Süleyman PAKı onun muttaki bir kul olmasının yöntemini
advertisement
C.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Sayfa: 69-103 KUR'ANlN DUYGULARI EGİTMESİ BAGLAMINDA ÖFKENİN KONTROLÜ MESELESi Süleyman PAKı Giriş Kuran-ı Kerim insanın akıl, onun muttaki bir kul göre, sağlam olmasının kalp ve duygularını eğitmek yöntemini de ortaya bir inanç binasının inşası, insanın, olumsuz tesirlerden etkilenmeyecek ya da en şekilde dirençli hale getirilmesiyle mümkün koymuştur. içinde ve azından suretiyle, dışında Buna var olan zarar görmeyecek olacaktır. İnsan doğuştan iyilik ve kötülüğü işieyebilecek potansiyele sahip olarak yaratılmıştır. fıtratla dünyaya Dolayısıyla, duygu 1 gelmişse de, bu ikisine iyiliğe eşit dönük olarak temiz bir mesafede Kur'an'ın bulunmaktadır. fıtratına uygun bir geçirmesi suretiyle içindeki mevcut kötü duyguları ilahi davete kulak verip, eğitiminden zararsız Her ne kadar yüzü onu hale getirilmekte ve hayırcia kullanma fırsatı elde edilmektedir. Dr. Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 70 1 S ü 1 e y m a n likler Pa k Kur'an'ın amaçladığı takvasahibi bir müminin sahip sıralanırken, Allah'ın tavsif kötü ve zararlı ettiği iyi ve güzel arınmış olmasının olanlardan olduğu özel- sıfatlarla bezenmiş, hedeflenen temel sonuç olduğu görülmektedir. İnsancia güzel duyguların olması, anlaşılabilir bir durumdur. den bulunduğu eleştiri nın Bunların zıddı konusu hususu, olan olumsuz ve Nitekim kader fiilieri ile ilgili çok farklı tartışmaları bağlamında yaklaşımlar bulunmaktadır. lemesine tahlile ihtiyaç duyulmadan, bunun Çünkü özgür alınması bırakılınayan sorumluluğundan gösterdiği ele insanın gereken bir konu imkanı ve tercih da söz edilemez. yol, onun onda ne- bazı düşünce grupları tarafından tartışma yapılmıştır. luğu kapsamında zararlı duyguların Kur'an'ın farkındalığını artırmak ve ve insa- Çok fazla derin- iradesi ve sorumlu- olduğu görülecektir. bulunmayan bir varlığın insana sunduğu bilgi ve sağlıklı tercih yapabilme- sinin altyapısını hazırlamaktan ibarettir. isabetli kararlar verebilmek aklıselim ile davranmaktan geçtiği için duyguların eğitimi hayati öneme sahiptir. İnsan aklının ve kalbinin sağlıklı işleyişini tehdit eden en etkili duyguların başında her bir kişi, Kuranın vermezse altına giren öğütlere kulak öfke gelmektedir. Bu duygunun etkisi iradeyi güçlendirme yolunda verdiği şeytanın oyuncağı mak durumunda kalır. canına kıyanların neredeyse haline gelir, birçok olumsuz Nitekim öfke anında, davranışı yap- kendini kaybedip birinin tamamına yakını, kısa bir müddet sonra işlediği bu fiilden büyük pişmanlık yaşamaktadır. Öfkesini kontrol ede- meyenler yaptıklarından pişmanlık duysalar da, neticede hem kendileri- ne hem de çevrelerine büyük zararlar vermiş olmaktadır ve bu da karşı tarafta intikam duygusunu harekete geçirmektedir. İşte bu insanlar araCumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 71 sında dır. kin ve Halk düşmanlık şeytanın aradığı bir ortam- mesel olan, "Keskin sirke küpüne zarardır", yayma arasında darbı adına tam da "Öfke ile kalkan zararla oturur" sözleri öfkeyi veciz şekilde ifade etmektedir. Yine öfkenin baldan daha anında insanın tatlı olduğuna dair deyim, kızgınlık ruh halini anlatan en güzel benzetmelerden birisidir. Bu nedenle öfke kontrolü, kişinin dünya ve ahiret mutluluğu için son derece önemli bir meseledir. 1- Duygu Eğitimi türemiş olup, kolay bir şekil­ Duygu kelimesi Latince "movere" kelimesinden "hareket etmek" de anlamına gelmekte/ ancak bu kavramın tanımı yapılamamaktadır. 3 Yapılan tanımların ortak sonucu şu nokta- ları ön plana çıkarmaktadır: Önceden tespit edilemeyen, ona heyecanın eşlik ettiği, hoş veya nahoş le ve yüz hareketleriyle diye değerlendirilebilen, dışa yansıtan, etkileyen 4 bir ruh halidir. Duyguları, kendini beden diliy- istek, amaç ve davranışlarımızı "his, beden ifadesi ve duruşunu etkileyen bir durum"s olarak tanımlamak da mümkündür. İnsanın duygularını tanıması, neler hissettiğinin muhasebesini yapabilmesi, ona davranışlarını daha iyi yönetebilme kudreti kazandır­ mış olacaktır. İman, ibadet ve güzel ahiakla bezenmiş bir kimse duygularını kontrol kazanmıştır. altına almayı başarmış irade sahibi olgun bir kul karakteri Nitekim Bakara suresinin ilk ayetlerinde bu terbiyeden Stefan Konrad, Clauda Hendl, Duygularla Güçlenmek, çev. Meral Taştan, Hayat Yay., İst. 2002, s. 17. 3 Geniş bilgi için bkz. Kerim Yavuz, Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, DİB yay., Ankara, Tarihsiz, s.28. 4 Stefan Konrad, Clauda Hendl, Duygularla Güçlenmek, s. 18. 5 Ay. Farklı tanımlar için bkz. Kerim Yavuz, Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, s. 28 vd. 2 Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Ci lt: XVI, Sayı: 1 721Süleyman Pak geçmiş takva sahibi kimselerin özellikleri inanan, namazını kılan, Allah'ın kendilerine merhamet duygusunun ne anlama gayba olarak verdiklerini, bilincine olduklarına bağlamında, yönetilmesi rızık geldiğinin yine Onun rızası içininfak eden kullar6 Duyguların sıralanırken, onların varmış olarak dikkat çekilmiştir. irade eğitiminden geçmiş olgun müminlerin intikam alma imkanına sahipken bile, öfkesini kontrol altında tutmayı başaran, sahip kimseler oldukları onları açıklayabilme, hatta affedecek derecede üstün bir ruh haline görülmektedir? Bu kontrol altına koyabilme (empati)8 duygulada aşamada duyguları tanıma, başkasının alma ve kendini başa çıkınada yerine büyük önem arz etmekte- dir. İnsanın duygularının esiri olmaktan kurtulup onları kontrol altı­ na almayı ve etkili kullanmayı öğrenmesi için, Allah' a tam manasıyla yönelmeyi ifade eden zikre devam etmeyi mutat hale getirmesi gerekir. Çünkü kalplerin gerçek tatmini ahirete dönük olarak insani yönü tirmek suretiyle şahsiyetin oluşması tekim Kur'an, kalplerin Allah'ı ve olgunlaşması zikirle huzura geliş­ ile elde edilir.9 Ni- kavuşacağını bildirmekte- dir.10 İnsan korku, endişe ve huzursuzluklardan ancak bu şekilde kurtulur.11 Aksi halde anmaktan gafil, sabırsız, dünya hevasına uymuş hayatının ve işi süsüne gücü düşkün, aşırılık Allah'ı olan bir karaktere bürünür, 12 bu da bütün hayatını etkileyen kontrolsüz işler yapmasına 2 Bakara 2-5. 3 Ali İmran 134. 8 Stefan Konrad, Clauda Hendl, Duygularla Güçlenmek, s. 18 9 H. Mahmud Çamdibi, Din Eğitimine Giriş, İFAVyay., İst. 1989, s.7. 1o 13 Ra' d 28. 11 H. Mahmud Çamdibi, Din Eğitimine Giriş, s.S. 12 ıs Kehf 28. 6 7 Cumhuriyet kalbi Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 yol Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 73 açar. Çünkü altında Allah'ı arzularının anmaktan gafil kimseler istek ve etkisi kalarak zikir ve ibadetininsan şahsiyetini yüceitici ve düzenleyici kaldıklarından, yönünden mahrum zikrin boşluğunu heva ve hevesle doldurmaya çalışmaktadırlar.ı3 Kur'an'ı olmuş Kerim bu kimseler olarak edinme" 14 ifadesiyle tıdan nitelemiş karşı getirmedeki şuursuz, karşılık endişe edilmiştir. 