BALKANLARDA ERMENİ DİASPORASININ OLUŞUMU VE BALKAN
advertisement
Tarih Okulu Dergisi (TOD) Mart 2017 Yıl 10, Sayı XXIX, ss. 357-376. Journal of History School (JOHS) March 2017 Year 10, Issue XXIX, pp. 357-376. DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/Joh1042 BALKANLARDA ERMENİ DİASPORASININ OLUŞUMU VE BALKAN ÜLKELERİNDE ERMENİLER Halil ÖZŞAVLI Öz On dokuzuncu yüzyılın sonunda Osmanlı İmparatorluğu, Rus İmparatorluğu, Mısır ve İran dışındaki Ermeni cemaatler ya asimile olmuş ya da ekonomik ve siyasi nüfuslarını kaybederek birkaç şehir merkezine sıkışmış etkisiz gruplar haline gelmişlerdi. Balkanlardaki Ermeni cemaatleri içinde durum aynıydı. 1895-1896 yıllarında Anadolu’da vuku bulan Müslüman-Hıristiyan çatışmaları akabinde birçok Ermeni Balkan topraklarına göç etti. Ancak günümüzde Balkan ülkelerindeki Ermeni cemaatlerinin büyük bir çoğunluğu 1922 yılından sonra Anadolu’dan Balkan ülkelerine göç eden Ermeniler tarafından oluşturmuştur. II. Dünya Savaşı’ndan sonra Balkan ülkelerindeki Ermeni nüfusunda azalma olsa da halen Balkan ülkelerinde on birlerce Ermeni kendilerine ait kilise, okul, vakıf ve dernekler sayesinde varlıklarını asimile olmadan devam ettirebilmektedir. Anahtar Kelimeler: Ermeni, Balkan, Göç, Diaspora. Formation of the Balkan Armenian Diaspora and Armenians in Balkan Countries Abstract At the end of the nineteenth century, outside the Armenian communities in the Ottoman Empire, Russian Empire, Egypt and Iran, losing their economic and political influence, had either become assimilated or became ineffective groups, and were stuck in a few city centers. The situation was the same within the Armenian communities in the Balkans. After the Muslim-Christian conflicts that occurred in Anatolia in 18951896 many Armenians migrated to the Balkan lands. However, today a large majority of the Armenian communities in the Balkan countries were created by the Armenians who migrated from Anatolia to the Balkan countries after 1922. Although after the Second World War there was a decrease in the Armenian population in the Balkan Yrd. Doç. Dr., University Of Michigan & Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Tarih Bölümü. Halil Özşavlı countries, tens of thousands of Armenians in the Balkan countries are still able to continue their existence without assimilation thanks to their own churches, schools, foundations and associations. Key Words: Armenian, Balkans, Migration, Diaspora. Giriş 5. yy.da Bizans İmparatorlarının Ermenileri Makedonya’ya iskan ettirmeleri Balkanlar’daki Ermeni diasporasının oluşumunun başlangıcı oldu. Sonraki yıllarda Ermenilerin anavatanları olan tarihi Ermenistan’da yaşanan ardı sıra felaketler Ermenilerin yaşadıkları coğrafyadan göç etmelerine neden oldu. 1045 yılında Ani (Kars)-Bagratuni Ermeni Krallığının yıkılışı, 1064’te Alp Arslan önderliğindeki Selçukluların Ani’yi fethi, 1239 ve 1299’daki Tatar istilası, 1319’da yaşanan deprem ve kıtlık felaketleri ve 1349’daki Moğol istilası gibi Ermeniler açısından felaket addedilebilecek olaylar Ermenilerin anayurtlarından kitleler halinde göç etmelerine neden olan önemli olaylardandır. Müteakip yıllarda yaşanan 17. yy başarındaki Türk-İran savaşları, Anadolu’da 1895’te başlayan Müslüman-Hıristiyan çatışmaları ve nihayet I. Dünya Savaşı devam ederken 1915’te Ermeniler hakkında tehcir kararı alınması hem Kafkasya’ya1 hem de Avrupa’ya Ermenilerden yeni göç dalgaları gelmesine neden oldu. İstanbul’a yakınlığı nedeniyle Balkanlar göç kafilelerinin ilk varış noktası oldu. 2 1 1919 tarihli bir İngiliz arşiv belgesine göre 1919 yılında Kafkasya’da Erzurum, Van, Bitlis ve aynı bölgedeki diğer şehirlere iskanı düşünülen 650,000 Ermeni vardı ve bunların en az 300,000’i Türkiye Ermenisiydi. İgili belge için bkz: FO 608/79, Dosya No: 342/1/9, Evrak No: 14743, Yüzbaşı G. S. Macindoe’dan Dışişleri Bakanlığına, 8 Temmuz 1919. 2 Zannedildiğinin aksine Ermeniler Anadolu’yu 1915 tehciriyle terk etmediler. Ermenilerin Türkiye topraklarını terk etmesi aslında 1915 sonrası gerçekleşen ve en az otuz, kırk seneyi bulan bir süreç neticesinde gerçekleşti. Çünkü 1915’te göç ettirilenlerin çoğu kendilerine hükümet tarafından 1918’de geri dönme izni verilince geri döndü. Geri dönenlerin hepsi tehcir ettirildikleri şehirlere dönmediler. Bazıları, hatta büyük bir çoğunluğu Fransız işgali altında bulunan Çukurova ve Güneydoğu Anadolu topraklarına yerleşti. Özellikle Ermeni çeteleri itilaf devletlerinin burada Ermeniler için bir devlet kurulacağı vaadine inanıp Suriye ve Filistin’deki Ermenileri buraya göç ettirmeye başladı. Suriye ve Filistin’in yanı sıra Anadolu’daki bazı şehirlerden de Adana ve havalisine Ermeni göçleri başlatıldı. Konya, Kayseri, Niğde ve Sivas şehirlerinde yaşayan Ermeniler Hınçak ve Taşnak örgütlerinin telkin bazen de zorlamalarıyla Adana’ya göç etti. 1919 yılının son altı ayında yaşanan bu göçlerin tek bir amacı vardı, o da; Çukurova ve Güneydoğu Anadolu bölgesinin bir kısmını kapsayan bölgede yani Fransız işgali altındaki Türk topraklarında bir Ermeni devleti kurulabilmesi için buradaki Ermeni nüfusu arttırıp Müslüman nüfusu azınlık haline getirmekti. Bkz: NARA, Record Group 59, No: 867.00/1076, ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol’dan Dışişleri Bakanlığı’na, 11 Aralık 1919, Ek 1-2: Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa’nın Amerikan [358] Balkanlarda Ermeni Diasporasının Oluşumu ve Balkan Ülkelerinde Ermeniler On dokuzuncu yüzyılın sonunda Osmanlı İmparatorluğu, Rus İmparatorluğu, Mısır ve İran dışındaki Ermeni cemaatler ya asimile olmuş ya da ekonomik ve siyasi nüfuslarını kaybederek birkaç şehir merkezine sıkışmış etkisiz gruplar haline gelmişlerdi. 