Vergi Hukuku, 5.Baskı, Ankara, Ekim 2001, s.10) Nihal SABAN, Vergi Hukuku, 4.Baskı, Ġstanbul, Aralık 2006. a.g.e., s.49-50, ġükrü KIZILOT, Doğan ġENYÜZ, Metin TAġ, Recai DÖNMEZ, Vergi Hukuku, Ankara, Ekim 2006, s.40, ġerafettin AKSOY, Vergi Hukuku ve Türk Vergi Sistemi, 5.Baskı, Ġstanbul 1999, s.48, Bülent TANÖR, Necmi YÜZBAġIOĞLU, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, 6.Bası, Ġstanbul, Eylül 2004, s.382, Erdal SÖNMEZ, Garip AYAZ, Vergi Yargısı, Ankara, ġubat 1999, s.52, Yılmaz ALĠEFENDĠOĞLU, Vergileme Yetkisi ve 1980 Sonrası Türk Vergi Politikası, Vergi Dünyası, s.32, Mayıs 1984, http://www.vergidunyasi.com.tr/DergiIcerik.aspx?ID=343, Ali Rıza GÖKBUNAR, Türk Vergi Sisteminin Malî ve İktisadi Vergileme İlkeleri Açısından Analizi, YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Ġzmir, 1998, s.45, Ersan ÖZ, Vergilendirmede Kanunilik Ġlkesinin Uluslararası Konumu, Vergi Dünyası, Nisan 2004 S:273, http://www.vergidunyasi.com.tr/DergiIcerik.aspx?ID=3310, Mehmet TOSUNER, Burçin YERELĠ, Vergi Hukuku, Ġzmir, 1997, s.327, Birol TERLEMEZ, “1982 Anayasası’nda Vergileme Ġlkeleri”, Yaklaşım, S:4, 2001, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=2001042558.htm 160 dan çıkarılan yasalarla gerçekleĢtirilmesini öngörmektedir.302 Bu ilkeye aykırılık durumu, özdeĢ veya benzer durumda olanlara farklı iĢlem sonucu farklı vergi alınması neticesini doğuracağından eĢitlik ilkesi de yara alacaktır.303 Anayasa’nın 73’üncü maddesinin 3’üncü fıkrasında yer alan “Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler kanunla konulur, değiĢtirilir veya kaldırılır” hükmü vergilemenin yasallığı ilkesinin doğrudan kaynağıdır. Bu hükmün yanında Anayasa'nın 2, 6, 7, 8, 10, 11, 13, 73, 123 ve 125’nci maddeleri yasallık ilkesiyle yakından ilgilidir. Kuralın istisnaları yine Anayasa’da düzenlenmiĢtir. Bu istisnalardan birincisi; 73’üncü maddenin 4’üncü fıkrası ile Bakanlar Kuruluna tanınan yetkidir. Hükme göre “Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin muaflık, istisnalar ve indirimleriyle oranlarına iliĢkin hükümlerinde kanunun belirttiği yukarı ve aĢağı sınırlar içinde değiĢiklik yapmak yetkisi Bakanlar Kuruluna verilebilir.” Bakanlar Kurulu takdir yetkisini;304 yasal sınırlar içerisinde,305 eĢitlik ilkesine uygun, kamu yararı gözeterek, gerekçeli olarak ve yasalardaki özel koĢulları dikkate alarak kullanmalıdır.306 Bakanlar Kurulu ilgili maddede belirtilen vergilendirme öğeleri dıĢında, vergilendirmenin temel unsurlarına iliĢkin (mükellef, sorumlu, konu, matrah ve vergiyi doğu- 302 303 304 305 306 AKSOY, Vergi Hukuku, s.48, GÖKBUNAR, a.g.e., s.45, Bumin DOĞRUSÖZ, Yargı Kararlarının Işığında Vergilerin Kanuniliği İlkesi Açısından Türk Vergi Mevzuatının Değerlendirilmesi, VIII. Maliye Sempozyumu, (14-16 Mayıs 1998), Bodrum, 1998, s.4, SÖNMEZ/AYAZ, a.g.e., s.52, Yılmaz ALĠEFENDĠOĞLU, Vergileme Yetkisi ve 1980 Sonrası Türk Vergi Politikası, Vergi Dünyası, s.32, Mayıs 1984, http://www.vergidunyasi.com.tr/DergiIcerik.aspx?ID=343, Ahmet KUMRULU, Vergi Hukukunun Anayasal Temelleri, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, S:1-4, XXXVI, Yıl: 1979, s.145. Bakanlar Kurulunun takdir yetkisi konusunda bkz. Adnan GERÇEK, Türk Vergi Hukukunda İdarenin Takdir Yetkisi, Ankara 2006, s.64-105, TANÖR/YÜZBAġIOĞLU, a.g.e., s.382, Kemal GÖZLER, Anayasa Hukukuna Giriş, Ġkinci Baskı, Bursa, Eylül 2002, s.313-316, Ali EGEMEN, Talat SEHER, “414 Seri No.lu Tahsilat Genel Tebliğinin Anayasasının 73'üncü Maddesi ve Ġdarenin Takdir Yetkisini Kullanması Açısından Değerlendirilmesi”, Vergi Dünyası, S: 239, Temmuz, 2001, s.77,78, KIZILOT/ġENYÜZ/TAġ/DÖNMEZ, a.g.e, s.41, Aykut TAVġANCI, Yürütme Organının Vergilendirme Yetkisi, s.189, Haziran 2004, s.148-149, 161 ran olay) olarak düzenleme yapamaz. Vergileme alanında yeni ödevler ve Ģekilsel yükümlülükler getiremez.307 Ġkinci istisna; Anayasa'nın 91’inci maddesinin 1’inci fıkrasında düzenlenmiĢtir. Hükme göre Türkiye Büyük Millet Meclisi, sıkıyönetim ve olağanüstü hallerde vergi ödevine iliĢkin olarak Bakanlar Kuruluna308 kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi verebilir.309 Üçüncü istisna; Anayasa'nın 167’nci maddesinin 2’nci fıkrasında düzenlenmiĢtir.310 Bu hüküm uyarınca “DıĢ ticaretin ülke ekonomisinin yararına olmak üzere düzenlenmesi amacıyla ithalat, ihracat ve diğer dıĢ ticaret iĢlemleri üzerine vergi ve benzeri yükümlülükler dıĢında ek mali yükümlülükler koymaya ve bunları kaldırmaya kanunla Bakanlar Kuruluna yetki verilebilir.” Anayasa Mahkemesine göre bir verginin yasa ile konulmuĢ sayılması için sadece bir yasanın çıkarılması yeterli olmayıp, ayrıca vergi kanunlarının vergiyi doğuran olay, yükümlü, konu, matrah, oran, tarh, tahakkuk, zamanaĢımı gibi verginin kurucu öğelerini belirlemiĢ olması gerekir. 311 Bu kurucu unsurları içermeyen bir düzenleme, biçimsel anlamda vergi yasası adını taĢısa bile, maddi anlamda vergi yasası olarak nitelendirilmeyecektir.312 Yasallık ilkesine ayrılık teĢkil edebilecek bir durum KVK ile gayrimenkul yatırım ortaklıklarının kazançlarına tanınan “istisna” için söz konusudur. Ġstisna hükmü KVK’da yer almakla beraber gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve bunlara iliĢkin usul ve esaslar ise sermaye piyasası mevzuatında yer almıĢ- 307 308 309 310 311 312 Gülsen GÜNEġ, Verginin Yasallığı İlkesi, Ġstanbul, 1998, s.163. Bakanlar Kurulunun KHK çıkardaki takdir yetkisi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. GERÇEK, a.g.e., s.89-905, KIZILOT/ġENYÜZ/TAġ/DÖNMEZ, a.g.e, s.42, AKDOĞAN, Vergi Hukuku, s.18-19, KIZILOT/ġENYÜZ/TAġ/DÖNMEZ, a.g.e, s.42, TANÖR/YÜZBAġIOĞLU, a.g.e., s.382, AYMK., E.1965/45, K.1966/16, K.T.:29.3.1966, E.1967/54, K.1968/12, K.T.: 18.4.1968, E.1969/23, K.1969/41, K.T.: 3.7.1969, E.1970/29, K.1970/48, K.T.: 22.12.1970, E.1976/54, K.1977/8, K.T.: 3.2.1977, E.1977/109, K.1977/131, K.T.: 29.11.1977, E.1986/20, K.1987/9, K.T.: 31.3.1987, SABAN, a.g.e., s.51, 162 tır.313 SPKn’nın 32’nci maddesinde; bu kanuna göre faaliyette bulunabilecek “Sermaye Piyasası Kurumları” arasında yatırım ortaklıkları sayılmıĢ, 35’inci maddesinde; yatırım ortaklıklarının sermaye piyasası araçları, gayrimenkul, altın ve diğer kıymetli madenler portföylerini iĢletmek amacıyla kurulan anonim ortaklıklar olduğu, bu portföylerin müstakilen bu unsurlardan oluĢabileceği gibi karma da olabileceği, 36’ncı maddesinde de; yatırım ortaklıklarının kuruluĢ ve faaliyet izni verilebilmesi için gerekli Ģartlar sayılmıĢ ve SPK’nın bu konuda düzenleme yapma yetkisi hükme bağlanmıĢtır.314 SPK’nın anılan 32, 35 ve 36’ncı maddelerine dayanılarak yayımlanan Seri:VI; No:11 numaralı Gayrimenkul Yatırım Ortaklıklarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği315 ile yatırım ortaklıklarının özel bir Ģekli olan gayrimenkul yatırım ortaklıkları ayrıntılı olarak düzenlenmiĢtir. KVK’daki istisna hükmünden yararlanacak olan gayrimenkul yatırım ortaklıklarına iliĢkin esas ve usullerin SPKn ile SPK Tebliğlerine bırakılmıĢ olması hususunun verginin yasallığı ilkesi yönünden değerlendirilmesine gelince; öncelikle belirtmek gerekir ki; kural olarak gayrimenkul yatırım ortaklığı kurumlar vergisi mükellefidir. Ancak aynı yasanın istisna hükmüyle gayrimenkul yatırım ortaklıklarının kazançları kurumlar vergisinden istisna edilmiĢtir. Burada sorun, bir vergi kanunu ile kazançları vergiden istisna edilmiĢ bir kurumun yani vergi mükellefinin niteliklerinin yasa ile değil de idarenin bir organının tebliği ile düzenlenip düzenlenmeyeceğidir. Yasallık ilkesine Anayasa ile getirilen istisnalar yönünden konu incelendiğinde; — Yasama organı dıĢında sadece Bakanlar Kurulu’na yetki verilmiĢtir. Bakanlar Kurulu dıĢında bakanlık, kurul veya kuruluĢ gibi organlara yetki ve- 313 314 315 Ġlhami ÖZTÜRK, “Gayrimenkul Yatırım Ortaklıklarının Asgari Halka Açıklık Oranı ve Kazançlarına ĠliĢkin Kurumlar Vergisi Ġstisnası”, Lebib Yalkın Mevzuat Dergisi, Ocak 2010, S:73, s.31. 5664 sayılı Konut Edindirme Yardımı Hak Sahiplerine Ödeme Yapılmasına Dair Kanun’un 6’ncı maddesinin 2’nci fıkrası uyarınca Emlak Konut Gayrimenkul Yatırım Ortaklığı Anonim ġirketi’nin faaliyetlerine, vergi muafiyet ve istisnaları öngören hükümleri hariç sermaye piyasası mevzuatının beĢ yıl süre ile uygulanmayacağı hükme bağlanmıĢtır. 8.11.1998 tarih ve 23517 sayılı RG’de yayımlanmıĢtır. 163 rilmemiĢtir. Bu yönüyle bakıldığında SPK tarafından istisnadan yararlanacakları belirleyecek Ģekilde idari düzenleme yapılması ve bu suretle istisnadan yararlanacak mükelleflerin tespiti ve sınırlandırılması söz konusudur. — Diğer bir istisna ise vergiye iliĢkin düzenlemelerin kanun dıĢında ancak Kanun Hükmünde Kararname ve Bakanlar Kurulu Kararı ile yapılmasına olanak tanımıĢtır. Gayrimenkul yatırım ortaklığı kazançlarına iliĢkin istisna kanun ile düzenlenmiĢ olsa da bu istisnadan yararlanacak kurum yani mükellefin tanımı ve tespiti nihai olarak kanun ile değil “tebliğ” ile yapılmaktadır. — Son husus ise Anayasa ile Bakanlar Kuruluna sadece “… muaflık, istisnalar ve indirimleriyle oranlarına316 iliĢkin hükümlerinde kanunun belirttiği yukarı ve aĢağı sınırlar içinde değiĢiklik yapmak yetkisi” verilmiĢtir. Gayrimenkul yatırım ortaklığı kazançlarına iliĢkin istisnadan yararlanacak kurumlara iliĢkin düzenlemede ise kanunun belirttiği yukarı ve aĢağı sınırlar içinde değiĢiklik yapma yetkisinin kullanımı değil vergilendirmenin temel unsurlarından “mükellefe” iliĢkin bir düzenleme, bir baĢka ifadeyle istisnadan yararlanacak olan mükellefi belirlemeye yönelik bir yetki kullanımı söz konusudur. Özetle, Sermaye Piyasası Kurulu’na Tebliğ’le istisna hükümlerinden yararlanacak mükellefleri belirleme yetkisi veren düzenleme; düzenlemeyi yapan organ, düzenleyici iĢlemin türü ve düzenlemenin konusu itibarıyla Anayasal bir ilke olan vergilerin kanuniliği ilkesine uygunluk açısından tartıĢmaya açıktır. Nitekim bu hukuken tartıĢmalı durumun neticesinde uygulamada vergi incelemesi gibi ağır sonuçları olan çeĢitli iĢlemlerin tesisi ve buna bağlı olarak çeĢitli ihtilaf ve tereddütlerin yaĢanması söz konusudur. 