15 basiretsiz taklitçilik, suz yönde etkilemekte ilah yaşan­ eğitiminden geçmiş, sağlam bir şekilde yerine hisseden mürnilllerin cennetle Bu sebeple, kötü duygu ve ihtiraslar, insanın olduğu kendisini bu tür duygu ve irade sorumluluk duyan ve bunu vaat olumsuz duygulara esir onların tutumlarını "hevalarını Buna Ku'an'ın noksanlıklarından ödüllendirileceği ve tanımlamıştır. uzak tutanlara; yani yaratanma şekilde davrananları ahlaki kural ve vazifelerini olum- için, insan bu iki engeli aşmada ilahi yar- dıma muhtaçtır. İşte, kötü temayül ve telkilllerin etkisinde kalabilen, ahlaki hastalıklara düşebilen insana Kur'an, şifa, rahmet, uyarıcı, ışık ve nimet olmaktadır.l 6 Nitekim İslam, inanç ve ahlak gibi alanlarda bireysel ve toplumsal hayata yön vermeyi istemekte, leri arasında boğulup gusal yönden kıskançlık aklına, gitmesine ve kapris- kalmamakta, onu zihni ve duy- eğitecek davranış biçimleri önermektedirYCimrilik, kin, karşı olumlu seçenekler sunarak onun hem gibi duygulara hem de kayıtsız kişinin ihtirasları duygularına hitap etmektedir. Bir kimsenin BH. Mahmud Çamdibi, Din Eğitimine Giriş, s.10. Furkan 43. 15 79 Naziat 37-41. 16 Mustafa Çağrıcı, İslam Ahlakı, Ensar neşr. İst. 1985, s. 113-114. t7 Mustafa Çağrıcı, a.g.e., s. lll. 1425 Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 diğer bir in- 74 1 S ü ı e y m a n sanı Pa k öldürmesini bütün insanları öldürmekle öğretmiştir. hamet duygusunun zirvesini lan ve eşdeğer görmüş,ıs Bu da insanda ona mer- yaratıcı- yaratı­ yaratılanla diğer yaratılanlar arasındaki ilişkilerde geniş bir ufuk açmaktadır. II- Öfke İle İlgili Kur'an'da Geçen Kavramlar Kur'an'da öfke ve leri kullanılmıştır. kızgınlıkla Bunlar bazen Allah'a, bazen de insanlara nispet edil- miştir. Şimdi bunları kısaca a-Gazab ( "kızmak, ilgili "gazab", "gayz", "sahat" kelime- ~1 inceleyelim: ):Kur'an'da yirmi dört yerde geçen bu kelime öfkelenmek, hiddetlenmek" anlamına insanlara, ondokuz yerde Allah'a nispet ğında edilmiştir. Allah için "bir şeye rıza göstermemek, cezalandırmak" demektir. b- Gayz ( çok gelmektedir. ~ı): kızına" anlamına kızdığını Kur'an'da on yerde Beş yerde kullanıldı­ 19 kullanılmıştır. "Şiddetli öfke, gelir. Bir yerde "tegayyuz" 20 mastar olarak "çok belli etme (sesli ve şiddetli öfkelenme)" şeklinde geçer. Bu ke- lime sadece insanla ilgili kullanılmış, Allaha nispet edilmemiştir. 2 ı c-Sahat ( ~ ): Yine "kızmak, öfkelenmek" anlamına gelen bu kelime Kur'an'da dört yerde geçmektedir. Üç yerde, azap etme anlamın­ da Allah'a, bir yerde de insana nispet edilerek kullanılmıştır. 22 1s 5 Maide 32. el- Isfahani, el-Müfredatfi Garibi'!- Kur' an, Daru'l- Kalem, Dımeşk, 1412, s. 608; M.Fuad Abdulbaki, Kur'an Kelimelerinin Anahtarı (Mu'cemu'l-Müfehres Tercümesi), (Tre. Mahmut ÇANGA), Timaş yay., İstanbul, 1986, s. 350. 20 25 Furkan 12. 21 Rağıp el- Isfahani, el-Müfredat fi Garibi'!- Kur' an, s. 619; M.Fuad Abdulbaki, Kur'an Kelimelerinin Anahtarı (Mu'cemu'l-Müfehres Tercümesi), s. 358. 22 Rağıp el- Isfahani, a.g.e., s. 402; M.Fuad Abdulbaki, a.g.e., s.239. 19Rağıp Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 75 d- İntikam: Ayıp karşılamak, çekernernek ve beğenmemek anlamına ve gelen N- k- m kökünden türemiştir. Nefret duymak, intikam almak cezalandırmak demek olan intikam kelimesi, 13 yerde geçmektedir23 ve tamamı Allah'a izafe edilmiştir. intikam kelimesinin geçtiği ayetlere bakıldığında peygamberlerin getirdiği onlara zulmedenlerin yaptıklarına ile ilgili olduğu dini prensipleri inkar eden ve karşılık hak ettikleri cezanın görülür. Hatta bir yerde de öfke ile birlikte verilmesi kullanılmış- tır.z4 III- Kur'an'da Gazap ve Sahat Gazap, Allah'a nispet necek her türlü zulüm ve Kavramlarının edildiğinde, Allah'a Nispeti yeryüzünde işlenmiş haksızlığa karşı Allah'ın verdiği ilahi ceza anlamına gelmektedir. 25 Bu sı, Kur'an'ın bütünlüğü açısından kavramların neyi ifade ettiği veya veya Allah için işle­ vereceği kullanılma­ farklı görüşler ile ilgili ileri sürülmüştür. İnsanlarda bulunan vasıfların Allah hakkında kullanılması diğer ayetlerle birlikte ele doğurmayacağı bir sı için farklı teviller Kelamcılar, tezile, irade Kur'an'ı konuyu 23 oluşturmuş, bunun aşılma­ olarak ele Mu- almış, Allah'ın cezalandırması Ehlisünnet alimleri ise, Mutezileye karşı çıkarak, bu ilişkilendirmenin sakıncalı olduğunu Ancak, bunların Allah'ın kanaat çelişki doğurup­ Allah'ın sıfatları bağlamında tartışmışlar, sıfatıyla bağlantılı irade ile olduğuna anlama problemi bir yapılmıştır. şeklinde açıklamıştır. sıfatları alındığında şanına uygun bir şekilde getirmişler, Allah'ın ileri sürmüşlerdir. açıklanmasının gerekli gazap etmesini, ona isyan eden ve Rağıp el- Isfahani, a.g.e., s. 822; M. Fuad Abdulbaki,a.g.e., s. 521. 43 Zuhruf 55. 25 A.Nediın Serinsu vd., Dini Terimler Sözlüğü, MEB yay., Ankara 2009, s.l05. 24 Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 onu inkar edenleri rahmetinden mahrum etmesi ve onları cezalandırması olarak yorumlamışlardır.26 Bu tür sıfatıarın Allah için kullanılması, insanlarda olduğu gibi bir noksanlığın ve acziyetin tün noksan sıfatıardan dışa vurumu şeklinde algılanmamalıdır. münezzehtir. Yani yersiz ve intikam alma, kibir sebebiyle küçük görme, dir. Allah'ın haksızlık ve haberi sıfatıdır ve insanların sınırsız O, bü- öfkelenme, kıskançlık anlamında değil­ birbirlerine yaptıkları zulüm, kötü muameleleri sebebiyle adaleti gereği cezalandırmasıdır. Allah'ın sıfatları diğer varlıkların sıfatıarına benzemez. İsimlen­ dirme men bakımından farklıdır. benzerlik olsa da, kapsam ve etki bakımından tama- Haberi sıfatıara zahiren bakılırsa tehlikesi vardırP Takip edilmesi gereken en teşbih sağlıklı ve tecsime yol, düşme "teşbihe düşme­ den ispat etmek, nefy ve inkar etmeden tenzih etmek"tir.28 Mesela, insanlardaki öfke, nefis ve şeytanın vesvesesi ile olumsuz bir durumu yani zarar vermeyi ifade ederken, Allah için adaleti temsil eder. Çünkü zulüm ve haksızlığa, zulmetıneden karşılık yüzden Allah için kontrol dışı vermek, adil olmanın gereğidir. Bu ve zulme götüren bir öfkeden söz edile- mez. İnsan ise ne kadar titiz davransa da adaleti sağlamada hatadan uzak değildir. Öfkenin eseri olarak titreme, terleme, kızarına ve kalp atışlarında hızlanma tedir. ye gibi insan Ayrıca metabolizmasında bazı değişiklikler kontrol altına alınmazsa zararlı olmaktadır. intikam Bu tür özellikler onda hırsıyla gözlemlenmek- sahibine ve çevre- noksanlık anlamı taşıyacağı İlyas Üzüm, "Gazap", DİA, İst., 1996, XIII, 435. A.Saim Kılavuz, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve KeZama Giriş, Ensar neşr., İstanbul,1987, s.96. 2B age,s.98. 26 27 Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 77 için Allah'a izafesi muhaldir. Nitekim hak edeni cezalandırmada da güç- süzlük göstermez. İnsan ise ne kadar öfkelense de kendinden daha güçlüleri lır. karşısında Şiddetli intikam alma öfkelenme ve amacını gerçekleştiremez kızgınlığı yani çaresiz ka- ifade eden "gayz" kelimesinin Kur'an'da Allah'a nispeti yoktur. İnsanın dışında, onun öfkelenmesine benzetilerek sadece cehennem için kullanılmıştır. 29 Kur'an'da gayz ve sahat'ın Allah'a nispet edildiği ayetler şu konu- larla ilgilidir: 1- Mürnin birinin kasten öldürülmesi3o 2- Allah'ın dini hakkında gerçek dışı delillerle tartışma31 3- Mazeretsiz savaş meydanından kaçma32 4- Yahudilerin, Müslümanlara hakaret edip değerlerini karşı alaya almaları, Allah'ın inandıkları onlara nankörlük etmeleri, Onun ayetlerini verdiği inkarı dini ve nimetiere inatla sür- dürmeleri, içinde bulundukları kötü durumu haber veren peygamberleri haksız yere öldürmeleri, yani isyan ve taşkınlıkları, Peygamberleri kıskanmaları 33 5- Münafıkların dıklarını Allah hakkında söylemelerine kendilerine gazap kötü zanda rağmen bulunmaları, karşılık Allah'ın müminlere ettiği inkarcıları(Yahudiler) dost edinmeleri 34 67 Mülk 8; 25 Furkan 12. 