Untitled

Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu n
83
ÇEVRESEL MALLARDA DEĞERLEME
İ. Hakkı İNAN1)
Ahmet KUBAŞ2)
Son yıllara kadar, serbest mallar olarak görülen doğal kaynaklann, miktarının sabit olduğu ve
bu nedenle kıt kaynaklar arasında görülmesi gerektiği birçok ekonomist tarafından belirtilmektedir.
Arzları talebe göre sınırlı olan doğal kaynakları üretimde kullanarak fayda sağlayan işletmelerin üretim sonucunda yarattığı negatif dışsallıklardan, etkilenen toplumun uğradığı
zarararm, bedelini ödemelidirler.
Üretim süreci içerisinde işletmelerin zararlı artıklarını hiç bir maliyete katlanmadan alıcı ortama bıraktıklarında maliyetlerinin, sadece özel üretim maliyetini değil aynı zamanda alıcı ortama bırakılan zararlı artıkların topluma olan maliyetlerini de kapsaması gerekir.
Genelde firmalar bu maliyetleri dikkate almadan üretim yapmaktadır. Ancak bu ödemenin
"miktarı ne kadar olmalıdır?" sorusuna yanıt verebilmek için arz ve talebe bağlı olarak değişen
fiyat tesbit edilmelidir.
Doğal kaynağın parasal değerini belirlemede çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Dayandığı
temel yaklaşım; tüketiciler ürünlere talep yaratırken, tüketimden fayda sağlamak için belli bir
maliyete katlanmayı kabul etmektedirler. Tüketiciler veya kullanıcıların, kullanım karşılığı
ödemeye istekli olduğu (Wlingness to Paid WTP) ve ödeyebileceği (Wlingness to Accept
WTA) parasal değere göre belirlenmektedir.
Kullanılan yöntemler, Koşullu Değerleme (Contingent Valuation), Hedonik Fiyat ve Seyahat
Maliyeti yöntemidir. Bu değerleme yöntemlerinden yararlanarak çevresel malların parasal
değerleri tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Gelişmiş ülkelerde yaygm olarak kullanılan bu yöntemlerin çevresel mallann parasal değeri yanında dışsallık sonucu oluşan çevresel hasarların
maliyetlerinin belirlenmesinde de kullanılabilir.
Doğal Kaynakların Değerlenmesinde Kullanılan Yöntem
Doğal kaynaklann değerlemesinde çok sayıda analiz yöntemi kullanılmaktadır. Bu araştırma
daha çok sanayinin yarattığı dışsallıklann parasal olarak ölçülebilmesi amacıyla yapıldığından, koşullu değerleme ve Hedonik fiyat yönteminden yararlanılacaktır.
1 Prof.Dr.Jckirdağ Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü.
2.Arş.Gör., Tekirdağ Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü.
Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II
84
1.Koşullu Değerleme (Contingent Valuation)
Çevresel mallar yakın dönemlere kadar serbest ve sınırsız mallar olarak bilinmekteydi. Ancak
son yıllarda çevresel mallann kamusal mal olduğu ve bunların aynı zamanda kıt kaynaklar
olduğu kabul edilmektedir. Ayrıca çevresel malların da arzları talebe göre sınırlıdır. Bu malların çoğu, piyasada alınıp satılmadığından fiyatları da yoktur (Savaş, 1997).
Kamusal mal olan doğal kaynakları kullanan işletmelerin, buna karşılık bir ödemede bulunması gerekmektedir. Çünkü, kirleten veya kullanan öder ilkesine göre çevresel malların fiyatları olmalıdır. Bu fiyatların belirlenmesinde son yıllarda çeşitli yöntemler geliştirilmiştir.
Bunlardan biride "koşullu değerleme yöntemi"dir.
Bu yöntem, üreticiler ve tüketicilerin doğal kaynakların kullanım karşılığı (hasar bedeli)
olarak yapmak istedikleri (WTP) ve yapabilecekleri (WTA) katkı miktarına dayanmaktadır.
Bunlara etki eden unsurlar ise işletmenin gelir düzeyi, işçi sayısı, çevre kalitesi, sosyo
ekonomik, vb. faktörlerdir. Bu, fonksiyon olarak ifade edildiğinde;
WTPi ve WTAi = f( Qi, Yi, Ti, Si, Ei, vb. )'den oluşmaktadır.
Qi = Yapılacak katkının niteliği
Yi = Gelir seviyesi
Ti = İndeks
Si = Sosyo ekonomik faktörler
Ei = Çevre kalitesi
Bu iki değer biçme aracının, kullanılmasıyla çevresel mallann değerleri logit modeliyle tahmin edilmeye çalışılmıştır. Çevresel malların değerlemesi işletmelerin kuruluş aşamasında
ÇED ve yatırım projeleri için gerekli çevresel ve sosyal fayda ve maliyet analizinin yapılabilmesi açısından da önemlidir.
2.Hedonik Fiyat Yöntemi
Piyasada değişimi yapılabilen bir ürünün kalite özellikleri ile fiyatı arasındaki fonksiyonel
ilişkiye hedonik fiyat fonksiyonu denir. Hedonik fiyat yönteminin doğal kaynak ve çevre
kalitesinin bedelini ölçmek amacı ile kullanılması, ürünün fiyatının çevre özelliklerine bağlı
olarak değişim gösterdiği varsayımına dayanmaktadır (AKGÜNGÖR, 1996).