316 Vergi oranlarında değiĢiklikle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Abdullah TEKBAġ, “Bakanlar Kurulu'nun Vergi Oranlarını Sıfıra Kadar Ġndirebilme Yetkisi Hakkında Bir Değerlendirme”, Vergi Sorunları Dergisi, s.172, Ocak 2003, s.129-138, 164 I. MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA HÜKÜMLERĠNE ĠLĠġKĠN GEREKÇELERĠN YETERSĠZ OLUġU Sermaye piyasalarına yönelik muafiyet ve istisna düzenlemelerinin getiriliĢ amacı ilgili kanunların genel gerekçesinde ve özellikle madde gerekçesinde bulunması gerekir. Nitekim bu konuda çıkarılan Mevzuat Hazırlama Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin317 ―Gerekçe‖ baĢlıklı 21’nci maddesinde;318 “Madde gerekçelerinde, her maddenin düzenleniĢ nedenleri açıklanır. Kaldırılması, değiĢtirilmesi veya eklenmesi istenen hükümlerin neler olduğu ve kaldırma, değiĢtirme veya ekleme sebepleri açıkça belirtilir. Madde gerekçeleri, her madde için ayrı ayrı düzenlenir. Madde gerekçeleri, madde metninin tekrarı biçiminde hazırlanamaz.” denilmektedir. Bu maksatla sermaye piyasalarına iliĢkin muafiyet ve istisna düzenlemesi içeren kanunlarda yapılan incelemede kanun yapmaya iliĢkin bu tekniğe uyulmadığı; kanun tasarılarının genel gerekçe ve madde gerekçelerinde maddenin düzenleniĢ nedenlerine çoğunlukla yer verilmediği bunun yerine, uygulamanın nasıl olacağına iliĢkin açıklama ya da madde metninin tekrarı biçiminde gerekçeler yazılmakla yetinildiği görülmektedir. Gerekçe yazımından doğan bu eksiklik, doğal olarak madde metinlerinden yorum yoluyla çıkarıma dayalı bir amaç saptanmasına yöneltmektedir. Konuyla ilgili yazılan eserlerde madde gerekçesinin açık olarak düzenlenmediği durumlarda öğreti madde metninden hareketle amaç belirleme yoluna gitmiĢtir. Ayrıca, muafiyet ve istisna hükümlerinin gerekçesinde ilgili Anayasal dayanaklar belirtilmemiĢtir. Vergilemenin sosyal ilkeleri arasında yer alan ge- 317 318 Mevzuat Hazırlama Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, Bakanlar Kurulu Kararının Tarihi:19/12/2005 No:2005/9986, Dayandığı Kanunun Tarihi:10/10/1984 No:3056, RG:17/2/2006 26083 Gerekçeler MADDE 21 - (1) Genel gerekçede, taslağın hazırlanmasını gerektiren nedenler açıkça belirtilir. (2) Madde gerekçelerinde, her maddenin düzenleniş nedenleri açıklanır. Kaldırılması, değiştirilmesi veya eklenmesi istenen hükümlerin neler olduğu ve kaldırma, değiştirme veya ekleme sebepleri açıkça belirtilir. Madde gerekçeleri, her madde için ayrı ayrı düzenlenir. Madde gerekçeleri, madde metninin tekrarı biçiminde hazırlanamaz. 165 nellik ilkesi,319 vergi ödeme gücüne sahip olan ve kanunların verginin doğumunu bağladığı olay ile iliĢkisi olan bütün gerçek ve tüzel kiĢilerin -hukukî tabiiyet, mevki, sınıf, din, ırk v.s. gibi ekonomi dıĢı ölçüler dikkate alınmaksızın- vergilendirilmesini gerektirir.320 Dolayısıyla bir ülkede oturan vatandaĢlar, yabancılar ve yurt dıĢında oturmakta beraber ülke içinde ekonomik faaliyette bulunan, gayrimenkulü veya malı olan herkesin vergi ödemesi öngörülmektedir.321 Anayasası'nın 73’ncü maddesinin birinci fıkrasında “herkes, ... vergi ödemekle yükümlüdür” denilmek suretiyle genellik ilkesine yer verilmiĢtir. “Herkes” ibaresinden; vergi kanunlarının vergiyi bağladıkları olayla ve hukuksal durumla iliĢki kuranlar ve vergi ödeme gücü bulunanlar anlaĢılmalıdır.322 Vergiyi herkesten öngören genellik ilkesi aynı zamanda vergi yükünün adil bir biçimde ülkedeki bütün gerçek ve tüzel kiĢilere yaygınlaĢtırılması çabasıdır.323 Hemen belirtmek gerekir ki, bu ilke vergi muafiyet ve istisnalarına izin verilmeyeceği anlamını taĢımaz. Ekonomik, sosyal ve kültürel nedenler ile sağlık politikası veya vergi tekniğine iliĢkin baĢka motiflerin zorunlu kıldığı 319 320 321 322 323 Öğretide, verginin genelliği diye bağımsız bir ilke olmadığı, bunun yasallık ilkesinin içeriğinde olduğu ileri sürülmüĢtür. Bkz. SABAN, a.g.e., s.50, Mualla ÖNCEL, Ahmet KUMRULU, Nami ÇAĞAN, Vergi Hukuku, 14.Bası, Ankara 2007, s.40, GÖKBUNAR, a.g.e., s.31, AKDOĞAN, Kamu Maliyesi, s.193, PEHLĠVAN, a.g.e., s.158, ġerafettin AKSOY, Kamu Maliyesi, 3.Bası, Ġstanbul 1998, s.227, Salih TURHAN, Vergi Teorisi ve Politikası, Ġstanbul, 1998, s.206, ORHANER, a.g.e., s.150, Binnur ÇELĠK (TÜZÜN), Vergilemede Müdahale İlkesi, Ankara, Mayıs 2001, s.15-16, Erdoğan ÖNER, Kamu Maliyesi, Maliye ve Gümrük Bakanlığı A.P.K Yayın NO: 1986/282, Ankara, 1986, s.77, N. Semih ÖZ, Gelir Vergisinde Vergiyi Doğuran Olay, Elde Etme, Ankara, Mart 2006, s.62, James M. BUCHANAN, “The Political Efficiency of General Taxation”, National Tax Journal, Vol.46, No.4, December 1993, s.407, Nami ÇAĞAN, Vergilendirme Yetkisi, Ġstanbul, 1982, s.147. GÖKBUNAR, a.g.e., s.31, AKSOY, Kamu Maliyesi, s.227,ORHANER, a.g.e., s.150, Ġlhami SÖYLER, Vergilemede Genellik Ġlkesi Açısından Türk Vergi Sisteminin Değerlendirilmesi, Vergi Dünyası, S:291, Eylül 2005, s.291, Yılmaz ALĠEFENDĠOĞLU, Vergileme Yetkisi ve 1980 Sonrası Türk Vergi Politikası, Danıştay Dergisi, s.50-51, s.60-79, SÖNMEZ/AYAZ, a.g.e., s.51, Yılmaz ALĠEFENDĠOĞLU, Vergileme Yetkisi ve 1980 Sonrası Türk Vergi Politikası, Vergi Dünyası, s.32, Mayıs 1984, s.5, http://www.vergidunyasi.com.tr/DergiIcerik.aspx?ID=343 N. Kemal GÜNDÜZ, Verginin Anayasal Çerçevesi, Vergi Sorunları Dergisi, s.78,1995, s.106, SÖNMEZ/AYAZ, a.g.e., s.51, TERLEMEZ, a.g.m., http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=2001042558.htm 166 ölçüde vergi farklılaĢtırmalarına gidebilmesine izin verir.324 Ancak bu muafiyet ve istisnalar Anayasa'nın diğer hükümlerine dayanmalıdır. Örneğin tarımın ve çiftçinin korunmasına yönelen düzenlemeler Anayasa'nın 45’inci maddesine, ekonomik büyüme ve kalkınmayı destekleyici yatırımların ve ihracatın teĢvik edilmesi amacıyla yapılan istisnai düzenlemeler Anayasa'nın 166’ncı maddesine dayanmaktadır. Sermaye piyasalarına yönelik olarak getirilen muafiyet ve istisnalar özü itibarıyla genellik ilkesinden uzaklaĢmadır. Hal böyle olunca ilgili düzenlemelerin yine Anayasal bir hükme dayanması gerekmektedir. Muafiyet ve istisna hükümlerine iliĢkin madde gerekçelerine bakıldığında bu uzaklaĢmanın Anayasanın diğer hükümlerine dayandığını söylemek imkânı yoktur. Bu düzenlemelerin ortak gerekçesi “sermaye piyasalarının ve kurumlarını teĢvik ve geliĢmesine katkı” olarak açıklanmıĢtır. Örneğin; 5520 sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu’nun 5’inci maddesindeki “yatırım fonları veya ortaklıklarının kazançlarını” istisna kapsamına alan hükmün gerekçesi incelendiğinde Anayasal bir hükme gönderme yapmak yerine “söz konusu kuruluĢların geliĢmesinin sağlanması amacı”na dayanıldığı belirtilmiĢtir. Mevcut durum itibariyle kanun gerekçelerinde belirtilmemiĢ olsa da, sermaye piyasalarına yönelik olarak yapılan muafiyet ve istisna düzenlemelerinin Anayasal dayanağının “Piyasaların denetimi ve dıĢ ticaretin düzenlenmesi” baĢlıklı 167’nci maddesinin 1’inci fıkrasındaki “Devlet, para, kredi, sermaye, mal ve hizmet piyasalarının sağlıklı ve düzenli iĢlemelerini sağlayıcı ve geliĢtirici tedbirleri alır” hükmünde mevcut olduğunu söyleyebiliriz. Sermaye piyasalarına yönelik muafiyet ve istisnalara iliĢkin olarak, genellik ilkesinden ayrılmayı ifade eden muafiyet ve istisna hükümlerinin getiriliĢ amacının belirtilmesinde Anayasanın diğer bir hükmünün dayanak olarak gösterilmediği görülmektedir. Bu durum uygulamada söz konusu muafiyet ve istisnaların Anayasal hükümlere uygunluk yönünden denetimi güçleĢtirebilecek ve gereksiz ihtilafların doğmasına sebebiyet verebilecek mahiyettedir. 324 ÖNCEL/KUMRULU/ÇAĞAN, a.g.e., s.41, 167 Ayrıca sermaye piyasalarına yönelik muafiyet ve istisna hükümleri içeren kanunların genel ve madde gerekçelerinde düzenleme nedenlerine yeterince yer verilmemiĢ olması uygulamada söz konusu hükümlerin yorumlanmasında belirsizlik ve tereddütlere yol açmaktadır. II. SERMAYE PĠYASASINDA MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARA ĠLĠġKĠN UYGULAMADA KARġILAġILAN SORUNLARIN ÇÖZÜMÜNE YÖNELĠK ÖNERĠLER A. HALKA AÇIK ġĠRKETLERE ÖZGÜ VERGĠ MUAFĠYET YA DA ĠSTĠSNA DÜZENLEMESĠ YAPILMASI Halka açık Ģirket sayısının artmasını teĢvik açısından vergi muafiyet ve istisnalarına ihtiyaç vardır. Halka açıklıktan kaynaklanan anavtajlardan Ģirketlerin yararlanması ve halka açıklık yoluyla kayıt dıĢılığın önlenmesi suretiyle vergi kayıp ve kaçağının azalmasına katkı sağlanabilmesi için baĢta KVK ile yapılacak düzenlemeler ile halka açık Ģirketlere vergi muafiyet ve istisnası tanınabilir. Yürürlükteki vergi mevzuatımıza göre, hisse senetleri Türkiye’de kurulu menkul kıymet borsalarında iĢlem gören halka açık ortaklıkların kurum kazançları üzerindeki vergi yükü ile halka açık olmayan ortaklıkların kurum kazançları üzerindeki vergi yükü arasında herhangi bir fark bulunmamaktadır. Halka açık anonim ortaklıkların kurumlar vergisi açısından teĢvik edilmemiĢ olması, anonim Ģirketlerin halka açılmasını vergisel açıdan yeterince özendirmemektedir. Halen, ülkemizde 500 büyük sanayi kuruluĢu içinde yer alan Ģirketlerin çok büyük bölümünün ĠMKB’de iĢlem görmediği dikkate alındığında, bu Ģirketlerin halka açılmalarının sağlanması için vergi muafiyet ve istisnaları ile teĢvik edilmelerinin gerekli olduğu açıktır. Halka açık olmayan Ģirketler ile halka açık Ģirketler arasında kurumlar vergisi açısından fark yaratacak bu muafiyet ve istisnalar halka açılmayı Ģirketler açısından özendirecektir. 