http://www.GLQVL]HNLWDSFRQU İÇİNDEKİLER Sunuş I

http://www.GLQVL]HNLWDSFRQU
İÇİNDEKİLER
Sunuş
I-"ALLAH"ADININARAPÇAOLUPOLMADIĞI
KONUSUNDAKİGÖRÜŞLER
A-"Allah"AdınınBaşkaDillerdenArapçayaGeçtiği
YolundakiGörüş
B-"Allah"AdınınArapçaOlduğuYolundakiGörüş
1."Allah",BirTürevmi(Müştak)ÖzelAdmı?
a)"Allah"Sözcüğünün,Tanrı'yaÖzelAdOlduğunuSavunanlarınGörüşü
b)"AllahBelirliAnlamıOlanBirSözcüktenTüremişBirTürevdir"Görüşü
2."Allah"SözcüğününKökeniveAnlamı
II-"ALLAH"A"TANRI"DENİRMİ?
A-"Allah"a"Tanrı"DenemeyeceğiniİleriSürenlerinGörüşü
1."Allah"ınÖzelAdOlarakGörülmesi
2."Allah"ınÇoğulununOlmasınaKarşılık"Tanrı'nınveÖtekilerinÇoğullarınınBulunması3.Başka
Tanrılara"Allah"denmiyor;"Tanrı"DeniyorOlması
4."Allah"ve"İsm-iAzam"
B-"Allah"a"Tanrı"DenebileceğiveKanıtları
l."Allah"a"Tanrı"DenebileceğininAyetveHadislerdenKanıtları
2."Tanrı"Sözcüğünün,TekTanrı'yainananlarÇevresindeTaşıdığıÖzelAnlamı
3.İslam'ıÇokİyiBilenlerKesimindede"Allah"AdıYerineTanrıDenegelmişOlması
a)Tefsirlerde"Tanrı"
b)DinbilirlerinFetvaları
c)EskiSözlüklerde"Tanrı"
III-İSLAMÖNCESİ(ELCAHİLİYE)ARAPLARINDA"ALLAH"
A-EskiArapDilinde
B-EskiAraplarıninançlarında"Allah"
IV-KUR'ANVEHADİSLERDE"ALLAH"
A-"Allah"ın"Kendi"si("ZAT"ı)
1."Allah"Kur'an'da"Kendi"niNasılAnlatıyor?
2.PeygamberAllah'ınKendisiniNasılAnlatıyor.
B-Allah'ın"sıfat"ları
V-İSLAM"KELÂM"INDA"ALLAH"
A-Allah'ınVarlığıNasılKanıtlanabilir?
1."Sonradanlık"("Hudus")Yolu
2.Olabilirlik-Olmayabilirlik(iman)Yolu
3.BaşkaYollar
B-Allah'ınKendisiniOlduğuGibi(Künhünü)BilipKavramak
Mümkünmü?
C-Allah'ınSıfatlarıÜstüneTartışmalar
1.Allah'ınZatiSıfatları
a)SelbiSıfatlan
b)SubutiSıfatları
2.Allah'ın"FiiliSıfatlar"ı
VI-ALLAH-EVREN,ALLAH-İNSANVETOPLUMİLİŞKİLERİ
A-Allah-Evrenİlişkisi
1.AllahEvreniNasılYönetir?
2.Allah'ınEvreniGörüpGözetmesi,Koruması
B-Allah-insanilişkisi
ÖZET
SUNUŞ
Toplumudeğiştirmekisteyenherkes,ilkönceyaşadığıtoplumuneskiyen,çürüyenhakimkültürüve
ideolojisiylekarşıkarşıyagelir.Bu,biranlamdayaşadığıtoplumlakarşıkarşıyagelmektir.Tarihteki
bütünbüyükdönüşümlerinhepsi,sontahlilde,toplumunkendisinindeğişmesidir.
1920'lerdensonramateryalistfelsefeyedoğruatılımınbaşınıTürkdevrimiçekiyordu.İdeolojik
alandaOrtaçağ'dançıkıştaKemalistdevriminönemlibiretkisioldu.Osmanlıilesiyasaldüzlemde
hesaplaşanKe-malistler,dahasonrafelsefialandaidealizmlehesaplaşmayıyaşadılar.Atatürkve
arkadaşları,1930'larıneşiğinde,"Allahmıinsanıyarattı,yoksainsanmıAllah'ı"sorusunu
kendilerinesormuşlarvenetbiryanıtvermişlerdir.Butüryanıtları,gizlitoplantılarda,sofralarda
değil,okulkitaplarınınsayfalarınayazarakyapmışlardır.Dinkonusundakitavırlarınımeclis
kürsüsündendeilanetmektençekinmemişlerdir.
1960'lardansonraTürkiye'yiyönetenler,askeriyetkililerdeiçindeolmaküzere,diniideolojiyi
yükselendemokrasihareketinekarşıbirdalgakıranolarakbenimsediler.1980'leregelindiğinde
Türkiye'dedinbirleştiricibirroloynar,dinlazımdır'biçimindebirsaptamayaptılar.Büyük
burjuvazininvedevletinmerkezigüçlerininideolojisiİslamolmamasınarağmen,binyıllıkkökleri
olanolanİslamiideolojiyigenişhalkkitlelerininönünebirbarikatolarakyerleştirdilerveideolojik
hegemonyaaracıolarakkullandılar.Burjuvazi,ümmettenmilletegeçişinmücadelesiniverenTürk
devriminiönceyanyoldabırakmış,dahasonradabutavrıylaTürkdevrimininkazanımlarınıortadan
kaldırmayayönelmiştir.Ortaçağideolojisininbüyükdarbeleryemesisonuculaikvemodern
kuşaklarınyetiştiği,farklıdinvemezheplerdeninsanlarınyaşadığıbirülkededinnasılbirleştirici
olabilir?
1950'lerdensonraTürkdevrimininsönüşegeçmesiylebirliktetoplumunmateryalisteğitimide
aşınmayauğradı.1960sonrasındaisedevletdışındamateryalizmikitlelereyayanodaklaroluşmaya
başladı.Bilimselsosyalizmdenesinlenenbuideolojik-kültürelçaba,burjuvamateryalizminikitlesel
olarakaşmayönündebirbaşlangıcıdaifadeediyordu.ArlıkgençkuşaklarmateryalizmiMarks,
Engels,LeninveMao'dan
öğreniyorlardı.
Batı,burjuvademokratikdevrimleröncesindebüyükbiraydınlanmaçağıyaşadı.Bizimtarihimizde
ise,BeşirFuatgibibirkaçdüşünürdışındaböylebirçabayok.Burjuvazinindemokratikatılımı,
ülkemizdeheralandaolduğugibi,kültürelalandadacılızkaldı.Türkiye'nindemokratikdevrimini
tamamlamasıveinsanzihnininzincirlerindenkurtularaközgürleşmesiveaydınlanmasınaönderlik,
dahamodernvesiyasalakımolansosyalizminomuzlarınakalmıştır.1960sonrasımarksistlerimizin
materyalizmintutarlıveçağdaş
temsilcileriolmasıgerekirken,materyalizminulusalplandakikökleriniortayaçıkaramamışlardır.
Diyalektikmateryalizm,ulusalplandaburjuvazininmateryalizminiincelemediğiiçinonunla
hesaplaşmadılarvetarihiyerineoturtamadılar.
1980sonrasıSaçakve2000'eDoğrudergileridiniideolojiyekarşınetitirazlaryöneltti.Dininbir
ortaçağ
ideolojisiolarakbilimlevemoderntoplumunihtiyaçlarıylabağdaşmadığınıortayakoydu.Bunu
yaparken,burjuvamateryalizminulusalplandakikökleriniortayaçıkarmaklayetinmeyip,bizzat
İslam'ıntemelkaynaklarınıelealarakbirideolojikmücadeleyürüttü.Sorunukültürelveideolojik
düzlemdeelealdı.TuranDursun,dinalemine,safsataya,hurafeyekarşıbudergilerdekalemiyle
savaştı.Rahatyaşamakuğrunagerçeğimezaragötürmedi.Biraydınlanmanolarakmarksistlerle
birleşti.
Bugün,ideolojikolarakdinesarılanlar,İslamadayanarakyenileşmeyekarşıbarikatinşaedenler,
ideolojininsiyasetalanınayayılmasınışiddetyoluylaezmeyeyönelmektedirler.Diğertaraftan,İslami
ideolojiningerçeksahipleriideolojininsiyasetalanınayayılmasınıisleyendiniçevrelerdesorunu
şiddetyoluylaçözmeyeyöneldiler.Önceradyolarında,dergilerindetehditettiler.Dahasonraöldürme
eylemlerinebaşladılar.Bukitabınyazanöldürüldü.Öldürülüncedinkurtuldumu?İdeolojiksorunlar,
ideolojidışıaraçlarla,şiddetvecezayladeğil,demokratikbirortamdaveideolojikmücadeleyle
çözülmelidir.
Modern-demokratiktoplumunkurulmasınınvedemokratikdevrimintamamlanmasınıntaşıyıcıları
düşüncevevicdanözgürlüğündenyanadırlar.Hiçkimseyedüşüncesi,diniinancı,ibadetiyüzünden
baskıyapılamaz.
Yapılmasıgereken,katılmadığımızdüşüncelerekarşıideolojikmücadeleyürütmekvetoplumu
aydınlatmaktır.Bizbiliyoruzki,metafizikiman,hayatınkendisine,bilimseldüşünceyekarşı
koyamaz.
İdeolojikmücadeledenkorkanvekaçanlarisekendilerinehizmetedecekcanilerarayacaklardır.
Bunlaradatoplumhakettikleriyanıtıverecektir.
Elinizdekikitap,TuranDursun'unuzunyıllarüzerindeçalıştığı14ciltlikKur'anAnsiklopedisi'nin
"ALLAH"
maddesidir.İslamöncesivesonrasıkaynaklarıntaranmasıylahazırlananbumaddediniideolojiye
karşıyürütülenideolojikmücadeledetemelbirkaynakolmasıdüşüncesiyleAnsiklopedininyayınını
beklemedenvemetninorijinalindehiçbirdeğişiklikyapmadanokuyucularımızasunuyoruz.
KaynakYayınları
"ALLAH"
(Tefsirlerden:)"GerçekMa'bûd","EnYüceveMukaddesvarlığın,başkasınınortakolamayacağıözel
adı."
"Tanrısalniteliklerin,tümünükendindebulunduran,varlığıkendindenolan,TekGerçekvarlığın,Tek
Tanrı'nınadı."
Anlamı:Göklerin,yerinVebuikisininarasındabulunanlarınTanrısı'dır.(Rabb).ÖyleyseO'nakulluk
et.VeO'naolanibadettekesintiyapma,O'nabir"adaş"("semiyy")bilirmisin?(MeryemSuresi,ayet:
65.)
Açıklama:"Allah"adınınözeladolduğunavebuaddabaşkalarınınortakolamayacağınakanıtolarak
gösterilenlerarasındabuayetdebulunmakta.(Aşağıyabkz.)
I
"ALLAH"ADININARAPÇAOLUPOLMADIĞI
KONUSUNDAKİGÖRÜŞLER
A-"AllahadınınbaşkadillerdenArapçayageçtiğiyolundakigörüş
Kimilerinegöre,"Allah",Arapçadeğildir."İbranca"yada"Süryanca"dır.(Bkz.Razi,e't-Tefsiru'1Kebir,c.l.
s.163.)
İslamAnsiklopedisi'nde"Allah"ınsözcükolarakaslının"Aramice"ve"Alaha"olduğunusöyleyenler
bulunduğuyazılı.(Bkz."Allah"maddesi.)
"Süryanca","Aramca"nınbirdalıolarakkabuledilir.SüryanitarihiniyazanAzizGünelde"Allah"ın
Süryancaolduğunuyazıyor.(Günel'inyazdığınagöre,"Allah"ınsözcükolarakaslı,Süryanca'daki
"Aloho"dur.(Bkz.AzizGünel,TürkSüryanilerTarihi,Diyarbakır,1970,s.46)
Tevrat'ınİbranca'sındada"Allah"adının"Elah"(tekil)ve"Elahim"(çoğul)olarakyeraldığı
görülmekte.
Ancak"Elahim"çoğulkentekilanlamında,yaniTekAllahkarşılığındakullanılmakta.Yahudiliğin
ikincikurucususayılanünlüYahudidüşünürMusaİbnMeymun(1135-1205)da,böyleyerverip
kullanmakta.
(Örneğinbkz.İbnMeymun'unünlükitabı:"Delaletü'l-Hairin",yay.HüseyinAtay,s.27,not:258,s.29,
not:294,296.)
"Allah"ınve"ilah"ın,tümSamidillerindeyeralanve"tanrı","baştanrı"anlamıverilen"El"yada"il"
ilişkiliolduğuilerisürülür.Taberi'nin"Camiu'l-BeyanFiTefsiri'l-Kur'an"adlıünlütefsirindede
belirtildiğigibibirçokislambüyüğününgörüşünegöre,Cebrail'de,Mikail'de,İsrafil'de,Azrail'de...
bulunan"il(yadael)"
"Tanrı(Allah)"anlamınagelmektedir."Cebr","kul"demekolan"abd";"Mika"da"kul-cuk(küçük
kul)"
demekolan"ubeyd"anlamındadır.Onuniçin"Cebrail"Tanrı'nınkulu"demekolan"Abdullah";
"Mikail"de
"Tanrı'nınkulcuğu"demekolan"Ubeydullah"ileeşanlamlıdır.Bugörüşteolanlarınadlanarasında,
İbnAbbas,AbdullahİbnHars,İkrime,AliİbnHuseyngibiadlarındabulunduğugörülmekte.Dahası:
Ebubekir'inde(Halife),"İl"i"Allah"anlamındakullanmakta."YalancıPeygamberMüseyli-me"nin
yandaşlarına:"-Yazıksizenasılbirinancakapılıyorsunuz!Tanrı'yaantiçereksöylerimki
'Tanrı'dandır'diyeilerisürülenbusözler'İL'den(yaniAllah'tan)gelmedeğildir..."dediği
aktarılmakta,"il"inibrancaolduğuilerisürülüyor.AbdullahİbnHarsbugörüşteolanlardan.(Tüm
bunlariçinbkz.Taberi,tefsir,c.l,s.346-347.)FahruddinRazi'nintefsirinden(Arapçasından
Türkçe'yeolduğugibiaktarılmıştır):
"-Kimilerinegöre,CİBRİL'inanlamı'ABDULLAH'dır.Çünkü'CİBR','abd';'İL'de'ALLAH'demektir.
Mikailde'Abdullah'demektir.İbnAbbasveilimehlindenbirtopluluğungörüşüdebudur.Bununla
birlikteEbuAlie's-Sûsi'yegörebugörüşikinedenledoğrudeğildir:Birincisi:Allah'ınadlan
arasında'İL'diyebiradbulunmamakta.İkincisi:EğerCebrailveMikail'deki"İL","Allah"anlamına
gelseydisözcüğünsonu'mecrur'
(esre)olurdu."(Bkz.Razi,c.3,s.196.)Razi'nintefsirinde,aynısayfada,EbuAli'yecevapverildiği
görülüyor:
"-'Cibr've'İL'ArapçaolsalardıEbuAlie's-sûsi'nindediğidoğruolabilirdi.Amabunlar(Cibrveİl)İ
branca'dırlar.İbrancadilindeyse,adtamlaması(izafet),adınrneksur(esre)olmasınıgerektirmez."
(Bkz.
Aynısayfa,not:l.)
CelaluddinSüyûtide,elİtkanFiUlûmi'l-Kur'anadlıvetemelkaynaklardanolankitabında,"Kur'an
Arapçaolmayansözcükler"eayırdığıbölümde,"İl"sözcüğüiçinİbnCinni'nin:"-Nabatça'daAllah'ın
adıdır."
dediğiniaktarıyor.
Yukarıdaverilenbilgileregöre,"Allah"adıylaçeşitli"Sami"toplumlarınındillerinde"Allah"
anlamındayeralan"Alaha","Elah","Ela-him(yadaElohim),""Aloho"ve"İl(yadaEl)"sözcükleri
çokyakındanilişkilidir.
Dahası,yukarıdaaçıklamaveyorumlaragöretümününköküaynıdır.Vebuaçıklamalarabu
yorumlaragöre,
"Allahsözcükolarak,Arapçaolmayanbirköktengelmektedir."denebilir.Dahası,bunu,kesinbir
yargıolarakilerisürenlervardır.
Eski"yazıt"lar,yazıtlardansağlananbilgilernediyoracaba?Tarihöncesindede"Allah"sözcüğü,ya
daaynıanlamdaveaynıköktenolduğuilerisürülenötekisözcüklervarmıydı?
MuhammedAbdulmuidHan'ınkitabındanilgilibirbölümünbirparçasınıArapça'sındandilimize
olduğugibiçevirelim:
"-Devidsonbir'makale'sindesöylerder:'-Herhalde,EL,ELAHİM,SHADDAİveYEHWEHadlan,
tarihöncesindedekullanılıyordu.Kapalıvebilinmeyenanlamlarda..'İlerisürüldüğünegöre:(İl),bir
çokyazıttabulunmuştur.Bilginler,'VEHEBÜ'L-EL(Tanrıarmağanı)','AB-DUL'-EL(Tanrıkulu),
'ZEYDULLAH
(Tanrı'nınZeyd'i)ve'ABDULLAH(TANRI'NINKULU)'adlarına,'SafaYazıtları'ndarastlamışlardır.
Nabatçayazıtlarda,ALLAHyadaHALLAHadlan,özeladgibiyeralmamakta,heryerdeput
adlarındanbiriylegeçmekte.YalnızcaSafayazıtlarındaALLAHtekbaşınayeralmışbulunmakta.
Wellhausen-diyorki:
-HerhaldeAraplar,tıpkıNabatlargibi,putlanndanherbirineALLAHlakabınıveriyorlardı.
BaşlangıçtalakapolarakkullanılanAllahsözcüğü,sonraları,EnBüyükTanrı'nınadıoluvermiştir.'
Kimiincelemecilerde,Allahsözcüğünün,şiddetvegüçanlamınıiçerenbirİbrancasözcükten
geldiğiniilerisürerler.Elah,Elahimbiçimindeçoğulolur.Arapdüzyazısında,İLAH,'Elİlahu'l-Ezeli
(EzeldevarolanTanrı);'Elİlahu-1Muteal(YüceTanrı)'gibiniteliklerlenitelenmişolarakgeçer.
AmaPeygamberlerinveşairlerinsözlerindeÖZELAD
OLARAKkullanılır.Aramcadilinde,'Elah'bulunmaktadır.Arapça'dada'İlah'vardır.Arapça'daherf-i
tarifle
'Elİlah'yada'Allah'biçiminialır."(MuhammedAbdulmuidHan,ElEsatiru'l-Arabiyyetu
Kable'l,İslam,Kahire,1937,s.135.)
B-"ALLAH"adınınArapçaolduğuyolundakigörüş
"Allah"sözcüğününArapçaolduğunusavunanlarınçoğunluktaoldüğüsöylenebilir.Ancak,"müştak"
mıdır,değilmidir;tartışmasıvar.Yanibirbaşkasözcüktentüremişbirtürev,taşıdığıanlamagöre
kullanılanbirsözcükmü,yoksayalnızcaAli,Veligibibirözeladmı?
1-"ALLAH",birtürevmi(müştak),özeladmı?
a)"ALLAH"sözcüğünün,Tanrı'yaözeladolduğunusavunanlarıngörüşü:
FahruddinRazişöyleder:
"-Bizimseçipbenimsediğimizgörüşodurki,busözcük(ALLAH),YüceTanrı'nınözeladıdır.Ve
kesinlikle,
'müştak'(türev)değildir.HalilveSibeveyh'ingörüşüdebudur.Usulcülerin(islamhukuk
felsefecilerinin)vefakihleringörüşleridebudur."(E't-Tefsiru'1-Kebir,c.l.s.156)
Razi,ArapdiliveedebiyatçılarınınenbaşustalarındansayılanünlüdilbilimciHalil'in(ölm.786).
"Allah"
sözcüğünün"türev"(müştak)olmadığıyolundakigörüşübenimsediğiniyazıyorsadaİbnü'l-Cevzi,
Halil'denikigörüşaktarıldığınıyazar.Birinci"rivayet"egöre,Halil,"Allah"sözcüğünün"türev"
olmadığını,ikincirivayetegöreyse"türev"olduğunubenimsemiştir.(Bkz.Zadü'l-MesirFiilmi'tTefsir,c.l,s.8)
"Allah"ınTanrı'nın"özelad"ıolduğunusavunanlarınkanıtlanınaktarırken,Razi,üçkanıtsıralıyor:
Birincikanıt:"Allah",başkabirsözcüktentüremişbir"türev"(müştak)olsa,anlamınıniçine
başkalarınındakatılacağıdüşünülebilir."Allah"deyincebirçoklarıkapsamıiçinegirebilir.Ozaman
da,"Allah'tanbaşkaTanrıyoktur"demekolan"Lailaheillallah"gerçekanlamıyla'Tanrıbirliği"ni
anlatamaz.
İkincikanıt:Birkimseanlatılmak,tanıtılmakistendiğinde,önceokimseninözeladısöylenir,sonra
daniteliklerisıralanır."Zeyd,fıkıhbilen,nahivbilen,usulbilenbirkişidir..."gibi.Tanrı'dansöz
etmekveO'nutanıtmakisteyenkimsede,kutsalniteliklerinisıralamadanönce,Allahadınısöyler,
sonraövücüniteliklerinidilegetirir."-Allah,Alim'dir,Kadir'dir,Hakim'dir..."gibi.Budagösterirki
"Allah",ötekinitelediklerindenayrıbirözelliğiolanbiraddır,"özadı"dır.
Üçüncükanıt:Birayette(Meryem,ayet65.)"-O'naadaşbilirmisin?"O'nunadınıtaşıyacakbir
başkasınınbulunmadığıanlatılmakistenir.O'nunsıfatlarınıadolarakalmışolanlarvardır.Yalnızca
"Allah"ıadolarakalmışolanyoktur.Demekki."Allah",O'nunözeladıdır.(Bkz.Razi.c.l.,s.156157.)
b)"ALLAH"belirlianlamıolanbirsözcüktentüremişbirtürevdir"görüsü:
Kimilerinegörede"Allah"birköktengelir,biranlamıvardır,oanlamdanötürüsöylenirOYüce
Varlıkiçin.