4 N isa 93. 31 42 Şura 16. 32 8 Enfal 16. 33 5 Maide 60; 2 Bakara 61, 90; 1 Fatiha 7. 34 48 Fetih 6; 58 Mücadele 14. 29 3o Fakültesi Dergisi, 2012, Ci lt: XVI, inan- Sayı: 1 78 1S ü 1e y m a n Pa k 6- inkarcıların ölümden sonra dirilmekten ve ahiretten ümit kesmeleri yani ölüm 7- Buzağı ya sonrası hayatı tapma36 8- Ehli kitaptan olan Yahu dilerin himayesine di 9- inkar etmeleri 35 Allah'ın sığınınaya yanaşmamaları, ahdine ve müminlerin Allaha isyan edip had- aşmaları 37 Ad kavminin Allaha imana rar etmeleri ve Hud (as)ın yanaşmamaları, azapla putperesdikte uyarmasını yalanlayıp ıs­ alaya almaları38 10- Gafil kimselerin küfürle mutlu olup dünya hayatını ahrete tercih etmeleri39 ll- Lian40 (eşierin birbirlerini itharn ettikleri suçla ilgili lanetiemele- ri) 12- Rızık olarak verilenierin temizlerinden yememe, bu hususta nankörlük ve taşkınlık etme4ı 13- Allahı 14- Allah'ın inkar edenlerle dostluk kurma42 emanetine karşı hıyanet etme sebebiyle Onun gazabı­ na uğrama43 15- Allahı kızdıran şeylerin ardından gitme ve Onu davranışlardan hoşlanmama44 60 Mümtehine 13. 7 A'raf 152; 20 Taha 86. 37 3 Alilinran 112. 38 7 A'raf 71. 39 16 Nahl 106. 4o 24 Nur9. 41 20 Taha 81. 42 5 Maide 80. 43 3 Aliimran 162. 44 47 Muhammed 28. 35 36 Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 razı edecek Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi Yukarıdaki bozgunculuk çıkaran, cezalandıracağı kullarının hakkını Allah'ın, gibi, 79 yeryüzünde Ona isyan eden, insanlara maddi ve manevi zarar veren, ilahi emirleri alaya kimseleri anlaşıldığı ifadelerden de 1 alıp karşı çıkan, Allah'ın bildirilmektedir. Bununla korumak ve zulmedenlerin de dinini yalanlayan haksızlığa uğramış azgınlığına engel olmak amaçlanmaktadır. A- Kur'an'a Göre Allah'ın Ayetlerde geçen öfke ve incelendiğinde, haksızlıkların mekte, Gazabını kızgınlığın Çeken Haller Allah için hukukullaha ve hukuku'l-ibada söz konusu yapanların bildirilmektedir. edildiği kullanıldığı karşı yapılan görülür. Bu ise zulüm ve Allah'ın gazabını yol açan fiiller ana çek- uğrayacakları hem dünyada hem de ahirette ziyana Allah'ın gazabına yerler hatlarıyla şunlar­ dır: a-İnkar: Allah'a ve Onun kabul edilmesini emir buyurduğu değer­ karşı lere umursamaz tavır sergileyenlerin, dahası alaya alanların dün- yada ve ahirette karşılığını alacakları beyan edilmektedir. İnsanların ibadete çağınldıkları sırada, başlarına şünmeden, nın bu daveti alay ve nefis ve ne tür bir felaketin eğlence konusu haline getirmeleri, şeytan tarafından perdelendiğini, akıllarını geldiklerini göstermektedir. Bu durum rine boyun gelebileceğini eğmede derin bir gaflete onları Allah'a sürüklemiştir. dü- akılları­ kullanamaz hale inanıp onun emirle- Böylece Allah'ın ga- zabı onlar üzerine hak olmuştur. 45 inkarcıların nifak, düşmanlık ve ha- ram yernede birbirleriyle dukları 45 46 yarıştığı, Allah'a kaşı fütursuzca iftiralar savur- bildirilmektedir.46 5 Maide 57, 60; 47 Muhammed 28. 5 Maide 61 vd. Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 80 1 S ü 1 e y m a n P a k Allah'ın gazabına uğrayanlada Mürninler uyarılmaktadır. 47 Allah'ı konusunda dostluk inkar etmekten mutlu kurmamaları olanların ve kendileri küfre daimakla yetinmeyip, iman edenlerin teslimiyetini kabullenemeyen, bu yüzden onlara büyük öfke duyan, kaçınmayan kenceden verilmiştir. 48 onları Yine yakıcı münkirlerin Allah'ın caydırmak bir azaba dininin insanlar için de uğrayacakları tarafından iş­ haber kabul edilmesiyle, vazgeçirmek için batıl deliller üreterek Allah hakkında tartışanları aynı akıbet beklemektedir. 4 9 b- Meydan Okuma: Peygamberlerin gönderilclikleri toplumlarda karşılaştıkları kulluk etme en güçlü itiraz, çağrısına olmuştur. sorgulanamaz mutlak ortaya ısrar bir etmeleri halinde tavırla kullanılmadığı her vaat edilen bu takıntılı yapıya şiddetli duygusal azabın karşı duruş sergiie- Bu sebeple peygamberlerin, bir azapla cezalandırılacakları bunun hayal ürünü tutum, atalarının üzerinden hareket etmekte, sonradan inandırıcı bulmamaktaydı. rısını inandırıcı bulmamışlar, alaycı dinini terk edip, sadece Allah'a Davete muhatap toplumlar, doğruluğu çıktığını düşündükleri rnekte ve bunu inkara atalarının uya- olduğunu düşünerek, hemen gelmesini Allah'ın gazabını istemişlerdi. Aklın çekmede yeterli ol- muştur. 50 c-Allah kında bile hakkında kötü zanda bulunmak: Kötü zan, insanlar hak- yasaklanmışken, Allah'ın yararlandığı sonsuz rahmet ve merhametinden halde görmezden gelip, Onun azarnet ve şanına yakışmayan 60 Mümtehine 13. 16 Nahl 106. 49 42 Şura 16. so 7 Araf 70 vd. 47 4s Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 81 bir şekilde almanın, basite Allah'ın gazabına inkara ve lanetine yol kalkışmanın açtığı olduğu, büyük bir hüsran beyan edilmiştir. 51 d-Yalan yere yemin etmek: Nifak alameti olarak yalan yere yemin etmek de Allah'ın yanında te, bu yaptıklarının Allah'ın gazabını Münafıkların kanıksadıkları, oyuncağı ağır çeken bir eylemdir. müminlerin Allah'ın Allah'ı verilmiştir.s3 Ayrıca konumuna düşecekleri e-Allah'ın şeytanın düşman olmanın söylediklerine durumunda gazaba ifade huzurunda yapacak unutturacak seviyede haline geldikleri, Allah'a ve elçisine tutanların, asılsız çıkması olduğu çeken çirkin bir fiil bunu, ahirette kendilerine ödeyecekleri haber Mısırda Münafıkların, onlardan görünmek için yalan yere yemin ettikleri52 bildirilmek- edilmektedir. kadar gazabını bedelini Allah'ı şahit uğrayacakları ve yalancı bildirilmektedir.s4 Allah'ın nimetlerine nankörlük Firavunun zulmünden kurtarıp Musa hürriyetlerine (as)'nın kavmini kavuşturması ve onlara rahat bir hayat sunmasına rağmen, İsrailoğulları'nın verilen bu nimetiere nankörlük etmeleri55, daha da ileri giderek inkara kalkışıp gönderdiği ne yönelmesine sebep larıyla peygamberleri öldürmeleri, olmuştur. Kuran onların haddi Tevrat'ta haber kapılmışlar, 53 54 55 56 gazabın aşıp üzerleri- isyana dalma- verilmiş olmasına rağmen gelecek olan son peygamberin kendi içlerinden 52 ayetlerini bunu hak ettiklerini bildirmektedir. 56 f-Kıskançlık: 51 Allah'ın hayal kırıklığı onları aşırı bir çıkacağı kıskançlık beklentisine krizine 48 Fetih 6. 58 Mücadele 14. 58 Mücadele 18 vd. 24 Nur 9. 20 Taha 81. 2 Bakara 61; 3 Al-i imran 112; 5 Maide 78 vd. Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Yahudiler sürüklemiş 82 1 S ü ı e y m a n P a k ve bunu Allah'a inkara kadar sizliğini göstermek, vardırmışlardı.S 7 kıskançlıklarının esiri Allah olduklarını açığa Peygamberlerini niçin öldürdüklerini, Musa (as) nın sine rağmen neden buzağıya azgınlıkları tapıcılık olduğunu yardım asla şirki en büyük zulüm ° Kendilerine etmiştir. 6 beyan gazabını bütün bu onları bağışlamayacağını birliği hakkında ardından h-Kasten bir mümini öldürmek: kıymak, Allah'ın sayılmıştır. gazap şirk (ortak koşma) fiilini kitabın Allah'ın varlığı bilgilendirilmiş olmasına rağmen, tekrar şirke dönmeleri Allah'ın yük günahlardan hakikat geldikten sonra sahte ilahlar edinmeleri, Allah'a karşı yaptık­ bildirmektedir. 