nıcolaı hartmann`da estetik değer

advertisement
SÜRYANİLERİN MANTIK
İLMİNE KATKILARI
İbrahim ÇAPAK
Prof.Dr., Sakarya Ünv., İlahiyat Fak., Mantık Anabilim Dalı
Özet
Aristoteles ve ondan sonraki Stoacı filozoflar mantıkla ilgili
önemli eserler vermiş, bu alana katkıda bulunmuşlardır.
Örneğin Stoacı filozoflar, şartlı önerme ve şartlı kıyaslar
üzerinde ayrıntılı bir şekilde durmuşlardır. Süryani
mantıkçılar da Aristoteles‘in eserlerine şerhler yazarak
mantığın gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Bu çalışmada
öncelikle mantık ilminin sistemleştiricisi olan Aristoteles‘in
kısaca mantık hakkındaki görüşlerine değinerek Süryanilerin
mantık külliyatı ve bazı Süryani âlimlerin mantık
hakkındaki görüş ve eserlerine değinmeye çalışacağız.
Anahtar Kelimeler: Mantık, aristoteles, asur âlimleri,
kategoriler, analitikler.
Abstract
The Syriac Contribution to the Science of Logic
After Aristotle had written his seminal works about logic,
the subject was developed further by Stoic philosophers who
dealt with conditional propositions and conditional
comparisons in great detail. Syriac-speaking authors also
made contributions to logic by writing commentaries on
Aristotle‘s works. This article consists of two parts. It
briefly mentions the views of Aristotle who was primarily
responsible for the systematisation of the science of logic.
Mukaddime
Sayı 5, 2012
İbrahim Çapak
Then it presents a survey of works on logic by Syriacspeaking authors and explores some themes in greater depth.
Keywords: Logic, aristotle, syriac, categories, analytics.
Kurte
Di Zanista Mantiqê de Tevkariyên Suryaniyan
2
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
Arîstoteles derheqê mantiqê de gelek berhemên girîng
nivîsîne. Piştî Arîstoteles fîlozofên Stoaparêz di mantiqê de
tevkariyên girîng kirine. Bo nimûne, fîlozofên Stoaparêz bi
hûrdekarî li ser tezên bimerc û berawirdkirinên bimerc
rawestane. Mantiqkarên Suryanî jî li ser berhemên Arîsto
şerh nivîsîne û di pêşveçûna mantiqê de beşdarî kirine. Em
dê di vê xebatê de hewl bidin pêşî bi kurtî wek rêxistînerê
zanista mantiqê behsa boçûnên Arîstoteles ên derheqê
mantiqê de bikin, paşê em dê li ser kuliyata mantiqê ya
Suryaniyan û derheqê mantiqê de li ser boçûn û berhemên
hinek zanyarên Suryanî rawestin.
Bêjeyên Sereke: Mantiq, arîstoteles, zanyarên Asûrî,
kategorî, şîkarî.
‫الملخص‬
‫مساهمة السريانيين في علم المنطق‬
‫ وبعذ أرسطىطبنيس أسهم في‬.‫أنّف أرسطىطبنيس مؤنفبث مه ّمت في عهم انمىطك‬
‫ حهّم انفالسفت‬:‫ وعهى سبيم انمثبل‬.‫انفالسفت انزوالييىن عهم انمىطك إسهبمب مهمب‬
‫ وسبهم‬.‫انزوالييىن االلتزاح انمشزوط وانميبسبث انمشزوطت بشكم تفصيه ّي‬
‫شزوح عهى‬
‫عهمبء انمىطك انسزيبويىن أيضًب فبئذةً أ ّدث إنى تىسّع انمىطك بكتببت‬
ٍ
ّ
‫ في ببدئ األمز سىتطزق مهخصًب إنى‬،‫ في هذي انذراست‬.‫مؤنفبث أرسطىطبنيس‬
‫ ث ّم سىتطزّق إنى مجمىعبث‬،‫آراء مىظِّم عهم انمىظك أرسطىطبنيس عه انمىطك‬
.‫انسزيبوييه انمىطميت وآراء بعض انعهمبء انسزيبوييه عه انمىطك ومؤنّفبتهم‬
.‫ انتحهيالث‬،‫ انفئبث‬،‫ عهمبء آسىر‬، ‫ أرسطىطبنيس‬،‫ انمىطك‬:‫الكلمات المفتاحية‬
Süryanilerin Mantık İlmine Katkıları
Giriş
Mantık, Aristoteles tarafından sistemleştirilen, bütün ilimlere
giriş olarak kabul edilen bir ilimdir. Bu ilim birçok bilgin tarafından
zorunlu görülmüştür. Örneğin, Stoacılar mantığın zorunlu olduğunu
ifade ederek onu canlının iskeletine benzetmişlerdir. Onlara göre
iskelet olmayınca canlı, bir et yığınından başka bir şey olmaz. Meşhur
filozof Gazali de ―Mantık bilmeyenin ilmine güvenilmez‖ diyerek
mantık ilminin önemine dikkat çekmiştir.
