EsJii bir temel üzerinde ise “isti/nlâklar,, niçin ?

Bîr C fm r temeli üzerinde çıkarı münakaşa: 3
EsJii bir temel üzerinde ise “ isti/nlâklar,, niçin ?
. Büyük müverrihimiz Turhan Tana • ülevvelinde doğmuştur. 1071 Zilka­
desinde binasına mübaşeret edilen
Emin iskelesinde (1006 Hicrî)
Yeni camiin temelini gözile görmüş
yılı Ramazanın ikinci günü başlanı­ değildir; çünkü bu camiin yapılma­
lan Safiye sultanın yaptıracağı ca- sına başlandığı zaman, ancak iki
mi, imaret ve ribatın temeli üzerine buçuk yaşında idiBahçekapısı dahilinde 1071 yılı Zil­
İkinci nokta mimar hassa Musta­
kadesinde Hatice Tarhan sultanın fa efendi dediği mimarbaşı tnerebaşlattığı cami, imaret, türbe, mek­ menci Mustafa ağa, müsakkafatı
tep, darülkura davasına biricik ri­ vakfiye defterlerine göre (1071) de
vayet olan Fındıklılı silâhtar Meh­ ve sicili Osmanî (C. 4 S. 397) de
met ağanın tarihindeki fıkrayı ay­ yazıldığına göre (1072) de Köprülü
nen naklederek bu rivayetin sıhhati Mehmet paşa tarafından idam edil­
hakkında düşüncelerimi sırasile arz mişti. Bu zatın İdamı esnasında
müellif ve bundan rivayet eden silâh
ediyorum.
— Saym müverrihimiz buyuru­ tar Mehmet ağa da ancak iki, yahnt
üç yaşında çocuktu.
yor ki:
“ Silâhlar tarihi diye anılan tarihinin
Şu halde silâhtar Mehmet ağa Yeni
birinci cildinde (S. 120) Tarhan sullan
camiin temeli olduğu rivayet edilen
camii ikmal ettirmeğe ne suretle karar
Safiye sultanm yaptırdığı cami te­
verdiğini anlatıyor. Onun ifadesine göre
melini gözile görebilecek ve bu ri­
o sıra vukua gelen yamandan yarı kalmış
vayeti
de mimar hassa Mustafa efen
camii de müteessir olmuştu.
dinin
ağzından
işitip nakledecek bir
1071 Zilkadesinin yirmi beşinci güniı
çağda değildi; binaenaleyh vesika
“eski binanın üzerinden bir sıra taş söadı verilen şıı rivayet, şundan, bun­
k iiı inşaata,, başlandı.,,
Şu rivayeti iyi tetkik edebilmek
dan işitme bir sözden ibaret kalmaz
için silâhtar Mehmet abanın ibare­ mı? Herhalde bu rivayeti tevsik
sini aynen nakletmeğe lüzum gör­ edecek diğer bir vesikaya ihtiyaç
düm. Ancak muhterem bayımızın
vardır.
gösterdiği (C. E. S. ISO) değil belki
Bununla beraber şu iki noktayı
(O. E. S. 218) de silâhtar Mehmet göz önüne aldıktan sonra üçüncü bir
ağa diyor ki:
noktaya da dikktinizi çekmek iste­
“Tam ir binayı mübaşeret der cami Valrim: O da Safiye sultanın yaptırmak
de sultan der dahil babı bahçe, llırakı ke­
istediği cami, imaret, ve rihata, Ebirden sonra avrat pazarında vaki cerrah
m’ n iskelesinde deniz kenarında ya­
Mehmet paşa camii meremmatı’çin veziri­
ni Yen’bahçe kapın haricinde oldu­
azam (Köprülü Mehmet paşa) Valde sul­
ğu Selânikli Mustafa efendinin ta­
tan hazretlerine sevk ve ilga edip keşfrihindeki
tasrihinden anlaşılır.
olunmuşken mimar hassa Mustafa efendi
dahi bundan müveceh ve ahsen hayrat
Halbuki Hatice Tarhan sultanîn
olmağa lâyik bin altı tarihinde Fatih eğre
yantırtığı Yenicami demekle meş­
merhum Sultan Mehmet hanın
valdesi
hur cami, imaret, türbe, kütüphane,
Bahçekapısı dahilinde gümrüğe nazır
darülkura, ve mektep Bahçekapısı
müceddcten tamir binasına mübaşeret ey­
dahilinde olduğu koca bir mahkeme
ledi ki cami şerif oğlu vefatile kendisi
nin verdiği ve vakfiye adı verilen
sarayı alika nefyi olunmağın el çekilip
ilâm ile ve bu "üne kadar şöhreti
natamam muattal kalmıştı. —
„ “ öyle bir valdeı büzürkuarlarmın hay­
mamfesile sabittir. Yani Yenicami.
