eğitim ve öğretimde etik
advertisement
eğitim ve öğretimde etik 7. baskı inayet aydın Prof. Dr. İnayet AYDIN EĞİTİM VE ÖĞRETİMDE ETİK ISBN 975-8792-09-2 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. © 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Kasım 2003, Ankara 7. Baskı: Aralık 2015, Ankara Yayın-Proje: Didem Kestek Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: 0312-3411020 Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26062 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet:www.pegem.net E-ileti: [email protected] SUNUŞ Eğitim, öğretim süreci ya da okul denilen kurum herkesin bir biçimde tanıdığı, içinde olduğu, etkilediği ya da etkilendiği bir yapıdır. Yaşamının belli bir döneminde öğrencilik yapmış olan herkesin öğrenme, öğretmen, okul müdürü, müfettiş, konularında anlatabileceği pek çok deneyimi bulunmaktadır. Toplumun neredeyse tamamını etkileyen eğitim gibi önemli bir etkinlik alanının “etik değerleri” ve “meslek ilkeleri” üzerinde ülkemizde bu güne kadar kapsamlı bir tartışma başlatılmamış olması da şaşırtıcıdır. Bu kitabın amacı, bir yandan eğitim ve öğretim sürecinin ne tür değerler ve ilkeler ekseninde işlev görmesi gerektiğini tartışırken, diğer yandan bu sürecin gerçekleştirilmesinde başlıca rolleri oynayan öğrenci, veli, öğretmen, okul yöneticisi, müfettiş ve rehberlik uzmanı gibi meslek elemanlarının etik ilkelerinin ortaya konulmasını sağlamaktır. Kitabı kolay okunur hale getirmek amacıyla etik gibi zor anlatılır bir kavramı olabildiğince örnekleyerek yalın bir anlatıma kavuşturmaya özen gösterdim. Ancak yine de zaman zaman bazı açmazlarım oldu. Kitapta yer verilen tüm örnek olaylar gerçek yaşamdan alınmıştır. Bu örnek olay, öykü ya da gazete haberlerini bana ulaştıran tüm dostlarıma ve özellikle de öğrencilerime teşekkür ederim. Bu kitapta onların katkısı gerçekten çok büyük oldu. Bu kitabın ortaya çıkış sürecinde büyük destek aldığım herkese minnettarım. Ve bu kitap bu güne kadar eğitim yaşamımda emeği geçen bütün öğretmenlerim ve üniversite öğretim üyelerine adanmıştır. Ayrıca böyle bir kitabın yayımlanması için her aşamada büyük emek veren PEGEM Akademi takımına da şükranlarımı sunuyorum. Prof. Dr. İnayet AYDIN Aralık 2015 Prof. Dr. İnayet AYDIN 1963 yılında Artvin’in Borçka ilçesinde doğdu. İlk ve Ortaöğrenimini Çanakkale’nin Yenice ve Bayramiç ilçelerinde tamamladı. 1985 Yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümünden mezun oldu. 1986-1988 yılları arasında Sümerbank Bankacılık Personel ve Eğitim Müdürlüğünde görev yaptı. 1988 yılında A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsünde “ 3308 Sayılı Çıraklık ve Meslek Eğitimi Kanunu Gereğince Sümerbank Banka Şubelerinde Ticaret Lisesi Öğrencilerine Yaptırılan Beceri Eğitimi” başlıklı tezini vererek yüksek lisans eğitimini tamamladı. 1988 Yılında A.Ü.Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümüne Araştırma Görevlisi olarak atandı. 1993 yılında “ Eğitim Yönetiminde Stres Kaynakları” konulu tezi ile Doktor unvanını kazandı. 1993 yılında aynı bölüme Yardımcı Doçent olarak atandı. 1996 yılında 8 ay süre ile YÖK/ Dünya Bankası Milli Eğitimi Geliştirme Projesi kapsamında kazandığı bursla Amerika Birleşik Devletleri- OHIO “University of Cincinnati’de doktora sonrası araştırmacı olarak çalıştı. Aynı dönemde 6 haftalık “Yönetici Yetiştirme Akademisi”nde konuk öğretim üyeliği yaptı. 