Mantık ilminin yaygınlaşmasında ve öneminin anlaşılmasında
Süryanilerin çok katkıları olmuştur. Süryaniler özellikle Aristoteles‘in
mantıkla ilgili ortaya koyduğu eserleri tercüme ve şerh ederek bu ilme
katkılarda bulunmuşlardır. Örneğin İbas, Probus, Raşaynalı Sergius,
Paulus Persa gibi şahsiyetler mantık ilmine katkı sağlayan
Süryanilerden sadece bir kaçıdır. Makalemizde öncelikle mantık
ilminin sistemleştiricisi olan Aristoteles‘in kısaca mantık hakkındaki
görüşlerine değinerek Süryanilerin mantık külliyatı ve bazı Süryani
âlimlerin mantık hakkındaki görüş ve eserlerine değinmeye
çalışacağız.
1. Aristoteles ve Mantık
Batıda olduğu gibi Doğuda da sâhibu’l-mantık/mantığın
kurucusu olarak kabul edilen Aristoteles‘in (m.ö. 384-322) ilk defa
sistemli bir şekilde ortaya koyduğu mantık, kendi döneminden
başlayarak günümüze kadar çok önemsenmiştir. Aristoteles tarafından
ortaya konan mantık, onun öğrencileri tarafından Organon adıyla
zikredilmeye başlanmış, öncelikle İskenderiyeli şarihler, daha
sonraları Süryani Hristiyanlar ve Müslüman âlimler tarafından
asırlarca şerh ve tercüme edilmek suretiyle incelenmiştir (Kelik, 1969,
s.68).
Aristoteles‘ten önce Elea Okulu ve Sofistler mantık biliminin
kurulması için hazırlık çalışmaları yapmışlardır. Fakat mantığı bir
disiplin olarak kurma şerefi Aristoteles‘e aittir. Aristoteles, mantıkla
ilgili Kategoriler, Önermeler, Birinci Analitikler, İkinci Analitikler,
Topikler, Sofistik Deliller kitaplarını yazmış, yukarıda da ifade
edildiği gibi daha sonra öğrencileri, bu kitapları Organon ismi altında
bir araya getirmişlerdir. Aristoteles bu kitaplarda kavramlar,
önermeler, akıl yürütmeler ve çeşitli ispat şekilleri üzerinde
durmaktadır. Akıl yürütmelerde en çok kıyasa yer ayrılmıştır. Çünkü
3
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
İbrahim Çapak
kıyas, Aristoteles mantığının bel kemiğini oluşturmaktadır (Öner,
1986, s.5-6).
Kategoriler’de Aristoteles, canlı varlığın belirtilerinin
sınıflandırabildiği on kategori üzerinde durmaktadır. Onun ele aldığı
kategoriler cevher, nitelik, nicelik, göreli, zaman, mekân, durum,
sahip olma, etki ve edilgidir.
Peri-ermeneias, önerme konusunun ele alındığı eserdir. İslam
dünyasında Kitabu’l-ibare olarak kabul edilen bu eserde Aristoteles,
önermenin unsurları ve çeşitleri üzerinde durmaktadır.
Birinci Analitikler’de kıyas özellikle tümdengelim üzerinde
durulmuştur. Bu eserde, bir kıyasta bulunması gereken şartlar ortaya
konmuş ve öncüllerin durumuna göre doğru ya da yanlış sonuca
varılabileceğine dikkat çekilmiştir.
İkinci Analitikler’de ise burhan yani doğru öncüllerden doğru
sonuçlara nasıl varılacağı üzerinde durulmuştur. Bu eser İslam
dünyasında Kitabu’l-burhan olarak bilinmektedir.
4
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
Topikler‘de, cedel konusu işlenmiştir. Yani bu eserde
muhatapların birbirlerine üstün gelebilmeleri için hangi kurallara
uymaları ve ne tür bilgileri kullanmaları gerektiğine dikkat çekilmiştir.