62 Ehl-i vahiyle saymış, 5 9müşriklerin uzaklaştıramayan 61 varlıkla­ en büyük haksızlıktır. Onun içindir ki Allah rinin deliller getirme- çekmeye sebep olur. Çünkü kendi- edemeyen ve gelen zararı ra uhThiyet atfederek, ları vurmak için, taptıklarını açıklamalarını istemiş, Allah Allah'a ortak koşmak, Onun lerine bile açık samimiyet- zalimliklerinin bir gereği olarak yaptıklarını bildirmiştir. 58 g- Puta de pis onların ettiği tan Allah'tır. Yaratılanların her şeyden Haksız gazabına ve iman etmele- sebep olmuştur. 63 yere bir cana kıymak64 bü- Bilerek ve isteyerek bir müminin konulardan birisidir. Bütün canına varlıkları yara- içerisinde en üstün yeri tutan insan, hürmeti çok hak etmektedir. Bir de bu, Allah'a iman eden ve emirleri- ne itaat eden biriyse, Onun canına kıyılması, öldüren açısından büyük bir 2 Bakara 90. 2 Bakara 91 vd. 59 31 Lokman 13. 6o 9 Tevbe 28. 61 20 Taha 89; 7 A'raf 192-195. 62 4 Nisa 48. 63 7 Araf 152; 20 Taha 86 vd. 64 Buhari, Vesaya 23, Hudud 44. 57 5s Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi bahtsızlık, bir cana katında Allah kıymanın bütün haddi aşma olduğu insanlığı öldürmüş görülrnektedir. 66 Yeryüzünde ilk cinayetin iki sebebiyle çıktığı67 , kötü bir fiili den günah olarak pay 1 83 bildirilmektedir. 65 Nitekim gibi ağır bir eylem olduğu kardeş arasında kıskançlık başlatanların kıyamete aldığı6s düşünülürse, olayın kadar işlenenler­ ciddiyeti daha iyi an- laşılmış olacaktır. ı-Savaş meydanından olarak haber verilmiştir. 69 kaçmak: Hadiste yedi büyük günahtan biri Cihad için muharebe ordunun içinde yer alan bir kimse, maktan uzaklaşırsa, o meşru meydanında bulunan bir gerekçe olmadan, kişinin Allah'ın gazabına uğrayacağı savaş­ beyan edil- mektedir.7o değerler için kazanmaktadır. 71 Tıpkı Hz. Nitekim insanda bulunan öfke duygusunun kutsal olumlu yönde kullanılması burada önem Ömer'in cesaretini ve öfkesini Müslüman olduktan sonra İslam'ın hayrına kullanması gibi. IV- Kur'an'da Gazab, Gayz ve Sahat kelimelerinin İnsana Nis- peti A- Öfke, hiddet ve hoşa gitmeyen bir şey karşısında intikam alma isteği anlamına gelen Gazab (gadab) şu kelimesi Kur'an'da konularda insan için kullanılmıştır: 4 N isa 93. 5 Maide 32. 67 5 Maide 27 vd. 68 Müslim, zekat, 69. 69 Buhari,Vesaya 23, Hudud 44; Müslim, İman 145; Ebu Davud, Vesaya 10. 7o 8 Enfal16. 71 M.Faruk Bayraktar, İslam Eğitiminde Öğretmen ve Öğrenci Münasebetleri, İFA V yay., İstan­ bul,1989, s.165. Ayrıca bkz. Bayraktar Bayraklı, İslamda Eğitim, İFAV yay., İstanbul,1989, 8.262-263. 65 66 Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 84 1S ü 1e y m a n Pa k a- Mürnilllerin öfkelendikleri zaman, buna mani olup bağışlamayı tercih etmesin b- Musa (as) Allahtan emirleri ğıya tapması, alıp geri geldiğinde, halkının buza- yani tekrar putperestliğe dönmelerine karşı öfkelenmesi73 c- Yunus (as) ın kavminin iman etmemesine karşı kızgınlığı 74 B- Kur'an'da 10 yerde geçen gayz kelimesi şiddetli öfke ve anlamında olup, yalnızca insan için kullanılmıştır. kızgınlık Allah'a nispeti yok- tur.75 a- Mürninler için kullanılması: Müminlerin öfkelerine hakim olmaları76 ve öfkelerinin giderilmesi77 b- Kafider için kullanılması: lerine,78 Allah'ın manların dünyada ve ahirette elçisine güçlenmesine rini söyleyip, Müslümanların bir beldeyi zapt etme- yardım etmesine/9 Müslü- öfkelenmelerV 0 inananların yanında yanlarından ayrıldıktan sonra onlara iman ettikle- karşı duydukları kin sebebiyle parmak uçlarınıısırmaları, 81 Firavunun İsrailoğullarının yaptık­ larına kızması,sZMüslümanlara yenilmeleri sebebiyle öfkelenmeleri. 83 n 42 Şura 37. 7 Araf 150-154; 20 Taha 86. 74 21 Enbiya 87. 75 Elmalılı M.Hamdi Yazır, Hak Dini Kuran Dili, Eser neşr., İstanbul, 1971, II, 1177. 76 3 Al-i imran 134. 77 9 Tev be 15. 78 9 Tevbe 120. 79 22 Hac 15. 73 so 48 Fetih 29. sı 3 Al-i imran 119. 26 Şuara 55. 83 33 Ahzab 25. 82 Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 85 c- Cehennemin öfkesi: inkarcıları görünce öfkelenmesi, kabarması.84 Nankörlük yapanların cehenneme atıldıklarında onun öfkeli hornur- tusunu işitmeleri ve neredeyse öfkesinden çatıayacak olması. 85 C- Yine öfkelenmek ve yerde insanlar için kızmak anlamına kullanılmıştır. gelensahat kelimesi bir Ayette, kendilerine sadaka verilmeyin- ce öfkelenen münafıkların durumu anlatılır. 86 V- insanda Öfke Duygusunun Kaynağı Kur' an' da gayz, gadab ve sahat kelimeleriyle ifade edilen öfke, istenilmeyen bir söz veya damarların şişmesi, davranış karşısında çarpması, kızarma, kalbin titreme gibi fizyolojik belirtilerle (kibir) duygusuyla intikam alma hissinin ortaya dışa vurulan, benlik çıkmasını ifade eden bir ruh halidir. 87 Öfke sırasında en çok etkilenen akıl, yani sağlıklı düşünme­ dir. Eğer öfke kontrol altına alınmazsa, insanın kendisine ve çevresine zararı dakunacak olumsuz davranışlara kalkışması kaçınılmazdır. Öfke anında temkinli davranamayan Gazali, çevresine karşı insanın kontrolü aklın elinden çıkmıştır. fütursuz davranan zalimlerin gönüllerinde gömü- lü olan kibrin öfkeyi meydana çıkardığını söyler. 88 Nitekim şeytan Adem'e (as) secde etme emrine kibri sebebiyle karşı çıkmış, 89 Allah'ın huzurundan kovulması onu öfkelendirmiş, kendine tanınan süre içeri- sinde intikam hissiyle Hz. Adem ve onun soyundan gelenleri yoldan 25 Furkan 12. 67Mülk 8. 86 9 Tevbe 57. 87 M.Faruk Bayraktar, İslam Eğitiminde Öğretmen ve Öğrenci Münasebetleri, s.165; Mustafa Çağrıcı, "Gazap", DİA, İstanbul, 1996, XIII, 436; Stefan Konrad ve Claudia Hendl, Duygularla Güçlenmek, s. 22 vd., Abdullah Nasıh U! van, İslaında Aile Eğitimi, Çev. Celal Yıldırım, Uysal Yay., Konya, 1984, I, 376. 88 Gazzali, İhyau Ulumi'd-din, çev. Ahmet Serdaroğlu, Bedir yay., İst.1985, III, 369. 89 7 Araf 12. 84 85 Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 86 1 S ü 1e y m a çıkarma n Pa k gayreti içine girmiştir. yararlı kendisine hakim olmak ve verilmiş Böylece, olan öfke duygusunu hoşlanmadığı şeyler karşısında amaçlar için kullanmak üzere insana şeytan onun en zayıf noktalarından olarak kullanmaya devam etmektedir. Bu sebeple, öfkenin kontrol alınması, insanın mektedir. ğınması ve toplumun selameti Şeytanın insanı tavsiye açısından birisi altına büyük önem arz et- öfkeliyken günaha itmesine karşı Allah'a sı­ edilmiştir.9o Kur'an ve hadislerde müminin duygulardan birisi olan öfkeye eğitilmesi, kapılmamasını hayati önem arz eden temin eden hususlardan birisi olarak üzerinde ısrarla durulmaktadır. Örnek olması bakımından burada bir kaçını inceleyelim: Kuranda müminlerin öfke ve aklı tarlar, dengede ile hareket etmesinin onun olgun bir mürnin olma kaynaklandığına işaret darlıkta anında duygularını özelliğinden edilmektedir. "Onlar (muttakiler) bollukta ve Allah için harcadar (infak ederler), insanları tutmasının kızdıklarında öfkelerini yu- affederler. Allah güzel davrananları sever." 91 Ayette geçen gayz, hoşlanılmayan bir şeye karşı heyecanlanmak yani öfke demektir ki gazabın aslıdir. Gazapta intikam almak varken, gayz kalpte ması Mürnin kimse, dolu bir gibi, öfkesini kalbine hapsedip zarar bulunduğu tavır kalmaktadır. halde intikam almaya kabın ağzının kapatıl­ gördüğü kimselere kalkışmamalıdır. karşı, gücü Hatta uygunsuz bir göstermeden sabretmelidir.92 7 Araf 200. 