1997 yılında Doçentlik, 2003 yıllında da Profesörlük unvanını aldı. Yazarın bundan başka “İş Yaşamında Stres”, “Yönetsel Mesleki ve Örgütsel Etik”, “Alternatif Okullar” ve Prof Dr. Ali Balcı ile ortak olarak yazdıkları “Eğitim Yönetimi” isimli dört kitabı, Eğitim Yönetimi alanında çok sayıda yayımlanmış makalesi bulunmaktadır. Lisans düzeyinde Hizmet İçi Eğitim, Yönetim, Yönetimde İnsan İlişkileri, Personel Yönetimi, Yönetimde Örnek Olaylar, Yönetimde Stres, İlköğretimin Denetimi derslerini; Lisansüstü düzeyde Türkiye’de Eğitim Yöneticisi Yetiştirme Sorunları, Yönetimde Etik, Meslek Etiği, Yönetimde Stres Kaynakları, Çağdaş Teftiş Yaklaşımları, Eğitim Yönetiminde Yeni Yaklaşımlar, İnsan Kaynaklarının Yönetimi, Eği- tim Yönetimi ve Denetiminde Örnek Olaylar derslerini vermektedir. Bir yıl süre ile A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdür Yardımcılığını ve üç yıl süre ile Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdür Yardımcılığı görevlerini yürüttü. 1999-2001 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı Eğitim Araştırma ve Geliştirme Dairesi’nde “Öğretmen Performansının Değerlendirilmesi” ve “ Okul Yönetimine Aile Katılımı” konularında sürdürülen iki araştırmaya danışmanlık ve Eğitim Araştırmalarına Destek Komisyonu Başkanlığı görevlerini yürüttü. Ayrıca yirmiden fazla kamu ve özel sektör kurumunda hizmet içi eğitim ve yönetim seminerlerinde programcı, koordinatör ve öğretici olarak görev almış; ihtiyaç saptama ve değerlendirme çalışmalarını gerçekleştirmiştir. Evli ve bir çocuk annesidir. İÇİNDEKİLER Sunuş .....................................................................................................................iii Özgeçmiş ...............................................................................................................v İçindekiler........................................................................................................... vii BÖLÜM 1 MESLEK KAVRAMI VE BİR MESLEK ALANI OLARAK EĞİTİM-ÖĞRETİM (ss: 1-11) Meslek Kavramı ................................................................................................. 2 Bir Meslek Olarak Eğitim-Öğretim ............................................................... 5 BÖLÜM 2 ETİK KAVRAMI (ss: 13-21) Etik Kavramı .....................................................................................................13 Meta Etik, Normatif Etik ve Uygulamalı Etik...........................................18 Başlıca Etik Kuramları .....................................................................................18 Sonuççu ya da Teleolojik Kuram .......................................................18 Deontolojik Kuram ................................................................................19 Haklar Temeline Dayalı Etik ................................................................20 Erdem veya Karakter Temeline Dayanan Etik ..............................20 Sezgilere Dayalı Etik ..............................................................................20 Kazuistik veya Örnek Olaya Etik ........................................................21 viii Eğitim ve Öğretim e Etik BÖLÜM 3 MESLEK ETİĞİ VE ETİK KODLAR (ss: 23-30) Meslek Etiği........................................................................................................................ 23 Meslek Etiği Kodları ........................................................................................................ 26 BÖLÜM 4 DAVRANIŞIN ETİK AÇIDAN YARGILANMASI (ss: 31-40) Davranışın Yargılanması ................................................................................32 Etik Dışı Davranışın Ussallaştırılması .........................................................34 Etik Karar Verme ...............................................................................................38 BÖLÜM 5 EĞİTİMDE ETİK (ss: 41-52) Eğitimde Etiğin Önemi ..................................................................................43 Amerikan Ulusal Eğitim Derneği Öğretim Profesyonelleri Etik Kodları ..... 