Sofistik Deliller’de ise bir akıl yürütmede yanlış öncüllerin
kullanımında ne tür yanlışlıklara varılacağı üzerinde durulmaktadır
(Efrem İsa Yusif, 2007, s.53).
Aristoteles‘ten sonra Stoacılar, özellikle Khrysippos, mantık
konuları ile ilgilenmiştir. Stoacılar mantığı metafizikten ayırmaya, onu
şekil ve dille ilgili bir bilim haline getirmeye çalışmışlardır. Gerek
İslam dünyasında gerekse Batıda, Aristoteles‘in mantık anlayışı asırlar
boyunca hâkim olmuş, Stoacıların fikirleri Aristoteles mantığının
içerisinde erimiş, Aristoteles mantığı tek otorite olarak devam etmiştir.
Miladi üçüncü asırda Organon tefsircilerinden Amonyus
Saccas, Aristoteles‘in yukarıda saydığımız altı mantık kitabına
Retorika ve Poetika adlı eserlerini de ilave etmiştir. Hatta
Porphyrios‘un İsagoci’sini de bunlara eklemiştir. Müslüman
mantıkçılar da yukarıda zikredilen sekizi Aristoteles‘in birisi
Porphyrios‘un olan dokuz kitabının her birini mantığın bir bölümü
olarak kabul etmişlerdir (Öner, 1986, s.5-6; Çapak, 9/2004, s.40).
Aristoteles‘in mantık külliyatını kabul ederek onun üzerine birçok eser
yazan Süryaniler bu eserleri gerek Süryaniceye gerekse Arapçaya
tercüme ederek mantık alanına büyük katkılar sağlamışlardır.
Süryanilerin Mantık İlmine Katkıları
2. Süryanilerde Mantık
Süryaniler, daha çok dinî meseleler sebebiyle felsefe ile
ilgilenmiş ve özelikle mantığa çok önem vererek ona dair birçok
inceleme, şerh ve tercüme yapmışlardır. Onların yaptığı mantık
çalışmaları sadece orijinal olmaları bakımından değil, miladi sekizinci
asırda Müslümanlara Aristoteles mantığını öğretmeleri bakımından da
önemlidir (Keklik, 1969, s.19).
Bugünkü Suriye ve Anadolu topraklarında birçok felsefe okulu
kurulmuştur. Bunların en meşhurları Urfa, Cündişapur, Antakya,
Nusaybin, Kınnisrîn okullarıdır. Urfa şehri, uzun müddet Arami
kültürünün merkezi olarak kalmış, burada büyük bir felsefe ve ilim
akademisi kurulmuştur. Miladi ikinci asırdan itibaren Urfa‘da
ilahiyatın bir dalı olarak kabul edilen felsefe, resmen öğretilmeye
başlanmıştır. Bu şehirde birçok Hristiyan mezhebinin ortaya
çıkmasıyla, felsefeye dair ilgiler de artmıştır. Mesela, Nastorius‘un
kurduğu ‗Nasturi mezhebi‘, Urfa‘da Peripathos (Meşşai) felsefesinin
yayılmasında çok etkili olmuştur. Bu nedenle Yunan felsefesi, en
önemli taraftarlarını Nasturiler arasında bulmuştur. Nasturiler, bir
savunma aracı olarak aldıkları Aristoteles mantığının özellikle ilk
kısımlarıyla ilgilenmişlerdir. Çünkü kilise, bütün Aristoteles
mantığına değil sadece Kategoriler, Peri-ermeneias ve Birinci
Analitikler’in yedinci bölümüne kadar olan konularına izin vermiştir.
Süryaniler miladi 2. ve 3. asırlarda Grekçeyi mükemmel bir
şekilde öğrenmişler ve bu sebeple okudukları eserleri kendi dilleri
olan Süryaniceye tercüme etme ihtiyacı duymamışlardır. Miladi 4.
asırda Süryaniler arasında Grekçe, mecburi öğretim ve ilim dili haline
gelmiştir. Felsefe alanında da en başta Organon olmak üzere
Aristoteles‘in De Anima ve Metafizika gibi eserleri okutulmuştur. Eski
çağ mantığından Süryaniceye ilk tercümeler miladi beşinci asrın son
yarısında başlamıştır (Keklik, 1969, s.20-21; Efram, 2007, s.162). Bu
tercüme faaliyetleri 6. asırda daha da hızlanmıştır. Bu devirde mantık
sahasında başlıca Raşaynalı Sergius, Paulus Persa ve Ahudemmeh
gibi âlimler zikredilebilir.