168 Halka açık Ģirket sayısının artırılabilmesi açısından, en azından ilk kez halka açılmaları teĢvik amacıyla halka açılma tarihinden itibaren belirlenecek süreler için geçici muafiyet ya da istisna hükümleri getirilebilir. Ġlk defa halka açılacak Ģirketlere halka açıldıkları yıldan itibaren örneğin üç yıl için bazı vergi muafiyet ve istisnaları getirilebilir. Halka açık Ģirket sayısının artırılmasının yanı sıra ülkemizde düĢük olan halka açıklık oranının artırılabilmesi için halka açıklık oranına bağlı olarak bu Ģirketlere vergi muafiyet ve istisnaları tanınabilir. Halka açıklık oranını artırmayı cazip hale getirmenin bir diğer yolu da belirlenecek asgari oranın üzerinde hisseleri halka açık olan Ģirketler tarafından dağıtılacak olan temettülerin vergilendirilmesinde bazı muafiyet ve istisna hükümlerinin hayata geçirilmesidir. Yatırımcıları halka açık olan Ģirketlerin hisselerine yatırım yapmaya yönlendirmek için bu Ģirketler tarafından dağıtılan karların vergilendirilmesine iliĢkin istisna ya da muafiyet sağlanması, bir baĢka deyiĢle halka açık Ģirket ortağı olmanın özendirilmesi gereklidir. Diğer taraftan, KVK’nın 32/A maddesinde indirimli kurumlar vergisi düzenlenmiĢ, ancak finans ve sigortacılık sektöründe faaliyet gösteren Ģirketler kapsam dıĢında tutularak finans sektöründe faaliyet gösteren sermaye piyasası kurumlarının indirimli kurumlar vergisinden yararlanmalarına imkân tanınmamıĢtır. Oysaki tüm finans kurumları ya da sermaye piyasası kurumları olmasa da bazılarının belli Ģartlarda indirimli kurumlar vergisinden yararlandırılmasının sermaye piyasalarının teĢviki ve canlanması açısından yararlı olacağı düĢünülmektedir. 169 B. KAMU BORÇLANMA ARAÇLARINA TANINAN MUAFĠYET VE ĠSTĠSNALARIN ÖZEL KESĠM SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARINA DA TANINMASI Özel sektör ile kamu sektörünün borçlanmasındaki rekabet eĢitsizliğinin giderilmesini teminen, borçlanma senetlerinin vergilendirilmesinde ortaya çıkan kamu kesimi ile özel kesim arasındaki ayrımın ortadan kaldırılması önem taĢımaktadır. Kamu kesimi finansman ihtiyacının önemli bir bölümü sermaye piyasalarından sağlanmaktadır. Kamu borçlanmasını kolaylaĢtırmak amacıyla Hazine bonosu ve Devlet tahvillerinden elde edilen gelirlere sağlanan vergi muafiyet ve istisnalarının özel kesim borçlanma araçlarından elde edilen gelirlere de sağlanması özel sektörün neredeyse ortadan kalkan sermaye piyasalarından borçlanma imkanlarını artıracaktır. Özel sektör tarafından ihraç edilen sermaye piyasası borçlanma araçları aleyhine uzun yıllar devam eden vergi muafiyet ve istisnaları özel sektörün tahvil, finansman bonosu ve varlığa dayalı menkul kıymet gibi sermaye piyasası araçları ihracı yoluyla tasarruf sahiplerinden kaynak sağlama olanağını güçleĢtirmiĢ ve yurt dıĢı piyasalardan kaynak arayıĢını artırmıĢtır. Hazine bonosu ve Devlet tahvillerinden elde edilen faiz gelirlerine uygulanan stopaj oranıyla özel kesim borçlanma senedi faiz gelirlerine uygulanan oran arasındaki farkın yapılacak bir düzenleme ile kaldırılması uygun olacaktır. Böyle bir düzenleme kanun değiĢikliği gerekmeksizin çıkarılacak bir Bakanlar Kurulu Kararı ile mümkündür. Kamu ve özel kesim borçlanma senetleri üzerinden elde edilecek faiz gelirlerinin vergilendirilmesinde uygulanacak olan eĢit oranlı vergi kesintisi rekabet eĢitsizliğini önleyecektir. Damga vergisine iliĢkin olarak yapılan değiĢiklikler neticesinde sermaye piyasası araçlarının ihracına iliĢkin olarak düzenlenen makbuz ve kağıtların damga vergisinden istisna edilmesi özel sektör borçlanma araçları ile ka- 170 mu borçlanma araçları arasındaki farkı damga vergisi açısından ortadan kaldırmıĢtır. Benzer Ģekilde özel sektör borçlanma araçlarına iliĢkin olarak ihraç tutarı üzerinden, SPK tarafından kayda alma ücreti alınmaktadır. SPKn’nın 4’üncü maddesi uyarınca Devlet tahvili ve Hazine bonolarının SPK kaydına alınma zorunluluğu bulunmadığından kayda alma ücreti bu borçlanma senetleri için söz konusu değildir. Kamu kesimi borçlanma araçlarından farklı olarak özel kesim borçlanma araçları üzerinden SPK kayda alma ücreti alınması özel sektör aleyhine oluĢan maliyet ve rekabet eĢitsizliği nedenleriyle sermaye piyasalarından borçlanma imkânlarını güçleĢtirmektedir. SPKn’nın 28’inci maddesi uyarınca ihraççılar, SPK tarafından kayda alınan satıĢı yapılacak sermaye piyasası araçlarının ihraç değerinin binde üçü tutarında kayda alma ücreti yatırmak zorundadırlar. Bakanlar Kurulunun bu oranı azaltma yetkisi vardır. Anılan maddede Bakanlar Kuruluna sermaye piyasası araçları ve bunların vadeleri itibariyle alınacak ücret oranını farklılaĢtırmaya iliĢkin açık bir yetki tanınmamıĢtır. Ancak uygulamada Bakanlar Kurulu sermaye piyasası araçlarının iĢlem gördüğü piyasa ya da vade yapılarına göre farklı oranlar belirlemektedir.325 Bu nedenle anılan Kanunda yapılacak bir düzenleme ile belli tutara iliĢkin sermaye piyasası aracı ihracında ya da belli sermaya piyasası araçlarına iliĢkin kayda alma ücreti istisnası getirilmesi, ya da belirlenecek ihraççıların kayda alma ücretinden muaf tutulmasına iliĢkin sınırlı da olsa muafiyet tanınarak kamu borçlanma kağıtları ile aradaki olumsuzluğun giderilmesinin uygun olacağı düĢünülmektedir. Özel sektör tarafından ihraç edilen menkul kıymetler ile kamu kesimi tarafından ihraç edilen menkul kıymetler arasında vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümler açısından eĢitliğin sağlanmasının, farklı risk primleri nedeniyle bu menkul kıymetlere olan talebi eĢit hale getirmeyeceği dikkate alındı- 325 SPKn’nın 28’inci maddesine istinaden 4.9.2009 tarih ve 27339 sayılı RG’de yayımlanan 2009/15330 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile ĠMKB GeliĢen ĠĢletmeler Piyasasında iĢlem gören ve görecek olan hisse senetleri ile diğer hisse senetlerinden alınacak kayda alma ücretlerinin oranı farklılaĢtırılmıĢtır. Benzer Ģekilde sermaye piyasası mevzuatı uyarınca ihraç edilecek borçlanma araçları ve ortaklık varantlarında alınacak ücret oranı da vade yapılarına göre farklılaĢtırılmıĢtır. 171 ğında en azından varolan rekabet eĢitsizliğinin azaltılabilmesi açısından belirtilen düzenlemelerin yapılmasının gerekli olduğu düĢünülmektedir. C. MEVCUT VERGĠ MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA DÜZENLEMELERĠNĠN YENĠ GELĠġTĠRĠLEN SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARI ĠLE KURUMLARINI KAPSAYABĠLMESĠ Sermaye piyasasında yaĢanan geliĢmeler neticesinde hayata geçirilen yeni sermaye piyasası araçları ile kurumlarının vergi mevzuatındaki mevcut muafiyet ve istisna hükümleri kapsamına dahil olup olmadığı hususunda uygulamada duraksama ve ihtilaflar yaĢanmaktadır. Vergi kanunlarında sermaye piyasası kurumları ya da araçları tek tek belirtilerek muafiyet ya da istisna hükümleri konulması yeni geliĢtirilen sermaye piyasası araçlarının ya da kurumlarının mevcut muafiyet ve istisnalardan yararlanıp yararlanamayacağı konusunda belirsizlik ve tartıĢmların yaĢanmasına ya da yeni ortaya çıkan sermaye piyasası kurumlarının ve araçlarının mevcut muafiyet ve istisnalardan yararlanamamasına yol açmaktadır. Vergilerin kanuniliği ilkesi ıĢığında vergi muafiyet ve istisnalarının kanunla düzenlenmesi zorunludur. Ancak bu düzenlemeler yapılırken muafiyet ve istisna düzenlemelerinin mevcut sermaye piyasası kurum ve araçlarının yanısıra bunlara benzer mahiyette olan ancak sonradan geliĢtirilecek kurum ve araçları da kapsayabilecek Ģekilde düzenlenmesinin uygun olacağı düĢünülmektedir. ÇeĢitli vergi kanunlarında “menkul kıymet yatırım fonu” ve “menkul kıymet yatırım ortaklığı” ifadelerinin kullanılması yerine, SPKn’ya göre kurulan yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları Ģeklinde genel ifadelerin kullanılmasının yeni geliĢtirilen yatırım fonları türlerinin mevcut vergi muafiyet ve istisnalarından yararlanabilmesi için vergi mevzuatında değiĢiklik yapılması ihtiyacını ortadan kaldıracak bu konuda yaĢanan duraksama ve belirsizlikleri önleyecektir. Sermaye piyasalarına iliĢkin vergi muafiyet ve istisnalarını vergi kanunlarında dar ve katı olarak düzenlenmek ve tüm unsurları tadadi olarak 172 saymak yerine olası yeni ürünleri de gözeterek SPK’ca belirlenen ya da SPKn’da düzenlenen fon, ortaklık ya da sermaye piyasası araçları Ģeklinde genel belirlemelerin daha yapıcı olacağı düĢünülmektedir. Diğer taraftan, vergi mevzuatında yapılacak düzenlemelerde hızla yenileri geliĢtirilen türev iĢlemler konusunda detaylı ve katı kural tanımlamalardan kaçınılması ve esnekliğin korunmasının mevcut istisna ve muafiyet hükümlerinin iĢlerliği ve vergi mevzuatımızda vadeli iĢlemlerden elde edilen gelirlerin vergilendirilmesine yönelik belirsizliklerin önlenebilmesi açısından doğru bir yöntem olacağı düĢünülmektedir. Katı kural ve tanımlamalarda ısrar edilmesi, vergi mevzuatının dolanılmasına ve genelde piyasaların yurt dıĢına kayıĢına zemin hazırlamaktadır. Bu alanda uygulanması gereken temel politika, organize Ģeffaf ve merkezi takası olan piyasaların teĢvik edilmesi ve ayrıca yeni ve yaratıcı finansal ürünlerin ortaya çıkmasının kolaylaĢtırılması yönünde olmalıdır. Vergi mevzuatında ilke bazlı kurallar getirilerek, “açıkça vergilendirilmeyen unsurların vergiden istisna olduğu” yaklaĢımı benimsenmeli ve piyasa katılımcıları açısından belirsizliklerin önüne geçilmelidir. D. HACZEDĠLEMEZLĠK ĠSTĠSNASININ YARGI KARARLARININ GEREĞĠNĠN YERĠNE GETĠRĠLMESĠNĠ ENGELLEMEMESĠ VE KANUN DÜZENLEMESĠ YAPILARAK MKK MALLARINA HACZEDĠLEMEZLĠK ĠSTĠSNASI TANINMASI Haczedilemezlik istisnasına iliĢkin öğretideki eleĢtiriler ile konuya iliĢkin yukarıda belirtilen Anayasa Mahkemesi ve Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi kararları dikkate alınarak hak arama özgürlüğünün sınırlandırılması sonucunu doğurabilecek uygulamaların önlenmesi gerekmektedir. ÇeĢitli sermaye piyasası kurumlarının mallarına kanunla sağlanan haczedilemezlik istisnası diğer taraftan kiĢi ve kurumların yargı kararına dayalı haklarını elde etmelerini geciktirme ya da engelleme amacına hizmet etmemelidir. Yukarıda