Anlamıda"Mabud"dur(ibadetedilen).İbnAbbas'ınanlatımıyla:"KullarıntümüüzerindeTanrılık
(uluhiyyet)veMabud'lukhakveyetkisininSahibi"dir.
"Allah"ın,özeladolmayıp"türev"olduğunuilerisürenlerindedayanaklarıvardır.Razi,bunlarında
üçkanıtlarınayerverir:
Birincikanıt:Birayette(En'amayet:3.):"VeHuve'llahufi's,semavateve'l-erd"(yani:Ogöklerdeve
yerdeAllah'tır.)deniyor.Allahbir"sıfat"(nitelik)olmayıpdabirözeladolsa,Kur'an'dakibutür
anlatımlarınanlamıolmaz.Çünkü:"-Falanca,şuülkedeZeyd'dir,Ahmet'tir,Ayşe'dir..."sözünün
anlamıolamaz.
"-Falanca,şuülkedealimdir,sayılankişidir,ünlüdür,erdemlidir..."dendiğizaman,yanikişininözel
adıdeğil;
"sıfat"ısöylendiğizamanbiranlamıolur."GöklerdeveyerdeAllah'tır"dendiğinegöre,"Allah"özel
addeğildir,Tanrı'nın,biranlamıolan,övgüyüiçerenbir"sıfat"ıdır.
İkincikanıt:Özelad,duyularlaalgılayıp"işaret"edilebilenbirşeyiyadabirkimseyigöstermekiçin
konulurvekullanılır.Tanrıiçinseböylebirdurumsözkonusuolamaz.ÖyleyseO'nuniçinözelbir
adgereklideğildir.
Üçüncükanıt:Özelad,konulurvekullanılırki,oadla"işaret"edilen,gösterilenşeyyadakimse,
aynıtürdenolanbenzerlerindenayırtedilebilsin.Tanrıiçinseböylebirdurumsözkonusuolamaz.
ÖyleyseTanrı'nınözeladıyoktur.(Bkz.Razi,tefsir,c.l,s.157.)
FahruddinRazi,buüçkanıtayerverdiktensonracevapdaveriyor:Razi'yegöre,"-Falancaşuülkede
Zeyd'dir,Ahmet'tir..."denebilir.Böyledendiğindeşuanlamçıkarılabilir.."-Falancakişi,şuülkede,
benzeriolmayanZeyd'dir,Ahmet'tir..".Onuniçin"-O,göklerdeveyerdeAllah'tır..."denmişolması
"Allah"ınözeladolmasınatersdeğildir."Özelad"lagösteriptanıtmakiçinanlatılmak,tanıtılmak
istenenşeyin,kimsenin,belirlibirkimliğibulunmasıyeterlidir,beşduyuyla"işaretedilebilir"olması
şartdeğildir.(Bkz.Aynıkitap,s.
158.)
Razi,"Tanrı'nınözeladıolabilirmi?"sorusuna,"felsefecilerinileri
gelenlerinin"-hayır!"diyekarşılıkverdiklerinianlatıyor.Felsefecilerindayanaklarınınözetişu:Özel
adla,tamolarakalgılanabilenleri,somutolarakgösterilebilenlerianlatmak,göstermekamaçlanır.
Özelad,böylekimlikleriçinkonulurvekullanılır.Tanrı'nınkimliğini,"hakikat"ini,tamolarak
anlamaksamümkündeğildir.
Kimse"Tanrı'nın"kendisini"tamvegerçekanlamıylaalgılayamaz.ÖyleyseO'nuniçinbirözeladda
gereklideğildir.(Bkz.Aynıkitap,s.,114)
2-"ALLAH"sözcüğününkökeniveanlamı:
"Tanrı'nınbirözeladıbulunmadığı,"Allah"ındaözeladolmadığıgörüşünüpaylaşanlar,"Allah"
sözcüğünebirkökenbulmaçabasınagirişiyorlar.FahruddinRazi'nindebelirttiğinegöre"Kûfiyyun",
yaniKu-felidinvediluzmanlarıbaşkabirkökengösteriyor,Basriyyun"yaniBasralıuzmanlarbaşka
kökengösteriyor:Kufe'lileregöre"Allah"sözcüğünün"aslı":"İlah"tır,Basra'lılaragöreyse:"Lah"tır.
(Razi,tefsir,c.l.s.163.)
"İlah"nasıl"Allah"biçiminialmış?İlerisürüldüğünegöre,"ilah"ınbaşına,"tazim"yanibüyütmek,
yüceltmekiçin"elifile"lam"konmuş."Elilah"olmuş.Bu,dileağırgeldiğiiçin"ilah"taki"hemze"
("i")kaldırılmışvebirarayageleniki"lam"birbirininiçinegeçirilmiş(idğam)ve"Allah"sözcüğü
meydanagelmiş.
Basra'lılaragörede"Lah"ınbaşına"eliflam"getirilmişve"idğam"sonucu"Allah"sözcüğüoluşmuş.
(Bkz.
Aynıkitap,aynıs.)
"Allah"sözcüğüne"köken"olarakgösterilensözcüklerinanlamlanvardırve"Allah"sözcüğübu
anlamlarıyüklenmiştir:
Temelkaynaklardanolan"Ragıb"ın"ElMüfredat"ının(Arapça)ilgilimaddesindenaynen:
"-Kimilerinegöre,'Allah'ınaslı,'İlah'tır.Baştakihemzekaldırılıpyerineelifvelamgeçirilmiştir
(böylece
'Allah'olmuştur).SonrayalnızcaYüceYarataniçinsöylenirolmuştur.YalnızcaO'naözgüolduğu
için,Kur'an'da"O'nabiradaşbilirmisin?"denmiştir.(YaniTanrı'nın"adaş"ınınolmadığı
anlatılmıştır.)
'İlah'ı,edindikleriher'ma'bud'a(hertanrıya)adolarakvermişlerdi.'Lat'ıdaöyle...
Tapındıklarıiçin'şems'i(güneşi)de'ilahe'(tanrıça)diyeadlandırmışlardır.
'Elehe,ye'lehüfulanundenir.'Abede,ya'budü'(falancakişitaptı,tapar)anlamında."Taptı(abede)"
anlamında"teellehe"dendiğideolur.
Bunagöre,'ilah','ibadetedilen(ma'bud)'anlamındadır.
KimilerinegöredeAllah,sözcüğü,'tahayyere(şaştı)'anlamındaki'elehe'dengelmedir.Tanrı'yabu
anlamda
'Allah'denmesininnedeni,Emiru'l-Mü'minin'inşusözündeişaretetmekistediğidir:'Tanrı'nıntüm•
sıfatlanönünde,sıfatlardaşaşkınlığadüşülür,sözler,diller,bualandadoğruyuararkenşaşar.'Bu
şudurki,kul(insan),Tanrı'nınniteliklerikonusundadüşündüğündeşaşkınlığadüşer.Bunedenledir
ki:'-Tanrı'nınnimetlerialanındadüşünün,amaTanrı'nınkendisi(kimliği)konusundadüşünmeyin!'
denmiştir.
Kimilerinegörede,"Allah","Vilah"tangelmedir."Vilah"taki"Vav"sonradan"hemze"ye("i"ye)
dönüşmüştür.(Dahasonraoda,sözcüğünedönüşmüştür.)Tanrı'ya'vilah'tan'ilah'veAllah
denmesininnedeniO'nusözkonusuolduğuyöndeherşeyin'valih'(aklıuçupgidecekölçüdecoşkulu,
şaşkın,baygın)olmasıdır.Kimişeyler,istemsizolarakbudurumagetirilmiştir:Cansızvarlıklarve
hayvanlargibi.
Kimilerinedebirazzorla,birazdairadeleriylebudurumagetirilmişlerdir,insanlardankimileri
böyledir.
Bundandolayıdırki,bilgelerdenkimişöyleden-Allah,eşyanıntümünesevgilidir(herşeyinve
herkesincoşkuylatutulduğusevgilisidir).Bilgeninbusözünündoğruolduğunuşuayetdegösterir:'O'nuöverekteşbihetmeyenhiçbirşeyyoktur...'(İsra,ayet:44.)
Kimilerinegörede"laheyelûhu"dan('perdelendi,perdelenir')gelir.Buradada,Tanrı'nınşusözüne
işaretvardın'-GözlerO'nualgılıyamaz;O,bütüngözlerialgılar(görür).'(En'am,ayet:103.)Şu
ayetteki'Batın'(içte,kapalı)ileanlatılmakistenendebudur:'-Ve(Tanrı)Zahir'dir(açık),Batın'dır
(gizli,perdeli)'(Hadit,ayet:3)
'İlah'ınçoğulalmamasıgerekir.ÇünkügerçekteO'ndanbaşka'İlah'yoktur.AmaAraplar,ayrıca
'ma'bud'lar(tanrılar)bulunduğunainanmışlardı,buyüzden'ilah'ıçoğullaştırarak'alihe'(tanrılar)
dediler.Kur'an'dadaTanrı:'-Yoksakendilerinibizekarşısavunacakilahları
(tanrıları)mıvar?(Enbiya,ayet43.)diyor.Firavun'unçevresindekiler,kendisine:'-Musa'yıve
toplumunu,yeryüzündebozgunculukyapsınlarsenivetanrılarımbıraksınlardiyemisalıveriyorsun?
(A'raf,ayet:127.)demişlerdi.Busonuncuayettegeçen'aliheteke(senintanrıların)'sözcüğü,'ilaheteke
(seninkulluğunu)'
biçimindedeokunmuştur."(Rağıbu'l-İsfehani,ElMüfredat,"İlah"maddesi,s.25.)Yukarıda
anlatılanlaragöreşusöylenebilir:"Allah"sözcüğününkökeni,kiminegöre,biranlamıyla
"tapınılan(ma'bud)"demekolanbirbaşkaanlamında"şaşkınlık"bulunan(ululuğuvetam
bilinemezliğikarşısındaşaşkınlığadüşülen)"ilah"kiminegöre,aklıalıpgötürecekölçüdesevgi,
coşkuveşaşkınlıkanlamınıiçeren"Vilah",kiminegöre"perdelenmişlik"anlamınıveren"Liyah(lale
yelûhu'dan)"tır.
FahruddinRazi,"Allah"sözcüğününgeldiğiilerisürülen"İlah"mbaşkaanlamlarınında
düşünülebileceğiniyazıyor."İlah"ınArapdilindekikullanışlaragörebaşkaanlamlarınında
bulunduğunubelirtiyor:"Sükûn(dinginlik,yatışmışlık,huzur)"anlamı.Bunagöre,"ilah"denmesinin
nedeni,"akılların,ruhlarınancak;O'nuanma,O'nubilipdüşünmeyoluylasükûnete,huzurakavuşup
yatışabilirolmasıdır"diyedüşünülebilir.
"Vülû",yani"gönülvermek,düşkünlükgöstermek,aklınheptakılıolması."Buanlamagörede,
"gönüllerinhepO'natakılıbulunması,herdardakalındığındaO'nunanılması,yardımetmesiiçin
O'nayakanlması"
nedeniyleO'na"İlah"denmişolduğudüşünülebilir."Birşeydenkorkupbirinesığınma"anlamı.Bu
anlamagöredeşudüşünülebilir:O'nailahdenmesininnedeniherkesinkorkupO'nasığınırolması
O'nundakendisinesığınanlarıkurtarıyorbulunmasıdır."(Yorumlariçinbkz.Razi,tefsir,c.l,s.159161)Razi'ninyazdıklarınagöre,"Allah"sözcüğünekökenolarak"Yüce"anlamınıiçeren"Lah"
sözcüğüdedüşünülebilir.(Bkz.Aynıkitap,aynıc.,s.160)
Taberi'nintefsirindede"Allah"sözcüğünün,hangianlamdakiköktennasılgelmişolabileceği,
Razi'dekikadaruzunolmasadaanlatılmakta.(Bkz.C.l,s.41-42.)
Demekki,"Allah"sözcüğününkökenineolursaolsun,taşıdığıbiranlamıvardır.Enbaştabelirtilen
anlamıysa:"Tapınılan"(Ma'bud)anlamıdır.Yani"İlah"dediklerivarlığa"taparlar,tapınırlar",yani
"kullukederler,ibadetederler".Temelolanbu.
II
"ALLAH'A"TANRI"DENİRMİ?
A-"ALLAH"a"Tanrı"denemeyeceğiniilerisürenleringörüşü:
Bunuilerisürenlerinkimi,"kulaktandolmabilgiler"lekonuyakarışıpbugörüşüsavunanlar.
Kimileridekonuyagirmekiçingerçektengerekenbilgiye,yetkiyesahipkimselerdir.Bu
durumdakilerinbaşındagelenlerdenbiride,"bilgi"veerdemiyletanınanElmalılıHamdiYa-zır'dır.
Yazırbenzerikolaykolaymeydanakonulamayan"tefsir"iyle(HakDiniKur'anDiliadlı)kendini
kanıtlamıştır.
ElmalılıHamdiYazır,"Allah'aTanrıdenemez!"demiyor.Dahası,"Tanrı'nın,"Allah"tan"eam"
olduğunu,yanibirincisininkapsamınındahagenişolduğunuyazıyor.(Bkz.HakDiniKur'anDili,
istanbul,1960,s.25.)Bu,şudemektir:"Tanrı"ile"Allah"arasında"umumhususmutlak"ilişkisivar:
Yani,"Allah",'Tanrı"dır,amahertanrı,"Allah"değildir.
Denebilirki,Yazır'ıngönlü,"Allah"a,"Tanrı"denemeyeceğigörüşündenyanaolmasada,"Allah"
yerine
"Tanrı"denmemesindenyana."Tanrı'nın,"Allah"yerinitutmadığıdüşündüğüseziliyor.Bunuaçığa
vurduğubilesöylenebilir.Kendisininaçıkladıklarınagöre,Fars-ça'daki"Huda",Fransızca'daki
"Diyö","Allah"
yerinesöyleniyorolsada,nasıl"Allah"adınınyerinitutmuyorsa"Tanrı"daoadınyerinitutmuyor.
Geniş
bilgisahibiolduğukuşkusuzolanHamdiYazır'ınyazdıklan-nadayanılarak,"Allah"adıyerine
"Tanrı"
denmesininedenuygunbulmadığışöyleözetlenebilir:
1."ALLAH"INÖzelAdOlarakGörülmesi:
Yazır,"Allah"ın,"özelad"olduğugörüşünübenimsiyorvebunaçokönemverdiğinibelliediyor.Bu
önemverişinetkisi,"O"na,'Tanrı"değil,"Allah"denmesindenyanaolmasındadakendinigösteriyor.
"Tanrı,Hu-daadlan,'Allah'gibiism-ihas(O'naözgüad)değildir,'ilah',"rab','ma-bud'gibiism-i
anıdır.Arapça'da
'ilah'ıncem'i(çoğulu)olarak'alihe','rab'incem'iolarak'erhab'dendiğigibiFarisi'de'huda'nın
ceminde
'hudayan'velisanımızda'Tanrılar,mabutlar,ilahlar,rablar'denir.Çünkübunlar,haklıya,haksızaitlak
edilmiştir.Halbuki,'Allahlar'denmemiştirvedenemez.Böylebirtabirişitirsek,söyleyenincehline
veyagafletinehamlederiz."(Aynıkitap,c.l,s.24.)Böylediyor.
DemekkiHamdiYazır'agöre,"Tanrı","Huda","İlah"gibisözcükler,a)özeladolmadıkları,b)
"tanrılar",
"hudayan"ve"alihe"biçimindeçoğullarıbulunduğuiçin,"Allah"adınınyerinitutmazlar.
Oysa"Allah"adınının"YüceYaratıcı"nın"özelad"ıolduğunusavunanlarınhepsi,başkaadla
çağrılamayacağı,anılamayacağıgörüşünübenimsiyordeğillerdir.
Anlamı:(Diyanet'in)
Demekki:"GerekAllahdeyin,gerekRahmandeyin,hangisinidersenizdeyin;engüzelisimler
O'nundur...."
(israSuresi,ayet:110.)
"Allah"adınınözeladolduğunanasılitirazedildiğidahaöncesunulmuştu.Özeladolduğukabul
edilsebile,
"YüceYaratıcı"nınbaşkaadlandaolamazmı.Birkaçtane"özelad"ınbulunmasımümkündeğilmi?
HamdiYazır'ınkendisidebunun"mümkün"olduğunuyazıyor:
"Hatta(O'nun)ism-ihassı(özeladı)biletaaddüdedebilir(yaniçoksayıdaolabilir)vemuhtelif
lisanlarda,Allah-uTeala'nınayrıayrıism-ihassıbulunmakmümkindirveser"ancaizdir."diyor.(Bkz.
Aynıkitap,aynıs.)
YaniYazırda,"VarlığıkendindenolanZat"ın(Tanrı'nın)bileolsa,"özelad"ın"birdençoksayıda"
olabileceğinive"O"na,"çeşitlidiller"de,"ayrıayrıadlar"ınverilebileceğini,"Tanrı","Huda","Diyö"
denilebileceğini,bunun"Şer'an"(dince)"caiz"olduğunukabulediyor.
2-"Allah"ınçoğulununolmamasınakarşılık"Tanrı'nınveötekilerinçoğullarınınbulunması:
"Allah"ınçoğuluyok.Bunakarşılık"ilah"ın,"huda"nın,ve"tanrı"nınçoğullarıvar.Bununböyle
olmasıda,Yazır'agöre"İlah"m,"Huda"nın,"Tanrı"nın..."Allah"adınınyerinitamtutamayacağını
gösterir.
Oysa,"Allah"adınınbirçoğuluyoksa,bunun"Allah"adınınanlamındankaynaklandığı
gerekmeyebilir.
Şöyledüşünülebilir:"Allah"kimiincelemecilerin,dilcilerinilerisürdüklerigibiArapdilinin
dışındangelmeyse,ilerisürüldüğügibi"Alaha"yada"Aloho"biçimlerindenArapça'yageçmişseve
azbirdeğişikliktensonraöylesüregelmişse,çoğuluolmamasıdoğalkarşılanabilir.Dahaöncede
çoğuluyokturdaondan.Bununbirçokörneğivardır:Tanrı'nınKur'an'dageçen"adlaşmış"
sıfatlarından("engüzeladlar"diyenitelenenlerden)"Kayyum"ve"Rahman"gibi."Kayyum",
Vasıti'ninaçıklamasınagöre"Süryanca"dırveSüryan'cada"hiçuyumayan"anlamınagelmektedir.
(Bkz.Süyûti,elitkan1/183)Tanrı'nın"ad"ıolaraksöylendiğindedebuanlambulunur(hiç
uyumayan,herşeyivekullarınıgörüpgözeten)ve"Kayyunı"unda
"çoğulu"yoktur."Rahman"daElMüberretveSa'lebe'ninincelemelerinegöre"ibranca"(Bkz.Süyûti,
elitkan1/181);Süryanileregöreyse"Süryanca"dırveaslı"acıyan"anlamında"Rahmono"dur(bkz.
AzizGünelTürkSüryanilerTarihi,s.48)."Rahman"ındaçoğuluyoktur.
Şudavar:DahaönceMuhammedAbdulmuidHan'ınkitabındanyapılanalıntıdagörüldüğü
gibi,Wellhausenşöyledüşünebileceğiniyazıyor:"Araplar,tıpkıMabatlargibi,putlarındanherbirine
ALLAHlakabınıveriyorlardı.BaşlangıçtalakapolarakkullanılanAllahsözcüğü,sonraları,EN
BÜYÜKTANRI'NINADIoluvermiştir."(Yukarıda,I/A'yabkz.)böyledüşünenlervar.Eğerbuyorum
doğruysa,"Allah"sözcüğününçoğulalmamasıdoğaldır.Eskiden"EnBüyükTanrı"yaadolarak
verildiğiiçin."EnBüyükTanrı"birkaçtaneolmazdaondan."Çoktanrı"yainanıldığıdönemlerde
"çoğulsuz"söylenirken,"TEKTANRI"döneminegeçildiktensonra'çoğullu"söylenmesi
düşünülemez.
Kaldıki,birbaşkayöndendeelealınabilir:dahaöncedesunulmuştuki,kimilerinegöre"Allah"
sözcüğü,
"İlah"tangeliyor.Eğerbuböyleyse,"ilah"ın,"aline"diyeçoğulubulunduğunagöre"Allah"
sözcüğünündeçoğuluvarkabuledilebilir.Budurumda,çoğuluolmakyönünden"Tanrı","Huda"ve
"ilah"gibisözcüklerdenfarklıolmuyor.
Kısacası,yalnızcaçoğulsuzluğunadayanılarak"Allah"sözcüğünün"Tanrı"danvebaşkadillerdeki
adlardanfarklıolduğunuilerisürmekve"Allah"adıvarkenötekiadlarla"OYüceVarlık"tan
sözetmeninyerindeolmayacağınısavunmaksağlıklıgibigörünmüyor.
3-BaşkaTanrılara"Allah"denmiyor;"Tanrı"deniyorolması:
Yazır,“Tanrı”yı,"cinsisim";"Allah"ıda"hasisim(özelad)"olarakdüşünüpelealdıktansonra,
"Tanrı"nınkapsamınındahageniş("eam")olduğunuyazıyor.Yani,budeğerlendirmeyegöre,
"Allah","Tanrı"dır,amaher"tanrı","Allah"değildir.Tıpkı"Allah"ın"ilah"olması,ama"ilah"ın
"Allah"olmamasıgibi.
İlkbakıştabudeğerlendirmeinsanadoğrugibigeliyor.Amakonuyutemeldenalıncahiçdedoğru
olmadığıortayaçıkıyor:
Önceşöylebirsorusoruluyorsakonuyaaçıklıkgetirebilir:
-"Çoktanrı"yainananlar,inandıklarıTanrılara"ilah"derlerken,"TekTanrı'yainananlarıninancına
göre,doğrubirşeymisöylüyorlardı?Kur'an'a,İslam'aveinanırlarınagöre,putataparlarınkendi
tanrılarına"tanrı"
demelerihaklımıydı,yerindemiydi?