3 Al-i imran 134. 92Fahreddin Razi, Mefatihu'l-Gayb, Daru ihyai turasi'l- Arabi, Beyrut, 1420, IX, 367; Beyzavi, Envaru't-Tenzil, Daru ihyai turasi'l-Ar abi, Beyrut, 1418, II, 38; Kurtubi, el-Cami' li Ahkkami'l-Kur'an, Daru'l Kütübi'l-Mısriyye, Kahire, 1964, IV, 206; Nesefi, Medarikü't-Tenzil, Da9o 91 Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 Yukarıdaki bir ki; öfkeye sebep olan yasaklanmasıyla Onun arasında çok güzel olayların başında faiz gelir. ayette, infak ile öfkeye engel olma ilişki vardır. Şöyle 87 öfkeye yol açan birçok olumsuzluk da ortadan kaldırılmıştır. İnsanların belini büken bu kötü davranışın yerine insanlığı huzura kavuşturan infak tavsiye oluşturma hedeflenmiştir. edilmiş, böylece erdemli bir toplum bencillik; alanlarda da öfkenin sonucu olarak kin, nefret, düşmanlık hırs ve kıskançlık ve Nitekim faiz verenlerde aç gözlülük, ortaya çıkmaktadır ki, bu duygular Uhud' daki yenilgide etkili olmuştur. 93 Kur'an'da geçen başka bir ayet, müminlerin büyük günahlardan ve işlerden kaçındıklarını, hoşlarına çirkin kızgınlıkları, onları gitmeyen bir durum intikam almaya götürmeyip aksine lamayı tercih ettiklerini ifade etmektedir.94 Ayete duygu eğitiminden geçmiş, şeytanın den kurtulmuş ve güçlü iradeye en çok kavuşmuş karşısında yapanları bağış­ baktığımızda, Kuranın kullandığı öfke nöbetlerin- takva ehli bir müminin, bü- tün olumsuzluklardan uzak duran ve intikam alma bir yana, üstün fazilet örneği sergileyerek kendisine haline sahip olma özelliğine yapılan yanlışlığı bağışıayabilecek dikkat çekilmekte, zımnen bir ruh her müminin bu karakteri kazanması önerilmektedir. Öfke kontrolü eğitimiyle elde edilen faydalardan birisi de onun olumlu yönde kullanılmasıdır. İnsanın kutsal değerler uğruna -vatan savunması gibi- gösterdiği direnç ve savunma, öfkenin varlığının ve ru'l Kelimi't-Tayyib, Beyrut, 1998, II, 391 -392; Elmalılı, II, 1177; M. Zeki Duman, Kur' an-ı Kerim'de Sosyal Münasebetler Adab-ı Muaşeret, Dilek Matb., 1982, s. 174,244. 93 Ebu'l Ala Mevdudi,Tejhim'ul Kur' an, çev. Muhammad Han Kayani vd., İnsan yay., İst., 1991, I, 294. 94 42 Şura 37. Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Ci lt: XVI, Sayı: 1 88 1 S ü 1 e y rn 2 n P2 k şekilde kullanılacağının onun ne önemini de ortaya öfkenin tamamen yok edilmesi diye bir şey mümkün emreden ayetlerle, 95 öfkeden söz edenler birlikte ayetlerin konu taşımamakta, lanılmasını bütünlüğü, aksine basit Elbette değildir. Cihadı değerlendirildiğinde, onun tamamen yok edilmesi diye bir anlam çıkarlar değil, için kutsal değerler uğruna öngörmektedir. Bu durumda cihat ile öfkenin bildiren ayetler arasında bir çelişki bulunmadığı Acelecilik de öfkeye yol açmaktadır. nucunu almada acele eden ve bu sürecin kimselerin, pişmanlıklarının ardından ve niyazda bulunmaları tilmiştir. koymaktadır. açıkça Kur'an'da, kul- tutulmasını görülmektedir. çalışmalarının uzamasından öfkeye so- kapılan tövbe ile Allah'a yaklaşmaları, dua Yunus (as)un şahsında "Zünnunu da an. Zira O (kavmine) bütün müminlere kızarak gitmişti, öğre­ bizim ken- disine güç yetiremeyeceğimizi zannetmişti. Nihayet karanlıklar içerisinde kalıp "Senden başka ilah yoktur. Senin Şanın yücedir, ben zalimlerden oldum" diye yalvardı. Biz de onun duasını kabul ettik." 96 Kur'an ayetlerine şu baktığımızda, inkarcıların durumlar kaynaklık etmektedir: Her hangi bir be 120), Allah'ın nin ve ona besleme, peygamberine inananların kıskançlık, kuvvet yardım bulması onlara yenilmeleri, kibirlenme ve küçük görme (Şuara öfkeye şeyi kapılınalarma kaybetmeleri (Tev- etmesi (Hac 15), Allah'ın (Fetih 29), Müminlere savaşı karşı kin kaybetmeleri (Ahzab 25), 55), onlara pay verilmemesi (Tevbe 58). Kin, nefret, kibir, elçileri- dünyalık ve sadakadan kıskançlık, kişisel çıkarlar, yenilgiyi hazmedememe, bencillik gibi duygular, nefis ve şeytan kaynaklı Mesela bkz. "Onlarla savaşın ki Allah, sizin ellerinizle onlara azap etsin, onları rezil etsin, sizi onlara üstün kılsın ve inananlar toplumıınıın göğüslerine şifa versin. Kalplerinin öfkesini gidersin ... " ( 9 Tevbe 14-15). 96 21 Enbiya 87-88. 95 Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 89 öfke nedeni olmakta ve sahibini intikam almaya yöneltmektedir. da sayılan sede ve inkarcılarda bulunan olumsuz özelliklerin mürnin bir kim- bulunmaması, bunların maları açısından Yukarı­ yol açtığı zararlardan kendilerini uzak tut- çok önemli bir eğitim değeri taşımaktadır. Mecazen, cehennemin öfkeli halinden söz edilirken, 97 böyle durumdaki bir insan tasviri göz önünde pürmesi, hamurtulu sesler canlanmaktadır: Kızgınlıktan çıkarması, çatıayacak derece bir öfkeye kapılan ranışa kalkışması pek muhtemeldir. kimsenin ruh hali kö- hale gelmesi gibi. Bu ortadadır ve yanlış bir dav- Hadislerde öfkenin genelde olumsuz yönüne dikkatleri çeken ve bunun zararlarından korunma yollarını gösteren pek çok uyarı ifadeleri bulunmaktadır. İnsan aklının kızgınlık esnasında sağlıklı işlemediği, adil kararlar vermeye uygun kinleşinceye miştir. kadar olmadığı bildirilmiş kararların ertelenmesinin uygun hüküm vermek olanların, lu, olacağı tavsiye edil- Nitekim hakimin öfkeli iken karar vermemesi istenmektedir. 98 Hadiste geçen öfkeden maksadın, anında ve bu gibi durumlarda sa- hışım, tuvalet ihtiyacı, açlık olduğu bildirilmiştir. 99 ve hastalık Yine Kur'an'la meşgul alimlerin, takva ve sorumluluk sahibi kimselerin de kötü huy- kavgacı, bağırıp çağıran gazap ve hiddet ve hiddet sahibi şeytandandır, şeytan ise olmaması gerekir.1° 0 Çünkü ateşten yaratılmıştır, ateş ancak su ile söner. Bu yüzden öfkeli bir kimse su ile yıkanmalıdır .101 25 Furkan 12; 67 Mülk 8. Buhari, Ahkam 13; Müslim, Akdiye 16; Tirmizi, Ahkam 7; Ebu Davud, Akdiye 9; N esai, Kudat 17. 99 Gazzali, İhyau Ulu mi' d-din, 1,50. 1oo Gazzali, age, I, 778. 1o1 Ebu Davud, Edeb 4; Gazzali, Il, 838; İbn Kesir, IV, 1367. 97 98 Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Ci lt: XVI, Sayı: 1 90 1 S ü ı e y m a rı Pa k Kin, nefret, öfke gibi kötü eğitimi ile mümkün olmaktadır. mayan bireylerin bu gibi sebeple nefsin ve bu konuya dikkatleri öfke hastalıklara sağlanması yenilmesi altına alınması, irade işten bile değildir. Bu olmamak için iradenin güçlendiril- gerekmektedir. Hz. Peygamber (sav) çekmiş, pehlivanlığın anında kişinin kontrol Manevi yönden yeteri kadar güçlü ol- şeytanın oyuncağı mesi, öfke kontrolünün değil, duyguların ve yiğitliğin kaba kuvvet ile kendisine hakim, iradesine sahip olmakla ger- çekleşeceğini söylemiştir ,102 insanda güçlü bir iradenin varlığının en önemli göstergelerinden birinin öfke kontrolü bulunmasını olduğu görülmektedir. Kendisine bir tavsiyede isteyen sahabeye Hz. Peygamber; "öfkelenme!" buyurmuş­ tur. Adam isteğini tekrarlayınca, ona yine öfkelenmemesini söylemiştir. 