1895-1896 Anadolu’da vuku bulan Müslüman-Hıristiyan çatışmaları birçok Ermeni’yi Anadolu’dan göçmeye zorlamıştır. Bazıları Avrupa ve Ortadoğu’daki cemaatlere katılırken, güney ve kuzey Amerika’ya gidenler de oldu. 1915’teki Ermeni Tehciri neticesinde Anadolu’nun birçok bölgesinden binlerce Ermeni Suriye, Irak ve Lübnan’daki çeşitli merkezlere ulaştı. Fakat 1918 yılında devletin Ermenilere geri dönme izni vermesi üzerine yüz binlerce Ermeni Anadolu’ya geri döndü. Ancak bir farkla; bu kez Ermeniler daha önce yaşadıkları Anadolu’nun doğu ve iç bölgeleri yerine Çukurova ve Güneydoğu Anadolu bölgelerine yerleşmeyi tercih ettiler. Ancak Ermenilerin bu geri dönüşleri de uzun süreli olmadı çünkü Türk halkı kendisine dayatılan Sevr antlaşmasını kabul etmemiş ve milli kurtuluş savaşını başlatmıştı. Türk bu mücadelesi esnasında ise Ermeniler, onlara Adana’dan Diyarbakır’a kadar uzanan bir Kilikya Ermeni Devleti vaadine inanmış ve onlar için savaşmıştı. Hatta topladıkları gönüllülerle beş bin kişiden oluşan bir Ermeni lejyonu oluşturmuştu. 3 Fakat beklenen olmamış ve Anadolu işgal eden Fransızlar yenilmiş ve Anadolu’dan çekilme kararı almıştı. Bunun akabinde Ermeniler artık Türklerle bir arada yaşayamayacaklarına inandıklarından Fransızlarla birlikte gitmeye karar verdiler.4 Fransızlara birlikte gidenlerin bir kısmı Suriye ve Lübnan’da kısa bir Büyükelçiliğine gönderdiği 3 Kasım 1919 ve 18 Kasım 1919 tarihli iki takrir. Aynı belgede Ermeni çetelerinin Sivas ve Kozan’da Müslüman ahaliye uyguladıkları katliamlardan da bahsedilmektedir. I. Dünya Savaşı yani 1921’den sonra gerçekleşen Türkiye dışına Ermeni göçleri için bkz: Halil Özşavlı, “I. Dünya Savaşı Sonrası Türkiye Dışına Ermeni Göçleri 19181930”, Türk Tarih Kurumu Uluslararası I. Dünya Savaşı Sempozyumu, İzmir, 12-15 Kasım 2015, Yayında) 3 I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti aleyhine Ermeni gönüllü faaliyetleri ile Ermeni lejyonu hakkında bkz: Halil Özşavlı, “Ermenice Kaynak ve Hatıratlar Işığında Ermeni Lejyonu Ve Ermeni Gönüllü Hareketi”, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Türk–Ermeni İlişkilerinin Bölgesel Politikalara Etkisi Uluslararası Sempozyumu, Bitlis , 12-14 Mayıs 2016 (Yayında) 4 Ermenilerin Türklerle beraber yaşamama veya Türk idaresindeki bir Anadolu’da kalmama konusundaki istekleri o kadar yoğundu ki bu isteksizliklerini o dönem yeni kurulmuş olan Milletler Cemiyeti genel sekreterliğine gönderdikleri mektuplarla ve dilekçelerle defalarca dile getirdiler. Bu mektuplarla açıkça Türklere karşı savaştıklarını ifade edip artık Türklerle birlikte yaşayamayacaklarını dile getirdiler ve ya Çukurova ile Güneydoğu Anadolu bölgesindeki Fransız işgalinin devam etmesini yada Fransızların bölgeden çekilirken kendilerini de yanlarında götürmelerini istediler. Bu dilekçelerden bazıları için bkz: League of [359] Halil Özşavlı süre kalarak Avrupa ve Balkan ülkelerine göç etti. 5 Fakat Ortadoğu’dan Avrupa ve Balkan ülkelerine Ermeni göçü daha çok 20. yy’ın ikinci yarısında Ortadoğu’da meydana gelen siyasi gelişmeler neticesinde gerçekleşti. Mesela Mısır’da yaşanan 1952 devrimi, Suriye’deki 1958 devrimi ve akabindeki 1963 askeri darbesi, 1975-90 Lübnan iç savaşı gibi çoğunlukla silahlı çatışma halinde devam eden bu siyasi gelişmeler bu ülkelerdeki Ermenilerin ABD, Avrupa, Balkan ülkeleri ve Latin Amerika ülkelerine göç etmelerine sebep oldu.6 Kafkasya’ya giden Ermenilerin bir kısmı sonraki yıllarda Ermenistan Cumhuriyeti’ne yerleşti fakat bunlardan bazıları 1936-1939’da Stalin tarafından başka yerlere sürgün edildi. 7 1945-1948 yıllarında yaklaşık 100.000 kişilik ikinci bir dalga dünyanın çeşitli ülkelerinden ayrılarak Sovyet Ermenistan’a ulaştı. 1953-1965 arasında daha küçük boyutlardaki ikinci bir dalga daha Sovyet Ermenistanı’na ulaştı. 8 Fakat 1985’e gelindiğinde savaş sonrasında ülkeye yerleşenlerin neredeyse yarısı tekrar Batı’ya göç etmişti. 9 İkinci Dünya Savaşı’nı izleyen kırk yıl boyunca Asya ve Kuzey Afrika’yı etkisi altına alan devrimler ve iç savaşlar, bu bölgelerdeki Ermeni cemaatlerinin azalmasına, buna karşılık Avrupa, Avustralya ve Amerika’daki Ermeni diasporasının büyümesine sebep oldu. Sovyetler Birliği’nin Nations Archives of Nansen Office for Refugees (Milletler Cemiyeti Nansen Bürosu Mültecilere Yardım Komisyonu Arşivi), C.1 M.1. 1921. VII; L. N. C.430. M. 309. 1921. VII; L. N. C.430. M. 309. 1921. VII. Ayrıca bkz dipnot no: 2. 5 Bu tarihlerde Türkiye topraklarından Fransız manda idaresindeki Suriye ve Lübnan’a göç eden Ermeniler hakkında Milletler Cemiyeti arşivlerinde bir çok belge vardır. Bu belgelerden biri olan ve 19 Eylül 1922 tarihli belgeye göre Fransızların Anadolu’yu terk etmesinden sonra Kilikya bölgesinden ayrılan Ermeni ve Rum miktarı 200,000’den fazladır, bkz: L. N. A. 89. 1922. XIII. Başka bir belgede ise sadece Anadolu’yu terk eden Ermeni miktarı miktarı için 100,000 rakamı verilmektedir. L. N. C. 291. 1924. VIII. Ayrıca bkz: The New York Times, 26 Temmuz 1924. 1923 tarihli bir Ermenice gazeteye göre ise Suriye ve Lübnan’daki Ermeni nüfusu 150,000’di, bkz: Հ այ աս տանի Կո չ նակ (Ermenice; Hayasdani Goçnag: Ermenistan’ın Çağrısı), 23 Haziran 1923. 6 Richard G. Hovhannisian, The Ebb and Flow of The Armenian Minortiy in The Arap Middle East, The Middle East Journal, say., 28, n., 1, Kı, 1974, s., 19 vd. 7 Justin McCarthy Kafkasya’ya ve Sovyetler Birliği’ne giden Ermeni miktarını 500.000 olarak tahmin etmektedir, bkz: Justin McCarthy, Population History of the Middle East and Balkans, The Isıs Press, İstanbul, 2002, s., 289 8 1959-1985 yılları arası Ermenistan nüfusu için bkz: Razmik Panossian, The Armenians; Fromkings and Priests to Merchants and Commissars, Columbia University press, New York, 2006, 278-230. 9 George A. Bournoutian, Ermeni Tarihi, Ermenilerin Tarihine Kısa Bir Bakış, çev., Ender Abadoğlu-Ohannes Kılıçdağı, Aras yay., İstanbul, 2011, s., 286. [360] Balkanlarda Ermeni Diasporasının Oluşumu ve Balkan Ülkelerinde Ermeniler yıkılmasını takip eden ekonomik zorluklar sonucunda yaklaşık bir milyon Ermeni, Rusya, Avrupa, Kuzey Amerika ve Avustralya’ya göç etmek zorunda kaldı. Bu göçlerle birlikte Balkan ülkelerindeki Ermeni diasporası nüfus miktarı bakımından günümüze değin devam edecek olan şeklini almaya başladı.10 Öte yandan yeni göçmenlerin gelişiyle diaspora topluluklarındaki Ermeni kimliği uyanışa geçmeye başladı. Zaten diasporadaki ruhani ve siyasi liderler ile aydınlar Ermeni kimliğini korumak ve asimilasyonu önlemek için bulundukları ülkedeki Ermeni cemaatine daha önce var olup ancak şuan “soyu tükenmiş” topluluklardan bahsederek onları kimliklerini koruma konusunda daha duyarlı olmalarını sağlamıştı. 