"TekTanrı"inancına,Kur'an'aveİslam'agöre,elbettekibusoruya:"-Hayır!"diyekarşılıkvermek
gerekir.
Anlamı:
Ve"ilah"ınızBİRTEK"İLAH"tır.O'ndanbaşka"ilah"yoktur.Rahman'dır.O.Rahim'dir.(Bakara
Suresi,ayet:163.)
Kur'an'daböyledeniyorişte.Dahabirçokayette,budilegetiriliyor.
Hadislerdede.Demekki,Kur'an,İslam,TekTanrı'danbaşkasına"ilah","Tanrı"denmesinikabul
etmiyor,haklıbulmuyor.
AmaKur'an'daşudavar:
Anlamı:
OnlarkendilerinegüçkazandırsınlardiyeAllah'ındışında"ilah'laredindiler.(MeryemSuresi,ayet:
81.)Görülüyorki,ayetle,putataparlarıntanrılarındansözedilirken"ali-he",yani"ilahlar"deniyor.
Dahabirçokayettebuanlatımvardır.Bundançokaçıkanlaşılıyorki,"çoktanrı"lıdönemlerin
"tanrılar"ındansözedildiğindetaparlarınıninandıklarına"ilah","ilahlar","tanrı","tanrılar"diyerek
sözedilmesinde,Kur'an,islamaçısındanbirsalancayoktur.Yani,"ilahlarataparlardı,şuilahe,bu
ilahe(örneğingöktanrı'ya,yertanrı'yagüneştanrı'ya,ay-tanrı'ya)inanırlardı..."denebilir.Böyle
denebilmesi,"TekTanrı'danbaşkasınada"ilah"yada"tanrı"denmesine,İslam'ın"Evet!"dediğive
bunuhaklıbulduğuanlamınagelmez.Putataparlarıninandıklarından"ilah"yada"tanrı"diye
sözedilmesi,olanı,olmuşudile-gctirmcklir,"hikayeetmek"lir,yanianlatmaktıryalnızca.Buradaki
anlatışyani"TekTanrı'nındışındatapılanlara"ilah","tanrı"diyesöyleniyoroluşu,inanırlarınöyle
inandıklarınıbelirtmekiçindir.Ayetlerde,hadislerde,"alihe",yani"ilahlar(tanrılar)biçimindeyer
alıyoroluşuda,Kur'anyorumlarındabelirtildiğigibi,putataparlarınöyleinanıyorolma-larından
dolayıdır.Budeğerlendirme,Ragıb'ın"ElMüfredat"ındanyukarıdasunulanalıntıdadayeralmıştı.
Kısacası:İslamaçısından"TekTanrı'nındışındatapılanlaranasıl"Allah"denemezse,"ilah"da
denemez.
Denirsetaparlarınınöyledediklerinianlatmakiçindeniryalnızca.Budurumda"TekTanrı'dan
başkasınasöylenememekyönündende"Allah"ile"ilah","Tanrı","Huda"arasındabirfarkın
bulunmadığıortayaçıkıyor.
"-Allah'tanbaşkaTanrıyoktur."denebildiğigibi,"Tanrı"danbaşkatanrıyoktur"dadenebilir.Çünkü
"Tanrı'danbaşkatanrı"sözündeki"Tanrı"sözcüklerindenbirincisi,'TekTanrı"anlamındadır.Bu,
söyleniştenaçıkçaanlaşılır.OnedenleHamdiYazır'ınbunatakılmasıda(Yazır,"Diyö"denbaşkadiyö
yok"atakılıyor,bunuvedolayısıylabirbenzeriolan"Tanrı'danbaşkatanrıyok"sözünüanlamsız,
çelişkilibulduğunuyansıtıyor.)(Bkz.C.l,s.25.)Kolaykolayhaklısayılamaz.
Bununlabirliktekimileri,"Allah"adında,"İsm-iA'zam"niteliğini>görmekteveonedenlebuada,
olağanüstüönemvermekteler:
"RahmanveRahimolan.
Allah'ınadıyla..."
"Allah'ınadıyla"başlanır,öylebaşlanmasıistenir.Öylebaşlanmayanişinde,sonuçsuzkalacağı
bildirilirhadislerde.
Kimileri,çokbüyüketkigücüolduğuveherkapıyıaçacağıbildirilen"elİsmü'l-A'zam"ın,"Allah"
adındanbaşkaolmadığınısavunurlar.BüyükKur'anyorumcusuFahruddinRazidebunusavunanlar
arasında.(Bkz.
Tefsir,c.1,s.115.)
Amaçoklarısanırlarki,sözkonusuözellik."Allah"adınınkendindenkaynaklanır.OysaFahruddin
Razi'nindedilegetirdiğigibi,"Allah"adının"EnBüyükAd"demekolan"Elİsmü'l-A'zam'diye
nitelenebilmesi,
"TekTanrı'nın"ad"ıolmasındandır.Razi'nintefsirindeyerverdiğivesavunduğugerekçeninözeti
şöyle:
"Bir'zikr'inüstünlüğüonunlaanılanveanlatılanneiseondankaynaklanır.Tanrı'nınkendisi(Zat'ı)
bilinenanılanlarınenşereflisiolduğuiçinO'nailişkinbilgi,söz,O'naözgüaddabilgilerin,sözlerin,
adlarınenşereflisisayılır.VebunedenledeO'nunadı,adlarınenşereflisidir..."(Bkz.Aynıkitap,c.l,
s.114-115.)Demekkiönemliolanşuyadabu"ad"değil;sözüedilenadın,"O'nunadı"olmasıdır.
"Allah"adı,"O'nunadı"olduğuiçinönemlidir."O'nunadı"olduğuiçin"EnBüyükAd"dır."O'nun
kendisi"tümvarlıklariçinde
"EnBüyük"olduğuiçin.Bunagöre,"O'na"Araplarındilindeyaygınolarak"Allah"dendiğiiçin,"En
BüyükAd""Allah"olur,Türklerindilindeyaygınolarak"Tanrı"dendiğiiçin"EnBüyükAd","Tanrı
olur,Farslarındilindeyaygınolarak"Huda"dendiğiiçin"EnBüyükAd""Huda"olur."Allah"adı,
yalnızcaAraplarındilindedeğil;İslam'ınArapçaolantemelmetinlerindede"O'nunenyaygınadı"
olarakyealıyor.İştebundandolayı,"Allah"adıiçin"Elİsmü'l-A'zam"deniyorolmasınıdoğal
bulmakgerektiğisöylenebilir.
B-"ALLAH"a"Tanrı"DenebileceğiveKanıtları:
1-"ALLAH"a"Tanrı"DenebileceğininAyetveHadislerdenKanıtları:
"Allah"a"Tanrı"denebileceğininenbaştagelenkanıtlan,kuşkusuzayetvehadislerdekikanıtlarıdır:
BakaraSuresi'ninyukarıdasunulan163.ayetinin;Diyanet'inresmiçevirisindekianlamıaynen
şöyledir:
"Tanrı'nızbirtekTanrı'dır.O,merhamet,eden,merhametliolandanbaşkaTanrıyoktur."
"Tanrı'nızbirtekTanrı'dır"ın,ayettekikarşılığı"Veilahunvahid"dir.
"TekTanrı"diyetanıtılan"Tanrı",kuşkusuz"Allah"tır.Demekki"Allah"laKur'an'da"ilah"deniyor
veDiyanet'inbenimseyipyayınladığı"Meal"dede,Türkçeolarak"Tanrı"anlamıveriliyor.Hemde
kısabirayette,birkaçkez.
Anlamı:(Diyanet'in)
Kitapehlindenhaksızdavrananlarbiryana,onlarlaengüzelşekildemücadeleedin.Şöyledeyin:"Bizeindirilenede,sizeindirilenedeinandık.BizimTanrımızdasizinTanrınızdabirdir.Biz,O'na
teslimol-muşuzdur."(AnkebûtSuresi,ayet:46)
Buradada"Tanrımız"ve"Tanrınız"diyeanlatılanve"kendisineteslimolunan","Allah"tanbaşka
değildir.
Anlamı:(Diyanet'in)
SizinTanrınıztekbirTanrı'dır.O'nateslimolun!(HaccSuresi,ayet34)
Anlamı
SizinTanrınız,ancak,O'ndanbaşkatanrıolmayanAllah'tır,ilmiherşeyiiçinealmıştır.(TahaSuresi,
ayet:98.)
"Allah"a"ilah","Tanrı"denebileceğiaçıkçadilegetirendahapekçokayetvardır.
Kur'an'da"Allah"a,"nasınilahı",yani"insanlarınTanrısı"dadenmekte:Anlamı:(Diyanet'in)
EyMuhammed!Deki:"-İnsanlardanvecinlerdenveinsanlarıngönüllerinevesveseverenosinsi
vesvesecininşerrindeninsanlarınTanrısı,insanlarınhükümdarı(Melik)veinsanlarınRabbiolan
Allah'asığınırım.(NasSuresitamamı.)
Kur'an'da"Allah"a"ilah"denirkenve"ilah"daTürkçemizde"Tanrı"diyekarşılanırken,"Allah"a
"Tanrı"
denirmidenmezmi,tartışmasınıngerçektebiranlamıkalırmı?
"Allah"a"ilah",yani"Tanrı"denebileceğinigösterenhadislerdendesayısızörneklervardır.Bir
ikisiniaktarmaklayetinelim:
İbnAbbas'tanaktarıldığınagöre:Peygamber,geceleyinnamaza,ibadetekalkıpduaederken
seslenişleriarasındaşöyledesesleniyorduTanrı'ya:
"-Enteilahi!Laelaheillaente!"yani:"Sensinbenimilahım(Tanrım)!Başkailahyoktur,yalnızsen
varsın!"
(Buhari,Tevhid:35;Müslim,Selatul-Müsafirin:199,hadisno:769.)Aynı,hadisinbirbaşka
biçimindedePeygamberin:"-Enteilahi,laelaheliGayruke",yani:"-Sensinbenimilahım(Tanrım)!
BenimiçinSendenbaşkailahyoktur!"dediğibelirtiliyor.(Bkz.Buhari,Tevhid:8.)
Nün(Kalem)Suresinin42.ve43.ayetlerinin"tefsir"indeyerverilenbirhadisegöre,Kıyametgünü,
TanrıkendisinigösterecekveO'nunönündesecdeedilecek.(Bkz.Buhari,Tefsir:68,c.6,s.72;
Darimi,Rikak:83,s.722.)
Buhadiste,Buhari'deyeralanbiçimde"Tanrı"için"Rabb"Dari-mi'deyeralanbiçimindeyse"İlah"
geçiyor.
Darimi'dekibiçimdeanlatıldığındagöreKıyametgünübirmelekle,birkesiminsanarasındaşöyle
birkonuşmageçecek:
MELEK-Herkesçekilipgittiğihaldesizburadadurmuşneyibekliyorsunuz?
GRUP-"ilahımızı"bekliyoruz.
MELEK-(Görseniz)tanırmısınızO'nu?
GRUP-Bizetanıtılırsatanırız.
Birdenperdeaçılıpgösterilecekveoradakilergördüklerikarşısındasecdeyekapanacaklar.Görülen
"İlahtır"
(UluTanrı).
Yukarıdakihadiste,kullarınakendinigösterecekolan"Tanrı"dansözedilirken"Allah"adıyerine
"Rabb"ınve"İlah"ınyeralıyorolmasıilginçtir.Vebunundaörnekleripekçoktur.
Ayetvehadislerdekisayısızörneknedeniyle","-Allah'a'ilah','Tanrı'denirmi?"sorusuna,"Kur'an'a
vehadisleregöre:'-EVET!'"diyekarşılıkvermekgerekir.ÇünküKur'an'dada,hadislerdede"İlah"
yani"Tanrı"
deniyor"Allah"a.
2-"TANRI"Sözcüğünün,TekTanrı'yainananlarÇerçevesindeTaşıdığıÖzelAnlamı:
"TekTanrı"danbaşkatapınılanlarada"tanrı"deniyorolmasınedeniyle"Allah"a"Tanrı"denmesini
hoş
karşılanmayanlarvar.Yukarıdadadeğinilmiştikibuhoşkarşılamamahaklıbirnedene
dayanmamakta.Ayetvehadislerdinintemelmetinleridir.Bunlarda"Allah"a"ilahdendiğinigördük.
Ayrıca,"TekTanrı"yainananlarçevresinde,toplumda,"Tanrı"nıntaşıdığıözelanlamıgözönünde
tutmakgerekinBöylebirçevredevetoplumda,"Tanrı"dendiğinde,eğer"putataparların
tanrıları"ndansözedil-miyorsa,kimsebaşkabirtanrıdüşünmez,"Tanrı"dendiğindeherkesinaklına
gelen"TEKTANRI"dır.
Demekki,"TekTanrı"yainananlarınbulunduğuortamda,toplumda"Allah"adıyla"Tanrı"adı
tümüyleözdeştir,eşanlamlıdır.Bundahiçbirkuşkuyok..
3-İslam'ıÇokİyiBilenlerKesimindeDe"Allah"AdıYerineTanrıDenegelmişOlması:
a)Tefsirlerde"Tanrı"
1350-1431yıllarıarasındayaşamışbulunanŞemseddinMuhammedİbnFenari'ninolduğusanılanbir
Kur'ançevirisinde"Allah"adı,"Tanrı"diyeçeviriliyor.Butercüme,KültürBakanlığı'nca
yayınlanmıştır.(Yay.
no:227.İst.1976.)
İştebirkaçörnek:
Okunuşu:"ELHAMDÜLİLLAH".
Fenari'ninçevirisindekianlamı:"Ögmek(övülmek),Tanrı'nındır."
Ayettenolanbuparça;Fatiha,En'am,Kehf,Sebe'neFatırveTeğabûnsurelerininbirinciayetlerinde,
ayrıca31ayettedahayeralır.Fenari'ninçevirisinde,hepaynıanlamvar:"ÖgmekTanrı'nundur."
Fenari'dekianlamı:
DegülTanrıgafilandankimişlersiz.
Yeraldığıayetler:Bakara:74,85,140,144(birsözcüktekideğişiklikle),149;Âliİmran:99.
Fenari'ninçevirisindekianlamı:
Tanrıanıkimişlersizbilicidir.
YeraldığıayetlerBakara:234,271,283(birsözcükdeğişikliğiyle)Âliİmran:153(birsözcüğünyer
değiştirmesiyle),180;Maide:8(birharfdeğişiklik);Tevbe:16(birsözcükyerdeğiştirmiş);Lokman:
29(birharfdeğişik);Hadid:10;Mücadele:3,11,13,Haşr:18(birharfdeğişik);Münafıkûn:11(bir
sözcükyerdeğiştirmiş);Teğabûn:Nün8;28(anlamdeğiştirmeyenbirsözcükdeğişikliği).
Dahaçokörnekvermeyegerekyok.
Buçeviride;Kur'an'daTanrı'nınniteliğiolarakgeçen"Rabb"sözcüklerinede"Çalab"anlamı
veriliyorgenellikle.
Butercümeninsahibiolankişi,hiçkuşkuyokki"müslüman"dı,dahasıbirİslambiliriydi,Ayrıca
Arapça'yıçokiyibiliyordu.Türkçe'yideçokiyibildiğibellioluyor.Vebuuzmankişi,hiç
çekinmeden,Kur'an'dayüzlercekezgeçen"Allah"sözcüklerine"Tanrı"diyeanlamveriyor.
b)DinBilirlerininFetvalar:
Dinbilirleri,"Allah"ın"başkadillerde(örneğinTürkçe'de,Farsça'da)karşılığının"söylenmesinin
Şer'ancaizolduğugörüşündebirleşmekteler."Tanrı"yerine"Allah"denmesindenyanaolanElmalılı
HamdiYazırbile,yukarıdabelirtildiğigibibu"caiz"liğiaçıkçabelirtiyor.(Bkz.Elmalı,tefsir,c.1,s.
24.)Ciddidinbilirleriiçinde,"caizdeğil"diyenyok.Dahası:"Allah"adınındabulunduğubir"tam
ayet"in(kimilerinegöredahadafazlasının)"tercümesi"nin,"namazdaokun-ması"nabileimam
A'zamEbuHanife'ninfetvaverdiği,gerek
"usulü'l-fıkıh(Islamhukukuyöntembilim)"kitaplarının"Kitap(Kur'an)"tanımınailişkin
bölümlerinde,gerektefsirlerdeaktarılır.Aktarıldığınagöre,EbuHanifeKur'an'da"anlam"ı
("mana"yı)temelalmakta.
Bununlabirlikte.EbuHanife'nin,bugörüşündendöndüğü,yadadönmüşolabileceği,buolasılığın
yüksekolduğuilerisürülür.(Bkz.SaduddinTeftazani,Telvih(Arapça),İstanbul,1310,c.1,s.57-58;
FahruddinRazi,e't-Tefsi-ru'1-Kebir,c.ls.209.213.)Teftazani,EbuHanife'ninbukonudakifetvasına
ilişkinolarakçokuzunayrıntılariçerenbirkitapyazdığınıyazar.(Bkz.aynıkitap,s.58.)Ord.Prof.
Dr.ZekiVelidiToganda,eskiTürkler'de,"İslamTürkuleması"nın,"Kur'an'ınTürkçetercümesinin
ibadetlerdeokunması"nı"caiz"
gördüklerineveuyguladıklarınailişkinbelgeleryayınlanmaktadır.(Konuiçin"Kur'an"maddesine
bkz.)Konutartışmalıdır.Amatartışmasızcaizgörülegelenşu:"Allah"adıyerinebaşkadillerdeki
karşılığı,örneğinTürkçe'deki"Tanrı",Farsça'daki"Huda"söylenebilir.DoğuAnadolu'dayaşayan
yurttaşlarımızdanKürtçekonuşanlargenellikle,"Allah"adıyerine"Hude(Huda'danbozma)"adına
antiçerlervebuant(yemin)dinengeçerlisayılır.Oçevrelerdekidinbilirleri,"Hude"adınaant
içilmesinekarşıçıkmazlar.Oysa"Allah"adınaantiçmek,çokönemlikonulardandır."Tanrı"adına
antiçmekde,tümdinbilirlerinegöre,"Allahadınayemin"sayılagelmiştir.Yani"Allah"adınıanarak
antiçmekle."Tanrı"adınıanarakantiçmekfarklıdeğerdegörülmemiştir.
c)EskiSözcüklerde"Tanrı":
11.yüzyıldayaşamışolanKaşgarlıMahmut'unkendigibiünlüyapıtıDivanüLugati't-Türk'ündcn:
"Tengri(Tanrı):Allah(GüçlüveYüceAllah)."(DivanüLugati't-Türk,İstanbul,1333,s.278.)
"Tengri"ninyani"Tanrı'nınTürkçeveArapçaolarakanlatıldığımaddeşöyle:
Anlamı:
"Tengri-GüçlüveYüceAllah.Atasözündeşöyledenir:'EşekkafirlerkendilerinceTanrı'yatapınırlar.
OysaondanToyun(putataparrahip,dinbüyüğü),Tapuğsak(tapınmakister),Tengrisevinçsiz(oysa
Tanrı,butapınmadanhoşnutdeğildir)Biriiçinhoşlanacağınısandığı,amaokişininhoşlanmadığı
şeyiyapankişiyianlatmakiçinsöylenir.
Şiir:TüngünTebunTengri'neboynamegil.Korkupeymenuoyna-magil.("Boyunçekme"yani:"dik
başlılıketme"anlamıverildiğigibi,"boynunuçek"yani:"başkaldır,yançevir"anlamıdaveriliyor.
(Bkz.BilimselBildiriler,1972,s:387)
Yani:Gece-gündüzTanrı'nakulluket,usanma(başkaldırma).Vekorkupsakın.Ulan,oyunoynama.
Kafirler-Tanrıonlarıyoketsin-göğede'Tengri(Tanrı)'derler.Kendilerincebüyükolanbaşka
şeylerede
'tengri'adınıverirler.Yüksekbirdağa,ulubirağaca..Böyleşeyleresecdeederleronuniçin.Bilgin
kişiyede
'tengrgan'ederler.Bunedenle..ButürsapıklıktanTanrı'yasığınırız.
(s.278-279.)
KaşgarlıMahmutaynıkitapta,"Tanrı"ya,Türkçedeyimlerdesıksık"Allah"anlamındayerverir.İşte
birkaçörnek:
"Tengritağbirleyerinbesürdi"...
Yani:"Tanrıdağla,yeribastırıppekiştirdi."
"Kur'an'da,"dağlar"için"yerinçivileri"denmekte.Bunedenle,yazar,yukardakideyime,şu
anlamdakiArapçaylaanlamveriyor:
"Yani:Tanrı,dağlarlayeriçiviledi.Ağırbirşeyaltınakonulupbastı-nlanherşeyiçinbusözcük
(besurur,besurmak)kullanılır."(DivanuLu-gati't-Türk,s.64.)
"Tengrimenibeyütti(beyetti)"
Yani:Tanrıbenizenginetti.(Divan,s.262)
"Tengrianıkargadı."Yani:"Tanrıonulanetledi.".
AliÇiçek,yukarıdakialıntılanyaptığımızkitap(DivanuLugati't-Türk)içinşöylediyor:
-"Türkçemizinilksözlüğüdür."
-"Birdilbilgisi(gramer)".
-"Zenginbiredebiyatantolojisidir",
-"EneskiTürkansiklopedisidir."(Bkz.AliÇiçek,KaşgarlıMahmutDivanuLugati't-Türk,İstanbul.
1970,Mayyay.s.9.)
Bukitap1073deyazılmıştır.Demekkitaa11.yüzyıldakiciddibirkaynaktada,"Allah"a"Tanrı"
anlamıverildiğiniveTürkçesininkullanıldığınıgörmekteyiz.Üstelikodönemlerde,yineaynı
kitaptanöğren-diğimizegöre,"Tanrı(Tengri)"yimüslümanolmayanTürkler,başka"tanrılar"içinde
kullanıyorlardı.