103 Çünkü sirkenin balı bozduğu gibi, öfke de imanı ifsat etmektedir.1°4 İnsanlar, birbirleriyle olan muamelelerinde öfkeye yer vermemele- ri ve birbirlerine kötülüklerinin anında şeytan dokunmaması gerekir.1°5 Aksi halde öfke ona bilmediğini söyletir, pişman olacağı şeyleri yaptırır.1°6 Gazzali'ye göre öfkenin merkezi kalptir. İnsan intikam hırsıyla cialduğunda kan dolaşımı hızlanır mek için harekete geçer. Tehlike Çünkü bu öfkenin arzu ettiği ve gelecek muhtemel tehlikeleri önlesonrasında bir şeydir. Kişi intikam almaya yönelir. ancak intikam sonrası sakin- leşir.l07 Buhari, Edeb 76; Müslim, Birr 106- 107; Muvatta, Hüsnü'l-hulk 12; Ebu Davud, Edeb 3. Buhari, Edeb 76; Tirmizi, birr 73; Muvatta, Hüsnü'l-hulk ll. :n4 Gazali, İhyau Ulumid-din, III, 372. 105 İbn Kesir, Hadislerle Kuran-ı Kerim Tefsiri, çev. Bekir Karlığa ve Bedrettin Çetiner, Çağrı yay. İst., 1988, IV,1367. 106 Gazali, İhyau Ulumid-din, III, 374. 1o7 Gazali, age, Ill,376. 102 103 Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'an1n Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 91 Kuranın kam hissiyle eğitimi ve sünnetin öfke kontrolü davranmayı, ne aşırılığa kaçıp zayıflatılıp ne de tamamen inti- etkisiz hale getir- meyi ifade eder. İnsana ait dini ve milli değerlerin zarar gördüğü durumlarda öfkenin Vatan gereği yapılmalıdır. kalınamaz. Bu gibi durumlarda ilgisiz topraklarının düşman işgaline uğraması halinde ortaya çıkan öfke Nitekim Tahrim suresi 9. ayette kafidere ve münafıklara karşı harp gibi. edilmesi ve onlara gamber karşı sert davranılması emredilmiştir. 108 Yine, şahsına karşı yapılanları bağışlamış, Hz. Peykarşı ancak dini meselelere yapılan olumsuz tutuma hiddetlenmiştir.1°9 İnsan yiğitliğin gerektirdiği yerlerde öfkesini de kızgınlığına kullanmasını, mülayimliğin mani olmasını öğrenmelidir. ettiği şekilde davranınakla haddi aşmamaları, emredilmiştir. Sulh olur. hissettirmesi bir başka açıdan öfkenin aşırılığında zalim, ettiği Bu da din ve yerlerde aklın işaret Müslümanların savaş sırasında güçsüzlere, bitki ve zamanlarında (hilm) icap hayvanıara bile zarar vermemeleri öfke kontrolünün her alanda kendini bu emrin bir gereği olmaktadır. azlığında hakkını Aksi halde koruyamaz olur.1 10 Öfke sırasında tepki üç şekilde tezahür eder: 1) Öfke anında kendini kaybedenler: Bu tür insanlar, akıl, irade ve din kontrolünü yitirdiklerinden, onlarda feraset, basiret ve irade hiçbir şey kalmamıştır. Öfkenin etkisi, intikam olarak kalplerinde 1os 109 ııo adına yüzlerinde, sözlerinde, kin ve açığa çıkar. Pişmanlık bir yana, Ayrıca bkz. 48 Fetih 29. Buhari, İlim 28,Edeb 75; Müslim, salat 128. Bayraklı, age, s.263. Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 yaptıklarıyla 92 1 S ü 1e ym an Pa k övünür hale gelirler. Bu ruh haliyle kendilerine ve çevrelerine büyük zararlar verirler. Arbk onlara hiçbir öğüt ve telkin tesir edemez. 2) Öfkesinde zayıflık olanlar: Zulüm ve haksızlık karşısında ilgisiz kalmayı ve boyun eğmeyi seçen kimselerdir. Bu özelliğe sahip olanlar, dirençsizlikleri sebebiyle manevi terbiyede de yol kat edemezler. Peygamberimiz bir haksızlık karşısında aşamalı ile söylemeyi ve sonunda da imanın en olarak, elle düzeltmeyi, dil zayıf noktası olarak kalp ile buğ­ zetmeyi öğütler.ııı 3) Orta yolu tutanlar: Bunlar, öfke kontrolünü gerçekleştirmiş, Allah'ın muradına irade sahibi, din ve uygun davranan, akıl çerçevesinde hareket eden kimselerdir.ıı2 VI- Öfkenin Sebepleri Öfkenin şiddeti her insanda aynı olmadığı gibi, ortaya çıkış sebepleri de aynı değildir. mizacını iyi tanımalı, larını eğitmelidir. Bu nedenle her birey kendi ona göre dinin yapısını, melekelerini ve fıtrat eğitimi doğrultusunda duygu- Bunun için de öfkeye yol açan sebeplerin bilinmesil13 önem arz etmektedir. Genel olarak şunlardır: ııı İbn Mace, Kitabu'l-Fiten, II, 1330. ııı Gazzali, İhyau Ulumid-din, III, 378 vd. 11 3 İnsanın öfke duygusunu hayatın ilk günlerinden itibaren hissetmeye başlaması ve hayatının her safhasında onıın la birlikte yaşaması, bilim adamlarını bu alanda araştırınaya sevk etmiş, öfkenin sebepleri ile ilgili pek çok görüş ileri sürmüşlerdir. A. Nasıh Ulvan'a göre, çocuğun öfkeden uzak tutulmasının çaresi, onu öfkelendiren söz ve davranışlara meydan verilmemesidir. Böylece öfke onda bir adet haline gelmemiş olur. Ona göre ebeveyn şu nedenlere dikkat ederse çocukta öfkenin bir huy haline dönüşmesine engel olmuş ve o hoşgörülü yetiştirilmiş olur: Açlık, hastalık, onu ihmal edip küçük düşürmek ve horlamak, yanında öfkelenip kendine hakim olamama, yani kötü ömeklik, aşırı narin yetiştirme ve nimetiere bağına, onu alaya alma, kötü lakaplarla çağırma. (Ulvan, İs­ lam' da Aile Eğitimi, I, 379-381 ). Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 93 1) Fıtri sebepler: rı buna çok yatkındır. Bazı insanlar her şeye çok çabuk kızarlar. Mizaçla- Bu gibi kimseler, sahip onu kontrol alhna alabilecek irade eğitimine ağırlık 2) Manevi (içsel) sebepler: Kin, nefret, dini başkalarından manevi hastalıklar öfkenin lerde tır. kaldırmaının olması artmasına, aklını bu özelliği bilip, vermelidir. kıskançlık, üstün görme gibi nefsin ve sebep olur. Sonuçta birey, ortadan oldukları bencillik ve ken- şeytaının hatta kontrol telkinine açık dışına çıkmasına ve iradesini kullanamaz hale gelir. Bunu yolu dinin tavsiye ettiği, gereken güzel huylada ilgili kamil iman sahip kimse- vasıfları kazanmaya çalışmak­ Tevazu ve hilm gibi. .. 3) Çevresel sebepler: Çevreden alınan kötü örneklerin davranış ha- line getirilmesidir. İnsanların rol model olarak aldıkları kimselerin öfkeli hallerinin övülmesi, kahraman gibi gösterilmesi ve onlara özendirilmesi etkili olmakta, insanlar silaha, kavgaya, hatta öldürmeye yönlendirilmektedir. Toplumda ahlaki ve insani laşması rede kamı, değerlerin itibar kaybetmesi, hatta yoz- sonucu faziletierin yerini reziletler almaya yetişen her birey cömertliğin yerine başlar. bencilliği, affetme yerine inti- güzel söz yerine hakareti, dostluk yerine kavga ve nimser. Böyle bir durumda acilen manevi ve ahlaki meli, bireylerin akıl Böyle bir çev- düşmanlığı eğitime ağırlık be- veril- ve iradelerini güçlendirilecek tedbirler alınmalıdır. İnsanların sahip oldukları değerler üzerinden ötekileştirilmesi de öfkenin artmasına ler, duygusal sebep olur. Böyle bir muameleye maruz kalan kimse- olgunluğa ulaşmamış olduklarında ederlerse tam da art niyetiiierin arzu ettikleri Böylece toplumda güvensizlik ve Cumhuriyet öfkeleriyle hareket ortamı hazırlamış kargaşa kaçınılmaz Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, olurlar. hale gelir ve her Sayı: 1 94 1 S ü 1 e y m a rı kesim diğerine düşman tan nemalananlar kaldırmanın Pa k gözüyle bakmaya başlar. O zaman da dışında karışıklık­ herkes, bu sonuçtan zarar görür. Bunu ortadan geliştirilmesi, farklılıkların yolu, toplumsal bilincin zengin- lik olarak görülmesi ve karşılıklı tahammül duygusunun yerleştirilmesiy­ le elde edilir. 