ratı celileleri b ir alay mahallâtı yahûd
in şimdiki yeri vaktile Safiye sulta­
içinde mezbelelikte harap yatmağı lâyik
nın yaptıracağı camiin yeri ve teme
din ve devleti padişahı değildir. Nısfı
H arasmda koskoca bir kale suru
yapılıp binası aşağı pencereleri bitmiştir.
vardı.
İtmamına şayi olunsa
devri
kıyamete
Bahçekapısı dahilinde, yani kale
değin duayı hayre tnazhar ve sebebi mağ­
firet olur deyu veziriazam andan Valde
surunun iç tarafmda olan Yeni ca­
sultan hazretlerine arzı ilâm olup makul
miye, bn bahçe kapısı haricinde, ya­
görüldüğü üzere keşfolundu.
ni kale surunun dış tarafında olan
“ Ruzmerre müenneti yığılıp ehli bina
bir "umiin temeli temel olabilir mi?
ihzarından sonra işbu senei mezbure
Bn kale snru, Unkapanmdan Sir­
(107i) Zilkadesinin yirmi beşinci günü
keciye
kadar o zaman mevcut oldu­
binaya mübaşeret ve ancak eski binanın
üzerinden bir sıra taşı sökülüp beddııihtiğu halde 1070 Zilkadesinin on altın
mam ve itmamına sayı beliğ
ve dikkat
cı günü çıkan büyük yangından son­
lam olunup..,,
ra yıktırılmış ve yeri knlei zemin
Kaşid efendi tarihinde yazılma­
mnkataası diye evkafa intikal etmiş
yan, hatta Abdi paşa tarihinde kayolduğu bu mukataa defterlerile sa­
dedilmiyeıt, yalnız silâhtar Mehmet
bit ve evkaf mahzeninde bn defterabanın tarihinde yer bulan şu riva­
ler mahfuzdur. Bahçekapısı, Balat
yetin doğru olup olmadığını anla­
kapısı gibi kale kapılarından biri
mak için iki noktayı arzetmoğe lü­
değil midir?
zum vardır: Birincisi müellif Veravi
Ba yangın silâhtar Mehmet ağa
silâhtar Mehmet a-'a. kendisinin bu
nin kaydı (C. E. S. 183 ve 184) üze­
tarihinde kaydi üzere (1069) Rebire 1070 senesi Zilkadesinin on altm
cı günü ikindiye yakın Ayazma ka­
pısı haricinde hir dükkândan çıkıp
Unkapamna kadar olan yerleri, ke­
resteci dükkânlarını "ihrakı binnar
edip halayı surdan şehre dahil oldu,.
Buradan Süleymaniye, Beyazıt,
Şehzade semtlerini kamilen yakıp
Bezzaz Sinan, Mahmutpaşa, Hocapa»
şa, Tahtakale, yahudi mahalleleri
Alay köşküne yakın yerlerden At
meydanı başına kadar tamamile yan
mıştı. Bu kaydm sarahatmdan anla­
şılır ki Unkapanmdan itibaren kale
suru vardı. Bu kale suru hari­
cinde Emin iskelesinde Safiye sul­
tanın yaptırmak istediği cami, İma­
ret ve ribatın temeli, deniz kenarın­
da olduğu münasebetle suların taş­
kın gelmesinden, yahut sair esbabı
mücbireden dolayı kondurulama •
mış, yahut üçüncü Sultan Mehmet
vefatile temel halinde kalıp bu te­
melin üzerine şimdiki köprünün sol
tarafında ve deniz kenarında bulu­
nan Valde Sultan hanı ve bu hanm
garp tarafında Balıkhane yanındaki
cami yapılmış olsa gerek. Farzedelim kİ kale suru yoktu. Fakat Safi­
ye sultanın cami temeli deniz kena­
rında <ve Emin iskelesinde olup Ye­
ni camiin temelinden pek nzakta
kalmaz mı?