11 Halihazırda Ermeniler, Yahudilerle birlikte, diasporada yaşayan nüfusun sayıca ulusal sınırlarda yaşayanları aştığı belli başlı topluluklardan biridir. Tahminlere göre, yedi milyonu aşkın Ermeni’nin sadece iki milyonu Ermenistan Cumhuriyeti’nde yaşamaktadır. Yahudiler gibi Ermeniler de dünyanın hemen hemen her ülkesine yerleşmiştir. Aşağıda sunduğumuz incelemede bu toplulukların balkan coğrafyasında yaşayan kesimi alınmıştır.12 1-) Polonya Polonya’da Ermeni cemaati esas olarak krallığın doğu kesimine yani bugün Ukrayna sınırları içinde kalan bölgeye yerleşmişti. Nihayetinde Polonya’ya yerleşmiş olan Ermeni tüccarların ve paralı askerlerin dedeleri ilk olarak onuncu yüzyılda tarihçilerin Kiev Rusyası olarak adlandırdığı yere gelmişlerdir. Ermenistan’ın on birinci yüzyılda Selçuklular tarafında işgal edilmesinin ardından Kiev’e gelen göçmenler arttı. Polonya’daki ilk önemli koloni aynı yüzyıl içinde Kamenets-Podolsk [Kamianets-Podilskyi] şehrinde kuruldu. Bu dönem Ani (Kars)’den gelen Ermeniler ileride Polonya’nın parçası haline gelecek olan Kızıl Rutenya’ya göç ettiler. On üçüncü yüzyılda Moğol istilaları daha da fazla Ermeni’yi Kiev’e sürükledi. Ne var ki 10 Bournoutian, a.g.e., s., 286. Krikor Maksoudian, Armenian Communities in Eastern Europe, in The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. Ed., Richard Hovannisian, New York, 1997, St. Martin's Press., s., 51 12 Dünya genelindeki Ermeni nüfusu, Ermeni diasporasının tarih içindeki oluşum safhaları ve Ortadoğu’daki Ermeni diasporaları için bkz: Halil Özşavlı, “Ermeni Diasporasının Yapısı ve Ortadoğu’daki Ermeni Diasporaları”, Yeni Türkiye Dergisi, say., 64, (Ermeni Meselesi Özel Sayısı V), Eylül-Aralık, 2014, s., 3555-3578. 11 [361] Halil Özşavlı Moğolların 1240’ta Kiev’i yağmalaması Ermenileri kısa bir süre içinde yeniden Polonya’ya yerleşmeye mecbur etti. Elli bin civarında Ermeni göçmen Galiçya, Podolya, Volhinya bölgeleri ile Lvov (Lemberg) şehirlerine yerleşti. 13 1303 itibariyle Ermeni sakinlerin kendi kilisesine sahip olduğu Lvov, Polonya Ermenilerinin en önemli ikinci merkezi haline geldi. Ermeni birlikleri Kamenets-Podolsk’u Moğollara karşı savundu. On üçüncü yüzyıl ortalarında buraya da bir Ermeni kilisesi inşa edildi. Yaklaşık yüzyıl sonra aşağı Volga bölgesinde Ermeni cemaat de oldukça büyümüştü.14 Polonya Kralı Büyük Kazimierz 1340’ta Galiçya ve Volhinya’yı işgal etti. Ermenilerin ticarete katkılarını göz önünde bulundurarak kendi yasalarını ve geleneklerini sürdürme hakkı tanıdı. 1344 yılında Podolya, 1356 yılında da Lemberg Ermenilerine kararname ile kendi ulusal konseyleri tarafından yönetilme olanağı sağlandı. Buna göre bu konseylerin önder veya başkanları Ermeni olacak, yargıç statüsündeki on iki kişiden oluşan konsey üyeleri Ermenilerin birbirleri olan ilişkini ile devlet ile olan işlerini yürütecekti. Konseyler tam bir bağımsızlık içinde yönetilirken Ermenilerle alakalı tüm kararlar Ermenice yazılıp Ermeni yasalarına göre alınıyordu. 15 Lemberg’de 1183 yılında ahşap bir kilise inşa edildi ve 1363’te bugün hala ayakta olan bir katedrale dönüştürüldü. On beşinci yüzyılda, Kilikya ve Kırım’dan doğu Polonya’ya gelen birçok Ermeni oldu. Bunlara on altı ve on yedinci yüzyıldaki İran-Osmanlı savaşları boyunca tarihi Ermenistan’dan gelenler de katıldı. Usta zanaatkârlar olarak görülen Polonya Ermenilerinin kendi loncaları vardı. Kuyumculara, nakkaşlara ve dokumacılara rağbet büyüktü. Rusya, İran ve Osmanlı İmparatorluğu’yla yürütülen ticari faaliyetlerde Ermeni tüccarlar önemli bir yer işgal etmekteydi. Lvov’daki birçok Ermeni ticarethanesinin Moskova, Isfahan ve İstanbul’da da şubeleri vardı. Polonya’nın dört bir yanına (Lvov, Balta, Kamenets-Podolsk, Bar, Berezhany, Brody, Virmeni, Gorodenka, Dubno, Zamosc, Bajkov, Stoutianitsa, Stanislav, Tysmenytsia ve Vladimir) dağılmış olan Ermeniler bağımsız bir dini önderlik kurulmasını talep ettiler.16 13 http://www.armenica.org/cgi-bin/armenica.cgi?=1=1=172=31==1=3=A, erişim tarihi: 11.201.2017. 14 Bournoutian, a.g.e., s., 198. 15 Garabet Basmacyan, Ermeni Modern Tarihi ve Ermeni Sürgünleri (1375-19169, çev. Mehmet Baytimur, Peri Yay., İstanbul, 2011, s., 50. 16 Bournoutian, a.g.e., s., 199. [362] Balkanlarda Ermeni Diasporasının Oluşumu ve Balkan Ülkelerinde Ermeniler Cemaatin en kalabalık olduğu dönemde Polonya’daki Ermenilerin sayısının 300.000’i aştığı tahmin edilmektedir; gerçek rakam muhtemelen daha azdır (yaklaşık 100.000). Ermeniler kendi memurlarını ve yargıçlarını seçebiliyorlardı. Lemberg ve Kamenets-Podolsk’ta kendi mahkemelerini kurmuşlardı; Mıktihar Koş’un on üçüncü yüzyıl sonunda düzenlediği kanunnameyi [Tadasdanakirk] kullanıyorlardı. Ermeni mahkemelerinde zabıt tutulurken Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi ve Ermeni harfli Lehçe kullanılıyor bilhassa ilki, aynı zamanda ticaret dili olarak geçiyordu. 1616’da Lemberg’de bir Ermeni matbaası kuruldu. Ermenice yazılmış ilk oyun 1668’de yine bu şehirde sahnelendi. Polonya Ermenileri orduya da katılabiliyorlardı. Nitekim 1683’te Viyana kuşatmasının kaldırılmasında yer alan taburlardan biri Ermenilerden oluşmaktaydı. Isdapanos Lehatsi [Polonyalı], Isdepanos Roşka ve Hovhannes Gamenatsi [Kamenetsli] gibi Polonya Ermenisi aydınlar tarih, ilahiyat ve dilbilgisi konularında eserler verdiler. Simeon Lehatsi [Polonyalı] tarafından kaleme alınan Uğekrutyun [Seyahat Notları] Lemberg, Roma, Venedik, Kahire, Kudüs, Halep, İstanbul ve Anadolu’nun çeşitli şehirlerindeki Ermenilerin, on yedinci yüzyıl başlarındaki sosyoekonomik durumlarının anlatıldığı önemli bir tarih çalışmasıdır. Lvovi, on yedinci yüzyılda, ruhban okulunda çalışmak ve manastır yazı odalarında elyazmaları kopyalamak üzere anayurtlarını bırakıp gelen Ermeni rahipler için bir çekim merkeziydi. Bu rahipler geri döndüklerinde Batı’nın düşünce dünyasını tarihi Ermenistan’daki ruhbanlara ve sivil liderlere aktardılar. Ermeni tüccarlar Lemberg’de 38 ticarethaneden 22’si oldukça faal olan Ermenilere aitti. 