49 Önsöz .........................................................................................................49 İlke 1: Öğrenciye Bağlılık .....................................................................50 İlke 2: Mesleğe Bağlılık .........................................................................51 in ekiler BÖLÜM 6 ÖĞRETMENLİK MESLEK ETİĞİ (ss: 53-76) Öğretmenlik Meslek Etiği İlkeleri ...............................................................58 Öğretmenlik Mesleki Etik Kodları ..............................................................68 Türkiye’de Durum ............................................................................................73 BÖLÜM 7 EĞİTİM YÖNETİCİLERİ VE ETİK (ss: 77-101) Bir Meslek Olarak Eğitim Yöneticiliği ........................................................78 Okul Yönetiminde Etik Değerler.................................................................81 Okul Müdürlerinin Etik Kodları ...................................................................86 Türkiye’de Okul Yönetimindeki Etik Değerler ........................................88 BÖLÜM 8 EĞİTİM MÜFETTİŞLERİ VE ETİK (ss: 103-124) Denetimde Farklı Modeller ....................................................................... 105 Denetimde Etiğin Yeri ................................................................................. 105 Amerika Birleşik Devletleri’nde Denetimde Öğretmen Hakları Bildirgesi ..................................................................... 111 Eğitim Kurumunun Hakları ....................................................................... 111 Öğretmen Hakları ......................................................................................... 111 Ülkemiz Açısından Denetimde Etik İlkeler .......................................... 113 Eğitim Denetiminde Etik Sorunlar ve Tartışma Alanları .................. 116 ix x Eğitim ve Öğretim e Etik BÖLÜM 9 PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİKTE ETİK (ss: 125-137) BÖLÜM 10 ÖĞRENCİLERİN ETİK HAK VE SORUMLULUKLARI (ss: 139-152) Hak ve Sorumluluk Kavramları ................................................................ 140 Öğrenci Hakları.............................................................................................. 140 Öğrencilerin Okuldaki Sorumlulukları .................................................. 148 BÖLÜM 11 OKULLARDA VELİLERİN ETİK HAK VE SORUMLULUKLARI (ss: 153-164) Veli Sorumlulukları ....................................................................................... 155 Veli Hakları ...................................................................................................... 160 BÖLÜM 12 OKULLARIN TOPLUMSAL SORUMLULUĞU (ss: 165-172) Toplumsal Sorumluluk Kavramı .............................................................. 165 Toplumsal Sorumluluğun Boyutları ....................................................... 167 in ekiler BÖLÜM 13 ETİK EĞİTİMİ (ss: 173-189) Meslek Etiği Eğitimi ..................................................................................... 175 Okullarda Etik Eğitimi.................................................................................. 182 Okullarda Karakter Eğitimi ........................................................................ 184 Öğrencilerin Etik Eğitiminde Öğretmenin Rolü ................................. 