belirtildiği üzere, Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi, haczedilemezlik istisnası getiren kanunların Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesine ay- 173 kırı olduğunu karara bağlamamıĢtır. Ancak bazı malların haczedilememesinin yargı kararlarının gereğinin yerine getirilmemesi ya da geç yerine getirilmesi sonucunda mülkiyet hakkının ihlaline sebebiyet vereceği yönündeki kararları dikkate alınarak, haczedilemezlik istisnasının alacaklarını elde edemeyen kiĢilerin haklarına kavuĢmalarını engellemeye yönelik kullanımının önlenmesi gerekmektedir. Bu itibarla, hazcedilemezlik istisnasına sahip olan kurumlar tarafından yargı kararlarının gereğinin yerine getirilmemesi durumunda baĢvurulabilecek etkili bir iç hukuk yolu sağlamaya yönelik yasal düzenleme yapılmasının uygun olacağı düĢünülmektedir. Bu düzenleme Anayasal hak arama özgürlüğüne ve hukuk devleti olmanın gereklerine de uygun olacaktır. Öte yandan, haczedilemezlik istisnasına iliĢkin çözüme kavuĢturulması gereken bir diğer sorun MKK mallarının haczedilememesini sağlayacak bir kanun düzenlemesinin bulunmayıĢıdır. Kanunla kendisine verilen görevleri yürüten MKK’nın mallarının haczi mümkün olup, haciz nedeniyle MKK görev ifa edememe riski ile karĢı karĢıyadır. SPKn’nın 10/A maddesi uyarınca; sermaye piyasası araçları ve bunlara iliĢkin haklar MKK tarafından kayden izlenir, kayıtlar bilgisayar ortamında tutulur ve MKK tuttuğu kayıtların yanlıĢ tutulmasından dolayı hak sahiplerinin uğrayacağı zarardan kusuru oranında sorumludur. MKK’ya mevzuat ile yüklenen görev ve sorumluluklar dikkate alındığında mallarının haciz edilebilir nitelikte olması söz konusu görevlerin ifasını engelleyebilecek niteliktedir. Bu risk nedeniyle MKK mallarının haczini engelleyen bir baĢka ifadeyle MKK mallarına haczedilemezlik istisnası tanıyan bir kanun düzenlemesine acilen ihtiyaç olduğu açıktır. Merkezi Kayıt KuruluĢunun KuruluĢ, Faaliyet, ÇalıĢma ve Denetim Esasları Hakkında Yönetmelik’in 20’nci maddesinde merkezi kayıt kuruluĢunun para, evrak ve her çeĢit mallarının Devlet malı hükmünde olduğu düzenlenmesi uygulamada MKK mallarına yönelik hacizleri engellemeyecektir. MKK mallarının haczedilmesi durumunda ise çeĢitli sorunların ortaya çıkacağı, MKK tarafından yürütülen iĢ ve iĢlemlerin aksayacağı açıktır. 174 Söz konusu Yönetmelik hükmü MKK mallarına yönelik haczedilemezlik istisnası sağlamak açısından yeterli olmadığından konunun kanunla düzenlenmesi Ģarttır. Ancak bu kanun düzenlemesi yapılırken MKK’nın özel hukuk tüzel kiĢisi olduğu dikkate alınarak mallarının Devlet malı hükmünde olduğu Ģeklinde bir ibare yerine mallarının haczedilemeyeceği ibaresi ile söz konusu haczedilemezlik istisnasının sağlanması daha uygun olacaktır. E. TAġINMAZLARI DEVLET MALI HÜKMÜNDE OLAN KURUMLARIN DEVLETE AĠT TAġINMAZLARA TANINAN MUAFĠYETTEN YARARLANMASI Yukarıda da belirtildiği üzere, konuya iliĢkin yargı kararları da dikkate alındığında EVK uyarınca Devlete ait arazi ve binaların emlak vergisinden muaf olduğu bu muafiyetin ilgili kanunlar uyarınca malları Devlet malı hükmünde olan SPK ve borsalara ait malları da kapsaması gerektiği düĢünülmektedir. Ancak, farklı tarihlerde değiĢik uygulamalar söz konusu olmakla birlikte, SPKn uyarınca malları Devlet malı hükmünde olan SPK ve borsalar sahip oldukları taĢınmazlar nedeniyle emlak vergisi mükellefi olarak fiilen emlak vergisi ödemektedirler. Söz konusu ödemeler Devlete ait mallara tanınan emlak vergisi muafiyetinin malları Devlet malı hükmünde olan kurumlara tanınıp tanınmayacağı hususundaki duraksamadan kaynaklanmaktadır. Anılan kurumların sahip oldukları taĢınmazlar farklı belediye sınırları içinde olduğundan emlak vergisi mükellefiyetine iliĢkin tereddüt ve ihtilafın çözümü de birden çok belediyeyi ilgilendiren bir nitelik taĢımaktadır. Tüm bu hukuki belirsizlik ve tartıĢmaların çözümü için kanaatimizce yeni bir kanuni düzenlemeye ihtiyaç yoktur. Sorunun idari yolla ya da yargı kararıyla çözümü mümkün görülmektedir. Konunun açıklığa kavuĢması açısından Maliye Bakanlığı’ndan özelge talep edilmesi ya da DanıĢtay’dan istiĢari görüĢ alınması mümkündür. Ġdari çözüm dıĢında ilgili kurumların emlak vergi mükellefiyetlerinin terkini ve ödedikleri emlak vergilerinin iadesi için 175 VUK’un vergi hatalarını düzeltme ve reddiyata iliĢkin hükümleri uyarınca ilgili belediyelere baĢvurmaları, belediyelerin bu talepleri olumlu karĢılamaması halinde ise vergi mahkemesine baĢvurarak uyuĢmazlığı çözüme kavuĢturmaları mümkündür. F. SERMAYE PĠYASASI ARAÇLARININ VERGĠLENDĠRĠLMESĠNDE SIFIR ORANININ BAKANLAR KURULU KARARI YERĠNE KANUNLA BELĠRLENMESĠ Sermaye piyasası araçlarının ve kurumlarının vergilendirilmesinde Bakanlar Kurulu Kararıyla vergi oranının sıfır olarak belirlenmesi vergi mevzuatının ve uygulamalarının öngörülebilirliği açısından olumsuz bir ortam oluĢturmakta, Bakanlar Kurulu Kararıyla verginin belirli veya belirsiz bir süre fiilen kaldırıldığı ya da Bakanlar Kurulu Kararıyla muafiyet ya da istisna tesis edildiği, bunun ise verginin yasallığı ilkesi ile bağdaĢmayacağı Ģeklinde tartıĢmalara mahal vermektedir. Bu sebeple vergi oranlarının sıfır olarak ancak kanun hükmü ile belirlenmesinin menkul kıymetlere ve diğer sermaye piyasası araçlarına yatırım yapmak isteyen yerli ve yabancı yatırımcıların belirlilik, öngörülebilirlik ve istikrar ilkelerinin güvencesi altında bulunmalarını temin açısından uygun olacağı düĢünülmektedir. Vergi oranlarının sıfır olarak belirlenmesi iĢleminin kanun yerine Bakanlar Kurulu kararıyla yapılması, Bakanlar Kurulu kararlarına iliĢkin özellikle hazırlık aĢamasının kanun yapma süreci ile karĢılaĢtırıldığında kamuoyu tarafından izlenebilir olmaması, gerekli tartıĢma ve fikir belirtme imkânlarını içermemesi ve bu düzenlemelerden mükelleflerin ancak Bakanlar Kurulu Kararının yayımıyla haberdar olmaları nedeniyle çeĢitli sakıncalar içermektedir. Nitekim sayılan tartıĢma ve belirsizliklerin önlenebilmesi açısından GVK’nun geçici 67’inci maddesi ile dar mükellef gerçek kiĢi ve kurumlar için vergi tevkifat oranının sıfır olarak belirlenmesi kanun hükmü ile yapılmıĢtır. Mevcut uygulamanın GVK’nın geçici 67’nci maddesi hükmüne paralel hale 176 getirilmesinin ve vergi oranlarının sıfır olarak ancak kanun hükmü ile belirlenmesinin uygun olacağı düĢünülmektedir. Anayasa ile Bakanlar Kuruluna tanınan oran belirleme yetkisinin sıfır oran belirlemeyi kapsayıp kapsamadığına iliĢkin tartıĢmalar menkul kıymetlere ve sermaye piyasası araçlarına yatırım yapmak isteyen yerli ve yabancı yatırımcılar açısından güven ve istikrarı bozabilecektir. Ayrıca sıfır oran belirlenmesine iliĢkin Bakanlar Kurulu Kararlarında gerekçe yer almaması keyfi ve takdiri uygulamara karĢı gerek yargı gerek kamuoyu denetimini güçleĢtirmektedir. Oysaki hukuk devleti ilkesi yürütme organının faaliyetlerinin belirlilik dolayısıyla hukuki güvenlik ilkesi sonucunda öngörülebilir olmasını gerektirmektedir. G. DENETĠM KURULU ÜYELERĠNE KAR PAYI VERĠLĠP VERĠLMEYECEĞĠNĠN KANUNLA BELĠRLENMESĠ Kanun koyucunun, denetim kurulu üyelerine verilen kar paylarını menkul sermaye iratları arasında saymaması denetim kurulu üyelerine kar payı ödenip ödenmeyeceğine iliĢkin TTK ve SPKn’daki belirsizlikten mi yoksa bu gelirlerin vergilendirilme dıĢı tutulmasına yönelik zımni bir istisna getirme iradesinden mi kaynaklandığı tartıĢmalıdır. Ancak anılan kanunların ilgili hükümlerinin tetkiki neticesinde kanun koyucunun denetim kurulu üyelerine verilecek kar paylarının yönetim kurulu üyelerine verilen kar paylarından farklı olarak vergi dıĢı tutma bir baĢka ifadeyle söz konusu ödemelere vergi istisnası tanıma amacını taĢımadığı düĢünülmektedir. Denetim kurulu üyelerine kar payı verilmesi açık bir kanun hükmü ile yasaklanmamıĢtır. Böyle bir yasak olsa bile VUK’un 9’uncu maddesi uyarınca denetim kurulu üyelerine fiilen kar payı ödenmesi durumunda bu ödemelerin vergilendirilmesi mümkündür. Ancak bu durumda da vergilendirmenin hangi gelir unsuru kapsamında yapılması gerektiği hususu tartıĢma yaratmaktadır. Uygulamada denetim kurulu üyelerine verilen kar paylarının menkul sermaye iradı kapsamında olmamasına rağmen yönetim kurulu üyelerine ödenen kar paylarıyla birlikte menkul sermaye iradı gibi vergilendirilmesi söz konusudur. 177 GVK’nın 94/1 maddesinde, hizmet erbabına ödenen ücretler ile GVK’nın 61’inci maddesinde yazılı olup ücret sayılan ödemelerden 103’üncü ve 104’üncü maddelere göre gelir vergisi tevkifatı yapılacağı hükme bağlanmıĢtır. Bu hüküm ücret ve ücret sayılan ödemeleri kapsar. Dolayısıyla bu hükme istinaden denetim ve yönetim kurulu üyelerine ödenen ve GVK’nın 61’inci maddesi kapsamına giren ödemeler için tevkifat söz konusudur. GVK’nın 94/6-b maddesinde ise; tam mükellef kurumlar tarafından tam mükellef gerçek kiĢilere, gelir ve kurumlar vergisi mükellefi olmayanlara ve bu vergiden muaf olanlara dağıtılan, GVK’nın 75’inci maddesinin ikinci fıkrasının (1), (2) ve (3) numaralı bentlerinde yazılı kar paylarından % 15 oranında 326 gelir vergisi tevkifatı yapılacağı hükmü yer almaktadır. Anılan bu hükümlerle GVK’nın 86’ncı maddesi ve konuya iliĢkin diğer maddeleri birlikte dikkate alındığında denetim kurulu üyelerine ödenen kar paylarının menkul sermaye iradı ya da ücret olarak nitelendirilmesinin vergilendirme bakımından farklı sonuçlar doğuracağı ve uygulama birliğini bozacağı açıktır. TTK’da anonim Ģirketlerin yönetim kurulu üyelerine kar payı verilebileceği yönünde açık hükümler yer almasına rağmen denetim kurulu üyelerine kardan pay verilip verilmeyeceği hususu açıkça düzenlenmemiĢtir. Bunun yanı sıra SPKn ve ikincil mevzuatında halka açık anonim ortaklıkların kar payı dağıtabileceği kiĢiler arasında da yönetim kurulu üyeleri açıkça sayılırken denetim kurulu üyelerine iliĢkin açık bir belirleme yapılmamıĢtır. Meselenin vergi boyutu