17 Polonya Ermenileri 1830’lardan itibaren Katolik Karşı Reformu’nun etkilerini hissetmeye başladılar. Katolik Kilisesi Ermeni Katolik rahipler yetiştirmek üzere Lvov’da bir ruhban okulu kurdu. Buradan mezun olan genç din adamları Polonya Hükümdarlığı’nın da onayıyla çok geçmeden Ermeni Apostolik Kilisesi’nin artık yaşlanmış olan rahiplerinin yerini aldılar. Ruhban sınıfından olmayan Ermeni liderler de Katolik mezhebine dönmeye başlamıştı. Kilisenin tüm mülkü sivil bireylerin denetiminde olduğundan bu kimselerin mezhep değiştirmesi Ermenilerin ve kiliselerinin tedrici asimilasyonu anlamına geliyordu. Başpiskopos Nigol Torosoviç yönetimindeki Polonya piskoposluğu 1629’da Roma’nın üstünlüğünü kabul etti. Fakat kimi tarihçilere göre Eçmiyadzin’e duyduğu sadakati 1635’e kadar sürdürdü. 1664’te Ermeni Katolik rahiplerin atanması ve kutsanmasıyla devam eden süreç nihayetinde, 17 Bournoutian, a.g.e., s., 200. [363] Halil Özşavlı Roma’yla tam bir birleşme ile sonuçlandı. Başpiskopos Vartan Hunanyan, 1689’da Eçmiyadzin Katolikosluğu’ndan tamamen koptu. Ermeni Apostolik cemaatine bağlı tüccarlarla ilişkiler de aynı şekilde son buldu. Polonya’lı Ermeni tüccarlar güç kaybetmişlerdi; yüzyıl bitmeden Lvov’da geriye sadece iki Ermeni ticarethanesi kalmıştı. Cemaat izleyen süreçte başka nedenlerin de etkisiyle geriledi. Podolya’nın 1672’de Osmanlılar tarafından ele geçirilmesi ekonomik alanda genel bir duraklamaya neden oldu; Ermeniler, bir kez daha, İstanbul ile bugünkü Romanya ve Bulgaristan’ın birçok şehrine göç ettiler. Polonya’nın 1784’teki birinci paylaşımında Doğu Polonya’nın, 1793’te ise Podolya’nın, Büyük Katerina tarafından işgali son darbe oldu. Bu gelişme Polonya Ermenilerini, Avusturya’ya bırakılan ve adı Lemberg olarak değiştirilen Lvov’dan kopardı. Bu süreç cemaatin küçülerek nihayetinde ortadan kalmasıyla sonuçlandı. Gerçekten de 1820’de Lvov’da sadece 100 Ermeni aile kalmıştı. Polonya’nın öteki kasabalarında sayı bundan da azdı. 20. yüzyılında başında Polonya’daki Ermeni cemaatini nüfusu altı bin civarında idi. 18 Bu cemaat II. Dünya Savaşı öncesinde ciddi bir küçülme yaşadı. Nüfus cemaatin dini inançlarının bir Ermeni katedrali ve Ermeni rahipler tarafından karşılandığı Lemberg şehrinde yoğunlaşmıştı. Polonya Ermenilerinin çoğu Katolik olmuştu. Katolik Ermeni Başpiskoposu 1938’de öldü. Kısa bir süre sonra patlak veren İkinci Dünya Savaşı Polonya’daki Ermeni cemaati (Katolik ve Apostolik) için de büyük bir yıkımdı. Lemberg, savaştan sonra Sovyet Ukrayna’nın parçası haline geldi. Bununla birlikte Polonya’yla Ermeniler arasındaki bağ kopmadı. SSCB ve Sovyet Ermenistan’dan gelip komünist Polonya’daki nispeten özgür ortamdan etkilenen Ermeni öğrenciler Polonyalılarla evlenerek Varşova’ya yerleştiler. Sovyet sistemin çöküşünü takiben yasadışı Ermeni göçmenler Polonya’ya akın etti. Ermeni tarihçi Bournoutian bugün Gdansk, Varşova, Krakow dahil altı şehirde Polonya’da yaklaşık 100.000 Ermeni olduğu iddia etmektedir. 19 Diğer bazı Ermeni kaynaklar göre bu rakam 94,000 olarak belirtilirken20, Polonya Merkezi İstatistik Merkezine göre ise 2002 yılında bu rakam 1.082 iken 2010 yılında 50,000’dir.21 18 http://en.wikipedia.org/wiki/Armenians_in_Poland Bournoutian, a.g.e., s., 288. 20 Frederic P. Miller; Agnes F. Vandome; John McBrewster (Ed.), Armenian National Awakening, 2009, s., 53. Ayrıca bkz: http://www.armeniadiaspora.com/population.html 21 Polish Central Statistical Office (GUS), http://liveweb.archive.org/http://www.stat.gov.pl/ cps/rde/xbcr/gus/PUBL_nsp2002_tabl2.xls 19 [364] Balkanlarda Ermeni Diasporasının Oluşumu ve Balkan Ülkelerinde Ermeniler Polonya’daki Ermenilerin birçoğu seyyar satıcılık yapmaktadır; aralarından bazıları küçük kahve dükkanları, bar vb. açmışlardır. Sayıca kalabalık olmaları Katolik Kilisesi’nin dikkatini çekmiş nitekim Gliwice’de on beşinci yüzyıldan kalma bir Katolik kilisesi yakın zamanlarda Ermeni Katolik Kilisesi’ne dönüştürülmüştür. Ülkedeki bu tek Ermeni kilisesinin hizmetini Ermenice konuşan Polonyalı bir rahip yerine getirmektedir. 22 2-) Ukrayna 2001 Ukrayna nüfus sayımına göre buradaki Ermeni nüfusu 99,894’tür. 23 2009 tarihli bir araştırmaya göre ise bu rakam 94.000 olarak verilmektedir.24 Sovyetler Birliği’nin yıkılmasından bu yana Rusya’nın çeşitli bölgelerinden ve Ermenistan’dan gelerek Ukrayna’ya yerleşenlerle birlikte, bugün bu ülkedeki Ermeni nüfus 150.000’i bulmuştur. Lvov’daki yaklaşık 3.000 kişilik Ermeni cemaati, komünistler tarafından 1946’da kapatılan Ermeni katedralini geri almaya çalışmaktadır. Eçmiyadzin Ukrayna’ya bir başpiskopos atamış olup din alanında canlanma başlamıştır. 25 Ermenilerin Kırım’daki varlığı Polonya, Ukrayna, Transilvanya, Eflak ve Moldovya’daki Ermeni varlığından çok önceye dayanmaktadır. Aslında bu bölgelerdeki Ermeni cemaatinin ataları Kırım’dan göç etmişti. 26 On iki ila on beşinci yüzyıllar arasında inşa edilen yedi Ermeni kilisesi bölgedeki ticari faaliyetlerde Ermenilerin ağırlığını hatırlatır. Stalin 1944’te tüm Kırım Ermeni cemaatini sürmüş, buna rağmen Kırım’daki, özellikle de 10.000 kadar Ermeni’nin yaşadığı Feodosiya’daki Ermeni mevcudiyeti zamanla toparlanmıştır. Feodosiya’daki Ayvazovski Müzesi ünlü Ermeni ressamın eserlerine ev sahipliği yapar. Ermeniler Kırım’ın diğer bölgelerinde de yaşamaktadır. Halen Simferopol’de komünistlerin yıktığı kilisesinin yerini alacak bir Ermeni kilisesi inşa etmeyi planlayan 7.000’den fazla Ermeni vardır. Yalta’daki 7.000 kişilik Ermeni cemaati de yirminci yüzyılın başında inşa edilen büyük taş kiliselerinde ibadet etmektedir. Sovyet döneminde ihmal http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_rs_rocznik_demograficzny_2011.pdf 22 Bournoutian, a.g.e., s., 288. 23 http://2001.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/nationality/ 24 Miller ev diğerleri, a.g.e., s., 53 25 Bournoutian, a.g.e., s., 288. 