186 BÖLÜM 14 ÖRNEK OLAYLAR (ss: 191-196) Örnek Olay-1 Örnek Olay-2 Örnek Olay-3 Örnek Olay-4 Örnek Olay-5 Örnek Olay-6 Örnek Olay-7 Çalınan Cüzdan ................................................................. 191 Pasta Ustası......................................................................... 192 Özel Ders ............................................................................. 193 Babamın Sınıfı ................................................................... 194 Kızımın Saçları ................................................................... 194 Rehber Öğretmen ............................................................ 195 Sınıf Birincisi ....................................................................... 196 Kaynaklar ......................................................................................................... 197 Ekler................................................................................................................... 205 xi 1. BÖLÜM 1 MESLEK KAVRAMI VE BİR MESLEK ALANI OLARAK EĞİTİM-ÖĞRETİM İşini Bilmenin Bedeli Bir fabrikada imalat hattında çok önemli olan ana makinelerden biri arızalanınca fabrikadaki tüm üretim de durdu. Mevcut teknisyenler makineyi çalıştırmak için çok uğraştılar, ancak ne yaptılarsa nafile bir türlü başaramadılar. Sonunda dışarıdan uzman çağırdılar. Uzman gelip makineyi inceledi. Durumuna baktı. Sonra çantasından bir çekiç çıkardı. Elinde çekiçle makineye yaklaştı. Makinenin belli bir noktasına elindeki çekiçle dikkatlice sert bir vuruş yaptı. Makine hemen çalışmaya başladı ve hiçbir arıza olmamış gibi devam etti. Fabrika tekrar üretime başladı. Uzman fabrikadan ayrıldıktan iki gün sonra faturasını gönderdi: “Hizmet bedeli karşılığı 1.000 USD (Bin Dolar)” Fabrika müdürü faturaya çok kızdı. Tepesi attı. Bir çekiç darbesi için bin doları çok buldu. Uzmandan ayrıntılı fatura göndermesini istedi. Uzmandan bir gün sonra aşağıdaki fatura geldi: Makineye çekiçle vurma bedeli............1 dolar Nereye vuracağını bilme bedeli..........999 dolar Toplam 1.000 dolar 2 Eğitim ve Öğretim e Etik Toplumda genel olarak bütün uğraşları “meslek” olarak görme eğilimi bulunmaktadır. Ancak toplumsal yaşamda kabul gören bütün uğraşlar meslek olarak görülebilir mi? Aşağıda meslek kavramı ve bir uğraşın meslek sayılabilmesi için taşıması gereken bazı özellikler yer almaktadır. Meslek Kavramı Batı dünyasında meslekler, alınan eğitim düzeyi ve yapılan görevlerin niteliğine göre, “Uzman Meslekler (professions)” ve “Beceriye Dayalı Meslekler (Vocations)” olarak sınıflandırılmaktadır (Kuzgun, 2000,1) Bir meslek sahibi olmak, sağlıklı bir gelişime sahip bütün bireyler için çok önemlidir. Meslek kişinin kimliğinin en önemli kaynaklarından biri olarak, toplumda saygı görmesine, başkaları ile ilişki kurmasına, toplumda bir yer edinmesine ve işe yaradığı duygusunu yaşamasına olanak veren bir etkinlik alanıdır (Kuzgun, 2000, 2). Meslek kavramının tanımlanmasında önemli anlaşmazlıklar bulunmaktadır. Bazıları ekonomik sonuç doğuran yani para kazanmak için yapılan bütün etkinlikleri meslek olarak tanımlarken, bazıları meslek kavramının kapsamını bu kadar geniş tutmaktan yana davranmamakta ve bir uğraşının meslek sayılabilmesi için bazı koşulları taşıması gerektiğini savunmaktadırlar. Meslek; insanlara yararlı mal ve hizmetler üretmek ve bunun karşılığında para kazanmak için yapılan, belli bir eğitimle kazanılan sistemli bilgi ve becerilere dayalı, kuralları toplumca belirlenen ve etik değerleri kapsayan etkinlikler bütünüdür (Kuzgun, 2000, 3). Bayles’e göre bir mesleğin temel