4) Kişisel sebepler: İnsanların haksızlığa ve zulme uğramaları, onları Eğer öfkelendirir, intikam almaya sevk eder. makam ve mevki ile ilgili ise, şılık vermeden, sabır ve aklıselim üzülünülmemelidir. Manevi sında haksızlık dünyalık, yapmadan ve zulme zulümle kar- ile hareket edilmeli, elden gidenlere değerler hakkında yapılan haksızlık karşı­ aklın gerektirdiği dinin ve runmalıdır. taşkınlık bu olgunlukla davranılmalı, şer'i alan ko- Çünkü bu fıtratın gereğidir. VII- Öfke Nasıl Kontrol Altına Alınır? İnsan, yeryüzünde imtihan gereği bulunmaktadır. Allah, peygaminsanın berlere vahyi göndermek suretiyle, gileri kötü iletmiş, dediği ona hayatta ihtiyaç sorumluluğunu hatırlatmıştır. Allah'ın kötüdür. Ancak O, insana tanıdığı hürriyet yi iyilik yapmaya zorlamamaktadır. yapıya sahip insanın eğitimi sayesinde, nefs ve Oldukça kapsamlı iç aleminde var olan negatif şeytandan gelen aldatıcı duyacağı bil- dediği iyi, iyi gereği ve hiç kimse- karmaşık duyguların bir vahiyle vesveselere karşı güç- lü iradeye sahip bir kişilik oluşturmuştur. İnsan iyi ve kötü duyguların sürekli çatışma sonuçlanması, halinde olduğu bir alandır. Bu çatışmanın onun dünya ve ahiret mutluluğu açısından iyilikler lehine oldukça hayati bir öneme sahiptir. İşte İslam, bu süreçte eskilerin mezleka-i akdam dedikleri kör noktaları pusula görevi insana üstlenmiştir. öğretmek Sadece suretiyle hayat yolculuğunda yasakları değil, aynı Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: ona zamanda yap1 Kur'an1n Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 95 makla yükümlü sinden olduklarını da korumuştur. Şüphesiz öğretmiş, bu, onu kararsızlığa Allah'ın kullarına düşme tehlike- olan sonsuz rahmet ve merhametinden başka bir şey değildir. Duyguların eğitimi açısından öfkenin kontrolü için dikkat edilmesi gereken hususlar aşağıda sıralanmıştır: 1- Bilgi: İnsan kendini tanıdıkça Rabbini tanımaya başlar. Sahip olduğu değerlerin farkına vardığında, nın gerçek nedenini şeytanın telkininden öğrenir bulunması­ kendisinin yeryüzünde ve sorumluluk bilinci kurtarır, eşyanın hakikatine gelişir. ulaştırır Onu nefis ve ve kararsızlığa neden olan sorularına cevap bulmuş olur. Cehalet ilmin en büyük lerle asla tartışmamayı lamda Allah' ı tanıyan ve onlardan uzak tanıyanların kimse, Onun düşmanıdır. Onun içindir ki Kur' an, cahil- durmayı öğütler.1 14 bilgi sahibi kimseler katında değerli olanı olduğunu Gerçek an- söyler. Rabbini elde etmeye yönelir ve Onun rızasını kazandıran davranışları Allah'ın kelamından ve resulünün getir- diği haberlerden öğrenir ve uygular. Öfke yerine hilmi, düşmanlık yerine kardeşliği, mükafata kötülük yerine ulaşmak inzar içeren cağı iyiliği tercih eder. Sonuçta elde için kendinde bir gayret meydana gelir. öğütlere birlikte kulak verir. Kötü olumsuz sonuçlardan kendini korumaya ınoğlu öfkelendiğinde layarak, duyguların çalışır. edeceği Tebşir ortaya ve çıkara­ Nitekim "Ey ade- beni hatırla ki, ben de gazap landığımda seni hatır­ cezalandırmayayım"ııs buyrulmuştur. Öfkelenen kimse, kontrolünü kaybederek, kızgınlığının etkisiyle kalkıştığı 114 115 intikam alma hırsının dünyasına ve ahiretine ne 25 Furkan 69. Ebu Davud, Süneni Ebu Davud, IV, 4784, Gazzali, İhyau Ulumi'd-din, III, 387. Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 katacağını veya kaybettireceğini iyi düşünmeli, d uygularına ha.kim olmayı başarma­ lıdır. 2- Sağlam İnanç: Öğrendiğini gönülden kabul eden müminler, ancak sağlam bir inanç sayesinde bunu Zihninde tereddüt yaşayan bir sonuç elde etmesi mümkün kendisine tabi olanlara davranışa dönüştürebilmektedirler. insanın öğüt değildir. sağlam bir ve tavsiyelerden sağlıklı bir Bu sebepledir ki, Hz. Peygamber inancın varlığını öğretmesi bakımın­ dan şöyle buyurmuştur: "Beni Hud suresi ihtiyarlattı."11 6 Bu surede geçen, "Sana o1!" 117 emri, kati bir inanç nasıl insanına sağlam rektirdiğini anlamında zikretmektedir. 118 kadar olması şekilde dosdoğru bir anlam ifade eder ve onu yapmaya zorlar. Kur' an, ifade etmesi emredildiyse, o bir inancın, salih arnelleri gereğini yapmayı ge- olmak üzere bu iki hususu birlikte Duyguların eğitimi çerçevesinde öfkenin niçin ve ne meselesi de salih amel kapsamında ele alınmalıdır. 3- Salih amel: Salih amel sadece ibadetlere has bir kavram değildir. Çünkü her türlü yararlı iş bu kapsama dahildir, yani mümine yakışan her şeydir. Sağlam dalı bir inançtan, ibadete ve güzel ahlaka kadar ne denli fay- eylem varsa, bir mürnin bunları en güzel şekilde yerine getirmelidir. Öfkeye karşılık sabrı seçip affetme yolunu tercih etme de böyledir. Öfke kontrolünün en etkin sabır ve namazla aracı sabırdır. geleceği119 gerçeğine Allah'ın yardımının, sağlam ğı Bu görülmektedir. Nitekim bağlamda, Allah'ın yardımının iyi dikkat edilmelidir. Bu yüzden, bir iradeyle, doğru olanı yapanlar için olaca- münafığın vasıflarının sıralandığı Tirmizi, Zühd 61. ll Hud 112. 11s Örnek olarak bkz. Asr 1-3. 119 2 Bakara 153. 116 117 Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 bir hadiste Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 97 "husumetleştiğinde günaha dan hareketle onun öfkelendiğinde karşısındakilere kıştığını, kalkışması"ndanı2o bahsedilmektedir. Burazarar vermeye kal- yani intikam alma hırsına yenildiğini görmekteyiz. 4- Dua ile Allah'ın yardımını dileme: Kur'an duası olmayanın hiç- bir şeye yaramayacağından söz eder.ı2ı İman sahibi bir kimse, ulaştığı bütün iyilikleri Allah'ın rıyla elde ettiğine; yardımı ve ona samirniyetle kötülükleri, nefs ve mada yine Allah'a sığınmayla, yani dua ile böyle olunca, öfkenin kontrolü ve kızgınlık anında kontrol dışı eğitimi hatırda tutmayı maktadır. şeytandan engellerini ortadan kaldır­ etkisizleştirdiğine inanır. Hal için Allah'ın yardımını istemeli, bir davranışın kendinden sud ur etmemesini şeklinde dilemelidir. Nitekim istiaze-besmele cümlelerinin ilki, şeytan yöneldiği yakarışla­ Allaha formüle sığınmayı,1 22 edilmiş olan dua ikincisi de Onu daima ikrar ederek, sürekli birlikte olma dileğini ortaya koy- Hiddet anında bu insana güç verecektir. 5- Susmak Öfke anında susmak, insana kısa bir süre karşılaştığı olayı değerlendirme fırsatı kontrolsüz su davranışları yaşamasına tadan kaldırır. olduğunu şu sunar, ani kararlar vermenin önüne geçer ve engeller. Böylece onun büyük neden olabilecek kötü Hz. Peygamber öfke tavsiyesiyle ifade sonuçların pişmanlık meydana gelmesini or- sırasında susmanın etmiştir: duygu- ne denli önemli "Sizden biriniz öfkeliyken, sus- sun, konuşmasın."I23 6- Öfkeye yol açan fiili ve onun ortaya çıktığı ortamı değiştirme: Öfkenin meydana geldiği ortamdan uzaklaşmak, insana hakim olan Buhari, İman 24; Müslim, İman 25. 25 Furkan 77 122 Tirmizi, Deavat 53; Ebu Davud, Edeb 4. 123 Buhari, el-Edebü'l-Müfred, (ter.A.Fikri Yavuz), İst., 1974, I, 125. 120 121 Fakültesi Dergisi, 2012, Ci lt: XVI, Sayı: 1 ü 1 e y m a rı 98 1 S duyguların üzerinde Pa k azalmasına yardım tesirinin düşüncenin teksifi dağılır, eder ve zihnin odaklandığı olay öfke etkisini kaybeder. Böylece öfke- nin dağuracağı olumsuzluklar engellenmiş olur. Öfke anında kişinin mevcut pozisyonunu değiştirmesi de insanda kümelenen hışmın Peygamberin, masım dağılmasına önemli katkı kızgınlık anında, ayaktakinin veya abdest anlaşılmaktadır ye engel almasını tavsiye ki, akla hakim olmaya olmaması sağlamaktadır. oturmasını, oturanın ettiğini çalışan için, gözün kapsama Nitekim Hz. uzarr- görmekteyiz. 124 Buradan sağlıklı düşünme­ öfkenin, alanına giren olay mahallinin terk edilmesi son derece önem arz etmektedir. 