Dahası,"ulu"ladıklarıherşeye'Tengri"diyorlardı.Böyleyken,müslümanTürklervedinbilirleri,
"Allah"
karşılığında"Tanrıdemektebirsakıncagörmemekteydiler."Çoktanrıcı"inancınegemenolduğu
çağlarda.
'Tanrı"sözcüğü"başkatanrılar"içindesöylendiğihalde,"TekTanrı"içinrahatlıklavesakınca
görmedensöylenebilirken,TekTanrıinancınınegemenolduğubuçağda'Tanrı""Allah'latümüyleeş
anlamıiçerirbirdurumagelmişkensöylenmeşindesakıncagörmeninsağlamgerekçesiolamaz.
Medreselerdeokutulagelenveezberletilen"Subha-iSıbyan"adlışiirbiçimindekiSözlükde,"Allahu
Tanrı..."diyebaşlar.Yani"Allah"aTürkçe'de"Tanrı"dendiğibelirtilir.
III
İSLAMÖNCESİ("ELCAHİLİYE")ARARLARINDA"ALLAH"
A-EskiArapDilinde:
İslamöncesininArapşairlerininşiirlerinde"Allah"sözcüğünübolcabulabilmekteyiz.
Miladın604.yılında,yaniPeygamberinpeygamberliğinden7yılönceöldüğübilinenNabiğae'zZubvani'ninşiirlerinden:
Anlamı:
Antiçtim,artıksendebirkuşkubırakmamışolmalıyım."Allah"(adınaantiçmenin)ötesinde
başvurulabilecekbiryolkalmıyor.
Anlamı:
Öldüğümzamannicesevinenolur.Venice"-Allahiçiniyiliğiolanadamdıiyiliğikarşısınaçıksın!"
diyen.
Anlamı:
Cömertlikveşaşmazsağduyugibiöyleözelliklerivardırkionların"Allahonlardanbaşkalarına
vermemiştir.
Bilgelikdolukitapları(İncil),"ilah"mkendindengelmedir.Dinleridesağlam.Öbürdünyayailişkin
geleceklerindenbaşkaumutbağladıklarıbirşeyyoktur.
HalifeÖmer'inbuşairi,"enüstünşair(eş'aru'n-nas)"diyenitelediğiaktarılır.(Bkz.Hesenu's-Sendûbi,
ŞerhuDivaniİmriü'1Kays,Ah-baru'l-MerakıseveAhbaru'n-NevabiğiveÂsaruhum,Mısır,s.386.
Şiirleriçindeaynıkitaptabkz.s.386,389,395.)
Ümmeyyetü'bniEbi's,Sait'in(ölm.630?)şiirlerinden.:
Anlamı:
Kıyametgünü,"Allah"katında,"HanifDini"ndenbaşkatümdinleryalandır.(Ebu'l-FerecElIsbihani,
Eğani,c.3.,s.180.)
"Hanif'inanlamıtartışılagelmiştir.(Bkz."Hanif.)Müslümanyorumcular,"Hak'a,TekTanrı'ya
doğruya
yönelen","HaniflikDini"ne,("e'd-Dinu'1-Hanefiyyeti")desonradan"İslam"anlamınıverirler.
Ümeyye,
'TekTanrıinancınıntaşıdıklarıaktarılagelen"hanif"lerdendir.islamPeygamberiningelmesinden
öncekendisinepeygamberliğinverileceğiniumduğunu,amabuolmayıncakıskanıpislam'ave
Peygamberlerinedüşmanolduğuilerisürülür.Müslümanlarkesiminde"Aduvvul-lah"yani"Tanrı
düşmanı"diyenitelenir.
(Bkz.Ebu'1-FerecIsbihani,Eğaniaynıyer.)
Anlamı:
Gecelediğimizvesabahladığımızheryerdeveherzaman,"Allah"a"hamd"olsun.Sabahımızıda,
gecelememizide"hayr"evle"yaRabbi"!Tümufukları"saltanat"ıylakaplamışolan"Hanifliğin
Rabbi'nin
"hazine"leritükenmez.(Ebu'l-Ferec,Eğani,c.3.s.183.)
Anlamı:
O"Allah"tıryaratıklarınYaratıcısı."Halk"ıntümükendiistekleriyle"O'nun"cariyeleriveköleleri
olmuşlardır.(Dr.ToshihikoIzutsu,Kur'an'daAllahveİnsan.çev.Doç.Dr.SüleymanAteş,s.110.)
Anlamı:
Tüminsanlar,"Allah"ınsunileridirler(halkları).O'duregemenyeryüzünde.Veyazgıyazan...
(Toshihikoaynıkitap,aynıs.)
"YediAskı"("elmuailekatu's.-Seb'a")şairlerindenkiminegöreislamdöneminekavuştuğuhalde
(ilerisürülenölm.tarihi:627)müslümanolmayan,kiminegöreMüslümanlık'tankısabirsüreönce
ölen(Bkz.Dr.
ŞevkiDayf,ElAsru'l-Cahili,s.302.)ZübeyrİbnEbiSülma'nınşiirlerinden:
Anlamı:
İçinizdeolanısakınha,"Allah'tan"gizlemeyeçabalamayın.Gizlikalsındiyeçabagöstermeyin.Ne
denligizlenirsegizlensin;"Allahonubilir"Cezasıertelenir;bir"kitap"akonur;"hesapgünü"ne
(Kıyamete)biriktirilir,yadaivedilikgösterilipöçalınır.(Bkz.Zevzeni,ŞerhuMual-lekati's-Seb',
Beyrut,s.81;Dr.ŞevkiDayf,ElAsru'l-Cahili,Mısır,s.303;DrToshihikoIzutsu,a.g.k.,s.84.)
Yine"YediAskı"şiirlerindenvetümününbaşındagelenünlüİmri-ü'1-Kays'ın(ölm.540.)
şiirlerinden:
"YediAskı'dayeralanşiirlerindenikidize:
Anlamı:
Sevgilidiyorki"Allah'a,antiçereksöylerim:Seniuzaklaştırmakiçinbaşvurabileceğimbiryolyok.
(Aşkyüzündensendeyerleşmiş)Şaşkınlığın,körlüğündesendenayrılacağıyok."(Zevzeni,a.g.k.,s.
18.)Başkaşiirlerinden:
Anlamı:
"Elhamdülillahi(Allah'ahamdolsunki)",devemi,önüneyokuşgeldiğizamaniyiceağırlaşmış
görüyorum.
Anlamı:
Orta-doğruyolayöneldim.Sağduyumöğütverdi;çekipçevirdibeni.işlerimdürüstamaç
doğrultusunasokuldu,istediğinşeydoğrultusundaenbüyükbaşarıyıverecekolan"Allah"ÜT."Yol
azığı"nıneniyiside
"iyilik"tir.Yolunkimiyanlış,kimidoğrudur.Yolundoğrusunugöstermede,aldatıpsaptırmada
vardır(dünyada).(Bkz.ŞerhuDivaniİmriü'l,Kays,Mısır,s.169.)
Budizilerdekisözcüklerinvedeyimlerinçoğu,"anahtarsözcükvedeyimler"olarakKur'an'dadayer
alır
"Muktasıd","hilm","birr","hayr","tarikat","cair","hüda","kasdü's-sebil"veenbaştada"Allah".
(Diyanet'in)
Yolundoğrusunugöstermek("kasdu's-sebil"),Allah'aaittir.Yoluneğriolanıda("cair")vardır.Allah
dileseydihepinizidoğruyolailetirdi-("hidayet").(NahlSuresi,ayet:9.)
Anlamı:(Diyanet'in)
Sonrabukitabı,kullarımızdanseçtiğimizkimseleremirasbırak-mışızdır.Onlardankimikendine
yazıkeder,kimiortadavranır("muk-tasıd"),kimideAllah'ınizniyleiyiliklerekoşar.İşlebüyüklütuf
budur.(FatırSuresi,ayet:32.)
İmriül-Kays'ındörtdizelikbirşiiridaha:
Anlamı:
Öylebakışıvardıkiogençkadının.Obakışla,orucundaniyazındaolanbirrahibebakmışolsa;rahip
tutuluverironavesevgisinekendiniverirdebirgünbile"Allahiçinneoruçtutmuş,nedenamaz
kılmış"gibiolur.
(ŞerhuDivanilmriü'1-Kays,s.188.)
Yine"YediAskı"şairlerindenHarisİbnHıllize'nin(ölm.580)"askı"sındakişiirlerinden:Anlamı:
"Allah"inbildiğigibi"yapacağımızıyaptıkonlara.Ölümeatılmışlarınkanıolmaz.
(Zevzeni,a.g.k.s.165.)
İslamöncesininçokünlüHıristiyanşairiAdiyyİbnZevdi'l-lbadi'nin(ölm.587?,604?)şiirlerinden:
Anlamı
"Allah'ınKitabıylaantverip"istektebulunuyorsun.Oysa"Allah'ınKitabıyla"(onuilerisürerek)
yükselemezsinsen.(DivanuAdiyyİbnZeydi'l-lbadi,lahkik:MuhammedCebbar,1965,s.147.)
İslamöncesidönemden,"Allah"lısiklerindendahabirçokörnekverilebilir.
İslamöncesinin"hutbe"lerinde,yani"sözustalığı"naörnekgösterilenseslenişlerdede"Allah"adına
yerverildiğinigörmekteyiz:ÜnlüsözustalarındanKusİbnSaide'nin(ölm.yak.600.)ünlü"hulbe"si:
Anlamı:
"Eyhalk!Dinleyin,belleyin:Yaşayanölür.Başagelengelir.Gece,karanlık;gündüz,durağan;gök,
burçları
olan;yıldızlarparlar;denizlerkabarır;dağlarbirerçivi;yeryayılıpdöşenmiş;ırmaklarakağında
akmakta.
Göktehaber,yerde'ibret'var.insanlargidiyorlar(ölüyorlar)vedönmüyorlar.Öyleistedikleriiçin
mikalıyorlar,yoksauyusunlardiyemibırakılıyorlar?Eygüçlütopluluk!NerdeSemûd(toplumu),
nerdeAd(toplumu)?Neredebabalar,atalar?Şükürlekarşılanmayaniyiliknerede,neoldu?
Yadırganmayanzülümnerede,neoldu?Kusgerçekveiçindegünahbulunmayanbirantlaantiçerki,
üzerindebulunduğunuzdininizdendahasevgilibirdinvardır'Allahkalında.'(AliMuhammedHasen,
e't-Tarihu'l.Ebedi,1964,s.
115.)
B-EskiAraplarınİnançlarında"Allah":
Anlamı:(Diyanet'in)
Andolsunkionlara:"-Gökleriveyeriyaratan,güneşi,ayıbuyruğualtındatutankimdir?"diye
sorarsan,şüphesiz:"-Allah'tır"derler.Öyleyseniçinaldatılıpdöndürülüyorlar?('Ankebût,ayet:61.)
Andolsunkionlara:"-Göktensuindiriponunla,ölümündensonrayeridiriltenkimdir?"diye
sorarsan,şüphesiz:"-Allah'tır"derler.Deki:"ÖvülmekAllahiçindir",fakatbunuakletmezler.
(Ankebût,ayet63)
Açıklama:
KolaylıklaanlaşılacağıveKur'anyorumlarındadabelirtildiğigibi,"-Onlarasorarsan"denirken
peygamberesesleniliyor."Onlar"denenkimselerde"Mekkemüşrikleri(putataparlan)"dır.(Bkz.
Taberi,tefsir,c.21.,s.
8-9)
Anlamı:(Diyanet'in)
Andolsunki,onlara:"Gökleriveyeriyaratankimdir?"diyesorsan,"-Allah'tır"derler.Deki:"Hamd
Allah'amahsustur"amaçoğubilmezler.(Lokman,ayet:25.)
Anlamı:(Diyanet'in)
EyMuhammed!Andolsunki,onlara:"-Gökleriveyeriyaratankimdir?"diyesorsan,"Allah"tır
derler.Deki:
"Öyleysebanabildirin.Allahbanabirzararvermekisterse,Allah'ıbırakıpdataptıklarınız,O'nun
verdiğizararıgiderebilirmi?Yahudbanabirrahmetdilerse,O'nunrahmetiniönleyebilirmi?"Deki:
"Allahbanayeter.Güvenenler,O'nagüvenir."(ZümerSuresi,ayet38)
Anlamı:
(Diyanet'in)
EyMuhammed!Andolsunkionlara:"-Gökleriveyerikimyarattı?"diyesorsan,"Onları,Güçlü
olan,herşeyibilenyaratmıştır"derler.(Zuhruf,ayet9.)
(Diyanet'in)
Dikkatedin!Halisdin,Allah'ındır.O'nubırakıpdaputlardandostlaredinenler:"Onlara(putlara)
bizi,Allah'ayaklaştırsınlardiyekullukediyoruz!"derler.DoğrusuAllah,ayrılığadüştükleri
şeylerde,aralarındahükümverecektir.Allahşüphesiz,yalancıveinkarcıkimseyidoğruyola
eriştirmez.(ZümerSuresi,ayet:3.)Açıklama:
Yukardakiayetlerleçokaçıkbiçimdeanlatılıyorki:
Putataparlara"herşeyiYaratan"ın,herşeyidüzenekoyanın"KİM"olduğusorulduğunda,açıkça:"Allah!"
diyekarşılıkvermektelerdi.
—"Gökleriyeri,güneşiayıYARATANvebunlarıbelirlibirdüzeniçindetutan,yürütenKİM?"
—"ALLAH!"
—"GöktenyağmurindiripyeryüzüneyaşamverenKİM?"
—"ALLAH!"
Yineonlarasoruluyor:
—"Putlaranedentapıyorsunuz?
—"Allah'ayaklaştırsınlardiye."
Demekki,sözüedilenputataparlarla,"Allah"inancıvardı,yinede"puflaratapıyorlardı."Pufların,
"Allah'ayaklaştıracağınainandıkları"için.
Kurtubidiyorki:"-Putataparlar,herşeyiAllah'ınyarattığını,meydanagetirdiğinikabul(ikrar)
ediyorlardı.
Bununlabirlikte,cahilliklerinden,beyinsizliklerinden,Allah'ıbırakıpbaşkasınatapıyorlardı."(Bkz.
TefsiruKurtubi,16/64.)
Sunulansonayette,putataparlarınkendikarşılıklarıyeralıyor:
—"OnlaratapıyoruzkibiziAllah'ayaklaştırsınlar"!
Ayetteuyarıdavar:
—"Dikkatedin!'Halisdin',Allah'ındır."
"Halisdin"inanlamı,"asılkulluk,ibadet"tir.Yani"ibadet,yalnızcaAllah'aözgüdür.Putlarayapılan
ibadet,
'Allah'ayaklaştırmaamacıyladaolsa,geçerlideğildir.(Bkz.Taberi,tefsir23/122.)
Kısacası:"Allah"tanbaşkalarınatapınırlarkenputataparlarıngüttükleritekamaç:"Allah'ayaklaşmak".
Buamacıgerçekleştirmekiçindetapınmayoluyla,Tanrı'danbaşkalarının"şefaat"lerinisağlamaya
çalışıyorlar:Anlamı:(Diyanet'in)
Onlar,Allah'ıbırakarak,kendilerinefaydadazarardavermeyenputlarataparlar:"-Bunlar(putlar),
Allahkatındabizimşefaatçılan-mızdır"derler.EyMuhammed!Deki:"GöklerdeveyerdeAllah'ın
bilmediğibirşeyimiO'nahaberveriyorsunuz?"Allah,onlarınortakkoşmalarındanmünezzehve
Yüce'dir.(YunusSuresi,ayet:18.)
Açıklama:FahruddinRazi'den:
"-İnsanlardankimi(kimiyorumcular)şöyleder:
'-Birtek,Güçlü,Hikmetli,MerhametlibirTanrı'nınvarlığınailişkinbilgi,tümhaklarınüzerinde
birleştikleribirbilgidir.Bukonuda,aralarındahiçbirayrılıkyoktur.Aklındoğasıda,bubilginin
sağlamlığınatanıklıkeder.Çünkügöklerinveyerinşaşılasılıklarını,bitkilerin,özelliklede
hayvanlarınşaşılasılıklarını,insanvücudundakişaşılasılıklarıvebütünbunlardakişaşılasıhikmetve
yararlandüşünenkimse;kesinliklebirTek,Güçlü,HikmetliveMerhametlibirTanrı'nınvarlığını
kabuleder.'"(Razi,e't-Tefsiru'l-"Kebir,26/282)Razi,yorumcuların,putataparlarca"Allah"ınkabul
edilmesinibunabağladıklarınıyazıyor.
Razi,putataparların,taptıklarıpullaniçin:"-Bunlar,bizim,Allahkatındakişefaatçilerimizdir."
demelerinindeyorumunagirişiyorveşöylediyor:
"-Bilesinkikimiinsanlara(yorumculara)göre:
Kafirler(putataparlar),putlaratapınmanın,Tanrı'yadoğrudantapınmaktandahaçokTanrı'yı
yücelttiğini,Tanrı'yadahaçoksaygıanlamıtaşıdığınısandılar:'-Tanrı'yadoğrudanibadetetmekle
uğraşmayabizimyetkimizyoktur.Bizöncebuputlaraibadetetmeyeçalışırız.Putlar,Tanrıkatında
bizeşefaatçilerolarakyardımederler.'dediler.
Putataparlarla"-Putlar,Allahkatındabizimbirerşefaatçimizdir."savınınasılilerisürdükleri
konusunda(yorumcular)tartıştılar:vebirçokgörüşilerisürdüler:
Birincigörüşegöre:Putataparlar,dünyanınherbölgesindenbirine'gökleralemi'ninruhlarındanbir
ruhbelirlediler.Oruhudabelirlibirputlasimgelediler.Sonra,oputaibadetetmeyekoyuldular.Puta
ibadettekiamaçlarıysaobelirlenmişolanRUH'aibadettir.Oruhunda,asılBüyükTanrı'yakulluk
ettiğineinandılar.
İkincigörüşegöre:Putataparlar,yıldızlaratapıyorlardı.Tanrı'yadoğrudankulluketmeye,yalnızca
yıldızlarınyetkiliolduklarınıilerisürüyorlardı.Sonra,yıldızlarındoğduklarımvebattıklarım
görünce,onlara(birersimgeolsundiye)belirliputlardiktilerveonlaraibadetekoyuldular.Putlara
ibadettekiamaçlan,oyıldızlaraibadetiyöneltmektir.
Üçüncügörüşegöre:Putataparlar,sözkonusuputlara,birtakım'tılsımlar'(gizli-gizemlişeyler)
belirleyipkoydular.Sonrada,tıpkı'tılsımcılar'gibiyaklaştılarbuputlara.
Dördüncügörüşegöre:Putataparlar,sözkonusuputlarını,peygamberlerinin,ulularınınbiçimlerinde
yaptılarvebusimgelereibadetekoyulduklarısürece,peygamberlerinin,ulularınTanrıkatında
kendilerineşefaatçiolacaklarınıilerisürdüler.Bunun,zamanımızdadabenzerivardır:Halkınçoğu,
ulularınmezarlarınasaygıgöstermeyekendilerinivermekteler.Onlarınmezarlarınasaygı
gösterirlerse,onlarındakendilerineTanrıkatındaşefaatçiolacaklarınainanırlar.
Beşincigörüşegöre:Putataparlar,'Tanrı'nınbirışık;meleklerindebirerışık(nur)olduklarına
inandılar.'EnBüyükTanrı'ya'enbüyükput'u,melekleredeötekipullandiktiler.
Altıncıgörüşegöre:Belkideputataparlar'Hululiyye'inancınıtaşıyorlardı.('Tanrı'nıneşyaya
girdiğineinanıyorlardı).Onedenlede,Tanrı'nın,kimiyüksekveşereflicisimleregirmiş
olabileceğinidüşünüyorlardı."(Fan.Razi17/59-60.)
Ayrıcabkz."Put".
Dr.ToshihikoIzutsu,şöyleder:
"-İslam'danöncekiAraplararasındabulunanAllahkavramı,mahiyetitibarıylaİslam'ınAllah
kavramına
şaşırtacakdereceyakındır.Okadaryakındırki,Kur'an;bazenböyledoğrubirTanrıanlayışının
kafirlerinedenyenigerçeğikabulesevketmediğineşaşar.(...)
(Ayetlerinaçıklamalarında)görülüyorki,Allah,islam'danöncekiAraplarınzihninde,'dünyanın
yaratıcısı',
'yağmuruindiren','yeryüzündebulunanherşeyehayatveren'varlıkolarakbilinmektedir."Yalnız
Kur'an'ınonlardanyakındığıtektaraf,Allah'ıgöklerinveyerinyaratıcısıbildiktensonra,yalnızO'na
ibadetedebileceğini,O'ndanbaşkasınatapılamayacağınıbilmemeleri,busonucayarmamalarıdır.
Kur'anbunuşucümlelerleifadeeder:'Ohaldenasıl(doğrudan)döndürüyorlar'(Ankebût,ayet63.).
(Kur'an'daAllahveinsan,çev.Doç.Dr.SüleymanAteş,Ankara,1975,ilahiyatyay.s.96.)
Dağlargibidalgalaronlarıkuşattığızaman,diniyalnızcaAllah'aözgükılarakyakarırlarAllah'a.
Onlarıkurtarıpkarayaçıkardığımızdada,kimileriorta(doğru)yolututar.Ayetlerimizi'gaddar'
(hattar)nan-körlerdenbaşkasıinkaretmez.(LokmanSuresi,ayet:32.)
Açıklama:
"Onlar"laanlatılmakistenen,Kur'anyorumcularınagöre"putataparlar"dır.(Bkz.Sabûni,Safvetu'tTefasir,2/497.)
Izutsu,yukarıdakiayetlerveözellikledesonuncuayetdolayısıylakonuyaeğilirkenputataparlarında
inançlarına,yani"Allah"ı"Yaratıcı"olarakkabuledişlerineve"O'nasığınışları"na,"geçici
monoteizm(Tek-tanrıcılık)"diyor.(Bkz.Aynıkitap,aynıs.)
Anlamı:
ÖlenkimseyiAllah'ındiriltmeyeceğiüzerinebütüngüçleriyleAllah'aantiçerler.Hayır,onaverilen
sözgerçektir.Nevarkiinsanlarınçoğubunubilmezler.(NahlSuresi,ayet:38.)