dıĢındaki etki ve sonuçları da dikkate alındığında pay sahibi olmayan denetim kurulu üyelerine kar payı verilip verilmeyeceğinin bir kanun düzenlemesi ile hem TTK hem de SPKn açısından açıklığa kavuĢturulmasının uygun olacağı düĢünülmektedir. Pay sahibi olmayan denetim kurulu üyelerine kar payı verilip verilmeyeceği hususu kanun düzenlemesi sonucunda netlik kazandığında yapılan bu 326 3.2.2009 tarihinden itibaren uygulanmak üzere 2009/14592 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla belirlenen oran. 178 ödemelerin vergilendirilmesine iliĢkin bazı tereddüt ve duraksamlar da ortadan kalkacaktır. H. GAYRĠMENKUL YATIRIM ORTAKLIKLARININ KAZANÇLARINA ĠLĠġKĠN ĠSTĠSNADAN YARARLANACAKLARA ĠLĠġKĠN ġARTLARIN KANUNLA BELĠRLENMESĠ KVK’da yer alan istisna hükmüne rağmen Maliye Bakanlığı tarafından GYO’ların kazançlarına yönelik istisnanın kapsamı ile ilgili olarak bazı GYO’lar nezdinde vergi incelemesi baĢlatılmıĢtır. Ayrıca, GYO’ların kuruluĢ ve dönüĢüm sürecinin tamamlanmasının SPK tarafından portföy iĢletmeciliği yetki belgesi verilmesi ile irtibatlı olduğu bu nedenle GYO statüsünün halka arz ile birlikte kazanıldığı yönünde görüĢ belirtilmiĢtir. Tüm bunlar, GYO’ların kazanç istisnasına dayanak teĢkil eden düzenlemelerin kanun ile yapılmamıĢ olmasından kaynaklanmaktadır. Bilhassa GYO’lara iliĢkin olarak aranan halka açıklık Ģartı, halka açıklık oranı ve bunları yerine getirmek için tanınan sürelerin vergi istisnasını etkilediği dikkate alındığında tüm bu hususların idari bir düzenleme olan tebliğ yerine kanunla düzenlenmesi gerekmektedir. Konunun kanun ile düzenlenmesinin uygulamadaki tereddüt ve duraksamaları ortadan kaldıracağı düĢünülmektedir. Nitekim, SPKn hükümlerinin tetkiki neticesinde, tebliğ düzenlemesiyle getirilen bu Ģartların açık bir yasal dayanağı bulunup bulunmadığı hususunun tartıĢmalı olduğu görülmektedir. GYO’lara iliĢkin olarak yapılacak kanun düzenlemesinde, GYO statüsünün ne zaman kazanıldığı hususunun da hükme bağlanması gerekmektedir. GYO statüsünün; kuruluĢ, faaliyet, yetki belgesi alınması, halka arz aĢamalarından hangisinde kazanıldığının açıklığa kavuĢturulması gerekmektedir. Vergilendirmede yasallık ilkesi gereğince istisna düzenlemelerinin de yasa ile yapılması Ģarttır. Her ne kadar GYO’ların kazançlarının kurumlar vergisinden muaf olduğu hususu KVK ile düzenlenmiĢse de GYO statüsüne iliĢkin birtakım ayrıntıların tebliğ ile düzenlenmiĢ olması tartıĢmalıdır. Örneğin, SPKn’nın 179 36’ncı maddesinin 1’inci fıkarsının (b) bendinde GYO’ların baĢlangıç sermayelerini belirleme konusunda SPK’nın yetkili olduğu açıkça hükme bağlanmıĢtır. Ancak, Seri:VI, No:11 numaralı Gayrimenkul Yatırım Ortaklıklarına ĠliĢkin Esaslar Tebliği’nde yer alan GYO’ların sermayelerinin belli oranda halka açık olması gerektiği Ģeklindeki düzenlemenin ise SPKn’da dayanağı açık olarak yer almamaktadır. GYO’larının halka açık olması, halka açıklık oranı ve bu Ģartları sağlamaları gereken süreler GYO statüsünü dolayısıyla vergi istisnasını etkileyecek niteliktedir. Bir Ģirket GYO olarak kurulduktan sonra eğer anılan Tebliğ ile belirlenen oranda halka açıklık Ģartını belirlenen süre içinde yerine getirmez ise GYO statüsünü kaybedecek, bir baĢka ifadeyle GYO olarak faaliyette bulunma hakkı ortadan kalkacaktır. GYO statüsünün kaybedilmesi, KVK ile sağlanan istisnadan da yararlanılamaması sonucunu doğuracaktır. Ancak belirtildiği üzere, GYO statüsünü kazanmak için Tebliğ düzenlemesi ile belirlenen oranda halka açık olma Ģartının; genel olarak yatırım ortaklıklarına ve özel olarak da gayrimenkul yatırım ortaklıklarına iliĢkin SPKn’da yer alan mevcut hükümlere dayandırılması güçtür. Konuya iliĢkin uygulamada yaĢanan duraksama, tereddüt ve ihtilafların varlığı dikkate alındığında en uygun çözümün, GYO’lara iliĢkin düzenlemelerin, özellikle vergi istisnası açısından taĢımaları gereken asgari koĢul ve nitelikler ile GYO statüsünün kazanılma Ģartlarının kanunla hükme bağlanmasında ve bu konudaki tasarrufların idari düzenleme ve takdire bırakılmamasında olduğu düĢünülmektedir. I. MUAFĠYET VE ĠSTĠSNA HÜKÜMLERĠNE ĠLĠġKĠN GEREKÇELERĠN MEVZUATA UYGUN OLARAK HAZIRLANMASI VE ANAYASANIN DAYANAK MADDELERĠNĠN GEREKÇELERDE BELĠRTĠLMESĠ Mevzuat Hazırlama Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik uyarınca sermaye piyasalarına yönelik muafiyet ve istisna düzenlemelerinin getiriliĢ amacı, düzenleniĢ nedenleri ilgili kanunların gerekçesinde yer almalıdır. Kanun gerekçelerinin bu detayları taĢıması, uygulayıcı idarelerin, mükelleflerin ve yargı makamlarının daha sağlıklı karar vermesine hizmet edecektir. 180 Madde metninin tekrarı biçiminde gerekçeler doktrinde de söz konusu hükümlerin irdelenmesi ve yorumlanmasında zorluklara sebebiyet vermektedir. Tüm bu olumsuzlukların, uygulamada karĢılaĢılan tereddüt ve duraksamaların önlenebilmesi açısından; muafiyet ve istisna içeren hükümlere iliĢkin gerekçelerin amaca hizmet edecek Ģekilde, mevzuat hazırlanmasına iliĢkin usul ve esaslara uygun içerikte hazırlanmasının yararlı olacağı düĢünülmektedir. Gerekçe yazımındaki eksiklikler zorunlu olarak madde metinlerinden yorum yoluyla çıkarıma dayalı bir amaç saptanmasına sebebiyet vermektedir. Bu Ģekilde saptanan amaçlar kanunun getiriliĢ gerekçesini tam olarak yansıtmamakta hatta bazan yanlıĢ ya da farklı gerekçeler bulunmasına sebebiyet vermektedir. Ayrıca kanunun sevk tarihinde mevcut gerekçelerin tam yazılmaması özellikle üzerinden uzun yıllar geçen kanunların gerçek sevk amacının ve sevk edildikleri tarihte yaĢanan ve bu kanuna sebebiyet veren olayların ve durumların kavranamamasına sebebiyet vermektedir. Anayasal bir ilke olan vergilemedeki genellik ilkesinden ayrılma anlamına gelen muafiyet ve istisna düzenlemeleri bir baĢka Anayasa hükmüne dayanılarak hazırlanırlar. Bu sebeple sermaye piyasalarına yönelik muafiyet ve istisna hükümlerine iliĢkin gerekçelerde genel dayanakların haricinde bu düzenlemelerin dayanağı olan Anayasanın ilgili hükümlerinin de açıkça belirtilmesi gereklidir. KVK’nın 5’inci maddesinde yer alan “gayrimenkul yatırım fonları veya ortaklıklarının kazançları” istisnasına iliĢkin gerekçede Anayasal bir hükme atıf yapılmadan “söz konusu kuruluĢların geliĢmesinin sağlanması amacı” belirtilmiĢ olmasına karĢın Anayasanın 57’nci maddesindeki “Konut Hakkı” gerekçe olarak gösterilebilirdi. Benzer Ģekilde, GVK’nın 22’nci maddesinin 1’inci fıkrasında değiĢiklik yapan 4842 sayılı Kanunun 2’nci maddesine iliĢkin 181 “Bireysel emeklilik sisteminin geliĢmesine katkı” gerekçesi de Anayasanın sosyal devlet ilkesine dayandırılabilirdi. Böylece uygulamada söz konusu muafiyet ve istisnaların Anayasal hükümlere uygunluk yönünden denetimi daha kolay yapılacak ayrıca maddenin yorumlanmasında bu bilgiler de katkı sağlayacaktır. 182 SONUÇ Ülke kalkınmasında ve büyümesinde sermaye piyasalarının etkisinin ve öneminin büyüklüğü tartıĢmasız bir gerçektir. Gerek iç tasarrufların çoğalması gerekse dıĢ rekabet açısından sermaye piyasalarının ve araçlarının geliĢmesi ve derinleĢmesinin teĢvik edilmesi Ģarttır. TeĢvik için çeĢitli alanlarda mekanizmalar geliĢtirilebilir ve uygulanabilir. Ancak bunların içinde hiç kuĢkusuz en önemlilerinden birisi vergi alanında getirilecek olan teĢviklerdir. Vergi alanındaki teĢviklerin içinde muafiyet ve istisnalar önemli bir yere sahiptir. Günümüzde pek çok ülke giderek artan küresel rekabetin de etkisiyle özellikle yabancı fonları kendilerine çekebilmek amacıyla daha çok muafiyet ve istisna düzenlemelerine gitmektedirler. Bu süreçte ülkeler, sermaye akımlarını önleyici vergisel engelleri kaldırma, vergi tabanını mobilitesi yüksek üretim faktörlerinden mobilitesi daha düĢük üretim faktörlerine kaydırma eğilimine girmiĢlerdir. Sermaye piyasalarına yönelik vergi düzenlemeleri yapılırken sadece ülke içindeki değil benzer nitelikteki ya da rakip ülkelerdeki vergi düzenlemeleri de dikkate alınmaktadır. KüreselleĢmenin doğal bir sonucu olarak artan ülkelerarası ekonomik iliĢkiler ve üretim faktörlerinin mobilitesi ile iĢlem maliyetlerindeki düĢüĢ vergileme alanında ulusal sınırların aĢıldığı yeni bir döneme girilmesine yol açmıĢtır. Bilhassa, tasarruf açığı görülen geliĢme yolundaki ülkeler, artan üretim faktörleri akıĢkanlığı, vergi tabanlarının ulusal sınırların dıĢına taĢması, yabancı yatırımların istihdam, teknoloji transferi ve ekonomik büyümeye katkısı karĢısında yaĢanan süreci kendi lehlerine çevirebilmek amacıyla sermaye piyasalarına yönelik baĢta muafiyet ve istisna düzenlemeleri olmak üzere vergi sistemlerini gözden geçirmek ve rekabete yönelmek zorunda kalmıĢlardır. Bilindiği üzere muafiyet ve istisna; ekonomik, sosyal, siyasi vb. amaçlar dikkate alınarak vergi ödeme gücü bulunduğu halde bazı kiĢiler ve konuların vergi dıĢı bırakılmasıdır. Vergi dıĢı bırakma; vergi kapsamına girmesi gereken belli konuları vergi dıĢında tutma niteliği taĢıyorsa “istisna”, belli kiĢiler 183 ya da kurumların vergi dıĢına çıkarılması niteliğini taĢıyorsa “muafiyet” adını alır. Muafiyet ve istisna düzenlemeleri sınırsız değildir. Öncelikle kamu maliyesi teorisinde ortaya atıldıktan sonra Anayasalarda yer bulan vergilendirme amaç ve ilkeleri ile diğer hükümler muafiyet ve istisna düzenlemeleri için bir sınır çizmektedir. BaĢta gelir üzerinden alınan kurumlar vergisi ve gelir vergisi olmak üzere çeĢitli vergi kanunlarında sermaye piyasalarına yönelik muafiyet ve istisna hükümleri yer almaktadır. Söz konusu bu hükümler artan sermaye hareketlerinin maliye politikalarına ve onun en temel aracı olan vergi uygulamalarına daha duyarlı hale gelmelerinin etkisi ve baskısıyla çeĢitli aĢamalardan geçmiĢtir. Sermaye piyasası kurum ve araçlarına yönelik vergi muafiyet ve istisnalarına iliĢkin uygulamada karĢılaĢılan bazı sorunlar ve eksiklikler olduğu tespit edilmiĢtir. Sermaye piyasalarının arz yönüyle geliĢimini teĢvik etmeye yönelik olarak halka açık Ģirketlere özgü bir vergi muafiyet ve istisnası bulunmamaktadır. Ortak sayısı, kamunun bilgilendirilmesi, kurumsal yapının güçlenmesi gibi etmenlerle kayıt dıĢılığın önlenmesi ve dolayısıyla vergi kayıp ve kaçağının azalmasına imkân sağlayan halka açıklığa ve halka açık Ģirketlerin kar dağıtımlarına iliĢkin vergi istisna ve muafiyeti olmaması önemli bir eksikliktir. Kamu borçlanma araçlarına yönelik olarak getirilen vergi istisna ve muafiyetlerinin özel sektöre tanınmamıĢ olması rekabet eĢitliğini bozmakta ve sermaye piyasalarının geliĢimini olumsuz yönde etkilemektedir. Vergi mevzuatında yer alan muafiyet ve istisna düzenlemeleri bazı detaylı ve katı kural tanımlamaları nedeniyle hızla yenileri geliĢtirilen sermaye piyasası araçlarını ve kurumlarını kapsamada özellikle türev araçlar konusunda yeterli esnekliğe sahip değildir. 