26 Maksoudian, a.g.e. s., 52. [365] Halil Özşavlı edilen kilise bugün yenilenmektedir. Kırım’daki 25.000 Ermeni bölgenin yaşadığı ekonomik canlanmanın ön saflarında yer almaktadır. Ukrayna’daki en büyük Ermeni merkezleri Odessa ve Kiev’dir. Karadeniz’in büyük limanlarından kozmopolit Odessa şehri, Rusya ve Ermenistan Ermenilerini kendilerine çekmiş olup, 30.000’in üzerinde Ermeni nüfus barındırmaktadır. Komünist dönemde yıkılan eski Ermeni kilisesinin yerine yakınlarda bir yenisi inşa edilmiştir. Ukrayna’daki cemaatin geri kalanı Kiev, Kerson ve Sivastopol’dadır.27 3-) Macaristan Balkanlardan Macaristan’a gelen Ermenilere dair kanıtlar on ve on birinci yüzyıla kadar gitmektedir. 28 Bununla birlikte asıl göç dalgası on altıncı yüzyılda, Moldavya’da hüküm süren dini hoşgörüsüzlüğün sonucunda yaşanmış, varış noktası, ileride Macaristan’ın parçası haline gelecek olan Transilvanya olmuştur. Macar Ermenileri çoğunlukla 1672 yılında Transilvanya'da yerleşmiş bulunan Ermenilerin torunları idi. 18. yüzyılda çoğu tüccar ve esnaf olan Ermeni göçmenler Macaristan ve Transilvanya farklı bölgelerine taşındı. 29 Aynı yüzyıl Türk Hükümeti ile Macaristan arasında yapılan antlaşmaların Türk tüccarlarına uygun ticaret şartlarını sağlamalarını sağlaması sonucunda Balkanlar’dan Macaristan’a göç eden Rum, Sırp ve Ermeni tüccar ve yatırımcılar ülkeyi doldurdu. 30 Bu tüccar ve yatırımcılar iskân ve ekonomik gelişme yoluyla Macaristan’da bütün ticareti ellerine geçirdiler. 31 Macaristan’a İkinci Ermeni göç dalgasını tetikleyen unsur ise on yedinci yüzyıl boyunca Moldavya’daki vergi artışlarıdır. Osmanlılara karşı Macarlarla işbirliği yapan Ermeniler Macaristan’ın birleşmesinin ardından iç işlerinde özerklik ve ticari faaliyet yürütme hakkına kavuştular. Kendi mahkemelerini kurmalarına ve yargıçlarını seçmelerine izin verildi. Transilvanya’nın Armenopolis olarak da adlandırılan Gherla ve Elisabetopole 27 Bournoutian, a.g.e., s., 288. Józsa Hévizi, Thomas J. DeKornfeld, Helen Hiltabidle, Helen Dilworth DeKornfeld, Autonomies in Hungary and Europe, Cornivus Society Press, USA, 2004, s., 65. 29 Gabor Bona, The Armenian heroes of the Hungarian war of independence in 1848-49, Budapest, 1996. 30 Yücel Namal, Macaristan ve Ermeni Meselesi (1878-1920), Truva yay., İstanbul, 2010, s., 41. 31 Ferenc Eckhart, Macaristan Tarihi, çev., İbrahim Kafesoğlu, TTK Yay. Ankara, 1949, s., 57. 28 [366] Balkanlarda Ermeni Diasporasının Oluşumu ve Balkan Ülkelerinde Ermeniler (Dumbraveni) şehirleri yaklaşık 20.000 Ermeni’nin deri işlemeciliği, mum imalatı ve ticaretle uğraştığı başlıca merkezlerdi. 32 Habsburg hanedanının on sekizinci yüzyıl başlarında, Transilvanya’yı ele geçirmesiyle Macaristan Ermenileri Katolikliğe dönmek zorunda kaldılar. Artık Avusturya yönetiminde olan Lemberg Ermeni Katolik piskoposluğu, Transilvanya’daki Ermeni kiliselerinin yönetimini ele geçirdi. Böylece, Macaristan’daki Apostolik Ermeniler hem Rusya’dan hem de Balkanlar’ın kalan kısmından koparılmış oldular. Millet sisteminin sağladığı dini korumadan yoksun olduklarından Katolikliğe döndüler. Bununla birlikte Macaristan Ermenileri ayrı bir piskoposluk kurmayı başardılar. Venedik’teki Mıkhitaristlerin de yardımıyla bir okul açtılar. Katolik Ermeniler olarak özerkliklerini koruyabildiler. Zamanla Macaristan Ermenileri siyasi hayata dahil oldular ve Habsburglara karşı 1848 devriminde yer aldılar. Habsburglar, isyanın bastırılmasının ardından iki Ermeni generali idam ettirerek (üçüncüsü Arjantin’e kaçmıştı), piskoposluğu lağvederek ve hatırı sayılır savaş tazminatları talep ederek Ermenileri cezalandırdılar. Okul kurma hakkından yoksun bırakılan Macaristan Ermenileri çok geçmeden dillerini de kaybettiler. Macaristan’a yeni bir göç olmadı; süreç, buradaki Ermenilerin top yekûn asimilasyonuyla sonuçlandı.33 1990’lardan önce, Macaristan Ermenileri Doğu Avrupa’nın en pasif kolonisiydi. Çoğu Ermenice konuşmazdı. Budapeşte’deki küçük bir Ermeni Katolik Mıkhitarist kilisesi ülkedeki (Ermenilere ait) tek ibadethaneydi ve bu durum hala değişmemiştir. Bazı Macaristan Ermenileri Sovyet Ermenistan’ında eğitim almış dönüşlerinde çeşitli resmi mevkilerde görev alarak etnik kökenlerini ellerinden geldiğince korumuşlardır. Komünizmin 1994’te yıkılışından sonra Macaristan’ın azınlıklara özyönetim hakkı tanıması ve bunun için özel fonlar tahsis etmesiyle durum değişti. Dört yıl sonra Ermeniler ülkede tanınan on üç azınlık grubundan biri oldular. Budapeşte Ermenileri çok geçmeden haftalık bir radyo programı, iki ayda bir yayınlanan bir televizyon programı ve iki dilli bir gazete çıkarmaya başladılar. Ermeni liderliğinin temel amaçlarından biri Macarları Ermeni tarihi ve kültürüyle aşina kılmaktır. Kitaplara, film festivallerine ve diğer kültürel faaliyetlere ek olarak Ermeniler, 1848-1849’da Avustralyalılara karşı savaşmış on üç 32 33 Bournoutian, a.g.e., s., 202. Bournoutian, a.g.e., s., 202. [367] Halil Özşavlı kahramandan üçünün Ermeni olduğunu kamuoyuna duyurmayı başardılar. 34 Ermeni kaynaklar halen Budapeşte, Veszprém ve Székesfehérvár’da, yakın zamanda Ermenistan’dan gelenlerle birlikte 12.000 ile 15,000 35 civarında Ermeni’nin yaşadığını belirtirken Macaristan’ın 2001 resmi nüfus sayımına göre 1,165 kişi kendini Ermeni olarak addetmiştir. 36 4-) Bulgaristan Bulgaristan Ermeni cemaatinin nüveleri, Ermenilerin doğudaki gücünü azaltmayı ve Balkanlar’daki göçebe istilacılara karşı bir tampon bölge oluşturmayı amaçlayan İustinianos (527-565) ve Mauricius (582-602) gibi Bizans imparatorları döneminde, Ermeni derebeylerinin ve yandaşlarının Trakya ve Makedonya’ya yerleştirilmesiyle atıldı. Çok geçmeden Pavlusçu Ermeniler ve başka göçmenler de bu ilk gruba katıldılar. On birinci yüzyılda, Bulgaristan’da, özelikle de Burgaz, Sofya ve ileride bir piskoposluk kurulacak olan Filibe’de (bugünkü Plovdiv) hatırı sayılır bir Ermeni mevcudiyeti ortaya çıktı. Ekseri ticaretle uğraşan Ermeniler, Burgaz, Varna ve Sofya’da koloniler kurdular. Osmanlılar 1363’ten 1393’e uzanan dönemin sonunda Bulgaristan’ın fethini tamamlayınca buradaki Ermeniler daha sonra Ermeni milletine dahil edildiler.37 On altıncı yüzyıldaki Türk-İran savaşları zarfında tarihi Ermenistan’dan gelenler oldu. Polonya Erme inlerinden, Karşı Reform’un ardından Katolik mezhebine dönmeyi reddedenler de Bulgaristan’a geldiler. Burada hüküm süren Osmanlı millet sistemi içinde farklı Hıristiyan mezheplerinin ifa edilmesine izin veriliyordu. Osmanlı’daki siyasi ve sosyoekonomik koşulların 1878’den sonra bozulması ve Bulgaristan’ın kazandığı özerklik birçok Ermeni’yi buraya çekmişti. 