j
2 — Muhterem müverrih buyuru­
yor ki:
“ Yanmış yahudi evlerinin de
arsalan
kısmen Valde sultan, kısmen başkaları ta­
rafından salın aimdı. Fındıklılı bunları
yalarken “ yahudilerin o mıntakadon ay­
rılmamak için kaza ve belâ sandıklarını
açıp sadrınzam Köprüliioğluna bin kese
akçe sunmağa yeltendiklerini fakat kabul
ettiremediklerini;, de söyler.,,
Tevan — Silâhlar Mehmet
tarihinde bunu şöyle yazıyor:
ağa
“Tahtakaleden Hocaoasaya varıneava
değin o! mevazi nazenin bilcümle yahudi
haneleri idi. Pndelvevm yanılmayın yer­
lerini f fi ruh i eriin ahır mahallere naklolun
maları ie’n battı hümayun snd’ r olmadın
tnvfaî y p M d eavrete çelip herkes yine
salcfn oldıjSn .hanelerini yapm oturmak
üzere kaza belâ sandığından bin kese ak­
çe çıkarıp veziriazama -verdiler, kabul et­
meyip cümlesini red ve her kim yerini
firuhl etmezler î«e ka'tolunur d e m vebııda arasında d " " ' l n; de ett*ritmp'*in biz.
zarure satıp kimini Valde snPan hazret,
leri alıp cami ye müsakkafata ilhak ve k f.
mini dahi abaîii şehre bn âli saraylar binasîle mamuru afak âlem eylediler, (C. 1
S. 218).,
B«ı ibarede birkaç noktayı dikka­
te d"^er görüvnrnm.
Bn-inci nn’cta: Safiye sultanm
1006 tarih1nde y artımı ak istedi ği
cami, imaret, ribat vesair hayratı­
nın b«ri olmak Üzere yabudilerden
hayli haneler, sinagoglar, k*’ iseler
alınmış oMuğn olanca tafsilâtile
yukarıda yazılmıştı. Eğer Hatice
Tarhan sultanm yantrrdı^ı şimdiki
(Sonu: Sa. 10 Sil. 5)
Bîr Cami temeli üzerinde çsRan
münakaşa: 3
__ ^- (Üsiyam İkincide)
Yenl~ci5nî've müştemilâtının temeli
Safiye sultannı cami, imareti, ribatı vesair hayratı temel olsaydı, yahudi leriıı hanelerini cebren alm ağa
hacet kalmazdı. Tabiî o yerler, Sa­
fiye sultanın aldığı rivayet edilen
yerlerdi. Yahudiler bu yerleri nasıl
temellük ettiler? İkinci defa satmak
istemiyerek fermana karşı nasıl is­
yan ettiler de katil ile tehdit edildiler?
İkinci nokta: Devletin ötedenberi
istimlâk kanunu vardı« İstimlâki lâ­
zım gelen yerlerin arsaları ve bina
lan ayrı, ayrı takvim edilir. Kıymetleri biçilir. Sonra bedelleri veri­
lip temellük edilirdi. Katil ve idam
tehdidine yani cebir ve gasbe lüzum
görülmezdi. Veziriâzam
Köprülü
Mehmet paşanın şakası yoktu. Fer­
man dinlemiyen ve hassaten kendisi
ne rüşvet vermeğe kalkışan yahudileri derhal idam ederdi.
Üçüncü nokta: Silâhtar Mehmet
ağanm ibaresinde yalnız (Veziri­
âzam) yazılıdır. Muhterem müverrl
himizin ifadesinde “ Sadnâzam Köp
rüluoğlu,, buyuruluyor. Yukarıda si­
lâhtar Mehmet ağa tarihinden nak­
ledildiği üzere Yeni camiin temeline
başlandığı tarih (25 Zilkade 1071)]!
idi. Bu tarihte sadnâzam bilirsiniz
ki Köprülü Mehmet paşanm kendi­
sidir. Oğlu Fazıl Ahmet paşa Şam
valisi, silâhtar Mehmet ağa kavli
üzere Halep Beylerbeyisi (C. E. S.
219) idi!
i
Dördüncü nokta: Silâhtar ağa bir
taraftan “ kimini Valde sultan haz­
retleri alıp camivemüsakkafata ilhak
eyledi.,, diyor, yani Valde Tarhan
sultanın (1073) tarihli vakfiyesinde
yazılan tafsilâtı uygun görüyor. Di­
ğer taraftan Yeni camiin temeli.
Safiye sultanın cami temeli olduğu­
nu iddia ediyor. Bunun hangisi doğ­
rudur?
'
Bunu da gelecek son makalede
arzederim.
'
Amasya Müverrihi
./ HÜSAM YASAB
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği
Taha Toros Arşivi