184 Birçok sermaye piyasası kurumuna kanunla haczedilemezlik istisnası tanınmıĢ iken MKK mallarının haczedilmezliğine dair bir kanun düzenlemesi olmaması, konunun yönetmelik ile düzenlenmesi MKK’nın taĢıdığı görev ve sorumluluklar dikkate alındığında önemli bir eksiklik olarak tespit edilmiĢtir. Bu durum nedeniyle MKK malları kanunla verilen görev ve sorumlulukları aksatabilecek Ģekilde haczedilme riski taĢımaktadır. Ayrıca mevcut haczedilemezlik istisnaları yargı kararlarının gereğinin yerine getirilmesinin engellenmesi ya da geciktirilmesi sonucunu doğurabilecek uygulamaları önlemeye yönelik herhangi bir hüküm içermemektedir. Devlete ait mallara tanınan emlak vergisi muafiyetinin malları Devlet malı hükmünde olan SPK ve borsa taĢınmazları için de geçerli olduğu düĢünülmektedir. Ancak anılan kurumlar uygulamada sahip oldukları taĢınmazlar nedeniyle ilgili belediyelere emlak vergisi ödemektedirler. Sermaye piyasası araçlarına ve kurumlarına iliĢkin olarak Bakanlar Kurulu Kararıyla sıfır oranında vergi belirlenmesi Bakanlar Kurulu Kararlarının hazırlık aĢamasının kanunlardan farklı olarak kamuoyu bilgisine açık olmaması nedeniyle vergi mevzuatının öngörülebilirliği açısından olumsuz bir ortam oluĢturduğu, yasama organı dıĢında Bakanlar Kurulu Kararıyla verginin fiilen kaldırıldığı ya da muafiyet veya istisna tesis edildiği yönünde tartıĢmalara mahal vermektedir. Mevzuat uyarınca pay sahibi olmayan denetim kurulu üyelerine kar payı ödenip ödenmeyeceğinin açıkça hükme bağlanmamıĢ olması uygulamada belirsizlik ve duraksamalara sebebiyet vermekte bu durum denetim kurulu üyelerine verilen kar paylarının vergilendirilmesinde benzer tereddütlerin yaĢanmasına ve uygulama birliğinin bozulmasına yol açmaktadır. Gayrimenkul yatırım ortaklıklarının kazançlarına iliĢkin KVK’da yer alan “istisna” hükmüne rağmen gayrimenkul yatırım ortaklıklarına iliĢkin usul ve esasların idari kararla belirlenmesi vergilemede yasallık ilkesine uyum konusunda tartıĢma yaratmaktadır. Ayrıca, GYO’lara iliĢkin olarak aranan halka 185 açıklık Ģartı, halka açıklık oranı ve bunları yerine getirmek için tanınan sürelerin vergi istisnasını etkiledikleri halde kanun yerine idari bir düzenleme olan tebliğ ile kurala bağlanmıĢ olması ve GYO statüsünün ne zaman kazanıldığına iliĢkin açık bir düzenlemenin olmaması uygulamada ihtilaflara yol açmaktadır. Sermaye piyasalarına yönelik olarak getirilen muafiyet ve istisna hükümlerinin Anayasal amaç ve ilkeler yönünden analizini yapmada kanun gerekçeleri önemli bir kolaylık sağlayacaktır. Aynı zamanda belirtilen amaç hem uygulamada doğacak sorunların aĢılması yönünde bir rehber niteliği taĢıyacak hem de Anayasal amaç ve ilkelere uygunluğu saptamada veri teĢkil edecektir. Uygulamaya bakıldığında, sermaye piyasalarına yönelik muafiyet ve istisna hükümlerine iliĢkin gerekçelerde kanun hazırlama tekniğine uyulmadığı, düzenleme amacına yer verilmeyen gerekçelerin bulunduğu görülmektedir. Bu amaçla yaptığımız incelemelerde; kanun tasarıları gerekçelerinde düzenleme nedenlerine çoğunlukla yer verilmediği bunun yerine, uygulamanın nasıl olacağına iliĢkin açıklama ya da madde metninin tekrarı biçiminde gerekçeler yazılmakla yetinildiği görülmektedir. Amaç saptamasına yönelik zorluk sadece kanun tekniğine uygun olmamayla sınırlı değildir. Diğer önemli bir zorluk ise muafiyet ve istisnaların sadece SPKn’da değil birçok kanunda dağınık bir Ģekilde yer almasıdır. Genellik ilkesi açısından bakıldığında sermaye piyasalarına yönelik olarak getirilen muafiyet ve istisnalar özü itibarıyla genellik ilkesinden uzaklaĢmadır. Bu uzaklaĢmaya dayanak olarak gösterilen madde gerekçelerine bakıldığında “sermaye piyasalarının ve kurumlarını teĢvik ve geliĢmesine katkı” olarak açıklanan gerekçelerde Anayasal dayanakların yer almadığı görülmektedir. Muafiyet ve istisnalara yönelik sorunların giderilmesi açısından aĢağıdaki öneriler getirilmiĢtir. ġirketler açısından halka açıklığı, yatırımcılar açısından halka açık Ģirketlere ortak olmayı özendirecek, kamu borçlanma senetleri ile özel sektör tarafından ihraç olunan borçlanma senetleri arasındaki vergi yükünü eĢitleye- 186 cek, yeni geliĢtirilecek sermaye piyasası araçları ile kurumlarını kapsayacak nitelikteki muafiyet ve istisna düzenlemeleri sermaye piyasalarına olan ilgiyi artıracaktır. ÇeĢitli sermaye piyasası kurumlarına ait mallara tanınan haczedilemezlik istisnasının yargı kararlarının gereğinin yerine getirilmesini engellemeyecek ve mülkiyet hakkını ihlal etmeyecek Ģekilde uygulanmasının sağlanması ve aksi durumlarda baĢvurulabilecek etkili bir iç hukuk yolu oluĢturmaya yönelik kanun düzenlemesi yapılması yararlı olacaktır. TaĢınmazları Devlet malı hükmünde olan SPK ve borsaların Devlete ait taĢınmazlara tanınan daimi emlak vergisi muafiyetinden yararlanması için yeni bir yasal düzenlemeye ihtiyaç olmayıp, yürürlükteki idari ve yargısal mekanizmalar iĢletilerek sorunun çözüme ve açıklığa kavuĢturulması mümkündür. Vergi oranının sıfır olarak belirlenmesinin, pay sahibi olmayan denetim kurulu üyelerine kar payı verilip verilmeyeceğinin ve gayrimenkul yatırım ortaklıklarına sağlanan kazanç istisnasından yararlanma koĢullarının kanun düzenlemesi ile yapılması, muafiyet ve istisnaları düzenleyen kanunların gerekçelerinin dayandıkları Anayasal ilkeleri de içerecek Ģekilde yorum yapmaya uygun mahiyette hazırlanması önem arz etmektedir. Sermaye piyasası kurumlarına ve araçlarına iliĢkin muafiyet ve istisnalara iliĢkin uygulamada karĢılaĢılan yukarıdaki sorunların çözümüne yönelik gerekli düzenlemelerin yapılması; sermaye piyasasının güven açıklık ve kararlılık içinde çalıĢmasını, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarının daha iyi korunması yoluyla bu piyasaların geliĢmesini, dolayısıyla bu piyasalarda gerçekleĢen iĢ ve iĢlemler ile kazançlar üzerinden alınan çeĢitli vergi, resim, harç ve benzeri mali yüküm gelirlerinin de artmasını sağlayacaktır. 187 KAYNAKÇA “1982 Yılında Sermaye Piyasasının Yasal Düzeni ve Sorunları”, Konferans, Tebliğler ve TartıĢmalar, Meban Sermaye Piyasası AraĢtırma Merkezi, Ġstanbul, 15-16 Ocak 1982. ―ĠAB Haftalık Rapor‖ www.iab.gov.tr, 13.07.2010. AKBULAK, Sevinç, AKBULAK, Yavuz; Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim ġirketler, Beta, Ġstanbul, 2004. AKDOĞAN, Abdurrahman; Kamu Maliyesi, GeniĢletilmiĢ 6.Bası, Gazi Kitapevi, Ankara, Kasım 1997. AKDOĞAN, Abdurrahman; Vergi Hukuku ve Türk Vergi Sistemi, 6.Bası, Gazi Kitapevi, Ankara, 2006. AKPINAR, Bircan; Hisse Senedi Varantlarının Türk Sermaye Piyasasında Uygulanabilirliği, Sermaye Piyasası Kurulu Yeterlik Etüdü, Ankara, 1999. AKSOY, Serhan; Kalkınmanın Finansmanı, OkumuĢ Adam Yayınları, Ġstanbul, Ekim 2005. AKSOY, ġerafettin; Kamu Maliyesi, 3.Bası, Ġstanbul 1998. AKSOY, ġerafettin; Vergi Hukuku ve Türk Vergi Sistemi, 5.Baskı, Ġstanbul 1999. ALĠEFENDĠOĞLU, Yılmaz; ―Vergileme Yetkisi ve 1980 Sonrası Türk Vergi Politikası‖, Vergi Dünyası, S.32, Mayıs 1984, ALĠEFENDĠOĞLU, Yılmaz; ―Vergileme Yetkisi ve 1980 Sonrası Türk Vergi Politikası‖, DanıĢtay Dergisi, S.50–51. ALKĠN, Erdoğan; ―Faiz Politikasının Sınırları‖, Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.275, 1999. APAK, Sudi; Sermaye Piyasaları ve Borsa, Bilim Teknik Yayınevi, Ġstanbul, 1995. ARIKAN, A.Naci; "Halka Açılmanın Vergisel Avantajları II", YaklaĢım, S.88, Nisan 2000. ARIKAN, Ġlkay; Para ve Sermaye Piyasalarının Vergilendirilmesi, Vergi Konseyi, Ġstanbul, Ekim 2004. 188 BATMAZ, Erdal; ―Sermaye Piyasası Mevzuatı‖, Vergi Sorunları Dergisi, S.177, Haziran 2003. BAYAR, Gültekin; ―Sermaye Piyasası Aracı Olarak Ġpotekli Borç Senedi‖, Vergi Sorunları Dergisi, S.117, 1998. BIYIK, Recep, KIRATLI, Aydın; ―ĠĢtirak Hisseleri veya Gayrimenkullerin SatıĢından veya Üretim Tesislerinin Yeni Kurulacak ġirketlere Ayni Sermaye Olarak Konulmasından Doğan Kazançlarda Ġstisna‖, YaklaĢım, S:.98, ġubat 2001 sayısı eki. BIYIK, Recep, KIRATLI, Aydın; Vergi TeĢvikleri ve Korumaları, 3.Baskı, YaklaĢım Yayıncılık, Ankara, 2006. BĠLĠCĠ, Nurettin; Avrupa Birliği-Türkiye ĠliĢkileri, Seçkin, Ankara, 2007. BĠLĠCĠ, Nurettin; Vergi Hukuku, Seçkin, Ankara, 2009. BOLAK, Mehmet; Menkul Kıymetler ve Portföy Analizi, Beta Yayıncılık, Ġstanbul, 1991. BUCHANAN, James M.; ―The Political Efficiency of General Taxation‖, National Tax Journal, Vol.46, No.4, December 1993. BULUTOĞLU, Kenan; Türk Vergi Sistemi, Fakülteler Matbaası, Ġstanbul 1976. CANDAN, Turgut; Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun, Ankara, Mart 2007. CEYLAN, Ali, KORKMAZ, Turhan; Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, Ekin Kitapevi, Bursa, 2000. ÇAĞAN, Nami; Vergilendirme Yetkisi, Ġstanbul, 1982. ÇAK, Murat; Uluslararası Vergi Rekabeti Transfer Fiyatlaması ve Vergilendirme, Maliye Bakanlığı Strateji GeliĢtirme BaĢkanlığı, Yayın No:2008/385, Ankara, 2008. ÇAPANOĞLU, Mustafa Birol; Türkiye ve DıĢ Ülkelerde Sermaye Piyasası ÖzelleĢtirme Uygulamaları ve Genel Olarak Menkul Kıymet Borsaları, Beta Yayıncılık, Ġstanbul, Ağustos 1993. ÇELĠK (TÜZÜN), Binnur; Vergilemede Müdahale Ġlkesi, Ankara, Mayıs 2001. 