1881’de Bulgaristan’ın ilk nüfus sayımının yapıldığı tarihte buradaki Ermeni nüfusu 3.440 olarak belirlenmişti. 1895-96 Osmanlı topraklarında yaşanan Müslüman-Hristiyan çatışmaları ve akabinde 1915’te I. Dünya Harbi esnasında Ermenilerin göç ettirilmeleri ile daha sonra yaşanan 1922 Osmanlı-Yunan savaşları boyunca binlerce Ermeni 34 Bournoutian, a.g.e., s., 289. Bournoutian, a.g.e., s., 289. http://www.armeniadiaspora.com/population.html 36 Macaristan 2001 Resmi Nüfus Sayımı sonuçları: http://www.nepszamlalas2001.hu/ eng/volumes/24/tables/loadorm2_1.html. 2015’tarihli bir araştırmaya göre ise Macarasitan’daki Ermeni miktarı 30.000’dir. Bk<: http://www.axl.cefan.ulaval.ca/europe/ hongriegeneral.htm, Erişim tarihi 24.01.2017 37 Bournoutian, a.g.e., s., 201. 35 [368] Balkanlarda Ermeni Diasporasının Oluşumu ve Balkan Ülkelerinde Ermeniler Bulgaristan’a göç etti. Bu sayede buradaki Ermeni nüfusu hızla artarak kısa sürede 47,000’i aştı. 38 1976’da bu sayı 25,000’e geriledi. 39 Bu gerilemenin temel nedenlerinden biri 1936-1945 yılları arasında gerçekleşen Ermenistan’a geri dönüş projesi ve 1944’te Sovyet Rusya’nın Bulgaristan’ı işgal etmesi sonucu 5000 civarında Ermeninin ABD’ye göç etmesidir.40 Bulgar kaynakları ise Bulgaristan’daki Ermeni nüfusunu yıllara göre aşağıdaki gösterildiği gibi vermektedir 41 881 837 1 1 1 1 1 1 1 900 905 910 920 926 934 3 1 1 1 1 2 2 4581 4178 2919 0848 7322 3476 2001 Bulgaristan nüfus sayımına göre buradaki Ermeni cemaatinin nüfusu 10,832 olarak belirlendi. 42 2011 nüfus sayımına göre is bu sayı 6,552’dir.43 Ancak Ermeni kaynaklar bu sayıyı 30,000 olarak vermektedir. 44 Bulgaristan Ermeni cemaati 1915-1922 yılları arasında komşu Rusya ve Türkiye’den birçok göçmen aldı. Sadece Türkiye’den gelenlerin miktarı 20.000 civarındaydı. 45 Gelenleri çoğu Sofya, Filibe ve Burgaz’a yerleşti ve böylece buradaki Ermeni cemaati az da olsa bir canlanma yaşadı. Ancak bu canlanma ikinci Dünya Savaşı’yla kesintiye uğradı. Savaştan sonra, Ermenilerin sahip olduğu özel işletmelerin çoğu komünistler tarafından kapatıldı. Bulgaristan Ermenilerinden bazıları Amerika’ya giderken sayıca daha büyük bir kesim Sovyet Ermenistanı’na yerleşti. Bulgaristan Ermenileri 38 The Armenian Community In Bulgaria, http://armenians.orionbg.net/en/ Maksoudian, a.g.e. s., 73. 40 Kader Özlem, “Azınlık Hakları Bağlamında Demokratik Dönemde Bulgaristan Ermenilerinin Durumu (1989-2015)”, II. Uluslar arası Türk-Ermeni İlişkileri ve Büyük Güçler Sempozyumu 6-8 Mayıs 2015 Erzurum Bildiriler Kitabı (Ed. Tolga Başak-Mevlüt Yüksel), Erzurum, 2016, s., 1315-1316. 41 Antonina Zhelyazkova; Nadezhda Daskalova; Georgeta Nazarska; Orlin Avramov; Violeta Angelova, Racial And Ethnic Minorities, İmmigration And The Role Of Trade Unions İn Combating Discrimination And Xenophobia, İn Encouraging Participation And İn Securing Social İnclusion And Citizenship; Workpackage No.1, International Center for Minority Studies and Intercultural Relations (IMIR) Sofia, Bulgaria, September, 2003, s., 5. 42 2001 Bulgaristan Nüfus Sayımı resmi sonuçları: http://www.nsi.bg/Census/Ethnos.htm 43 2011 Bulgaristan Nüfus Sayımı resmi sonuçları: http://www.nsi.bg/census2011/PDOCS2/ Census2011final_en.pdf 44 http://www.armeniadiaspora.com/population.html 45 McCarthy, a.g.e., s., 290. 39 [369] Halil Özşavlı 1946’dan 1991’e kadar Komünist Yerevan Derneği tarafından kontrol ediliyordu. Hükümetin finanse ettiği bu dernek, aynı adla (Yerevan) bir gazete çıkarıyordu. 46 Komünizmin çöküşü Bulgaristan’daki Ermeni kolonisi için canlanma anlamına geldi. Eski Sovyetler Birliği’nden gelen Ermeni mülteciler için Rusçuk’taki Bulgar bitpazarları karlı bir girişimdi. Yeni gelenlerin de katılımıyla cemaat genişledi. Biri Filibe’de diğeri Burgaz’da olmak üzere iki yeni gazete yayın hayatına başladı. Filibe’deki Ermeni Okulu (on dokuzuncu yüzyılda açılmıştı) yeniden faaliyete geçti. Bugün Bulgaristan’da yedi Ermeni kilisesi bulunmakta olup, Ermeni ruhban yetersizliği ciddi bir mesele haline gelmiştir.47 5-) Yunanistan 1895 öncesinde bütün Yunanistan’da sadece 500 48 Ermeni yaşamaktaydı. Bunların büyük bir kısmı Selanik’te ikamet ediyordu. Aslen Muşlu olan bu Ermeniler, 1872’de, Selanik’i İstanbul’a bağlayacak demiryolu inşaatında ve diğer projelerde çalıştırılmak üzere Almanlar tarafında tutulmuşlar ve geri dönmemişlerdir. 49 Topluluk Taşnak ve Hınçakların faaliyetleri sonucu 1985-1896 yıllarında Anadolu’da yaşanan Müslüman – Ermeni çatışmaları dolayısıyla göç edenlerle biraz daha büyüdü. Bu dönemde gelenler I. Balkan Savaşı’nda Türklere karşı Yunanlılara katıldı. Yunanistan’a gelen en büyük Ermeni topluluğu, Hıristiyanların 1922’de İzmir’in Yunan işgalinden kurtarılmasının ardından buraya göç edenlerdi. Yarım milyon Rum mültecinin peşinden gelen, 17.000’i yetim yaklaşık 120.000 Ermeni, artık Yunanistan’daydı. 50 Ne var ki, ülkenin ekonomik koşulları iyi değildi. 1924 yılında Yunanistan hükümeti Türkiye’den gelen Rum mültecilere yer açmak gerekçesiyle 50.000 Ermeni mülteciden ülkeyi terk etmesini istedi. Aynı dönemde burada bulunan American Near East Relief’e bağlı yetimhanelerde beş bin civarında Ermeni yetim de bulunuyordu. Yunan hükümeti bunlarda da 46 Ermenice kaynaklar 1884-1980 yılları arasında Bulgaristan’ın çeşitli şehirlerinde yayımlanmış 80 Ermenice süreli yayının ismini vermektedir. Bkz: M. A. Babloyan, Հ այ Պար բ ե ր ակ ան Մամո ւ լ ը ; մատե նագի տակ ան Հ ամահ ավաք Ցո ւ ց ակ (Hay Barperagan Mamulı, Madenakıdagan Hamahavak Tsutsag; Ermeni Süreli Yayınları; Bibliyografik Toplu Liste), Erivan, 1986, s., 354-355. 47 Bournoutian, a.g.e., s., 290. 