Anlamı:(Diyanet'in)
Kendilerinebirmucizegösterilirsemutlakaonainanacaklarınadairbütüngüçleriyle"Allah'ayemin"
ederler.
Deki:"Mucizeler,ancakAllahkatındadır."Onların,mucizegeldiğizamandainanmayacaklarını
anlıyormusunuz?(En'amSuresi,ayet109.)
(Diyanet'in)
Kendilerinebiruyarıcıgelince,ümmetleriniçindeendoğruyoldangidenlerdenbiriolacaklarına,
andolsunki,bütüngüçleriyle"Allah'ayemin'etmişlerdi.Fakatkendilerineuyarıcının,sadece
nefretleriniartırdı.(Fatır,ayet42)
Anlamı:(Diyanet'in)
Allah'aeşkoşanlar:"Allahdileseydi.O'ndanbaşkahiçbirşeyenebizvenedebabalarımıztapardı.
O'nunbuyruğuolmaksızınhiçbirşeyiharamkılmazdık."dediler.Kendilerindenöncekilerdeböyle
yapmıştı.
Peygamberlereapaçıktebliğdenbaşkanevazifedüşer?(NahlSuresi,ayet:35.)
Bütünbuayetlervedahabaşkaayetler,ayrıcahadislerdenbirçoğu,İslamöncesininputataparArap
toplumunadabir"Allah"inancıbulunduğunu,amaputataparların,neyetapıyorlarsa"Allahkatında
kendilerineyardımcıolsunlar"diye,"Allah'ayaklaşmalarınısağlasınlar"diyetaptıklarınıyansıtıyor.
Vetutumlarıkınanıyor.
Anlamı:(Diyanet'in)
Onlar,RahmanolanAllah'ınkullanolanmelekleridedişisaydılar.Yaratılışlarınımıgörmüşler?
Onlarınbuşahitlikleriyazılacakvesorguyaçekileceklerdir."-EğerRahmandilemişolsaydı,biz
bunlarakulluketmezdik!"derler.Bunadairbirbilgileriyoktur.Onlarsadecevehimdebulunuyorlar.
Yoksaonlaradahaöncebirkitapverdikdeonamıbel-bağlıyorlar?Hayır;"doğrusubizbabalarımızı
birdinüzerindebulduk,bizdeonlarınizlerindengitmekteyiz"derler.(ZuhrufSuresi,ayet:19-22.)
IV.KUR'ANVEHADİSLERDE"ALLAH"
"Allah",islam(tümöteki"semavi"dinlerdeolduğugibi)enbaştagelenkonulardandır.Kur'an'dabile
yüzlercekezgeçer.Kaldıki,"Allah'tan,"ilah","Rabb","Rahman"...denerekdevedahabaşka
nitelikleriyledesözedilir.Kısacası,enönemliolan"O'dur".
Konuolarakelealındığında;bir"Allah'ınZatı",yani"Kendi"si,birde"Allah'ınadvesıfatlan"
üzerindedurulagelmiştir:
A-"ALLAH"ın"Kendi"si("Zat"ı):
Genellikle"Allah"ınneleryaptığı,hanginimetlerisergilediği,hoşnutluğunukazananlaraneödüller
verdiğivevereceği,kendisinitanımayanlara,buyruklarınakarşıçıkanlaranecezalarverdiğive
vereceği,buaradaniteliklerianlatılır.Kur'anvehadislerdedahaçokanlatılanbudur,Ìslam
"kelam"ında,"felsefe"sindeise;
"Allah'ınZat'ı"yani"Ken-di"siüzerindedegenişçeduruluptartışmalarayerverilir.Kimizaman
tartışmaların,ayetvehadislerdekianlatımlarınçerçevesiniçokaştığıvebambaşkaboyutlaraulaştığı
görülür.
Bununlabirlikte,ayetvehadislerdede,dolaylıyadadoğrudan"Allah"ın"Kendi"sinin,varlığının,
birliğininanlatıldığınıgörmekteyiz.
1."ALLAH"Kur'an'da"Kendi"niNasılAnlatıyor.
-"İlk"tiro.("Evvel")
-"Sonuncu"dur.("Ahir")
-"Dışta-Açık"tır.("Zahir")
-"lçte-Kapalı"dır,"Gizli"dir.("Batın")
İslamöncesiArapputataparlarındilveinançlarında"Allah"adıveinancıbulunduğugibiAllah'ın
niteliklerindenbiriveçokönemliolan"Rahman"adıveinancınınbulunduğunudilegetirenayetler
devar.
Birörnek:
Anlamı:
"İlk"tirO."Sonuncu"dur."Dışta-Açık"tır."İçte-Gizli"dir.VeO,herşeyi"Bilen"dir.(HadidSuresi,ayet
3.)
Açıklama:
Diyanet'inresmiçevirisinde,buayetinçevirisi,sözününtamkarşılığıdeğil,yorumlubirçeviri.
Şöyle:
"-O,herşeydenöncedir;kendisindensonrayahiçbirşeyinkalmayacağıSon'dur;varlığıaşikardır;
gerçekmahiyetiinsaniçingizlidir.O,herşeyibilir."Oysaburadakisözlerdenbirçoğunun,ayette
karşılığıyoktur.
FahruddinRazi'ninbuayetinyorumunedeniyle,ayetteanlatılanlarınoluşturduğukonuyunitelemesi
şöyle:
"Ürpertici,çetin,derinbirkonu".
-NasıloluyordaTanrı,hem"İLK",hem"SONUNCU"oluyor?
-Nasıloluyordahem"Açık"hem"Gizli"oluyor?
Derinderindüşünüyoryorumcular.Veçeşitliaçılardanyorumlaragirişiyorlar.Kur'anyorumcuları,
"kelam"cılar(Tanrıbilimciler)ve"tasavvuf'çular(gizemciler)buayetteneanlatıldığıüzerinde
dururken"Evvel(İlk)"nedir;"Âhir(Sonuncu)"nedir;"Zahir(DıştaAçık)"nedir,"Batın(içteGizli)"
nedir,nedemektir,
birbirelealıpuygungördükleriaçılardanyoğunbiryorumçabasınagirişiyorlar.
Ancak,Razi'nindebelirttiğigibi,Kur'anyorumcularınınçoğununyorumuşöyledir:
"-AllahİLK'tir,çünküherşeydenöncedir.SONUNCU'dur,çünküherşeydensonradakalıcıdır.
VarlığınıapaçıkortayakoyankanıtlarnedeniyleACIK'tır.Duyularlaalgılanamadığı,görülemediği
içindeGlZLl'dir."
(Bkz.F.Razi29/213;Sabûni3/320.Elmalılı,HakDiniKur'anDili,7/4730-4731;Celaleyn2/208.)
Taberi'ninyorumu:
"Evvel'dir(İlk).Yani:SınırsızolarakherşeydenÖNCE'dir.Âhir'dir(Sonuncu).Yani:Sonsuzadekher
şeydensonrakalabilenensonun-cu'dur?Çünkü,kendindenbaşkahiçbirşeyyokkenOvardı.Veher
şeyyokolupgittiktensonradaOkalacaktır.NitekimövgüsüyüceolanTanrı:'-Herşeyyokolup
gidicidir;yalnızcaO'nunyüzü(Zatı,Kendisi)kalıcıdır.'(Kasas,ayet:88.)diyor.Zahir'dir(DıştaAçık).Yanikendinindışındakiherşeyinüzerindedir.Yüce'dir,herşeyinüstündedirO'ndandahayüce
yoktur.Batın'dır.(içteGizli).Yani:Herşeyineniçinde,enyakınındaOvardır.ÖyleyseO'ndandaha
yakınolanyoktur.Nitekim:'-Bizona(insana)şahdamarındandahayakınız.'(Kaf,ayet:16.)diyor.Bu
bizimyorumumuzauygunolarak
Peygamberden'haber'(hadis)ak-tanlagelmiştir..."(Camiu'l-BeyanFiTefsiri'l-Kur'an,1329,c.27,s.
124.)Taberi,yorumunudayandırdığıhadisideaktarıyor.(Bkz.Aynıyer.)Buhadise,Tirmizi(3298
no.luhadis)veAhmedİbnHanbelde(c.2,s.370.)yerveriyor.Hadisşöyle:
PeygamberinarkadaşlarındanEbuHüreyre'denaktarılanbuhadisteanlatıldığınagöre:Birgün,
Peygamberarkadaşlarıylabirlikteotururken,birBULUTgörünür.SonraPeygamberlearkadaşları
arasındaşuko-nuşmalargeçer:
-Bu(bulut)nedirbiliyormusunuz?
-TanrıvePeygamberidahaiyibilir.
-Bubulut,buyerin"zaviye"leri(?).Tanrı,kendisineşükretmeyen,duaetmeyenbirtopluma
gönderiyor.
Üstünüzdeolan(kubbe)nedir,biliyormusunuz?
-TanrıvePeygamberidahaiyibilir.
-Bu,birincikatgöktür("reki").Korunmuşbirtavandır.(Bkz.Enbiya,ayet:32;Tur,ayet:5;Hicr,ayet:
17)Dökülmesiönleniptutulmuşdalgadalgasular(yağmursulanoradadepoedilmiş).Sizinleonun
arasındabulunanuzaklıknedirbiliyormusunuz?
-TanrıvePeygamberidahaiyibilir.
-Sizinleonunarasındakiuzaklık,500yıllık(ancakbeşyüzyıldavarılabilir)biruzaklıktır.Onun
yukarısındanevarbiliyormusunuz?
-TanrıvePeygamberidahaiyibilir.
-Onun(birincikatgöğün)üstündeikigökvardırki,aralarındabulunanuzaklık,500yıllıktır.
(Peygamberbuaradayedikatgöğübirbirsayar.)Yedikatgöktenherikikatgöğünarasındaki
uzaklık,birincikatgökleyerarasındakiuzaklıkkadardır(500yıllık).Bugöklerinüstündenevardır
biliyormusunuz?
-TanrıvePeygamberidahaiyibilir.
-BunlarınüstendeArşvardır.Arş'la(Son)gökarasındabulunanuzaklıkikigökarasındakiuzaklıktır.
(500
yıllık).Allınızdanevardır,biliyormusunuz?
TanrıvePeygamberidahaiyibilir.
-Yerdiraltınızdaki.Onunaltındanevardırbilirmisiniz?
-TanrıvePeygamberidahaiyibilir.
-Birbaşkayervardır.İkiyerinarasındabulunanuzaklık500yıllıktır.(Peygamberbuaradadayedi
kalyeribirbirsayar.Yedikatyeriçinbkz.Talak,ayet:12.)Herikikalyerinarasında500yıllıkbir
uzaklıkvardır.
Peygamberensonşunusöyler:
-"PeygamberinyaşamıelindeolanTanrı'yaantiçereksöylerimki,biradamıenaşağıkattakiyere,bir
iplesarkıtabilmişolsanız,adam,Allah'ınüzerinedüşer(lehabeteale'llah)!"
PeygamberdahasonraHadidSuresininyukarıdasunulanayetiniokur.Yaniayetleanlatılmak
isteneninbuolduğunuanlatır.Bunagöre,"enyukarda"da,"eniçte"deTanrı'nınbulunduğu
anlatılmakisteniyor."Zahir"
ve"Batın"manlamıbu."Evvel"ve"Âhir"inanlamıda.."Neredenbaşlayıpnereyegidersenizgidin,
başlangıçtada,sonundadaTanrı'yıbulursunuz"sözüyledemekisteneneuygunbiranlamsözkonu-su.
Böyledenebilir.
Buhari'dede,sözkonusuayetteki"Zahir"ve"Batın"yorumlanırkenTanrı'nın"bilgisi"siylc"Zahir"
veyine
"bilgi"siyle"Batın"olduğubelirtiliyor.YaniTanrı'nın"bilgi"si,herşeyin,"dış"ınıda,"iç"inide
kaplamıştır.
(Bkz.Buhari,Tefsir/57,c.6.,s.57.)
Benimsenenyorumlardanbirideşöyle:
"Tanrı,'nitelik'leriyle'Zahir'dir,'Zat'ıyla(yaniKendi'si)'Batın'-dır(duyularlaalgılanamaz,gözle
görülemez.):
Anlamı:
Allah'labirliktebaşkaTanrı'yı("Tanrı"diye)çağırma.TanrıolarakyalnızcaOvardır.Herşeyyok
olucudur.
O'nun"Yüz"ü("Zat"ı=Kendi'si)dışında.Hüküm,O'nundur.O'nadöndürüleceksiniz.(KasasSuresi,
ayet:88.)
Açıklama:
Ayette,-"yüz"anlamınagelen"vech"geçiyor.İslam'da,Tanrı'nın"cisim"olduğunuilerisürenve
"Mücessime"diyeadlandırılankesimindışındakalanmüslümanyorumcular,buradaki"vech"i,
"Hakikat",
"Zat"diyeyorumlarlar.Yanisözkonusuolan,Tanrı'nın"KENDİSİ"dir.(Bkz.F.Razi,25/24;Taberi,
tefsir,20/82;Sabûni,2/449.)Abdurrahmanİbnü'l-Cevzi(ölm.1200)Kur'anyorumcularınınKur'an'da
geçen
"vech"sözcüğünün,ayetlerde6anlamageldiğiniyazdıklarınıyazıyorveörnekleriylesıralarken
"vech"inbiranlamınında"ZAT"olduğunubelirtiyor.Örnekverdiğiayetlerarasında,yukarıdakiayet
deyeralıyor.Yanibuayetteki"vech"inde"ZAT"anlamınageldiğinianlatıyor.(Bkz.İbnü'l-Cevzi,
Nüzhetü'l-A'yün'in-NevazırFiIlmi'l-VücuhVe'n-Nez-air,tahkik:MuhammedAbdu'l-Kerim,Beyrut,
1985,s.617-618.)Demekkibuyorumagöre,sözkonusuolan,"Tanrı'nınKendisi"dir."Hiçbirzaman
yokolmayacakolan,O'dur."
Şuayetlerdeyukarıdakiayetinanlattığınıdilegetirir:
Anlamı:
Onunüzerinde(dünyada)nevarsahepsigelip-geçicidir.YalnızcaseninTanrı'nın"yüz"ü(Zat'ı)kalır.
Yüceliğive"ikram"ıolanTanrı'nın...(RahmanSuresi,ayet:26-27.)
HadidveKasassurelerindensunulanayetlerlebuayetlerdenşusonuçlarçıkartabilmekte:
"Allah":
-VAR'dır("Vacibu'l-Vücûd"=Varlığıkesingerekli."Vücûduhulizatihi=VarlığıKendinden.).
-ÖNCESİZ'dir.("Kadim").
-SONRASIZ'dır("Baki").
Ayrıca"Tanrı'lıklaBİRTEK"olduğudaanlatılmaktadır.
EğeryerlegökteAllah'tanbaşkatanrılarolsaydı,ikisidebozulurdu.Arş'ınRabbiolanAllah,onların
vasıflandırdıklarındanmünezzehtir.(EnbiyaSuresi,ayet:22.)
Anlamı:
Deki:"OAllahBİRTEK'tir.Allah'Samed'dir.DoğurmamıştırveDoğmamıştır.VeO'nahiçbirşey
denkdeğildir.(İhlasSuresinintümü.)
Açıklama:
Busuredeyeralan"Samed"eRagıb'ın"elMüfredat"ındaşuanlamveriliyor:"Işde-yetkidekendisine
başvurulanefendi,başkan("sey-yid")".(ElMüfredat,s.422,"Samed"maddesi.)
Taberi,İbnAbbas'ındaiçindebulunduğubirçokkimseninbuyorumupaylaştığınıaktarır.İbn
Abbas'ınveötekilerinbelirttiklerinegöre,"Samed"asılanlamıile"efendilik","başkanlık",
"hükümdarlık"demekolan
"seyyid"likte,yaniyücelikte,"enüstün"anlamındadır.(Bkz.Taberi,tefsir,30/223,Buhari,e's-Sahih,
Tefsiru'l-Kur'an/112,c.6,s.95.)
Buhari:"Araplar,ilerigelenlerine'SAMED'derler"diyor.(Bkz.E's-Sahih,aynıyer.)
"Samed"eşuanlamlardaverilmekte:
-"Ecvef(içiboş)olmayan."Budakiminegöre,"yemez-içmez",kiminegöre"sertkayagibi"
anlamındadır.
-"Doğurmayan,doğmayan."
-"Yokolmayan."
-"Herkesinmuhtaçolupbaşvurduğuvekimseyebaşvurmayaihtiyacıolmayan."
("Samed"inbütünbuanlamlaniçinbkz.Taberi,tefsir,30/222-223;F.Razi,32/181-182.)Fahruddin
Razi'de,"Samed"ebaşkaanlamlarverenlerinbulunduğudagörülmekle:"Asılamaçlanan","elde
edilmekistenenleralanındakendisinebaşvurulan,korkunçluklarkarşısındadakendisinesığınılan",
"dilediğiniyapan","yargısıbozulmayan"...gibi.(Bkz.F.Razi,aynıyer.)
Yorumcularcagenelliklebenimsenenanlamışu:"Herkesinherihtiyacındakendisinebaşvurduğu."
Herkes,herkonudaTanrı'yabaşvurmakzorundabulunduğuiçin"Samed'dirO".
KısacasıİhlasSuresinin"Allah"ın,"BirTek"olduğu,"vazgeçilmez"olduğu,"doğan-doğuran"türden
olmadığıve"benzersiz"olduğuanlatılıyor.
Anlamı:
(Diyanet'in)
...O'nunbenzerihiçbirşeyyoktur.O,işiten'dir.Gören'dir.(Şûra,ay.11.)
Açıklama:
Buayetteanlatılan("O'nunhiçbenzeriyoktur,hiçbirşeyO'nabenzemez"),islam"KELÂM"ınınen
çoküzerindedurduğu,entemelkonularındanbiridir."Allah'ınneolmadığı"nınyansıtıldığı
"sıfat"ların("e's-sıfatu's,selbiyye"nin)anakaynağıdır.
-"Allah,göklerinveyerinNUR'udur":
Anlamı:
(Diyanet'in)
Allah,göklerinveyerinnurudur.O'nunnuruiçindeışıkbulunanbir
kandilyuvasınabenzer.Oışıkbircamiçindedir.Camise,sankiincigibiparlayanbiryıldızdır.Bu,ne
yalnızdoğuda,neyalnızbatıdabulunanbereketlizeytinağacındanyakılır.Ateşdeğmesebile,
neredeyseyağınkendisiaydınlatacak.Nur,üstündenurdur.Allah,dilediğininurunakavuşturur.Allah
insanlaramisallerverir.O,herşeyibilir.(NurSuresi,ayet:35.)
Açıklama:
Allah'a"Nur"Denebilirmi?
Yukarıdakiayettevehadislerde"Allah"a,"Nur"dendiğiaçıkçagörülmekte.
"-HamdsanadıryaAllah!Sen,göklerinveyerinNUR'usun!"
Birhadis,buanlamdakiseslenişlebaşlıyor.(Bkz.Buhari,Teheccüd:lDeavût:9,Tevhid:8,24,35;
Müslim,Müsafirin:199.Buhadis,"KütübüSitte"denöbürkitaplardadayeralır.)
Birhadisegöre,EbuZerrilePeygamberarasındaşöylebirkonuşmageçer:
-EyTanrıelçisi!Tanrı'nı(Rabbeke)gördünmü?
BaşkabiçiminegöreEbuZerr'ePeygamberşukarşılığıvermekte:
-ObirNUR'du,nasılgörebilirim?!
(Bkz.Müslim,iman/291,c.l,s.161,hadisno:178;Tirmizi,Tefsir/54,c.5,s.396,hadisno:3282;
AhmedİbnHanbel5/157,171,175.)
-BirNURgördüm.
(Müslim,iman/292,c.1.,s.161.)
"Nur"nedir?
Ragıb'ın"elMüfredat"ındaönceşutanımvar:
"GözleringörebildiğibiçimdeyayılanIŞIK("e'd,dav").SonraşöyleayrımıyapılıyorDünyadakinur,
Âhirettekinur.Dünyadakideikitürlü.,içgözlegörülebilen(manevi)nur,kafadakigözlegörülennur.
(Bkz.
ElMüfredat,"Nur"maddesi.)FahruddinRazide"GüneşveaydangelenışınlaraNURdendiğini"ve
nurunsözlükanlamınınbuolduğunuyazıyor.(Bkz.F.Razi23/223.)
Ibnü'l-Cevzi'ninaktardığıtamumdaşöyle:
"-Nur:Gözlerdekiışıklarınalıpgörmeduyusunailettiğivekaynaklarınagöredeğişenparlakışık."
(CemaluddinAbdurrahmanibnü'l,Cevzi,Nüzhetü'l-A'yün,Bubu'n-Nûr,s.599.)
Ibnü'l-Cevzi'de"NUR"unKur'anyorumcularınagöreşuonanlamageldiğianlatılır:
-İslam.(Bkz.Tevbe/32;Saf/8)
-İman.(Bkz.Bakara:257)
-Hidayet(Bkz.Nur:35.)
-Peygamber.(Bkz.Maide:65.)
-Gündüzünaydınlığı.(En'am:1.)
-Ayınaydınlığı.(Bkz.Furkan:61.)
-Sıratköprüsündeinanırlarınsaçtıklarıaydınlık.(Bkz.Hadid:12.)
-Açıklama.(Bkz.Maide:44.)
-Kur'an.(Bkz.A'raf:157.)
-VeAdalet(Bkz.Zümer:69.)
(Bkz.İbnü'l-Cevzi,aynıkitapaynıyer.)
Kuşkusuz,yukarıdagörülenanlamlar,"nur"sözcüğüne,yerinegöreyorumlarlaverilenanlamlardır.
Bilinen,yani"ışık"anlamıyla"Allah"a,"Nur"denebilirmi?"Ehl-iSünnet"Tanrıbilimcilerineve
yorumcularınagöre:"-Hayır!"