Arazi fıyatlan sanayileşme ve şehirleşmeden kaynaklanan sıvı atıklardan dolayı düşme eğilimi gösterebilir. Özellikle tarım dışında alternatif kullanım olanağı bulunmayan ve kirlenmeden
dolayı düşük verim alman arazinin fiyatının düşük olması beklenebilir. Burada şunu söyleyebiliriz arazi fiyatını etkileyen doğal kaynağın kalitesidir.
Erhun Kula' da arazi fiyatlannm, ev, semt değişkem ve çevresel faktörlerin bir fonksiyonu
olduğunu ve ev kiralan içinde geçerli olduğunu belirtmiştir (KULA 1994). Bu fonksiyon
aşağıda görüldüğü gibi oluşturulmuştur.
Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyuma II
85
PV=f(Hİ, Ai, Ni, Ei vb.)
Bu yöntemden yararlanarak, Trakya bölgesinde bulunan sanayi kuruluşlarının atıklarıyla kirlenen Ergene nehri çevresindeki çeltik, ayçiçeği, buğday, mısır vb ürün verimlerindeki azalma
ev kiraları ve arazi (arsa) fiyatlarım etkileyebileceğinden araştırmada hedonik fiyat yönteminden yararlanılarak çevresel malların fiyatları tahmin edilebilir.
3.Seyahat Maliyeti Yöntemi (Travel Cost Method)
Seyahat maliyeti yönteminde; ziyaretçilerin bir doğal kaynaktan yararlanmak için yaptıkları ve
yapabilecekleri harcamalara dayanmaktadır. Parklar, dinlenme alanları, göller, ormanlar,
mağaralar v.b doğal alanların parasal değerini belirlemede kullanılmaktadır.
Bölgeler, doğal kaynağa olan uzaklığa göre sınıflandırılmaktadır. Doğal kaynağa yakın olan
insanların ziyaret için yaptıkları ulaşım ve barınma gibi giderlerini karşılayabilmek için yaptıkları harcamalar ile uzak bölgelerden gelen ziyaretçilerin yaptıkları harcamalar ayrı ayrı
belirlenir.
Ziyaretçilerle yapılacak anket çalışmasında doğal kaynağı görmek için yapmak istedikleri ve
yapabilecekleri parasal miktar ile birlikte yapmak zorunda olduğu harcamalar belirlenir. Tesbit
edilen toplam ziyaretçi sayısı gelir ve eğitim düzeyi v.b diğer parametrelere göre çoklu
regresyon analizine göre test edilir.
4.Delphi Tekniği
Teknolojik bir tahmin yöntemi olarak geliştirilen bu teknik, daha sonraları verilerin bulunmadığı ve belirsizliklerin çok olduğu ortamlarda işletmeler tarafından da tahmin yapmak
amacı ile bugün yaygm olarak kullanılmaktadır. Teknik temel olarak tahmin edilmek istenen
olay konusunda uzman olan kişilerin fikirlerini tekrarlayıcı bir özellik gösteren anketler
aracılığı ile belli bir noktada birleştirme üzerinde yoğunlaşır(SARIARSLAN 1990). Ancak bu
yöntem uygulanırken aşağıda gösterilen konulara dikkat edilmelidir.
- Katılacak elemanlar konunun uzmanı olmalıdır.
- Uzmanların birbirlerinden bağımsız olmalı ve birbirini etkilememelidir.
Anketten elde edilen yanıtlar değerlendirilerek sıralanır ve değişim aralığı (range) belirlenir.
Daha sonra bu aralığın medyam(orta değeri) ve alt ve üst uçların % 25'i atılarak yani yanıtların orta aralıkta kalan % 50'si alınarak "interquartile" range aralığı (IQR) hesaplanır. Bu orta
değer ikinci defa uzmanlara gönderilir. Uzmanların düşünceleri, tekrarlayıcı ve bir geri
besleme özelliği gösteren anketlere dayalı olarak genellikle dört aşamada toplanır, değerlendirilir ve sonuçta bir tahmine ulaşılır.
Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II
86
KAYNAKLAR
1
.Ertürk.H, 1985, Çevre Kirlenmesinin Ekonomik Anlamı, U.U. I.İ.B.F. Dergisi Cilt:6, Sayı:2, Bursa
2.
Sarıarslan, H, 1990, Yatırım Projelerinin Hazırlanması ve Değerlendirilmesi, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi, Ankara
3.
Tıetenberg.T, 1992, Environmental and Natural Resource Economics, ABD
4. Kula,E, 1994, Economics of Natural Resources, the Environment and Policies, Chapman&Hall,U.K
5.
Kubaş, A, 1995, Doğal Kaynaklar Ekonomisi, Doktora Semineri, Tekirdağ
6.
Hodge, 1,1995, Environmental Economics, Macmillan Press Ltd., London
7.
Akgüngör, S, 1997, Doğal Kaynak Kullanımında Alternatif Yöntemler Yeni Yaklaşımlar, Marmara Üniversitesi Türkiye Ekonomisi
Araştırma Merkezi ve Friedrich Naumann Vakfı, Bursa