189 ÇELĠK, Muhsin, GÖREN, Seçkin; ―Sermaye Piyasası Kanunu ve Vergi Usul Kanunu Açısından Menkul Kıymetlerin Ġncelenmesi‖, Vergi Sorunları Dergisi, S.210, Mart 2006. ÇIMAT, Ali; Sermaye Piyasası Kurumları, Faaliyetleri ve Vergilendirilmesi, Ġstanbul, Ağustos 1998. DEĞER, Nuri; Açıklamalı ve Uygulamalı Katma Değer Vergisi Kanunu, YaklaĢım Yayıncılık, Ankara, 2009. DEMĠRKAN, Uçar; Sermaye Piyasaları ve Türkiye’deki Uygulamaları, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayın No:1981/229, BaĢbakanlık Basımevi, Ankara, 1981. DĠNLER, Zeynel; Ġktisada GiriĢ, Ekin Yayınları, Bursa, 1998. DOĞANAY, Ġsmail; Türk Ticaret Kanunu ġerhi, Birinci Cilt, 4. Bası, Beta, Ġstanbul, 2004. DOĞRU, Halil; Menkul KıymetleĢtirme&Mortgage Genel ve Hukuki Esaslar, Doğru Hukuk Yayınları, Ġstanbul, 2007. DOĞRUSÖZ, Bumin; ―Yargı Kararlarının IĢığında Vergilerin Kanuniliği Ġlkesi Açısından Türk Vergi Mevzuatının Değerlendirilmesi‖, VIII. Maliye Sempozyumu, (14–16 Mayıs 1998), Bodrum, 1998. DURSUN, Selman Sermaye Piyasasında Gerçeğe Aykırılıktan Doğan Suçlar, Oniki Levha Yayıncılık, Ġstanbul, 2010. EGEMEN, Ali; SEHER, Talat; ―414 Seri No.lu Tahsilat Genel Tebliğinin Anayasasının 73'üncü Maddesi ve Ġdarenin Takdir Yetkisini Kullanması Açısından Değerlendirilmesi‖, Vergi Dünyası, S: 239, Temmuz, 2001. ENGĠN, Ġsmail; Vergi Rekabeti, Sermaye Piyasası Kurulu Yayın No:198, Ankara, 2006. ERGĠNAY, Akif; Kamu Maliyesi, 11.Baskı, Ankara 1985. ERĠMEZ, RüĢtü; ġirketlerde Kar Dağıtımı Yedek Akçeler ve Vergileme, Temel Yayınları, Ġstanbul, 1985. ERĠġ, Gönen; Anonim ġirketler Hukuku, Seçkin Yayınevi, Ankara, 1995. ERĠġ, M. Hayati; Bireysel Krediler Kapsamında Ġpotekli Konut Kredileri ve ĠĢlevsellik KoĢulları, Arıkan, Ġstanbul, 2008. 190 EROL Ahmet, YILDIRIM, A.Ercan; Menkul Kıymetlerin Vergilendirilmesi, YaklaĢım Yayınları, 2001. ESER, Rüya; Finansal Piyasalarda Düzenleme ve Sermaye Piyasasında Düzenleyici Kurumlar, Sermaye Piyasası Kurulu AraĢtırma Raporu, 2001. EYÜPGĠLLER, Servet; Banka ve Mali KuruluĢlar, Yargı Yayınevi, Ankara, 1988. Gelir Ġdaresi BaĢkanlığı, GVK Geçici 67. Madde Uygulaması ile Ġlgili Olarak Gerçek KiĢilere Yönelik Vergi Rehberi, Mükellef Hizmetleri Daire BaĢkanlığı, Yayın No: 109, ġubat 2010. GERÇEK, Adnan; Türk Vergi Hukukunda Ġdarenin Takdir Yetkisi, Ankara 2006. GĠRAY, Filiz; ―Zararlı Vergi Rekabeti ve Etkileri‖, Vergi Dünyası, Sayı 260, Nisan 2003. GÖKBUNAR, Ali Rıza; Türk Vergi Sisteminin Malî ve Ġktisadi Vergileme Ġlkeleri Açısından Analizi, YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, Ġzmir, 1998. GÖZLER, Kemal; Anayasa Hukukuna GiriĢ, Ġkinci Baskı, Bursa, Eylül 2002. GÖZÜBÜYÜK, ġeref, TAN, Turgut; Ġdare Hukuku, Cilt:1, Genel Esaslar, Turhan Kitabevi, Ankara, 2006. GÖZÜBÜYÜK, ġeref; Yönetim Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, 1994. GÜNDÜZ, N. Kemal; ―Verginin Anayasal Çerçevesi‖, Vergi Sorunları Dergisi, S.78,1995. GÜNEġ, Gülsen; Verginin Yasallığı Ġlkesi, Ġstanbul, 1998. GÜNEġ, HurĢit, SALTOĞLU, Burak; Getiri Volatilitesinin Makroekonomik Konjonktür Bağlamında Ġrdelenmesi, ĠMKB Yayınları, 1998. GÜNVER, Osman Remzi; Sermaye Piyasası Aracı Olarak Ġpotekli Borç Senedi ve Ġrat Senedi, Türkiye Bankalar Birliği Yayın No:185, Ankara, 1994. HATĠPOĞLU, Zeyyat; Ġktisada GiriĢ, Beta Yayıncılık, Ġstanbul, 2000. http://hongkong.bk.mfa.gov.tr/, 20.07.2010 http://www.ailo.org/help/france.pdf, 20.07.2010 191 http://www.diamondfacts.org/facts/index.html, 13.07.2010 http://www.expatica.com/fr/finance_business/tax/a-guide-to-taxation-infrance-4278_10476.html?ppager=2, 20.07.2010, http://www.goldipedia.gold.org/goldsurvey2009, 13.07.2010 http://www.irs.gov/pub/irs-pdf/p4077.pdf, 20.07.2010 http://www.irs.gov/pub/irs-pdf/p4078.pdf, 20.07.2010 http://www.irs.gov/pub/irs-pdf/p4079.pdf, 20.07.2010 http://www.irs.gov/pub/irs-pdf/p550.pdf, 20.07.2010 http://www.pangeadiamondfields.com/diamond-sector.htm, 13.07.2010 http://www.personalbusinesstaxguide.com/France/France_taxation_of_busin ess_people.asp, 20.07.2010, http://www.pkf-fasselt.de/media/public/db/media/1/2009/08/4/germany.pdf, 20.07.2010 http://www.thetaxguide.co.uk/ChildrensBonusBond.html, 20.07.2010 http://www.thetaxguide.co.uk/PremiumBonds.html, 20.07.2010 http://www.thetaxguide.co.uk/TaxBuyingShares.html, 20.07.2010 http://www.thetaxguide.co.uk/TaxUKDividends.html, 20.07.2010 https://kimberleyprocessstatistics.org/static/pdfs/AnnualTables/2008GlobalSu mmary.pdf, 13.07.2010 ĠMREGÜN, Oğuz; Kara Ticareti Hukuku Dersleri, Sekizinci Bası, Evrim Dağıtım, Ġstanbul, 1987. ĠNAM, Mehmet; Sermaye Piyasası, Seçkin, Ankara, 2007. KARAKOYUNLU, Yılmaz; ―Kamu Kesiminin Sermaye Piyasası’ndan BekleyiĢleri‖, ODTÜ Semineri, Ankara, 1975. KARAN, Mehmet Baha, KARACABEY, Ali Argun; Türkiye’de Sermaye Piyasasının Mali Sistem Ġçindeki Yeri, Sorunları ve Geleceği, Yayın No:140, SPK Yayınları, Ankara, Ocak 2003. 192 KARGI, Nihal; Ekonomik Kalkınma, Tasarruf ve Sermaye Piyasası ĠliĢkileri: Türkiye Örneği, Yayın No: 115, SPK Yayınları, Ankara, Mart 1998. KARSLI, Muharrem; Sermaye Piyasası - Borsa-Menkul Kıymetler, Kral Matbaası, 1989. KARTAL, Zihni; "Halka Açılmanın Dayanılmaz Çekiciliği: Vergisel Avantajlar", Vergi Dünyası, S. 231, Kasım 2000. KILDĠġ, Yusuf; Türkiye’de Sermaye Piyasalarının GeliĢmesinde Vergilendirmenin Rolü ve Önemi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ġzmir, 2003. KILIÇOĞLU, Ahmet; Bankacılar Ġçin Medeni Hukuk Bilgisi, Türkiye ĠĢ Bankası Vakfı, Banka ve Ticaret Hukuku AraĢtırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2000. KIRLI, Halil; ―Sermaye Piyasası Mevzuatında Katılma Ġntifa Senetleri‖, Vergi Sorunları Dergisi, S. 117, 1998. KIZILOT, ġükrü, ġENYÜZ, Doğan, TAġ, Metin, DÖNMEZ, Recai; Vergi Hukuku, Ankara, Ekim 2006. KIZILOT, ġükrü; Açıklamalı ve Ġçtihatlı Katma Değer Vergisi Kanunu ve Uygulaması, YaklaĢım Yayıncılık, Ankara, 2010. KUMRULU, Ahmet; ―Vergi Hukukunun Anayasal Temelleri‖, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, S:1–4, XXXVI, Yıl: 1979. KURU, Baki, ASLAN, Ramazan, YILMAZ, Ejder; Ġcra ve Ġflas Hukuku, Ankara, Ekim 1988. KURU, Baki; Ġcra Ġflas Hukuku, Ankara 1983. LEE, Ruben; What Ġs An Exchange?, Oxford University Press, New York, 1998. NADAROĞLU, Halil; Kamu Maliyesi Teorisi, Beta Basım Yayım Dağıtım A. ġ., 11.Baskı, Ġstanbul 2000. NOMER, N. Füsun; Anonim Ortaklıkta Oydan Yoksun Paylar, Beta, Ġstanbul, 1994. OKTAR, Kemal; KDV Ġstisnalar ve Ġadeler, Gözlem Yayıncılık, Ankara, 1998 OKTAY, Cemali; ―Kar Paylarının Beyanı ve Toplam Vergi Yükü Neydi, Ne Oldu?‖, Vergi Sorunları, Temmuz 2003. 193 ORHANER, Emine; Kamu Maliyesi, 3.Baskı, Ankara 2000. OZANSOY, Ahmet; ―5018 sayılı Kanunun Tutarlılık Sorunları Üzerine‖, Mali Kılavuz, S.44, Nisan-Haziran 2009. OZANSOY, Ahmet; Amerika BirleĢik Devletleri’nde Kamu Mallarının Yönetimi, T.C. Maliye Bakanlığı Strateji GeliĢtirme BaĢkanlığı Yayın No:2009/393, Ankara, 2009. ÖNCEL, Mualla, KUMRULU, Ahmet, ÇAĞAN, Nami; Vergi Hukuku, 14.Bası, Ankara 2007. ÖNER, Erdoğan; Kamu Maliyesi, Maliye ve Gümrük Bakanlığı A.P.K Yayın NO: 1986/282, Ankara, 1986. ÖNGÜT, Ġbrahim; Türkiye’de Sermaye Piyasası Konusunda Yapılan ÇalıĢmalar, Ġstanbul, 2000. ÖZ, Ersan Vergilendirmede Kanunilik Ġlkesinin Uluslararası Konumu, Vergi Dünyası Nisan 2004 S:273, http://www.vergidunyasi.com.tr/DergiIcerik.aspx?ID=3310, ÖZ, Ersan; ―Türk Gelir Vergisindeki Bazı Vergi Harcamalarının Optimal Vergileme Ġlkeleri Açısından Analizi‖, Dokuz Eylül Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C:17, S:1, 2002. ÖZ, N. Semih; Gelir Vergisinde Vergiyi Doğuran Olay, Elde Etme, Ankara, Mart 2006. ÖZBALCI, Yılmaz; Katma Değer Vergisi Kanunu Yorum ve Açıklamaları, OluĢ Yayıncılık, Ankara, 2004. ÖZKARA, Mehmet; ―Vergi Harcamalarının Ekonomik Analizi: Gelir, Kurumlar ve Katma Değer Vergilerinde Ölçülebilen Vergi Ġstisnaları ile Ġlgili Bir AraĢtırma‖, Vergi Sorunları Dergisi, S.194, Kasım 2004. ÖZMEN, Mehmet Akif; 5520 sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu Rehberi ve Revizyon, YaklaĢım Yayıncılık, Ankara, 2007 ÖZTÜRK, Ġlhami, KARAKUM, Hüseyin; ―Kaydi Tahvil Ġhracında Damga Vergisi‖, Maliye ve Sigorta Yorumları Dergisi, S.479-. ÖZTÜRK, Ġlhami; ―Gayrimenkul Yatırım Ortaklıklarının Asgari Halka Açıklık Oranı ve Kazançlarına ĠliĢkin Kurumlar Vergisi Ġstisnası‖, Lebib Yalkın Mevzuat Dergisi, S:73, Ocak 2010. 194 PALLI, ġerife; Sermaye Piyasası ĠĢlemlerinin Vergilendirilmesi ve Sermaye Piyasası Üzerine Etkileri, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul, 2007. PARASIZ, Ġlker; Para ve Banka, Murat Matbaacılık, Bursa, 1982. PEHLĠVAN, Osman; Kamu Maliyesi, Trabzon, Eylül 2007. RAKICI, Cemil; ―Türk Gelir Vergisi Sisteminde Yer Alan Bazı Muafiyet, Ġstisna ve Ġndirimlerin Değerlendirilmesi‖, Vergi Sorunları Dergisi, S.190, Temmuz 2004. RODOPLU, Gültekin; Türkiye’de Sermaye Piyasası ve ĠĢlemleri, Yayın No: 459 – 692, Marmara Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 1993. SABAN, Nihal; Vergi Hukuku, 4.Baskı, Ġstanbul, Aralık 2006. SanayileĢmede TeĢvik Sistemleri, TÜSĠAD Yayını, Ġstanbul, 1990. SARAÇ, Osman; ―Altın Sektöründe Rafinaj ve KDV Sorunu‖ YaklaĢım, S:168, Aralık 2006. SARAÇ, Özgür; Küresel Vergi Rekabeti ve Ulusal Vergi Politikaları, Maliye ve Hukuk Yayınları, Ankara, 2006. SARIKAMIġ, Cevat; Sermaye Pazarları, Alfa Basım Yayım, Ġstanbul, 2000. Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzu, ĠMKB Yayınları, Ġstanbul, Nisan 2008. SEYĠDOĞLU, Halil; ―Uluslararası Mali Krizler, ĠMF Politikaları, Az GeliĢmiĢ Ülkeler, Türkiye ve DönüĢüm Ekonomileri‖, DoğuĢ Üniversitesi Dergisi, Cilt:4, Sayı:2, 2003. SONGÖR, Ayla; ―Haczedilemiyen Mallar ve Haklar-II‖, YaklaĢım, S:192, Aralık 2008, SÖNMEZ, Erdal, AYAZ, Garip; Vergi Yargısı, Ankara, ġubat 1999. SÖNMEZ, Nezihe, HALICI, Ali Galip; Gelir ve Kurumlar Vergilerinde Ġstisna ve Muafiyetlerin Uygulama Sonuçları ve Değerlendirilmesi, TOBB Yayınları, No; 144/58, Ankara, 1990. SÖYLER, Ġlhami; ―Vergilemede Genellik Ġlkesi Açısından Türk Vergi Sisteminin Değerlendirilmesi‖, Vergi Dünyası, S.291, Eylül 2005. 