Razi,bilinenanlamıylaTanrı'yaneden"Nur"denemeyeceğiniuzunuzunanlatır,özetişöyle:Bilinen,
yani"ışık","aydınlık"anlamıyla"nur",ya"cisim"diryadacisimdekibir"durum"dur.Allah,
"cisim"de,cisimdekibir"durum"daolamayacağıiçinbuanlamda"nur"olarakdüşünülemez.(Bkz.F.
Razi,1/122;23/223veöt.)
Nevarkiyukarıdadabelirtildiğigibiayetvehadislerde"Allah"a"Nur"dendiğigörülüyor."Nur",
Tanrı'nın
"99adı"arasındadayeralıyor.(Bkz."Ad")
Öyleyse,buyorumcularagöreKur'anvehadislerde"Allah"içinsöylenen"Nur",bilinenanlamından
başkabiranlamtaşıyorolmalıdır.Ibnü'l-Cevzi'ninaktarmasınagöre,Kur'anyorumcularınca
genelliklebenimsenengörüşşöyledirTanrı'ya"Nur"dendiğinde,bu"Nur"unanlamı,"yol
göstericidir("elHadi").Taberi,tefsirinde,bugörüşü,İbnAbbas'tanveEnesİbnMalik'tenaktarmakta.
(Bkz.Taberi,tefsir18/105.)Bununlabirlikte,yorumculariçinde,"Allah,göklerinveyerinNuru'dur"
anlamındakiKur'anaçıklamasınıelealırken,
"Allah,göklerinveyerinZiyası'dır(ışığı)"biçimindeyorumlayanlardavar.(Bkz.Taberi,aynıyer.)
Kimilerinegöreyse,buradasözkonusuolan"Allah'ın"Kendisi(yaniZatı)"değil;"O'nunNuru"dur.
"Allah,göklerinveyerinNuru'dur"diye'başlayanayette,"O'nunNuru"anlamınagelenbirdeyimde
var.
Tirmizi'ninveAhmetİbnHanbel'indeyerverdiklerişöylebirhadisvar:
"-Allah,yaratıklarıkaranlıktayarattı(halekehalkehufizulmetin).VesonraüzerlerineNUR'unusaldı.
Bunurdankimeulaştıysaokimsedoğruyolubuldu.Bunurkimdensaptıysaokimsesapıklığadüştü.
Onuniçindiyorumki,Allah'ınbilgisiyleçerçevelibirevrendekaleminmürekkebikurumuşturartık
(yazgıbilmiştir).
(Tirmizi,iman/18,c.5,s.26,hadisno:2642;AhmedİbnHanbel,2/176,197.)
Buhadisi,yukarıdasunulanayetteki"nur"nedeniyleFahruddinRazi'deaktarıyor.(Bkz.F.Razi,
1/122.)Demekkianlatılan,Tanrı'nın"Kendisi"("Zat"ı)değil;"nur"udur.Razidiyorki,ayette,"Allah,
göklerinve
yerinNuru'dur"dendiktenhemensonra"-O'nun,nuru..."denmesi,sözkonusuolanın,Tanrı'nınKendisi'nindeğil;nurununolduğunuaçıkçagösteriyor.Tanrı'nınKendi-si'ninNURolduğu
anlatılmıyor..."(Bkz.F.Razi,23/223.)
Ayrıcabkz."Nur".
Anlamı:
Allah,kendisindenbaşkaTanrıolmayan,Diri,"Kayyûm"(Vasıti'yegöreSüryanca'da"uyumaz"
demek).
Kendisiniuyuklamadauykudatutmayandır.GöklerdeveyerdenevarsahepsiO'nundur.O'nunizni
olmadanO'nunkatındaşefaatedebilecekkimolabilir?Onlarınöndekileride,artlarındakinide
(yapmaktaolduklarınıda,yapacaklarınıda)bilir.Bilgisinden,dilediğinindışındahiçbirşeyi
kuşatamazlar(kavrayamazlar).O'nunKürsi'si,gökleriveyeriiçinealacakgenişliktedir.Yüce'dir,
Büyük'tür.O.(BakaraSuresiayet:255.)Anlamı:(Diyanet'in)
Allah'ıgereğigibideğerlendiremediler...(En'amSuresi,ayet:91,HaccSuresi,ayet:74;Zümer
Suresi,ayet:67.)
Açıklama:
"-Allah'ı,yeterincetakdiredemediler..."
Yorumcular,burada,"Allah'ıyeterinceyüceltemediler."anlamınıvermektelergenellikle.Şuanlamlan
verenlerdevar:
"Allah'ayeterinceinanamadılar."
-"Allah'ıyeterincetanıyamadılar,bilemediler."
-"Allah'ıyeterinceniteleyemediler."
(Bkz.F.Razi,13/72.)
"Allah'ıyeterincedeğerlendiremeyen,yeterincetanımayan,bilemeyenler"kimlerdir?
Kiminegöre:
-Yahudilerdir.
Kiminegöredeburadaanlatılmakistenenler:
-Putataparlardır.
(Bkz.Taberi,tefsir,7/176-177.)
Anlamı:(Diyanet'in)
Allahsizi,Kendisiylekorkutur...(ÂliİmranSuresi,ayet:28.30.)
Açıklama:
"Nefsehû"yeralıyor.Anlamı"Kendisi","Kendisiyle"dir."Nefs",burada"Kendi"("Zat")
anlamındadır.
'Tanrı'nınKENDiSi"
2-PeygamberAllah'ınKendisiniNasılAnlatıyor:
-Allah'ın"kendisi"görülebilirmi?
Hadislerde,"Allah"ın"hiçgörülemeyen"değil;"görülebilen"birvarlıkolduğuaçıklanır.Ancak,bu
"görülme"ninnasılbirgörülmeolduğu,yorumculararasındatanışılır.
Allah'ıBuDünyadaGörmek:
A'rafSuresinin143.ayetinde,Rabb(Tanrı)ileMusaPeygamberarasındaşöylebirkonuşmageçtiği
anlatılır:
-Tanrım!Kendinibanagösterdesanabakayım!
-Benihiçgöremezsin.Ama(şu)dağabak,eğeroyerindekalırsasendebenigörürsün!
Yineayetteanlatılırki,"Musa'nınRabb'ı"dağa"tecelli"edince(Kendinigösterince),dağıyerlebir
etti.O
sıradaMusaPeygamberdebaygın(ölügibi)düşüverdi.
Nasılolmuştudaböyleolmuştu?
Taberi'ninyerverdiğihadisleregöre:
-Tanrıdağa,birküçükparmakkadargörününce("tecelli"edince),dağıyerlebiretmişti.
-Tanrıdağagörününceparmağıylaişaretetmiş,dağyerlebirolmuştu.
(Bkz.Taberi,tefsir,9/37.Ayrıcabkz.Tirmizi,tefsirc.5,s.265hadisno:3074.)
Kimiyorumcuyagörede,dağagörünenTanrı'nınkendisi(Zatı)değil,"nur"uyduİslam
Peygamberine,(miracıdolayısıyla)sorulur:
-Tanrı'nıgördünmü?
Soran:PeygamberinarkadaşlarındanEbuZerr.
Dahaöncede(yukarıyabkz.)sunulduğugibi,biraktarmayagörePeygamberEbuZerr'eşukarşılığı
vermiştir:
-O(Allah)birNUR'dur,nasılgörmüşolabilirim?
Birbaşkaaktarmayagöreyse,PeygamberinEbuZerr'everdiğikarşılıkşöyle:
-BirNUR(olarak)gördüm.
(Bkz.Müslim,hadisno:291,292.)
Konuyailişkinayrıcabkz."Isra-Mirac".
Buanlatılanlardan;Peygamberin,"Allah"m,budünyada"görülebilir"olduğunuvskendisininde
(Miraçta)O'nunkendisinigördüğünüanlattığısonucuçıkarılabilirmi?Tartışmalıdır.
Allah'ıöbürDünyadaGörmek:
"Sağlam(sahih)"hadislerdedebelirtildiğinegöre,Allah,Ahirette,kendisinigösterecektir.
Cennettekiler,O'nu(kendisini)açık-seçikgöreceklerdir.Peygamberbunuçokaçıkolarak
anlatmaktadır.(Bkz.Buhari,Tefsir/55-1,2,Tevhid/24;Müslim,iman/296,297;Tirmizi,Cennet/3;
ibnMace,Mukaddime/13;Ahmet
-İbnHanbel,4/411.Birbaşkahadisiçinbkz.Buhari,Tefsir/4-8;Müslim,iman/302;EbuDavud,4729
ve4730no.luhadis;Tirmizi,Cennet/15;AhmedİbnHanbel,2/275,293...)
Peygamber"bulutsuzbirhavada,öğleyinGÜNEŞnasılaçık,seçikgörülürseveayınondördündeAY
nasılkuşkugötürmeyenbiraçıklıklagörülüyorsaAllah'ındaöyleaçıkveseçikolarakgörüleceğini"
anlatmaktaarkadaşlarına.Konuiçinayrıcabkz."Cennet"
Demekki,sağlamkabuledilenhadislerinaçıkanlatımlarınagöre:Peygamber,Allah'ınKendisinin,
"görülebilen"birvarlıkolduğunuanlatıyor.Yinedekonu,yorumculararasındatartışmalı.
EvrenYaratılmadanönceAllahveArş'ı:
-"HiçbirşeyyokkenAllahvardıveARŞ'ı(tahtı)SUüzerindeydi":
Bu,birhadistir.YaniPeygamberanlatıyor.(Bkz.Buhari,Bed'ü'1-halk/l)"Allah"ın"gökleriveyeri
(altıgünde)yarattığında,ARŞ'ınınSUüzerindeolduğu",Kur'andada(Bkz.HûdSuresi,ayet:7.)
anlatılmakta.
Hadislerde,dahaayrıntılıanlatımlardayeralıyor:Peygamberlebirarkadaşı(EbuRezin)arasında
şöylebirkonuşmageçmekte:
-EyTanrıElçisi!YaratıklarınıyaratmadanönceRabb'imiz(Allah)neredeydi(nasılbirdurumda
bulunuyordu)?
-Buluttaydı("fiamain").AltındaveüstündeyseHAVAbulunuyordu.Oradahiçbiryaratıkyoktu.O'nun
ARŞ'ıdaSUüzerindeydi.("ARŞ"=Tahtsaray.Bkz."Arş".)
-Buhadisiçinbkz.Tirmizi,Tefsir/12,c.5,s.288,hadisno:3109;İbnMace,Mukaddime/13,c.l.,s.65,
hadisno:182("bulut"demekolan"ama"vehadisinyorumuiçinaynısayfadaalttakinotabkz.Ahmet
İbnHanbel,4/11,12.)
BuhadisteDavudPeygamberindeTanrı'yaşöyleseslendiğianlatılır:
-"Subhan'sınSeneyAllah.Tanrı'msın,Arş'ınüzerineyükseldin..."(Bkz.Darimi,Mukaddime/32,s.
97.)İslamPeygamberianlatıyor:
-"AllahArş'ınınüstünde,Arş'ıda,göklerinüstündedir..."(Bkz.EbuDavud,Kitabu's-Sünne,c.5.,s.95,
hadisno:4726.)
AllahkonusundayanlışsözsöyleyenbirArapköylüsüne,Peygamberin:"-Vahsana!Allah'ınne
olduğunubilirmisinsen?"dediktensonraAllahkonusundabilgiverirkenyukarıdakibilgiyide
verdiğiyansıtılıyorhadiste.
"Allah"ın"DünyaGöğü"ne(BirinciKatGöğe)inmesi:ŞabanAyınınOnbeşinde:
-"ŞabanayınınonbeşiningecesindeAllah,dünyagöğüneiner;KelbKabilesi'ninkoyunlarının
tüylerininsayısındanbileçoksayıdakimseyibağışlar."(Bkz.Tirmizi,Savm/39.,s.c.3,116,hadisno:
739;İbnMace,Ikametü's-Salat/191,c.1.,s.444,hadisno:1389.)
-"Şaban'ınonbeşiningecesiolduğundaAllah,güneşbatıncadünya
göğüneiner;'-bendenbağışlanmasınıisteyenyokmu,bağışlayayım;rızıkisteyenyokmurızık
vereyim;hastaolanyokmu,iyileştireyim...'diyeseslenir.Tanyeriağaranadek..."(Bkz.İbnMace,
İkametü's-Salat,c.l.,s.444,1388no.luhadis.)
Allah,DünyaGöğüneHerGeceiner:
Peygamberşöyledeaçıklar:
-"Tanrımız,geceninsonüçtebirikaldığındadünyagöğüneiner;"Duaedenyokmuduasınıkabul
edeyim?
Bendenisteyenyokmuistediğinivereyim?Bendenbağışlanmasınıisteyenyokmubağışlayayım?
Diyeseslenir."(Buhari,Teheccüd/14;Müslim,Salatu'l-Müsafirin/168-172,hadisno:758;EbuDavud,
Sünnet/21,hadisno:4733.)
Tanrı'nın"dünyagöğüneinmesi"ninanlamınedir?
Hattabidiyorki:"Selefuleması(eskidinbilirleri)vefıkıhimamlarıbutüraçıklamalarınsözlerinin
olduğugibialınıpbenimsenmesi,tevilyolunagidilmemesigerektiğigörüşündedirler.Bilgilerininbu
türaçıklamalarıkavramaktayetersizolduğunubiliyorlardaondan...".(Bkz.Mea-limu's-Sünne,
SünenüEbiDavud'unhamişi,4733no.luhadisinnotu.c.5.,s.101.)
Allah'inGökleriElindeTutması:
HaccSuresinin65.ayetinde,Allah'ın,"yerinüzerinedüşmesin(veinsanlarıezmesin)diyeGÖĞÜ
TUTTUĞU"anlatılıyor.FatırSuresinin41.ayetindede,Allah'ın"yokolmasınlardiyeGÖKLERLE
YERİ
TUTTUĞU"anlatılıyor.Bkz."Gök"
Allah'ın"gökler"le"yer"inasıltuttuğunailişkinayrıntılıbilgi,neayetlerdeyeralıyor,nede
Peygamberanlatıyor.AmaKıyametgünününasıltutacağıayrıntılıbiçimdeanlatılıyor.
"Kıyamette,Allah,GökleriveYeriParmaklarıylaTutacak":
"Allah"ın"parmak"lan,"GÖK"lerve"YER":
Kitapehlindenbiradambiryahudidinbiliri,
-"EyEbe'l,Kasım(Peygamber)!Allah,gökleribirparmağıyla,yerleri(yedikatyeri)birparmağıyla,
ağacıvetoprağıbirparmağıyla,ötekiyaratıklarıdabirparmağıylatutarveMelik(hükümdar)
Benim!der."
Olayı,PeygamberinarkadaşlarındanAbdullahibnMes'udaktarmakta.Abdullahderki:"Peygamberingüldüğünügördümanlatılanlardandolayı.Azıdişleribelirinceyedekgülmüştü
Peygamber.VePeygamberayetten'vemakadurellahehakkekadrihi'yi(Allah'ıyeterincetakdir
edemediler)(Hacc:74,Zümer:67)okumayabaşladı."(Bkz.Müslim,KitabuSıfati'l-Münafıkın/21c.3.,
s.2147,hadisno:2786;Tirmizi,Tefsir/
41,c.5.,,s.371,hadisno:3238.)
Hadisinyukarıdakibiçiminde,Allah'ıngökleri,yeriveötekiyaratıklarıparmağıylatutmasından
sözedilirkenzamanıbelirtmiyor.Ancak,yineMüslim'de,Buhari'deveötekihadiskitaplarındayer
alanbirbaşkabiçimdezamanbelirtiliyorKıyametgünü.Peygamberingülüşünün,ya-hudinin
sözlerinionaylarnitelikteolduğudaaçıklanıyor.YaniPeygamber,yahudininyukarıdasunulan
anlamdakisözlerinidinlediktensonra:
"-Doğrudur!"deyiponaylamışoluyordu.(Bkz.Buhari,Tevhid/19,26,36,Tefsir/39-2;Müslim,Kitabu
Sıfati'l-Münûfıkin/19,hadisno:2786.)
HadisinTirmizi'deyeralanbiçiminede,Allah(Kıyametgünü)evreniparmaklarındaşöyletutacak:
Beşparmaktan:
-Birinciparmakta:Gökler
-İkinciparmakta:Yer
-Üçüncüparmakta:Sular
-Dördüncüparmakta:Dağlar
-Beşinciparmakta:Ötekiyaratıklar.
HadisiaktaranlardanMuhammedİbnSalt,anlatırkenönceküçükparmağınıgösteriyor.Sonra
sırasıylabaş
parmağakadargeliyor.Yani,Allah'ıngökleriyeri,sulan,dağlanveötekiyaratıklarıbeşparmağında
nasıltutacağınıöylegösteriyor.Dahadoğrusunasılanlatıldığınıöyleak-tanyor.(Bkz.Tirmizi,Tefsir
41,c.5.,s.
371,hadisno:3240.)
Buhari'de,Müslim'deveTirmizi'debuhadis,ZümerSuresinin67.ayetinintefsiriolarakyeralmakta.
Buayetinbaşındanbirparçayukarıdasunulmuştu.Tamamınınanlamışöyledir:
"-OnlarAllah'ıyeterincebilipdeğerlendiremediler.Bütünyeryüzü,Kıyametgünü,O'nun
avucundadır.
GöklerdeO'nunsağelindedurulmuşolacaktır.Subhan'dır.(Yüce'dir)O.Onlarınortakkoşmalanndandamünezzehtir."(Zümer:67.)
"GizliHazineyken..."
Allah,Peygamberindiliyleanlatıyor:
-"Bilinmeyenbirhazineydimbilinmekistedim;onedenleyaratıklarıyarattım.Kendimitanıttımve
benitanıdılar."
Özelliklegizemcilerkesimindeçokünlübirhadistir.AmaibnTey-miyye,"-Buhadisinnesağlam,ne
dezayıfbirsenedibulunduğunubiliyorum"diyorZerkeşi,HafızibnHacer,Süyûtivebaşkalarıda
benzerşeyisöylüyorlarvehadisin"sened"ininbulunmadığınıyazıyorlar.AlielKariise;sözlerinin
hadisolmadığını,amaanlamınındoğruolduğunuveZariyatSuresinin56.ayetininanlattığına
uyduğunu(buayetinanlamı:
"cinleriveinsanları,benitanısınlar,banakulluketsinlerdiyeyarattım")yazar.(Bkz.İbnü'l-Cevzi,
Keşfu'1-Hafa,c.2.,s.173,Beyrut,1985hadisno:2016;AlielKari,elMesnu,Beyrut,1984,s.141,
hadisno:232.)
"O'nunKendineSığınmak":
KorkulacakdurumlarkarşısındaPeygamberinşöyledediğibildirilir:
-"Eûzübivechike=Senin'Vechine'sığınırım!"(Örneğinbkz.Buhari,Tefsir/6-2,i'tisam/11,Tevhid/
16-45;Tirmizi/7,hadisno:3065.)
"Vech",sözlükanlamıyla"yüz"demeksede,Allahiçin"yüz"üuygunbulmayanyorumculargerek
Kur'an'da,gerekhadislerdeyeralankimi"vech"lere,"ZAT'diyeanlamverirler."Kendi"demek.Buna
göre,Peygambersığınırkenşöyledemişoluyor:
-"Allah'ım,butürkötüdurumlardanSeninKendinesığınırım!"
"Allah"ınKendiÜzerindeDüşünmek":
-"Allah'ınyaratıktanüzerindedüşünün,amaKendiüzerindedüşünmeyin!"
Peygamberböylebirşeysöylemişmidir?
Kimilerinegöre:"-Evet!"KimileridePeygamberinkendisinindeğilde,arkadaşlarınınböyle
söyledikleriniaktarırlar.Amagenelolarak"hadis"olarakbiliniyor.Biraktarılışagöre:Peygamberin
birgünarkadaşlarındanbirkesiminyanınaçıkar.Bakarki,Tanrı'nınyaratıklarıüstünebirdüşünceye
dalmışlar.OzamanPeygamberşöylekonuşur:
"Allah'ınyaratıklarıüstünedüşünün.AmaAllah'ınkendisiüstünedüşünmeyin.(Kafayormayın.)
ÇünküRabbimizbirMELEKyaratmıştırki,ayaklanyedikatyereulaşmışbaşıdaenüstgöğügeçmiş
durumda,ikiayaklarıylatopuklarıarasında,600yıllıkuzaklıkvar.ikitopuklarıylaayakaltıçukurları
arasındauzaklıkdabirokadar.Yaratan(Allah),elbettekidahabüyüktür.(Onuniçinkafayormayı
bırakın.)"
-İbnü'l-Cevzidiyorki,"buhadisinsenetlerizayıftır.Amahepsibi-rarayageldiğindegüçkazanıyor.
Hadisinanlamıdoğrudur."(Bkz.Keşfu'1-Hafa,cb1.,s.371-372.)
Anlamı:
(Diyanet'in)
O,görülenidegörülmeyenidebilen,kendisindenbaşkaTanrıolmayanAllah'tır.O,Acıyıcıolandır
(Rahman),Acıyan'dır.(Rahim).O,kendisindenbaşkaTanrıolmayan,Hükümran(Melik)çokkutsal
(Kuddûs),esenlikveren(Selam),güvenlikveren(Mü'min),GörüpGözeten(Müheymin),Güçlü
(Aziz),buyruğunuherşeyegeçiren(Cebbar),Uluolan(Mütekebbir)Allah'tır.Allah,putperestlerin
koştuklarıeşlerdenmünezzehtir.O,Vareden(Halik),güzelyaratan(Bari),yarattıklarınaşekilveren
(Müsavvir),engüzeladlar(elesmaul'husna)kendisininolanAllah'tır.Göklerdeveyerdeolanlar,
O'nuteşbihederler.O,güçlüdür(Aziz),Hakim'dir(Hikmetli).(HaşrSuresi,ayet:22-24.)
Açıklama:
Yukarıdakiayetlerde,"EnGüzelAdlar"demekolan"ElEsmau'l-Hüsna"dankimileriyeralıyor.
BunlarAllah'ın"sıfatlar"dırlarda.Sayısıdeğişikolarakilerisürülür.Sağlamkabuledilenhadis
kitaplarındayeralanbuhadiste,bunlarınsayısının"99"olduğuvebunlarısayanların"cennete
girecekleri"belirtiliyor.(Bkz.