özellikleri: a) Yoğun bir eğitim ve yetiştirme gerektirmesi, b) İşin bir ampirik ve objektif yaklaşıma dayalı olması, c) Toplumda önemli bir işlevi yerine getiriyor olması, d) Bir etik ilkeler dizisine bağlı olarak yapılmasıdır (Mc Cormick, 1995, 38). Meslek Kavramı ve Bir Meslek Alanı Olarak Eğitim-Öğretim 3 Bernard Barber’e göre ise bir uğraşın meslek sayılabilmesi için şu özellikleri taşıması gerekmektedir: 1) Genel ve sistematik bilgi, 2) Toplumun ihtiyaçlarına yönelik olma, 3) Etik ilkelerin içselleştirilmesi ile sağlanan bir özdenetim, 4) Ulaşılmak için çaba sarfedilen sembolize edilmiş ödüller (Sokolowski, 1991,23). Yukarıdaki açıklamalar analiz edilecek olursa bir mesleği meslek yapan genel özellikleri aşağıdaki gibi ortaya koymak mümkündür: 1. Bir meslek toplumun kaçınılmaz olan bir gereksinimini karşılar: Örneğin sağlık, güvenlik, eğitim gibi toplumsal gereksinimler her toplumda bu hizmetleri sunacak meslekleri gerekli kılmaktadır. 2. Meslek kişinin salt kendi doyumu için değil aynı zamanda başkalarının yararı için de yapılan bir uğraştır: Örneğin bir doktor mesleğini sadece hizmetinin karşılığında aldığı para için değil, insanlara sağlıklarını kazandırmak için de yapar. Bir öğretmen okuma yazma öğrettiği öğrencilerin yaşamlarını yönetme becerilerinden mutluluk duyar. Bir polis güvenli ve huzurlu bir toplum yaşamı için gösterdiği çabalardan dolayı insanların mutluluğuna katkıda bulunmuş olur. 3. Meslek sistemli bir eğitimle kazanılmış özel bilgi ve becerilere dayalıdır: Bir mesleğin meslek olabilmesi için mesleğe girmeden önce kişilerin bu mesleği icra edebilmeyi sağlayan bilgi, beceri ve tutumları kazanmış olmaları gereklidir. Burada meslek elemanı toplum tarafından bir “uzman” olarak görülmekte ve o hizmette kişiye tam bir güven duymaktadır. Örneğin bir doktora gittiğimizde onun bu mesleğin gereklerini eksiksiz ve kusursuz olarak bildiğini kabul ederiz. Bu nedenle meslek elemanlarının iyi bir eğitimden geçmiş olmaları gereklidir. 4 Eğitim ve Öğretim e Etik 4. Meslekler araştırma ve deneylerle geliştirilerek zamanla kendine özgü tekniklere sahip olurlar: Meslekler de insanlar gibi araştırma ve deneyler sonucu belli bir bilgi ve kültür birikimine sahip olur. Eğitim yolu ile kuşaktan kuşağa aktarılan bu bilgi birikimi zaman içinde mesleğe özgü tekniklerin gelişmesine ya da süreç içinde yeni tekniklerin keşfedilmesine yol açar. 5. Meslekler maddi kazanç elde etmek için yapılan uğraşlardır: Meslek üyeleri yaşamlarını mesleklerinden elde ettikleri yasal gelir ile sürdürürler. Ancak insanlar sadece para için çalışmazlar. Mesleki etkinlikler içerisinde insanlar bir şeyler üreterek kapasitelerini kullanma ve geliştirme olanağı bulurlar, bundan haz duyarlar. İşte bu nedenledir ki yaşamak için paraya ihtiyacı olmayan insanların da bir meslek sahibi olup çalıştıklarını ya da geliri az bir mesleği geliri çok olan bir mesleğe tercih ettiklerini görmekteyiz. 6. Mesleklerin toplumca kabul edilmiş etik değerleri ve ilkeleri vardır: Meslek olarak kabul edilecek bütün uğraş alanlarının kendine özgü değer ve etik ilkeleri vardır ve bu mesleğin üyeleri bu değer ve ilkeler doğrultusunda davranırlar. Örneğin hekimlik mesleğinin temel değeri insan yaşamı; hukukçuluğun temel değeri adaletin yerine gelmesi; öğretmenliğin temel değeri öğrencilerin gelişimi; polisliğin temel değeri toplumun güven ve huzurunun sağlanmasıdır. Bu temel değerleri iyi kavrayan meslek üyeleri mesleklerini icra ederken bunun dışına çıkamazlar ve mesleğin etik ilkelerine göre davranırlar. Buna uymayan meslek elemanları meslektaşları tarafından bazı yaptırımlara çarptırılırlar.