48 Başka bir kaynakta bu rakam 150 olarak verilmiştir. http://arevik.wordpress.com /2010/06/27/greek-armenian-community-the-struggle-continues/ 49 Bournoutian, a.g.e., s., 292. 50 L.N. C. 237. 1924. XIII [370] Balkanlarda Ermeni Diasporasının Oluşumu ve Balkan Ülkelerinde Ermeniler ülkeyi terk etmesi istiyordu. Milletler Cemiyeti’nin girişimleriyle Yunanistan’daki Ermeni mültecilerin çoğu Sovyet Ermenistanı’na taşındı. 51 Ermenilerin birçoğu kalmak istemiyordu. 1924’te 100.000 kadarı başka ülkelere gitmek üzere ayrıldı. Kalan 60.000 parçalanmış hayatlarını yeniden kurmaya henüz başlamıştı ki Almanya Yunanistan’ı işgal etti. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra binlercesi Ermenistan, Kuzey Amerika, Avustralya ve Avrupa’ya gitti. 52 Yunanistan’da kalanların sayısı 10.000’e düşmüştü. Gitmeyenler, küçük fakat eğitimli ve varlıklı bir cemaat haline geldiler. Komünizmin çöküşüyle beraber Rusya, Ermenistan, Gürcistan ve daha başka eski Sovyet ülkelerinden Ermeniler bir kere daha Yunanistan’a göç ettiler. Bournoutian’a göre bügün Yunanistan’daki Ermeni nüfusu 25.000’den fazladır. Ancak Yunanistan’ın 2001 Nüfus sayımına göre ülkede bulunan Ermeni sayısı 7742’dir. 53 Çoğunluğu Atina’da yaşayan Ermenilere ait (biri Ermeni Protestan kilisesi olmak üzere) kiliseler ve dernekler bulunmaktadır. Yunanistan’la Ermenistan Cumhuriyeti arasındaki sorunsuz devam eden diplomatik ilişkiler cemaatin Soykırım’ı anmasını ve Yunanistan siyasetinde daha aktif bir rol oynamasını mümkün kılmaktadır. Ermenice kaynaklar 1891-1980 yılları arasında Yunanistan’ın çeşitli şehirlerinde yayımlanmış 68 farklı Ermenice süreli yayının ismini vermektedir.54 6-) Romanya Romanya cemaati, on dördüncü yüzyılda, aşağı Volga’dan Moldavya, Eflak ve Bukovina’ya göçlerin sonucunda oluştu. Daha sonra bu göç dalgası 1330’larda Kırım’a doğru devam etti. 55 Burada da kiliseler inşa edildi; hatta Moldavya’da bir piskoposluk tesis edildi. İstanbul (1453) ve Kefe’nin (1475) Osmanlılar tarafından fethedilmesi üzerine Romanya topraklarına gelen Ermeniler olmuştu. Bukovina ve Moldavya’daki Ermeniler, Polonya, Osmanlı, Rus ve Avusturya-Maceristan imparatorluklarının istilalarına dayanmak zorunda kaldılar. 1654’te dini zulümler ve ekonomik güçlükler bazılarını Transilvanya’ya gitmeye mecbur etti. Eflak’taki Ermenilerin 51 The New York Times, 26 Temmuz 1924. Bournoutian, a.g.e., s., 292. 53 Hellenic Statistical Authority: http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/ A1602/ Other/A1602_SAM03_TB_DC_00_2001_09_F_EN.xls 54 Babloyan, a.g.e., s., 359-360 55 Maksoudian, a.g.e. s., 73. 52 [371] Halil Özşavlı durumu daha iyiydi. Osmanlılar ile kuzey Avrupa arasındaki ticarete yoğunlaşmışlar, on yedinci yüzyıl başında Bükreş’te bir de kilise kurmuşlardı. Ermeniler bir yandan dillerini ve dinlerini korumayı, bir yandan da Romanya’nın siyasi ve kültürel yaşantısına katılmayı başardılar.56 Edirne Antlaşması (1829) Besarabya’yı Ruslara bırakıyordu. Buradaki Ermeniler Rusya’daki nüfuslu Ermeni cemaatiyle temas halindeydi. Kendi piskoposluklarını elde etmekte gecikmediler. Romanya’nın başka yerlerindeki Ermeniler de, bu Tuna prensliklerinin valileri tarafından yürütülen çeşitli reformları yararını gördüler. Bulgaristan’ın aksine Romanya, Rusya tarafından destekleniyordu; nitekim on dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında özerklik elde etti. Ermeni kiliseleri ve manastırları gelişti; okullar kuruldu; çok sayıda gazete ve dergi yayınlanmaya başladı. Romanya’daki Ermeniler Bulgaristan’dakilerden daha zengindi. Siyasi ve kültürel hayata katılmaktan geri durmuyorlardı. 57 Romanya Ermeni cemaati 1915-1922 arasındaki yıllar boyunca Türkiye’den gelen göçmen dalgasıyla canlandı. Bunlar Bükreş, Köstence, Suceava, Bacau, Gherla, Piteşti, Tulcea ve Botaşani’ye yerleştiler. Bournoutian bu yıllardan sonra buradaki Ermeni cemaati nüfusunu 60.000 kişi bulduğunu iddia etse de Romence kaynaklar 1930 yılındaki Romanya Ermeni nüfusu 15,544 olarak vermektedir. 58 Ayrıca Romanya Ermenilerinin hazırlamış olduğu bir internet sitesinde 1940 Romanya Ermeni nüfusu 40,000 olarak belirtilmiştir.59 Romanya Ermenilerinin bazıları Bulgaristan, Yunanistan, Suriye, Mısır ve Lübnan’daki soydaşları gibi 1946’da Ermenistan’a gittiler. Birçokları da 1947’de komünist rejimin kurulmasını takiben ABD’ye yerleştiler. Kamulaştırma politikası Ermenilere ait birçok özel işletmenin elden çıkmasına neden oldu. Zengin Ermeni sanayicilerin çoğu her şeyini kaybetti. Ermeni kaynaklar halihazırda Romanya Ermenilerinin sayısını 4.000 olarak vermekte ve bugün Romanya Meclisine temsilci gönderdiklerini iddia etmektedir. 60 56 Bournoutian, a.g.e., s., 201. Bournoutian, a.g.e., s., 201. 58 http://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_Romania#Ethnic_groups 59 http://www.personal.ceu.hu/students/02/Leon_Stacescu/rh.htm 60 Bournoutian, a.g.e., s., 290. Romanya Ermeni hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz: Armenians İn Romania; http://www.personal.ceu.hu/students/02/Leon_Stacescu/rh.htm. Ermeni Diasporası bu rakamı 3000 olarak vermektedir. http://www.armeniadiaspora. com/population.html 57 [372] Balkanlarda Ermeni Diasporasının Oluşumu ve Balkan Ülkelerinde Ermeniler Ancak Romanya İstatistik Enstitüsünün yayınladığı 2002 Romanya nüfus sayımına göre bu rakam 1,78061, 2011 nüfus sayımında ise buradaki Ermeni miktarı net olarak belirtilmemiştir. 62 Ermenice kaynaklar 1895-1980 yılları arasında Romanya’nın çeşitli şehirlerinde yayımlanmış 47 farklı Ermenice süreli yayının ismini vermektedir.63 Sonuç Balkanlardaki Ermeni diasporasının oluşumu 5. Yüzyıla kadar eskiye gitse de burada kalıcı ve belirli bir nüfus sahip Ermeni cemaatleri ancak 19. Yüzyılın ikinci yarısından sonra oluşmaya başladı. II. Abdülhamid döneminde Anadolu’da yaşanan Müslüman-Ermeni çatışmaları sonrasında Anadolu’dan Balkan topraklarına bir Ermeni göçü olsa da günümüzde Balkan ülkelerindeki Ermeni cemaatlerinin ataları sayılacak Ermeniler Anadolu’nun ve İzmir’in 1921 ve 1922 döneminde düşman işgalinden kurtarılmasından sonra bu Balkan topraklarına göç etti. Ancak hem Milletler Cemiyeti’nin başlattığı Sovyet Ermenistanı’na geri dönüş projesi hem de II. Dünya Savaşı’ndan ötürü Balkan ülkelerindeki Ermeni cemaatlerinden gözle görülür bir azalma yaşandı. Bu ülkelerdeki Ermeniler ya ABD’ye ya da Ermenistan’a göç etti. Geriye kalan Ermenilerse kurdukları kilise, okul, vakıf ve dernekler ve yayımladıkları süreli yayınlar sayesinde varlıklarını asimilasyona çok da maruz kalmadan devam ettirdiler. KAYNAKÇA Arşivler İngiliz Dışişleri Bakanlığı Arşivi (FO) FO 608/79, Dosya No: 342/1/9, Evrak No: 14743, Milletler Cemiyeti Cenevre Arşivleri (L.N) L. N. C.1 M.1. 