Buhari,Tevhid/12,Şurûd/68;Müslim,Zikir/5,6;Tirmizi,Deavat/82;İbnMace,Dua:10.)
Yukarıdayeralan"Rahman",hadisteTirmizi'dekibiçiminde,2.,"Rahim"3.,"Melik(mülk
sahibi,hükümdar,kral)"4.,"Kuddûs(çokkutsal"5.,"Selam"6.,"Mü'min(güvenlikveren)7.,
"Müheymin(kiminegöre
'mü'min'indeğişmişbiçimi,kiminegöre'Sadık','Koruyan',GörüpGözeten'anlamında)"8.,"Aziz
(Güçlü)"9.,
"Cebbar(buyruğunuherşeyegeçiren,çokzorlayıcı)"10.,"Mütekebbir(Ulu,büyüklükgösteren)"11.,
"Halik(Yaratıcı)"12.,"Bari(Yaratıcı)"13.,"Müsavvir(biçimveren)"14.,"Hakim(Hikmetli)"47.ad
(sıfat)olarakalmakta.Bu"ad"lardan(sıfatlardan)kimi,Kur'an'dayalnızcabirkezgeçer:
"Müheymin"gibi.(Busıfat,MaideSuresinin48.ayetindedegeçer,amaAllah'ınsıfatıolarakdeğil,
'Kitab'ınsıfatıolarak...)Kimiyalnızcaikikezgeçer."Kuddûs"gibi.(Yukarıda,birde,Cum'a
Suresi'nin1.ayetinde.)Kimibirazdahaçok,kimiysepekçokkezgeçer;Örneğin"Rahmen"57,
"Rahim"113kezgeçmekte.YukarıdakiayetlerdeyeralmayanveKur'an'dapekçokgeçensıfatlarda
var:"Alim"gibi."Bilen"anlamındadırve161kezgeçer.
"Semi"gibi."işiten"anlamındadırve46kezgeçer."Basir"gibi."Gören"anlamındadırve51kez
geçer.
"Ad"lar(sıfatlar)içinbkz."Ad","Sıfat".
V.
İSLAM"KELÂM"INDA"ALLAH"
A-Allah'ınVarlığıNasılKanıtlanabilir?
İslamdüşünürlerincegenelliklebenimsenenbölümlemeyegöre:
-"Varlığızorunlu"olan("Vacibu'l-Vücûd")vardır.
-"Varlığıolsadaolur,olmasadaolur"olan("Mümkinü'l-Vücûd")vardır.
-"Varlığıhiçolamaz"olan(Mümteni'u'l-Vücûd")vardır.
Birinciyeörnek:Allah
İkinciyeörnek:Allahındışındakiherşey.
Üçüncüyeörnek:Allah'ıntersiyadabirbaşkaAllah(YaniAllah'ınkarşıtıda,birbaşkaAllahda
hiçbirzamanolamaz.)
Şunlarortayaçıkıyor:
-İlledeolmak,zorunluluk("vücûb").
-Olabilirlik-olmayablirlik("imkan").
-Hiçolamazlık("imtina").
Birde:
-Sonradanlık("hudûs")var.
İslam"Kelam"cılarınagöre:"Allahındışındakiherşey"-ki,buna"masiva"ve"alem"dedeniyorBen
"mümkinu'l-vücûd"duryani"varlığı,olsadaolur,olmasadaolur"türdendir;hemdesonradan"dır.
Çünkü
"olmayabilirdi",olması"illedegerekli,zorunlu"değildi,ama"olmuş","yokken"ve"sonradan"
olmuştur.
Allahyaratmıştır.Allah'ınbir"hikmet"inedayalıolarakvarlıkkazanmıştır.Allahistemeseydi
yaratmazdı.
YaniAllahiçinbirzorunlulukdeğildirbu.
İşte"Allah"ınvarlığı"kanıtlanırkenİslamfelsefeveTanrıbiliminde("kelam"ında)ençok,"alem"in
(Tanrı'nındışındakiherşeyin)buözelliğinedayanılır.Başvurulanikiyol:
-"Âlem"in"sonradanlığı"yoluylaAllah'ınvarlığınıkanıtlamak.
-"Âlem"in"olması"nında"olmaması"nında"olabilirliği"elealınarakAllah'ınvarlığınıkanıtlamak.
l-"Sonradanlık"("Hudûs")Yolu:
"Âlem,'sonradanolma'dı('hadis').
Her'sonradanolan'ındabiryapıportayakoyanı('Muhdis')vardır.
Öyleyse'Âlem'indehiçyokken'sonradan'ortayakoyanıvardır.
İştebu'sonradanortayakoyan',Allah'tır."
Yani;dağlarıyla,ırmaklarıyla,cansızı,bitkisi,hayvanıveinsanıylabuyeryüzü,güneşi,ayıve
yıldızlarıylaşugökyüzü,katkatgökler,dahaöncehiçyoktuysavemeydanaçıkması"sonradan"sa,
birVAREDİCİ'si,olmadan"var"olmuştur?Bellikibir"Varedici"sivardır,işteo"Varedi-ci",
Allah'tanbaşkasıdeğildir.
Allah'ıkanıtlamanınbiryolubu."Hudusyoluylakanıtlama"denirbuna.
İyiama,"Âlem"in,"sonradan"olmadığı,"başlangıcı"nınhiçbulunmadığı,hepöylesüregeldiği
("kadim-ezeli")olduğusöylenemezmi?
Bunusöyleyenlerdevarkuşkusuz.
Evrenin"sonradan"olduğunusavunanlarakarşı,bugörüşübenimseyenlerevreninbirzaman
"yok"ken
"sonradan"varolmuşolabileceğininkabuledilemezolduğunuilerisürmekteler.Felsefe-Kelam
kitaplarında,buikikesimarasındaşutürkarşılaşmalarbulunduğugörülür:
-Evren(alem),hiçyokken,"sonradan"olmuştur("hadis"tir).
-Olamaz.
-Neden?
-Hiçbirşey"yok"tanvarolamaz.Birtemeli,bir"madde"siolurda,öylevarolur."-Birmaddesi
vardır,alemomaddedenyaratılıportayakondu."dense,ozamanda:"-Pekiomaddenasılortaya
çıktı,omaddehangişeydenhangimaddedenyaratıldı?"sorusukarşıyaçıkar.Demekkialem
sonradanolmuşdeğildir,
"kadim"dir.
-Allah'ıngücüherşeyeyeter.Birşeyi,hiçbirtemelimaddesiolmaksızınyaratmayadayetmiştirve
alemi
"yoktan"yaratmıştır.
-Varsayalımkiöyle.Amaalembirzaman"yok"kennasılolmuşdavehangişeyyolaçmışda"var"
olmuş?
-Allah'ın"hikmet"i.Kimse"O'nunhikmeti"nibilemez.
-Varsayalımki,alembirzaman"yok"ken,bir"neden"i,"hikmet"iolmuşda"var"olmuş."Nedenlerin
nedeni"vevarolmasıiçingerekliolanherşeybulunduğundazorunluolarakvarolmuştur,ilkveasıl
neden,Allah'tır.AmaAllah,"ezeli"dir.ÂlemdeO'nuneseriolduğunagöre,alemiçinde"ezelidir"
demekgerekiyor.
Çünküaleminmeydanagelmesiiçin"gerekliolanherşeyvebütünneden(elilletü't-tamme)"
bulunsundaalemmeydanagelmesin;düşünülemez."Herşeyinvebütünneden"inbulunduğundadaha
"zaman"yoktur,ezelilikvardır,"İlkNeden"in,"NedenlerNedeni"nin,tümüyle"zamansız,öncesiz,
ezeli"olduğukabuledildiğinegöre,osıradaortayakonulması,yaratılmasıgerekenaleminde
başlangıçsız,öncesiz,zamansız(kadim)olmasıgerekir.Budurumdaevreniçin"sonradanolmadır"
nasıldiyebiliyorsunuz?
-İlkNeden(Yaratıcı),"ezel"de,evreniyaratıportayakoymakdilerken"O'nuniradesi",evreninzaman
içindevefalancazamandameydanagelmesinisonuçlandıracakbiçimdegerçekleşmişolabilir.Yani
Allah,"-Âlemzamaniçinde(falancazaman)meydanagelsin!"demişolabilir.O,dilediğizamanı
seçmekte"özgür"dür("muhtar").
Tartışmalarböylesürüpgider.
Konuiçin"kelam"kitaplarına(örneğinCelalüddinDevvani,istanbul,1316,c.l.,s.47,165)bakınız.
Evrenin"sonradan"("hadis")olduğunukanıtlamaçabasınagirişilirkençokçeşitlibiçimlerin
sergilendiğigörülür.Örnek:
Bakılırki,gözlegörülen,duyularınherhangibiriylealgılanancisimleri,bucisimlerinaldığı
biçimleri,gelipgeçicidurumlarınönceyokkensonradanortayaçıkmaktalar,yıpranmaktalar,
değişmekteler,yokolmak-talar.
Bütünbunlar,varlıklarının"sonradan"vebir"yaratmaürünü"olduğunugösterir.Yaratan'saAllah'tır.
Evrenherşeyiylebirliktedeğişmektedir.Değişkendansa"öncesiz'"ve"sonrasız"olamaz.Öyleyse
evren(alem)de"öncesizvesonrasız"değildir,bir"illet"in,bir"tamneden"insonucudur.Nedenler
Nedeni'yseAllah'tır.
İbrahimPeygamber,En'amSuresinin74.veonuizleyenayetlerindeanlatıldığıgibi,"yıldız"ıgörmüş,
"Tanrı'm"demişsonravazgeçmiş."Ay"ıgörmüş"Tanrı'm"demiş,sonravazgeçmiş,"Güneş"i
görmüş
"Tanrı'm"demiş,yinevazgeçmiş.Bunlara"Tanrı"demektennedenvazgeçmiş?Bunların"ufûl"
ettiklerini
"kayıpgittikleri"ni,yani"değişir"olduklarınıgörmüşdeondan.Nedenki,Allahdeğişmez.Değişen
deAllaholamaz.Çünküdeğişen"sonradan"olmadır.Allah'sa"öncesiz"ve"son-rasız"dır.Allahiçin,
böyleolmaktanbaşkatürlüsüdüşünülemez.
Özetolarakvegenellikleböyleanlatılır.(Bkz.SeyyidŞerifCürcani,Şerhu'l-Mevakıf;Celaluddin
Devvaniveötekikelamkitapları.Ayrıcabkz.BekirTopaloğlu,Allah'ınVarlığı,Diyanetyayınları.)
2-Olabilirlik-Olmayabilirlik(İmkan)Yolu:
Âlemiçin:"-İlledeolmasıgerekiyordu,zorunluydu"denemez.Nevarolmasıiçin,nedevar
olmamasıiçin
"olamaz"denir.Yani,vardaolabilir,yokdaolabilir.Böyleoluncada,"olması"içinbirzorunluluk
yokkenolduğunagöre,varlığınısonuçlandıranbir"illet",bir"TamNeden"olma-lı-dır.Birortaya
koyanbulunmalıdır.İştebuNeden,"NedenlerNedeni",Allah'tır.Yani,Allaholmasaydı,alem,durup
dururken
"var"olamazdı.
Kelamkitaplarındaşöyledenir:
-Âlemmümkin'dir(yaniolmasıdaolmamasıdazorunluyadaimkansızdeğildir).Böyleolanherşey
içinbir
"imkanveren"vardır.Demekkialemedeimkanveren,varlıkverenvardır.İşteO,Allah'tır.Allah'ın
kendisiiçinböylebirşeysözkonusuolamaz.Yani:"-Allah'ıdavaredenbulunmalıydı."denemez.
ÇünküAllah'ınvarlığıkendilidedirveyokluğu"muhal"dir,düşünülemez.
3-BaşkaYollar:
Allah'ınvarlığınıkanıtlamakiçinçokçeşitliyollarilerisürülür.Buyollardankimikarmaşıktır,
"felsefe"ninetkisiylevefelsefeyidinselkavranılansavunmadakullanmaçabalarıylageliştirilmiş,
sıradanhalkınkolaycakavrayamayacağıbiçimlerdekalıplaştırılmıştır.Kimiyse,düzdür,sıradan
halkınkolaycaanlayabileceğitürdendir.KarmaşıkyollarlaAllah'ıkanıtlamaçabalan,"kelam"
kitaplarınıdoldurmuştur.Sayısızkapısıolan,kapılantektekaçılıpiçinegirildiktensonraçıkış
kapısınınneredeolduğubilinemeyen,şaşırılıpkalınanbüyükbirbinanındurumuna
dönüştürülmüştür.ÜnlütasavvufçuMuhyiddinİbnü'l-Arabi(ölm.1240)bile,evrendekihiçbirşeyle,
"Allah"ınKendisinidilegetirenbiranlatımınortayakonamayacağınıbelirttiğihalde,sözkonusu
karmaşıkyolagirişmektenkendinialamamakta,"Vacib"i,yani"Allah"ı"is-bat"için5yoldan
sözetmekte,birincide"varlık"demekolan"VÜ-CUD"u,ikincide"Akl"ı,üçüncüdeçeşitlianlamları
yanında
"Kendi"demekolan"NEFS"i,"NEFES"i,dördüncüde,"CİSM"ivebeşincide"varlığınıbaşkasına,bir
cisimlebağlıolaraksürdüren,kendibaşınavarolamayan"renk,koku,tat...gibişeylereadolarak
verilen
"ARAZ"ıeleolarakAllah'ınvarlığınıkanıtlamaçabasınıgöstermekte.(Bkz.Muhyiddinİbnu'l-Arabi,
elBulğaFi'l-Hikme,İstanbul,1969,yayın.NihatKeklik,varak121-130.)
Allah'ın,varlığınıkanıtlamakonusundagenelliklekarmaşıkolmayan,düzyolseçilir.Şöyle:
-"Şugöklere,yıldızlara,şuyeryüzüne,dağlara,(aşlara,ağaçlara,çeşitlibitkilere,hayvanlara,
insanlara,şuinsandakiyapıya,şuyapınınişleyişine,düzenine,şurenklere,şuuyuma,şudengeye,şu
şaşılasılıklara...
bakın.Bunlarkendiliğindenolabilirmi?BunlarıYaralan,ortayakoyanvardır.Heryapınınbirustası
olduğugibi.İşteO,Allah'tır."
"-Evreni,düzenini,yapısınıyarattıktansonra,budüzenivevarlığısürdürengücünvarlığıapaçık
ortada.
Yoksagelişen,değişenbiçimvedurumlarakışındaherşeynasıldengededurabilir?"
BuvebenzerianlatışlarladilegetirilenAllah'ınvarlığı
Allah'ınvarlığınıkanıtlamaçabaları,tarihboyuncasüregelmiştir.Yahudi,Hıristiyanveİslam
Tanrıbilimcileri,çağa,düşünselgelişmeleregöreçeşitliyollarönermişlerdir.Yahudi
Tanrıbilimcilerle,MüslümanTanrıbilimcilereskifelsefevemantıktanolabildiğince,benzernitelikte
yararlanmışlardırbukonuda.(YahudiTanrıbilimcilerindenenöndegelenve1135-1205yıllarında
yaşamışbulunanMusaibnMeymun'unbualandakiçabasıiçinbkz.Delaletü'l-Hairin,yay.Hüseyin
Atay,s.231-273veöt.)B-Allah'ınKendisiniOlduğuGibi(Künhünü)BilipKavramakMümkün
mü?
Soru,dahakısaolarakşöyledesorulabilir:
-Allah,tamolarakbilinebilirmi?
Busoruya,genellikleverilenkarşılık:"-Hayır!"dır.
Kur'anyorumcuları,En'amSuresinin91.ayetindeki:"Onlar,Allah'ıyeterincedeğerlendiremediler"
anlamındakianlatımı,"-Allah'ıyeterincebilemediler."biçimindeyorumlayanlarbulunduğunu
aktarırlar.
Örneğinayete,buanlamıvermekte.(Bkz.F.Razi,c.,1.,s.72.)Tasavvufkitaplarında,"-Subhan'sın
(Yüce'sin)Tanrı'm!Seniyeterincebilemedik!"anlamındabirhadisaktarılır.CelalüddinDevvani'nin
"Adudiyye"
şehrindebuhadisve"Allah'ınnimetleriüzerindedüşünün,amakendisihakkındadüşünmeyin,çünkü
sizO'nutamanlamıylabilemezsiniz!"anlamındakihadisaktarıldıktansonrailkdizesiEbubekir'e,
ikincidizesiAli'yeaitolduğubildirilenşuanlamdaki"beyt"eyerverilir:
-"O'nuntamkavranılamayacağınıkavramak,O'nukavramaktır.O'nun'Zatı'ınınsırrı'ndansöz
etmekse,O'naortakkoşmaktır(şirk)".
(Devvani-Gelenbevi,İstanbul,1316,c.l,s.176-177.)
Devvani,Allah'ı"künhü"yle,yaniolduğugibitamanlamıylabilmenin,kimilerinegöre,"hiç
gerçekleşmemiş"olduğunu,kimilerinegöredebunungerçekleşmesinin"mümkünolmayacağını
yazar,ikincigörüşüsavunanlararasında"Hüccetü'l-İslam"ıve"İmamu'l-Haremeyn"idegösterir.
(Bkz.Devvani,aynıkitap,s.173-175.)
C-Allah'ınSıfatlarıÜstüneTartışmalar:
Allah'ın"sıfat"lankonusunda,"felsefeciler"ingörüşleriayrı,"ke-lamcılar"ınkiayrı,"kelamcılar"dan
da
"SünnetEhli"ndenolanlarınkiayrı,"Mutezile"ninkiayrı,"SünnetEhli"ndende"Matüridiler"inkiayrı,
"Eş'ariler"inkiayrıolarakaktarılır.Nevarki,aktarmalarda(rivayetler)hepaynıdeğildir.Kimlerin
hangigörüşteolduklarınıfalanca"akaid"kitabıayrıaktarır,filancakitapayrıbiçimdeaktarır."Asıl
(temel)me-tin"lerdebirtürlüaktarmaveaçıklamayeralırken,bunların"şeriY'lerin-de,
"haşiyelerinde,yanibaşkalarıtarafındandüşülennotlardaveaçıkla-malardakarşıçıkışlarınvebaşka
türbilgilerinyeraldığıgörülür.Kısacası,kiminhangigörüşteolduğunukesinvenetolarak
söylemekkolayolmamakta.Kelamkitapları,bualandakitartışmalarladoluptaşmakta.
CelalüddinDevvani'nin"Adudiyye"şehrinden:
"Kelamcılarlabilgeler(felsefeciler)arasında,Allah'ın'Âlim(Bilen)''Kadir(Güçlü)''Mürid
(Dileyen)'
'Mütekellim(Konuşan)"olduğuveötekiniteliklerideböyletaşıdığıkonusundaherhangibirgörüş
ayrılığıyoktur.Yalnızcaşunoktalardagörüşayrılıklarıvar:
-Allah'ınsıfatlanKendisi'ninaynımıdır?
-Allah'ınsıfatlanKendisi'nindışındamıdır('Gayrımıdır')?
-Yoksa,sıfatlar,Allah'ınneaynı,nedekendisi'nindışındamıdır?
Mutezileilefelsefecilerbirincigörüşte,kelamcılarıncumhuru(çoğunluğu)ikincigörüşte,Eş'aride
üçüncügörüştedir."(Arapçasındanaynençevrilmiştir.Bkz.Devvani-Gelenbevi,İstanbul,1316,c.1.,s.
259,260.)Buşehrenotdüşen(haşiye)Gelenbevi(Gelenbe'liİsmail,ölm.1790)ise,"Kelamcıların
cumhuru"nunikincigörüşteolmadıklarını,yalnızca"Eşari'ler"indeüçüncügörüşte
bulunmadıklarını,gerçekte"Eş'ari'-ler"inde
"Maturidi'ler"indeüçüncügörüşüpaylaştıklarınıbelirtir.(Bkz.Devvani-Gelenbevi,c.l.,s.261.)
Mercanidebirnotdüşüyor,oda"Mutezile"ile"Felsefeciler"inaynıgörüşteolduklarıyolundaki
açıklamayakarşıçıkıyor."Mutezile'yleaynıgörüşüpaylaşanHasanelBasri'denbaşlayarakortaya
çıkan'Sonuncular'dır(Müteahhirin)."diyer.(Bkz.Devvani-Gelenbevi-Mercani,c.1.,s.260.)
Ünlü"Emali"adlıkitabınyazanSiracuddinAlide(ölm.1173)iki"beyt"indeşöyleder:
"Allah'ınsıfatlan,Zat'ının(Kendisinin)aynıdeğildir.Kendisindenbaşkaveayrıdadeğildir.Zat'ından
(Kendisinden)veişlerindendolayıolansıfatlarınıntümüdeKADİM'dir(öncelerivesonraları
yoktur)vesonbulmaktanuzaktır."
"SünnetEhli'ningörüşü:Allah'ınsıfatlan,kendisininneaynıdır,nedebaşkasıdır.Bilgelerin
(felsefecilerin)görüşü:Allah'ınsıfatlan,kendisininaynıdır.Mutezile'ningörüşü:Allah'ınsıfatları,
kendisindenbaşkadır.İbnCemaadaböyleaçıklar.Mutezi'ledenünlüaktarılışagöreyse,bumezheb,
Allah'ınsıfatlarınıhiçkabuletmemektedirler..."(AlielKari,Şerhu'l-Emali,istanbul,1985,Arapça,s.
20.)
Demekki,"Allah'ınsıfatlan"olduğunubenimseyenlerdenkimilerinegörebusıfatlarTanrı'nın
kendisindenbaşkadeğildir,kendisininaynıdır,kimilerinegöreTanrı'nınkendisibaşkadır,sıfatlan
başkadır;kimilerinegöreyse,sıfatlariçinne"Allah'ınkendisininaynıdır",nede"Allah'ın
kendisindenbaşkadır"denebilir.SünnetEhli'ningenelliklebenimsediğigörülengörüşsonuncu
görüştür.
PekinelerdirAllah'ınsıfatları?
Sıfatlardankimi,Allah'ın"Zat"ından(Kendinden)dolayıdır,bunlara"ZatiSıfatlar(Sıfat-ıZatiyye)"
denir.