195 SÜMER, AyĢe; Türk Sermaye Piyasası Hukuku ve SeçilmiĢ Mevzuat, Alfa Yayınevi, Ġstanbul, 1999. ġAKAR, Ünal; Araçları, Kurumları ve ĠĢleyiĢi ile Sermaye Piyasası, Yayın No: 1010, Anadolu Üniversitesi Yayınları, EskiĢehir, 1997. ġENGÜL, Selami; "Yeni Vergi Tasarısı ve Sermaye Piyasası" Vergi Dünyası, S.200, Nisan 1998. ġENGÜL, Selami; Sermaye Piyasasında Vergilendirme, Ġmaj Yayıncılık, Ekim 2002. ġENYÜZ, Doğan; Açıklama ve Yorumlu 5520 Sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu, YaklaĢım Yayıncılık, Ankara, 2007. TANER, Berna, POLAT, Lale; Sermaye Piyasası Faaliyet Alanı ve Menkul Kıymetler, Serdar Ofset, Ġzmir, 1992. TANÖR, Bülent, YÜZBAġIOĞLU, Necmi; 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, 6.Bası, Ġstanbul, Eylül 2004. TANÖR, Reha; Türk Sermaye Piyasası, 1. Cilt, Taraflar, Beta, Ġstanbul, 1999. TAVġANCI, Aykut; ―Yürütme Organının Vergilendirme Yetkisi ve 1982 Anayasası‖, Vergi Sorunları Dergisi, S.189, Haziran 2004. TECER, Meral; Tahvil Yatırımlarının Yönetimi, Türkiye ve Orta Doğu Amme Ġdaresi Enstitüsü Yayınları No:233, Ankara, 1989. TEKBAġ, Abdullah; ―Bakanlar Kurulu'nun Vergi Oranlarını Sıfıra Kadar Ġndirebilme Yetkisi Hakkında Bir Değerlendirme‖, Vergi Sorunları Dergisi, s.172, Ocak 2003. TEKER, Murat Bahadır; Gayrimenkul Finansmanı ve Yatırımı, Yayın No:43, Sermaye Piyasası Kurulu Yeterlik Etüdü, Ankara, 1995. TEKĠN, Cem, KARTALOĞLU, Emre; Menkul Kıymet Gelirlerinin Vergilendirilmesi, YaklaĢım Yayıncılık, Ankara, 2006. TEKĠN, Cem; ―Gerçek KiĢiler Tarafından Elde Edilen Kar Paylarının Vergilendirilmesi‖, YaklaĢım, Mart, 2004. TELÇEKEN, Niyazi; Türk Sermaye Piyasasında Ġhraççılar ve Yaratılan Kaynaklar, SPK Yeterlik Etüdü, Ġstanbul, Nisan 2003. 196 TELÇEKEN, Niyazi; Türkiye Sermaye Piyasasında Tasarruf Araçlarının Vergilendirilmesi ve Analizi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007. TERLEMEZ, Birol; ―1982 Anayasası’nda Vergileme Ġlkeleri‖, YaklaĢım, S:4, 2001, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=2001042 558.htm, 23.05.2010 TEVFĠK, Gürman; Dünyada ve Türkiye’de Yatırım Fonları, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1995. The Expatriate Financial Guide to France, http://www.ailo.org/help/france.pdf, 20.07.2010 The Expatriate Financial Guide to Greece, http://www.ailo.org/help/greece.pdf, 20.07.2010 The Expatriate Financial Guide to Hong Kong, http://www.ailo.org/help/hongkong.pdf, 20.07.2010 The Expatriate Financial Guide to Italy, http://www.ailo.org/help/italy.pdf, 20.07.2010 The Expatriate Financial Guide to the South Africa, http://www.ailo.org/help/southafrica.pdf, 20.07.2010 The Expatriate Financial Guide to the UAE, http://www.ailo.org/help/uae.pdf, 20.07.2010 The Expatriate Financial Guide to the UK, http://www.ailo.org/help/uk.pdf, 20.07.2010 TOBB, Vergilemede Global Eğilimler AB ve Türk Vergi Sistemi, Özel Ġhtisas Komisyonu Raporu, Mayıs, 2001. TOPRAK, Zafer; ―Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Sermaye Birikimi ve Kredi Kurumlarının Evrimi 1850-1950‖, Active Dergisi, Özel Ek; Active Activity/ Osmanlı Bankası/Voyvoda Caddesi Toplantıları . TOSUNER, Mehmet, YERELĠ, Burçin; Vergi Hukuku, Ġzmir, 1997. TSPAKB, Vergi Raporu, 2003. TUNCER, Selahattin; ―Kar Paylarının Vergilendirilmesinde ―Vergi Alacağı‖ndan ―Yarım Beyan Yöntemine‖, Vergi Dünyası, Eylül 2003. 197 TUNCER, Selahattin; ―Yatırım Fonları-Katılma Belgeleri‖, Mükellefin Dergisi, Sayı:84, Aralık 1999. TUNCER, Selahattin; Türkiye’de Sermaye Piyasası, Okan Matbaası, Ġstanbul, 1985. TURHAN, Salih; Vergi Teorisi Politikası, Ġstanbul, 1998. ULUATAM, Özhan, METHĠBAY, YaĢar; Vergi Hukuku, 5.Baskı, Ankara, Ekim 2001. ULUATAM, Özhan; Kamu Maliyesi, SavaĢ Yayınları, Ankara, 1991 URUK, Cevdet; Varantlar; Değerleme ve Stratejiler, Sermaye Piyasası Kurulu Yeterlik Etüdü, Ankara, 1995. UYANIK, Atilla; Finansal Ürünlerin Vergilendirme ve Yasal Düzenlemeler Açısından Değerlendirilmesi, Yayın No: 79, SPK Yayınları, Ankara,1997. UYAR, Talih; Ġcra Hukukunda Haciz, Manisa 1983. ÜNAL, Oğuz KürĢat; Sermaye Piyasası Hukuku ve Mevzuatı, asil yayın ve Dağıtım, Ankara, 2005. ÜSTÜNDAĞ, Saim; Ġcra Hukuku Esasları, Ġstanbul 1984. VURAL, Çağrı Selim; Sermaye Piyasalarında Vergi TeĢvikleri Türkiye Uygulamaları, Sermaye Piyasası Kurulu Yeterlik Etüdü, Ġstanbul, 2004. YALÇIN, Hasan; Gelir ve Kurumlar Vergisi Uygulamasında Muafiyet ve Ġstisnalar, Kılavuz Yayıncılık, Ġstanbul, 1997. YAġAR, Serpil; 1980 Sonrasında Türkiye’de Sermaye Piyasalarına Yönelik Olarak Yapılan Vergi Düzenlemeleri, SPK AraĢtırma Raporu, 2008. YILMAZ, Ahmet; Türkiye’de Vergi Sistemi ve Uygulanan Vergi Politikaları, Devlet Planlama TeĢkilatı Planlama Uzmanlığı Tezi, Ankara, 2007. YÜKSEL, Ali Sait, RODOPLU, Gültekin; Sermaye Piyasası, Filiz Kitabevi, Ġstanbul, 1980. 198 ÖZET ÖZTÜRK, Ġlhami. Türk Vergi Sisteminde Sermaye Piyasasına Yönelik Muafiyet ve Ġstisnaların Analizi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2010. Ülkelerin ekonomik kalkınmasında ve büyümesinde sermaye piyasalarının katkısı büyüktür. Ülke içindeki tasarrufların yatırıma dönüĢmesi ve buna ek olarak yabancı fonların ülkeye kazandırılması için sermaye piyasası kurumlarının ve araçlarının geliĢtirilmesi ve teĢvik edilmesi Ģarttır. TeĢvik mekanizmaları içinde vergiler, bilhassa muafiyet ve istisnalar önemli bir yere sahiptir. Günümüzde ülkeler özellikle yabancı fonları çekebilmek amacıyla daha çok muafiyet ve istisna düzenlemelerine gitmektedirler. Küresel rekabetin de etkisiyle sermaye piyasalarına yönelik vergi düzenlemeleri yapılırken benzer nitelikteki ya da rakip ülkelerdeki vergi düzenlemeleri de dikkate alınmaktadır. Bu çalıĢma ile yürürlükteki çeĢitli vergi kanunlarında yer alan sermaye piyasası kurumları ve araçlarına yönelik vergi muafiyet ve istisnaları ile bunların getiriliĢ amaçları ve geçirdiği aĢamalar irdelenmiĢ, uygulamada karĢılaĢılan sorunlar belirtilerek bunların çözümüne yönelik öneriler getirilmiĢtir. Halka açıklığı özendirecek, kamu borçlanma senetleri ile özel sektör borçlanma senetleri arasındaki vergi yükünü eĢitleyecek, yeni geliĢtirilecek sermaye piyasası araçları ile kurumlarını kapsayacak nitelikteki muafiyet ve istisna düzenlemeleri tasarruf sahiplerini sermaye piyasalarına yöneltecektir. Haczedilemezlik istisnasının yargı kararlarının gereğinin yerine getirilmesini engellemeyecek ve mülkiyet hakkını ihlal etmeyecek Ģekilde uygulanmasını sağlamaya yönelik kanun düzenlemesi yapılması yararlı olacaktır. 199 TaĢınmazları Devlet malı hükmünde olan kurumların emlak vergisi muafiyetinden yararlanabilmeleri için yeni bir yasal düzenlemeye ihtiyaç olmayıp sorun idari ve yargısal yöntemlerle çözümlenebilir. Vergi oranının sıfır olarak belirlenmesinin, pay sahibi olmayan denetim kurulu üyelerine kar payı verilip verilmeyeceğinin ve gayrimenkul yatırım ortaklıkları kazanç istisnasından yararlanma koĢullarının kanun düzenlemesi ile yapılması önemlidir. Muafiyet ve istisna uygulamalarına iliĢkin mevcut sorunların çözümü sermaye piyasasını geliĢtirecek ve vergi ödeme kapasitesini artıracaktır. Anahtar Sözcükler 1. Sermaye piyasası 2. Sermaye piyasası kurumları 3. Sermaye piyasası araçları 4. Muafiyet 5. Ġstisna 200 ABSTRACT ÖZTÜRK, Ġlhami. Analysis of Tax Exemptions and Exceptions in Turkish Tax System for Capital Market, Master’s Thesis, Ankara, 2010. Capital markets are of great importance in countries' economic development and growth. To convert domestic savings into investment and, in addition to attract foreign funds, the development of capital markets and institutions must be encouraged. Taxes, tax exemptions and exceptions in particular, have an important place in incentive mechanisms. In order to attract foreign funds, countries apply tax exemption and exception arrangements nowadays. With the impact of global competition, tax regulations of similar or opponent countries are taken into account when making tax arrangement for capital markets. With this study; tax exemptions and exceptions valid for the capital market institutions and instruments, objectives of these arrangements, historical process and the problems encountered in the application of these arrangements have been discussed and suggestions related to solve these problems have been made. We are in believe that to encourage openness to Public, to synchronize tax burden on the public debt securities and private bonds, the tax exemptions and exceptions regulations, which will be covering the new developing capital market instruments and institutions, will lead savers to the capital markets. In addition, law arrangement which will ensure that privilege from distress will be applied without violating to fulfillment of judicial decisions and implementation of property rights would be useful. 201 There is no need to issue a new law to solve the problems related to applicability of property tax exemption for the institutions whose property regarded as Public Property and might be solved through administrative and judicial methods. It is essential to have laws for application zero tax rate, for the case of whether dividend payment will be made to the audit members who is not shareholder, and for the conditions of tax exemption of real estate investment trust. To solve the current problems related to applications of exemptions and exceptions will develop capital markets and tax payment capacity will increase. Key Words 1. Capital market 2. Capital market institutions 3. Capital market instruments 4. Exemption 5. Exception