7- Telkin: Öfkenin tesiri altında kalan bir kimse, kendisini zarara uğratacak olumsuz söz ve davranışlardan uzak tutabilmesi için, sürekli içsel olarak kendine hakim olma telkininde bulunmalıdır. intikam duygusunun ardından gelen pişmanlıkları düşünmeli ve bu konuda kendini ikna etmelidir. Alim, fazıl, vakarlı ve güzel ahlak sahibi kimselerin, verdikleri öğüt ve tavsiyeler de öfke ile ilgili çok önemli bir etkiye sahiptir. İnsan değer verdiği kişinin tavsiyelerini ciddiye almakta, rultuda belirlemektedir. Toplumun huzuru olan bu konunun iyi değerlendirilmesi rol model insanlara daima ihtiyaç tavır ve davranışları davranışlarını açısından gerekmektedir. Çünkü bireyler, duymuştur. Onların halleri, sözleri, toplumun bireyleri üzerinde olumlu manada tesir Ebu Davud, Edeb 4. Cumhuriyet doğ­ son derece önemli bırakmaktadır. 124 o Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 99 8- Empati kurmak: Öfkeye kapılan kimseler, kendilerinden daha zayıf olanlardan intikam almaya rın başına gelmesi durumunda şünmeli, karşı kalkıştıkları sırada, aynı nasıl bir ruh haline bürüneceklerini dü- kızgınlığın tarafa yönelttikleri durumun onla- zarara yol açmadan önüne çıkıp, onlar- düşünce onlar- geçmelidirler. Zira daima kendilerinden daha güçlülerinin dan intikam almaya kalkışabileceğini beklemelidirler. Bu sırasında sağduyulu davranınayı sağlamış da, öfke hem kendini, hem de karşısındakini olacak ve böylece birçok olumsuzluktan korumuş ola- caktır. 9- Farklı bir işe yönelme: Kızgınlığa yol açan olay ya da nesnenin terk edilip, başka bir işe yönelme de öfkenin tesirini azaltacaktır. 10- Öfkeye sebep olan olayla ilgili kar-zarar hesabı yapmak: Öfkeyle sahip olunmaya çalışılan sine, kısa cağı iyi şeyin, dünya ve ahiretine, kendisine ve çevre- ve uzun vadede ne gibi yarar düşünülmelidir. sağlayacağı, Bu durum onu ya da zarara yol aça- sağlıklı düşünmeye ve temkinli davranmaya götürecektir. ll- Olumlu düşünme: KarşılaŞılan her durumdan olumsuz sonuçlar çıkarmak, insanı karamsarlığa ve kararsızlığa sürükler. Halbuki görü- nürde aleyhte gibi görünen olaylar, sonuç itibariyle birçok hayrı barındırıyor öfkeyle elde olabilir. ııs Bu gibi durumları sabırla aşmak, edilecek menfaalten çok daha büyük ve kimse zarara uğramamış kalıcı sonuçlar doğuracak içinde ve hiç olacaktır. 12- Sorumluluk ve hesap verme duygusu: Hiç bir insan başıboş yaratılmamıştır.l26 ı2s 126 Kendisine sağlanan hürriyet ve imkanlar, hesap sorulma 2 Bakara 216; 4 N isa 19. 75 Kıyame 36. Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 100 1 S O \ e gerçeğini Pa k y m a n ··························· de beraberinde getirmektedir. Bu bilince sahip bir insan, niyet ettiği, söylediği ve yaptığı doğrultuda nu bilir ve o her şeyin ahirette bir hareket eder. Bir karşılığının bulunduğu­ işi yapmayı düşündüğünde onunla ilgi her yönü hesap eder, kendisine olacak alır. dönüşümü merkeze Böylece öfke ve aceleyle karar vermekten kendini korumuş olur. Sonuç İletişim çağı olarak nitelenen günümüzde, insanoğlu çok hızlı bir hayatın akışına yeHer onu ağır kendisini bir stres kaptırmış gitmektedir. Hızlı yumağına dönüştürmüştür. ve yoğun meşguli­ Bu durum, kendisini ben merkezli düşünmeye ve davranmaya itmekte, çevresinde olayları tın gerçekleşen bu pencereden bakarak değerlendirmektedir. Hareketli bir haya- içinde kalan insan, çevresine tahammülsüz ve makta, dostluk ve kardeşlik duyguları, öfke ve müsamahasız taşkınlığa mektedir. Toplumun bireyleri sanki öfke nöbetine kurban edil- tutulmuş etmektedir. Bunu her gün trafikte, sokakta, hattaspordave davran- gibi hareket eğlencede de görmekteyiz. İnsanlar bazen aceleci davranıp öfkelerine yenik düşmek­ tedir. Kuran, insanın güçlü bir irade temlerini öğretmektedir. lü elinde bulundurmasını larken, akıl da hoşnutluğunu Bu duyguları eğitiminden geçmesinin yol ve yön- bağlamda, duyguların eğitimi, aklın zaruri kılmaktadır. Din aklın kontrolünü kontrol etmektedir. Böylece insan, kazanacak bir hayatın içerisinde huzur ve elde etmiş, kendisi ve çevresi ile barışık bir ömür sürmüş kontrosağ­ Yaratanın mutluluğu da olacaktır. Öfkenin yol açtığı olumsuzlukların sonucunda ortaya çıkan zararları, bilmeyen yok gibidir. Ne var ki, öfke Cumhuriyet anında bunu hesap etmek de Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'anın Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi kolay bir şey değildir. 1 101 Bu yüzden Kuran ve hadisler öfkeyi kontrol etme- nin yollarını insana öğretmekte ve ona davranış kazandırmaktadır. KAYNAKÇA Kur'an-ı Kerim'in Açıklamalı Meali, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1993. Abdulbaki, M.Fuad, Kur'an Kelimelerinin Anahtarı (Mu'cemu'l-Müfehres Tercümesi), (Tre. Mahmut ÇANGA), Timaş yayınları, İstanbut 1986. Bayraktar, M. Faruk, İslam Eğitiminde Öğretmen ve Öğrenci Münasebetleri, İFAVyayınları, İstanbuU989. Bayraktar Bayraklı, İslam'da Eğitim, İFA V yayınları, İstanbut 1989 Beyzavi Ebu Said Nasiruddin Abdullah b. Ömer, Envaru't-Tenzil, Daru İhyai Turasi'l- Arabi, Beyrut, 1418. Buhari, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmaitel-Camiu's-sahih, I-VIII, İstanbut 1981. .............. , el-Edebü'l-Müfred, (ter.A.Fikri Yavuz), İstanbut 1974. Çağrıcı, Mustafa, İslam Ahlakı, Ensar neşriyat, İstanbul, 1985 . . . . . . . . . . . . ..., "Gazap", DİA, İstanbut 1996. Çarndibi, H. Mahmud, Din Eğitimine Giriş, İFAV yayınları, İstanbut 1989. Duman, M. Zeki, Kur' an-ı Kerim' de Sosyal Münasebetler Adab-ı Muaşeret, Dilek Matbaası, 1982. Ebu'l Ala Mevdudi,Tefhim'ul Kur' an,( çev. Muhammad Han Kayani vd.), İnsan yayınları, İst. 1991. Ebu Davud, Süleyman b. Eş' as es-Sicistani, Sünen, I-IV, İstanbul, 1981. Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 102 1 s ü i e y nı a n Pak Gazzali, Ebu Hamid Muhammed, İhyau Ulumi' d-din, (çev. Ahmet Serdaroğlu), Bedir yayınları, İstanbul. 1985. İbn Kesir İsmail b.Kesir, Hadislerle Kuran-ı Kerim Tefsiri, (çev. Bekir Karlı­ ğa ve Bedrettin Çetiner), Çağrı yayınları, İstanbul, 1988. İbn Mace, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid, Sünen, Riyad, 1983. Kılavuz, A.Saim, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve KeZama Giriş, Ensar neşr., İstanbul,1987. Kurtubi Ebu Abdullah Muhammed b. AHmed, el-Cami' li Ahkkami'l- Kur'an, Daru'l Kütübi'l-Mısriyye, Kahire, 1964. Malik b. Enes, Muvatta, I-II, İstanbul, 1992. Müslim, Ebu Hüseyin b. Haccac, el-Camiu 's-sahih, Daru's-selam yayınevi, Riyad, 1999. Nesai, Ahmed b. Ali, Sünen, I-VIII, İstanbul, 1981. Nesefi Ebu'l- Berekat Hafızuddin Abdullah, Medarikü 't-Tenzil, Daru'l Kelimi't-Tayyib, Beyrut, 1998. Rağıp el- Isfahani, el-Müfredat fi Garibi'l- Kur' an, Daru'l- Kalem, Dımeşk, 1412. Razi, Fahreddin Muhammed b. Ömer, Mejatihu 'l-Gayb, Daru ihyai turasi'!- Arabi, Beyrut, 1420. Serinsu, A.Nedim vd., Dini Terimler Sözlüğü, MEB yayınları, Ankara, 2009. Stefan Konrad, Clauda Hendl, Duygularla Güçlenmek, (çev. Meral Taştan), Hayat yayınları, İstanbul, 2002. Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa, Sünen, I-V, İstanbul, 1981. Ulvan, Abdullah Nasıh, İslamdaAile Eğitimi, (çev. Celal Yıldırım), Uysal Yayınları, Konya, 1984. Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1 Kur'an1n Duyguları Eğitmesi Bağlamında Öfkenin Kontrolü Meselesi 1 103 Üzüm, İlyas, "Gazap", DİA, İstanbul, 1996. Yavuz Kerim, Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, DİB yayınları, Ankara, Tarihsiz. Yazır, Elmalılı M.Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Eser neşriyat, İstanbul, 1971. Cumhuriyet Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI, Sayı: 1