Kimileride"iş"lerindendolayıdır,bunlarada"Sıfat-ıFi'liyye)"denir:
1-Allah'ınZatiSıfatları:
BusıfatlardanbiriyleAllah'ınvarlığı,dilegetirilir:"Vücûd".Anlamı:Varlık.Allah,"Vacibu'lVücûd"dur.
Yani,"varolmamasıdüşünüleme-yen,varolmasızorunlu,varlığıkendindenolan"dır.
ÖtekisıfatlarındakimileriyleAllah'ın"neolmadığı"dilegetirilir.Bunlara"Selbi(olumsuzluklu)
sıfatlar(Sıfat-ıSelbiyye)"denir.Kimile-riyseAllah'ın"neolduğu"nudilegetirir.Bunlarada"Sübûti
(olumluluk-lu)sıfatlar(Sıfat-ıSubûtiyye)"denir.
a)SelbiSıfatlar:
Şunlarolarakbilinir:
-KIDEM:Öncesiolmamak.Allah'ın,"Kadim"dir.Yani"öncesiolmayan"birvarlıktır.
-BEKA:Sonrasıolmamak.Allah,"Baki"dir.Yani,"sonu,sonrasıolmayan"birvarlıktır.
-KIYAMBİNEFSlHİ:Kendininkineyeterliolupvarolmakiçinbirbaşkasınabiryeredayanma
gereksinimiolmamak.Allah,"yeri-yurduvedayanağıolmayan"birvarlıktır.
-VAHDÂNİYYET:Bir-Tekolmak.Allah"hiçbirşeyibaşkasıylapaylaşmayanortağıolmayan"bir
varlıktır.
-MUHALEFETUNLİLHAVÂDlS:Sonradanolanlara,yamuklara,benzernitelikteolmak.Allah
"Kendisinindışındakilerehiçbirbiçimdebenzemeyen"birvarlıktır.
b)SubutiSıfatlar:
Bunlardaşöyleyediolaraksayılır:
-HAYAT:Diriolmak.Allah,"Hayy"dır,yani"Diri"dir.
-İLİM:Bilmek.Allah,"Alim"dir,yani"Bilen"dir.
-SEMİ:İşitmek.Allah,"Semi"dir,yani"İşitici"dir.
-BASAR:Görmek.Allah,"Basir"dir.Yani:"Gören"dir.
-İRADE:Dilemek.Allah,"Mürid"dir.Yani"Dileyen"dir.
-KUDRET:Güç.Allah,"Kadir"dir.Yani"Güçlü"dür.
-KELÂM:Konuşmak,sözsöylemek,söz.Allah,"Mütekellim"dir.Yani"Konuşan"dır.
Allah'ınBilgisininGenişliğiveDeğişmezliği:
-Allah'ınbilmesinasıldır?
Busoruyanasılkarşılıkverilmesigerektiği,önce"kelamcılar"la"felsefeciler"arasında,sonrada
"kelamcılar"ınbirbirleriarasındatartışmalıdır,ilgilikitaplarda,oldukçagenişbiryertutagelmiştir
butartışma.
Anlamı:
Görmezmisinki,Allah,göklerdeolanlarıda,yerdeolardandabilir.(MücadeleSuresi,ayet:7.)
(Diyanet'in)
Allah,herdişininrahmindetaşıdığını,rahimlerindüşürdüğünüvealıkoyduğunubilir.O'nunkatında
herşey,birölçüyegöredir.Görülenide,görülmeyenidebilen,yücelerinyücesiolanAllah'agöre,
aranızdansözügizleyenileaçığavuranvegeceyebürünerekgizlenipgündüzünortayaçıkan
arasındafarkyoktur.(Ra'dSuresi,ayet:8-10.)
Allah'ın"görülenidegörülmeyenidebildiği"şuayetlerdedebildirilir:En'am:73;Tevbe:94,105;
Mü'minûn:92;Secde:6;Zümer:46;Haşr:22;Cum'a:8;Teğabün:18.)
"Görülen","şehadet","görülmeyen"de"ğayb"sözcüğüyleyeralıyorayetlerde."Şehadet"insözlük
anlamı
"hazırolmak"tır,amaburada"hazırdaolan"anlamındadır.YaniAllah,"hazırdaolanıdaolmayanıda
bilir."
Anlamı
(Diyanet'in)
EyMuhammed!Neişyaparsanyap,onadairKur'an'danneokursanoku,eyinsanlar,neyaparsanız,
yaptıklarınızadaldığınızanda,mutlakabizsizigörürüz.YerdevegöktehiçbirzerreRabbindengizli
değildir.
Bundandahaküçüğüvedahabüyüğüşüphesizapaçıkbirkitap'tadır.(YunusSuresi,ayet:61.)
Anlamı:
(Diyanet'in)
Kıyametsaatinibilmek,ancakAllah'amahsustur.YağmuruOindirir,rahimlerdebulunanıObilir,
kimseyarınneyapacağınıbilmezvehiçkimseneredeöleceğinibilemez.Allah,şüphesiz,Bilen'dir,
herşeydenHa-berdar'dır.(LokmanSuresi,ayet34.)
Allah'ınherşeyi"bildiği",başkaayetlerde,ayrıcahadislerdedeaçıkolarakanlatılır.
ÖyleykenislamdüşüncedünyasındaAllah'ın"bilgi"si,"nasıl"ve"negenişlikte"olduğuüzerindeçok
durulduğuvetartışıldığıgörülür.
-"Allah,evrendekiayrıntılarıdabilirmi?"
"Felsefecilerden(İslamfelsefecilerideiçinde),ünlükarşılığagöre:
-"Hayır!"
Aktarılagelenodurki,felsefecileregöre,de"Allah,herşeyibilir."AmaAllah'ın"bilgi"sigeneldir,
"tümel"dir("külli").Allah,herşeyigenelvebirBÜTÜNolarakbilir."Maddicüz"iyyat"denen
"nesnelayrın-tılar"!,tektekayrıntılarbiçiminde(alavechi'l-cüz'i)bilmez.Çünkübilmişolsa,Allah'ın
"bilgi"sinde
"değişme"ölür.Oysa"değişme",Allah'ınkendisiiçinnasılsözkonusuolamazsa,"bilgi"siiçindesöz
konusuolamaz.Kitaplardaörnekdeveriliyor:VarsayalımkiAhmetbiryerdebulunduktansonra
çıkmıştır.Ahmetoyerdebulunurken,Allahonuoradabiliyordur.Ahmetoradançıktıktansonrada
Allahonuoradavarbilmiş
olsa,bu"yanlışbirbilgi",dahadoğrusu"bilgisizlik"olur.ÇünküAhmetartıkoradadeğildir.Oradan
çıktıktansonraAllah,Ahmet'inoradabulunmadığınıbilmişolsabukezdeAllah'ınbilgisideğişmiş
olur.
Allahiçinne"bilgisizlik"nedebilgisindebir"değişme"sözkonusuolabilir,öyleyse,Allah'ın
bilgisi,Ahmed"infalancayerefalancazamangirmesi,filancazamançıkması,Mehmed'infilanca
zamanfilancadurumdabulunmasıgibiayrıntılıvezamanlıolayları,durumlarıtektekiçinealmaz.
Felsefecilerin,iştebugörüşteolduklarıaktarılır.Amakelamcılararasında,felsefecilerinne
dedikleri,nedemekistediklerikonusundadatambiranlaşmabulunduğunusöylemekgüçtür.(Bkz.
Devvani-Gelenbevi-Mercani-Hal-hali,İstanbul,1316,c.,2.,s.5-75.)GenişbirbilgiiçinayrıcaŞerhu
Mevakıf'adabkz.)
Kelamcılaragöre,Allah,herşeyibütününüveparçalarım,enküçükayrıntılarıdaiçinialacak
biçimde
"BİLİR".Ancak,SünnetEhli'ningenelliklebenimsediğigörüşegöre,Allah,"bilgi(ilim)"sıfatıyla,
Mutezilegörüşünegöreyse"Zat"ıylabilir.(Kelamkitaplarınabkz.)
Allah'ın"görmesi"ve"işitmesi"yleilgiligörüşlerdeayrıçerçevede.
Allah'ınDilemesi("irade"si)
MutezilegörüşünegöreAllah,insanlariçin"kötü(şer)"şeyleridilemez.Dilediklerininhepsi"iyi"dir
(hayr).
Bu"zorunlu"durda.SünnetEhli'ninbenimsediğigenelgörüşegöreyseAllah,"iyi"şeyleridilediği
gibi,
"kötü"şeyleridediler."Kul"da"kazanma"(kesb),Allah'tada"yaratma"sözkonusudur.İyiyide,
kötüyüdesevaplışeyleride,günahlışeyleride"yaratan"Allah'tır."Kazanan"sa,"kul".(Akaid
kitaplarınabkz.)
Allah'ınKonuşması
-Allahnasılkonuşur?
-VeAllah'lanasılkonuşulur?
Anlamı:
(Diyanet'in)
Allahbirinsanlaancakvahiysuretiyleveyaperdearkasındankonuşur.Yahutbirelçigönderir;izniyle
dilediğinevahyeder.DoğrusuO,Yüce'dir.Hakim'dir.(ŞûraSuresi,ayet:51.)
Tirmizi'deveibnMace'deyeralanbirhadis:
CabiribnAbdullahanlatıyor.PeygamberleCabirarasındaşöylebirkonuşmageçer:
-NeoCabir,seniüzgüngörüyorum.
-BabamşehidoldueyTanrıElçisi.Uhudsavaşındaöldürüldü.Arkasındadakan,çoluk,çocukvebir
sürüborçbıraktı!
-BabanınAllah'anasılkavuşupnasılkonuştuğumüjdesinivereyimmi?
-Evet!
-Allah,hiçbirinsanlaperdearkasınındışındakonuşmuşdeğildir.Amaseninbabanlaaradahiçbir
perdeolmaksızınkonuştu.Babana:"-Kulum!İste,neistersenvereyim!"dedi.Babanda:"-Beni
diriltmişolsan,ikincikezseninuğrundaşehidolurum."deyinceAllahşukarşılığıverdi:"-birdaha
oraya(dünyaya)döndürülemeyeceğineilişkinsözverdim."Babanlaşöylededi:"ÖyleyseTanrı'm!
Arkamdabıraktıklarımabunubildir!"Tirmizi,c.5,s.230-231,hadisno:3010;İbnMace,c.l,s.68,
hadisno:190,c.2,s.936,hadisno:2800.)
Anlamı:
VeAllah,Musailebirkonuşmayapıpkonuştu.(NisaSuresi,ayet164.)
Allah'ınMusaPeygamberlekonuştuğuşuayetlerdedeanlatılır:A'raf:143;144.
Birhadis:
"Allah,'görünmesi'yle,'konuşması'nı,MuhammedileMusaarasındapaylaştırdı:(YaniMuhammed'e
göründü,Musailedekonuştu.)Musaileikikezkonuştu.Muhammed'edeikikezkendinigösterdi."
(Tirmizi,Tefsir/54,c.5.,s.'394,hadisno:3278.)
Anlamı:
..."Allah'ınsözü"nüdeğiştirmekisterler.(FethSuresi,ayet:15.)
Kur'an'daAllah'ıngönderdiği"kitab'lardakisözler"Kelamu'llah(Allah'ınsözü)"diyenitelenir.
İşte"Allah'ınkonuşması"böyle
KelamcılardanMutezile'ningörüşünegöre,Allah'ınko-nuşması,"sözlerini,konuştuğukimsede
yaratması"
biçimindeolur.
-Bir"Allahkelamı"olarakkabuledilenKur'an,Allah'ınKendisigibi"Kadim"(öncesiz)mi,
"yaratılma"
(mahluk)ve"sonradanolma"(hadis)mı?
SünnetEhligenelliklebirincigörüşüpaylaşırlar.Ama"Hanbeliler"indışındakalankesimingörüşüne
göre,
"Allah'ınkelamı"ndan"kadim"olan,"sesveharfler"değildir,özüdür,içeriğidir.Buiçeriğe"nefsi
kelam"
denk.İnsanlardadabuvardır,insanınsöyledikleri"sesveharfler"biçiminialmadan,öncekafasında
birdüşüncebirtasarımbiçimindevardır.Allah'ınsözlerinindeinsanlarailetilen"sesveharfler"in
ötesinde,busesveharflerindilegetirdiğibirözü,içeriğivardır.Aktarılagel-diğinegöre,
Hanbeli'ler,Kur'an'ın,"sesveharfler"biçimindekikesimininde"kadim"olduğunu"yaratma
(mahlûk)"olamayacağınısavunurlar.SünnetEhli'nindışındakalanMutezilemezhebindenolanlarsa
"Allah'ınkelamı"na,Kur'an"sesveharfler"biçiminialdığızamanancak"Allah'ınkelamı,Kur'an"
denir,odatümüyle"yaratılma"dır.(Allah'ınyarattıklarıarasındadır.)
"Kur'anyaratılmadır,değildir"tartışmasıgeçmişte,özellikleAbbasiler,özellikleHalifeMe'mun
(halifeliği:813-833)dönemindeçokgenişboyutlaraulaşmışkavgalaraveçoküzücüdurumlarayolaçmıştır.Bilindiğigibi,Me'mun'u,Mutezilegörüşlülerkendikesimlerineçekmeyibaşarmışlardı.
Me'mundaMutezilegörüşünüherkesebenimsetmekiçin827de,Kur'an'ın,"yaratılma(mahluk)"
olduğunukabuledenbirfermançıkartıpyaymıştı.Bugörüşükabuletmeyendeçokkatıtutum
göstermişti.Hanbelimezhebininbaşı,imamıolanAhmedİbnHanbeldebugörüşükabuletmeyenler
arasındabulunuyordu.(Bkz.Doç.Dr.BahriyeÜçok,Emeviler-Abbasiler,Ankara1979,s.115.)Ve
aktarıldığınagöreAhmedibnHanbelbuyüzden,çokkötüişkencelergörmüştü.Konuiçinayrıcabkz.
"Kur'an".
2-Allah'ın"FiliSıfatlar"ı:
-TEVKİN:Yaratmak.Allah,"Mükevvin,Halik,Bari"dir,yani"Yaratıcı"dır.
Allah'ınneyaptığı,neyaparolduğu,neleryapacağıveyapabileceğiüstüneKur'an'davehadislerde
çokçaaçıklamalarvardır.Ancak,Allah'ınbütünişleriniislamTanrıbilimcileri,tekbirkavramda,
"yaratmak"
demekolan"tekvin"detoplamaktalar.Nevarki,kelamcılar,"tekvin"konusundadaaynıgörüşte
birleşmiş
değiller.Konuiçinbkz."Yaratmak".
VI
ALLAH-EVREN,ALLAH-İNSANVETOPLUMİLİŞKİLERİ
A-Allah-Evrenİlişkisi:
Allah'ın"yaratma"sı,vardır,"yönetme"sivardır,"denetleme"sive"denetlettirme"sivardır.Allah,
evreniyaratmıştırveherandayaratmaktadır(bkz.Rahman,ayet:29.)Yaratmasınailişkinayetleriçin
bkz."Yaratmak."
l-AllahEvreniNasılYönetir?
a)Yönetim,göklerdenyeredoğrudur.
b)Yönetimde,"melek"lergörevalmakta:
(Allah)"emr"i(buyruklayönetilenişleri)Göktenyere(doğru)yönetir("tedbir").Sonrao"emr"
(buyruğauygungelişmeler),uzunluğu,sizinsayıölçünüzegörebinyılolanbirgüniçindeO'na
çıkar.(SecdeSuresi,ayet:5.)
Açıklama:
HadislerdenveKur'anyorumcularınyorumlarındananlaşıldığınagöre:
-İnsanlarındavranışlarının,yaptıklarınınvedurumlarınındaiçindebulunduğuevrendekitümişler,
"göktenyere"(yukarıdanaşağıya)doğruyönetilir.Yöneten,Allah'tır.Vemeleklerleyönetir.
-Gökleyerarasındainsanlarınbildikleriyılhesabıyla500yıllıkbiruzaklıkvardır.Bunedenlebir
"iş"eilişkinbuyruğunyereinişiilebuyruğagöregerçekleşengelişmeningöğeçıkışı(toplam)bin
yıldaolur.Göğeçıkarılan,"birçeşitrapordur"denebilir.Raporudüzenleyenveiletenmeleklerdir.
MearicSuresinin3.ve4.ayetlerindeyse,"melekler"in,ve"ruh"un"çıkma"larının,insanların
bildikleriyılhesabıylaellibinyıldaancakgerçekleştiğibildirilir.Biryerdeneden"binyıl",birbaşka
yerdeneden"ellibinyıl"olarakbildirildiğiyorumculararasındatartışmalıdırveçeşitliyorumlar
ilerisürülmektedir.Yerilegök,ikigökkatı,tümgökkatlarıyla,Kürsi,Kürsi'yleArşarasındaki
uzaklığıaçıklayanhadisler,konuyabiraçıklıkgetirebilir.500yıllıkuzaklık,yalnızcayerilegök
arasındakiuzaklıktır.Onuniçinbuyruğunindirilişiveonauygunraporunçıkarılışı,toplam1000yıl
ediyor.Birde"birincikatgök"tenötelervardır.Sağlamolarakbenimsenenhadislerdede
belirtildiğinegöre,ikikatgöğünarasındada500yıllıkuzaklıkbulunmakta.
BirdegöklerdeKürsi,Kürsi'yleArşarasındakiuzaklıkvar.Buyruğunyereinişiveilgiliraporun
çıkışının
"binyıl"dagerçekleştiğibildirilirken,yalnızcayerilebirincikatarasındakiuzaklıkanlatılmıştır.
Dahaötesideolduğunagöre,"ellibinyıllık"uzaklıktansözedilirkendeişteo"ötesi"anlatılıyordun
Böyledüşünülebilir.
Kimbilir?
Bkz."Gök","gün","melek".
2-Allah'ınEvreniGörüpGözetmesi,Koruması
Allah,yarattıklarım,iradesineuygunolarakbelirlibirdüzendetutar.Bununiçingörür,gözetir,
tehlikelerdenkorur.Bütünbunlardayine"me-lek'lerleolur.Bkz."Melek".
B-Allah-İnsanİlişkisi:
İnsandaAllah'ınbiryaratığıdır.Kendisini"tanısın,kulluketsin"diyeyaratmışsorumlulukyüklemiş,
tutumvedavranışlaragöreödüllendireceğiniyadacezalandıracağınıbildirmiştir,insanevrende
"onurlandırılmış"
birvarlıktır.AmaAllah'ınbuyruklarıdoğrultusundadavranmadığızaman"çokalçak"birduruma
düşer.
Allah,"yazıcımelekle-ri"yle,insanlarıntutumlarını,davranışlarımdenetler."Koruyucumelekler"iyledetehlikelerdenkorur.
Konuiçinbkz."insan","melek".
ÖZET
Bumaddedekiayetlerin,hadislerinveyorumlarınındilegetirildiklerindenanlaşılanlarşöyle
özetlenebilir:Allah:Evreni,herşeyiylebirlikteyoktanvaredenvarlık."Allah"adı,islam
dinbilirlerindenkiminegöre,buvarlığın,hiçbiranlamısözcüktentüremişolmayanözeladıdır.
Kiminegöreyse"tapınılan"anlamınagelen
"ilah"gibibirsözcüktentürediktensonra"Tanrı"nın"özelad"ıolmuştur.Eskiislamulemasından,
"Allah"
yerine,"Tanrı","Huda"gibisözcüklerinkullanılmasınakarşıçıkanolmamıştır.Karşıçıkanlar,yakın
birgeçmişedayanır.Kur'an'ınvehadislerinaçıklamalarında"Allah"yerine"İlah"dadendiğiaçıkçagörülür.
Allah'ınbaşka"adlar"ı(sıfatlan)davardır.Bunlara,Kur'andiliyle"Engüzeladlar"anlamınagelen
"elEs-mau'l-Husna"denir.Kimisağlamhadislerdebu"adlar"ınsayısının"99"olduğubelirtilir,İslam
kelamcıları,"Allah'ınsıfatlan"nıbölümlereayırırlar:"Allah'ınKendisi"nden(Zat'ından)dolayıolan
sıfatlarına"ZatSıfatlan(Sıfat-ıZatiyye)""iş"lerindendolayıolansıfatlarınada"FiilSıfatlan(Sıfat-ı
Fi'liyye)"denir.Zatsıfatları'ındanAllah'ınhiçbirşeyebenzemediğinidilegetirenlere"Selbi
(olumsuzluklu)Sıfatlar,(Sıfat-ıSelbiyye),nasılbirvarlıkolduğunudilegetirenlereyse"Subûti
(olumlu-luklu)Sıfatlar"
(Sıfat-Subutiyye)adıverilir.Birincilerşöylesayılır:"Kıdem":Öncesizlik."Beka":Sonrasızlık.
"KıyamBiNefsihi":Varolmasıiçinbaşkasınadayanırolmamak."Vahdaniyyet":Birolmak,başka
ortağıbulunmamak.
"MuhalefetunLilHavadis":Yaratıklardanhiçbirinehiçbiryöndenbenzememek.İkincilerdeşöyle
sıralanır:
"Hayat":Dirilik."İlim":Tanrı'nınbilirolması."Semi":Tanrı'nınişitirolması."Basar":Tanrı'nın
görürolması,"irade":Tanrı'nındilemesi."Kudret":Güç(Tanrı'nıngücü)."Kelam":Tanrı'nın
konuşurolması,sözleri."FilSıfatlan"dabirsıfattatoplanır:"Tekvin":Yaratmak(Tanrı'nın
yaratması).
Allah'ınevreniveevreniçindedeinsanlarıyarattıktansonragörüpgözetmesi,koruyupkollaması,
insanlarasorumluluklaryüklemesivedenetlemesivardır.Allahtümyönetimvedenetimişlerini
yaparkenmeleklerigörevlendirir.Kimimelekler,"yazıcılar",kimileride"koruyucular"olarakve
dahabaşkatürlügörevleralarakTanrı'nınbuyruklarınıyerinegetirirler.
http:ZZZGLQVL]HNLWDSFRQU