1921. VII; L. N. C.430. M. 309. 1921. VII; 61 Populaţia După Etnie: http://www.insse.ro/cms/files/rpl2002rezgen1/14.pdf 2011 Nüfus Sayımını bulduk ancak burada Ermenilerle ilgili nüfus miktarı 20,000 kişiye tekabül eden “Diğerleri” başlığı altında Bulgar, Sırp, Slovak, İbrani, Çek, Ruthen, Ermeni, Leh, Yunan, Hırvat, İtalyan, Arnavut ve Makedonlarla birlikte verilmiştir. Bkz: http://www.recensamantromania.ro/wpcontent/uploads/2012/02/Comunicat_DATE_PROVIZORII_RPL_2011.pdf 63 Babloyan, a.g.e., s., 361-362 62 [373] Halil Özşavlı L. N. C.430. M. 309. 1921. VII. L. N. A. 89. 1922. XIII; L. N. C. 291. 1924. VIII; L.N. C. 237. 1924. XIII Amerikan Ulusal Arşivi (NARA) NARA, Record Group 59, No: 867.00/1076 Makaleler -Hovhannisian Richard G., The Ebb and Flow of The Armenian Minortiy in The Arap Middle East, The Middle East Journal, say., 28, n., 1, Kı, 1974, s., 19 vd. - Özlem Kader, “Azınlık Hakları Bağlamında Demokratik Dönemde Bulgaristan Ermenilerinin Durumu (1989-2015)”, II. Uluslar arası TürkErmeni İlişkileri ve Büyük Güçler Sempozyumu 6-8 Mayıs 2015 Erzurum Bildiriler Kitabı (Ed. Tolga Başak-Mevlüt Yüksel), Erzurum, 2016. - Özşavlı Halil, “Ermeni Diasporasının Yapısı ve Ortadoğu’daki Ermeni Diasporaları”, Yeni Türkiye Dergisi, say., 64, (Ermeni Meselesi Özel Sayısı V), Eylül-Aralık, 2014, s., 3555-3578. - Özşavlı Halil, “Ermenice Kaynak ve Hatıratlar Işığında Ermeni Lejyonu Ve Ermeni Gönüllü Hareketi”, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Türk–Ermeni İlişkilerinin Bölgesel Politikalara Etkisi Uluslararası Sempozyumu, Bitlis , 12-14 Mayıs 2016 (Yayında) - Özşavlı Halil, “I. Dünya Savaşı Sonrası Türkiye Dışına Ermeni Göçleri 1918-1930”, Türk Tarih Kurumu Uluslararası I. Dünya Savaşı Sempozyumu, İzmir, 12-15 Kasım 2015, Yayında) Gazeteler The New York Times 26 Temmuz 1924. Հայաստանի Կոչնակ (Ermenice; Hayasdani Goçnag: Ermenistan’ın Çağrısı) 23 Haziran 1923. [374] Balkanlarda Ermeni Diasporasının Oluşumu ve Balkan Ülkelerinde Ermeniler İnceleme Eserler Babloyan M. A., Հայ Պարբերական Մամուլը; մատենագիտական Համահավաք Ցուցակ (Hay Barperagan Mamulı, Madenakıdagan Hamahavak Tsutsag; Ermeni Süreli Yayınları; Bibliyografik Toplu Liste), Erivan, 1986. - Basmacyan Garabet, Ermeni Modern Tarihi ve Ermeni Sürgünleri (1375-19169, çev. Mehmet Baytimur, Peri Yay., İstanbul, 2011, s., 50. - Bona Gabor, The Armenian heroes of the Hungarian war of independence in 1848-49, Budapest, 1996. - Bournoutian George A., Ermeni Tarihi, Ermenilerin Tarihine Kısa Bir Bakış, çev., Ender Abadoğlu-Ohannes Kılıçdağı, Aras yay., İstanbul, 2011. - Eckhart Ferenc, Macaristan Tarihi, çev., İbrahim Kafesoğlu, TTK Yay. Ankara, 1949. - Hévizi Józsa, Thomas J. DeKornfeld, Helen Hiltabidle, Helen Dilworth DeKornfeld, Autonomies in Hungary and Europe, Cornivus Society Press, USA, 2004. - Maksoudian Krikor, Armenian Communities in Eastern Europe, in The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. Ed., Richard Hovannisian, St. Martin's Press, New York, 1997. - McCarthy Justin, Kafkasya’ya ve Sovyetler Birliği’ne giden Ermeni miktarını 500.000 olarak tahmin etmektedir, bkz: Justin McCarthy, Population History of the Middle East and Balkans, The Isıs Press, İstanbul, 2002. - Miller Frederic P.; Agnes F. Vandome; John McBrewster (Ed.), Armenian National Awakening, 2009. - Namal Yücel, Macaristan ve Ermeni Meselesi (1878-1920), Truva yay., İstanbul, 2010. - Panossian Razmik, The Armenians; Fromkings and Priests to Merchants and Commissars, Columbia University press, New York, 2006. - Zhelyazkova Antonina; Daskalova Nadezhda; Nazarska Georgeta; Avramov Orlin; Angelova Violeta, Racial And Ethnic Minorities, İmmigration And The Role Of Trade Unions İn Combating Discrimination And Xenophobia, İn Encouraging Participation And İn Securing Social İnclusion And Citizenship; Workpackage No.1, [375] Halil Özşavlı International Center for Minority Studies and Intercultural Relations (IMIR) Sofia, Bulgaria, September, 2003. İnternet Kaynakları http://www.armenica.org/cgibin/armenica.cgi?=1=1=172=31==1=3=A, erişim tarihi: 11.201.2017. http://en.wikipedia.org/wiki/Armenians_in_Poland http://www.armeniadiaspora.com/population.html http://liveweb.archive.org/http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUB L_nsp2002_tabl2.xls http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_rs_rocznik_demograficz ny_2011.pdf http://2001.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/nationality/ http://www.armeniadiaspora.com/population.html http://www.nepszamlalas2001.hu/eng/volumes/24/tables/loadorm2_1.ht ml. 2015’tarihli bir araştırmaya göre ise http://www.axl.cefan.ulaval.ca /europe/hongriegeneral.htm, Erişim tarihi 24.01.2017 http://armenians.orionbg.net/en/ http://www.nsi.bg/Census/Ethnos.htm http://www.nsi.bg/census2011/PDOCS2/Census2011final_en.pdf http://www.armeniadiaspora.com/population.html http://arevik.wordpress.com/2010/06/27/greek-armenian-communitythe-struggle-continues/ http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/A1602/ Other/A1602_SAM03_TB_DC_00_2001_09_F_EN.xls http://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_Romania#Ethnic_grous http://www.personal.ceu.hu/students/02/Leon_Stacescu/rh.htm http://www.personal.ceu.hu/students/02/Leon_Stacescu/rh.htm http://www.insse.ro/cms/files/rpl2002rezgen1/14.pdf http://www.recensamantromania.ro/wpcontent/uploads/2012/02/Comunicat_DATE_PROVIZORII_RPL_2011.pdf [376]