Süryani edebiyatının en parlak dönemini oluşturan 7. asırda
Sever Sebokt (ö. 667), Baladlı Atanasyus (ö. 696), Yakup el-Ruhâvî
(Jaques d'Edesse) (633-708) ve Georgios (ö. 724) mantık hakkında
ciddi inceleme ve tercümeler ortaya koymuşlardır. 8. yüzyıldan önce
Süryani edebiyatı, İslam tesirlerinden nispeten müstakil olarak
gelişmiştir. Fakat 8. asırdan itibaren İslam nüfuzunun etkileri açık bir
şekilde ortaya çıkmış ve bu asırdan itibaren Süryaniler daha çok
5
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
İbrahim Çapak
Müslümanların hizmetinde, varisi oldukları Yunan ilim ve felsefesini
8-10. asırlar arasında Arapçaya tercüme etmişlerdir. Ancak İslam
nüfuzuna rağmen Süryani dilindeki yazı faaliyeti durmamıştır. 8-12.
ve hatta 13. asra kadar Süryani âlimleri bu dilde eserler vermeye
devam etmişlerdir.
Süryani edebiyatında 8. asır istila sebepleriyle bir duraklama
dönemi yaşarken 9. asır, Süryani edebiyatının tekrar canlandığı
dönemdir. Bu dönemde Yahya el-Mervezî (Merv‘li Zacharie) ve
Huneyn b. İshak (ö. 873) mantık ve felsefe konusunda tercümeler
yapmakla İslam felsefesinin ortaya çıkmasında etkili olmuşlardır.
Ayrıca İbas (Dehna), Moise Bar Kepha (813 - 903 ?) gibi düşünürler
de mantıkla ilgili göz ardı edilemeyecek çalışmalar yapmışlardır. Söz
konusu her iki bilgin de Diyalektik ile ilgili önemli çalışmalar
yapmışlardır (Keklik, 1969, s.30-31; Ülken, 1997, s.61 vd.). Burada
dikkat çekici olan nokta bu döneme kadar diyalektikle ilgili
çalışmaların yapılmamasıdır.
6
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
Süryani edebiyatındaki yazarların azaldığı bir dönem olmakla
birlikte 10. asırda da önemli Süryani bilginleri yetişmiştir. Bu
dönemin dikkat çekici simalarından biri olan Bazoud (veya Abzoud)
Tariflere Dair adında mantıkla ilgili önemli bir eser yazmıştır. Periermeneias‘ın bazı kısımları ile ilgili olan bu kitaptan birkaç parça
zamanımıza kadar gelmiştir. Nasturi âlimlerinden biri olan Bazoud
eserinde mantık terimlerinin bir tasnifini de yapmıştır. Bu dönemde
Yahya b. Adî (ö. 975), Ebû Ali İbn Zur‗a (ö. 973), Hasan b. Suvâr b.
el-Hammâr (942—?), İbrahim b. Abdillâh (ö. ?) ve Ebû Bişr Mettâ (ö.
940) gibi âlimler yetişmiştir.
2.1. Süryanilerde Mantık Külliyatı
Süryaniler Aristoteles‘in ortaya koyduğu mantık külliyatı ile
ilgili birçok çalışma yapmışlardır. Hem Süryanilerde hem de İslam
dünyasında mantık külliyatı temelde Aristoteles‘in oluşturduğu
şekilde olmuştur. Süryanilerin mantık külliyatını aşağıdaki gibi
sıralayabiliriz:
1. İsagoci: Bu eser Porphyrios (ö. 304) tarafından Aristoteles‘in
Kategorileri‘ne bir giriş olarak onları açıklamak amacıyla yazılmıştır.
İsagoci; Probus, Sergius, Paulus Persa, Atanasyus, Bar Hebraeus gibi
Süryani âlimlerce şerh veya tercüme edilmiştir (Keklik, 1969, s.33;
Porphyrios, 1986, s.31; Çapak, 2011, s.33-34). Porphyrios‘un İsagoci
adlı eseri ilk defa İbas tarafından tercüme edilmiştir. Basit bir dille
yazılmış olan bu çalışma cins, tür, ayrım, özellik ve araz olmak üzere
Süryanilerin Mantık İlmine Katkıları
beş tümel terimin açıklamasını konu edinmektedir (Efram, 2007, s.51;
Hayes, 2005, s.174-175).
2. Kategoriler: On kategorinin incelendiği Aristoteles‘in
Organon’unda yer alan ilk kitaptır. Bu eser de Paulus, Sergius, Yakup
el-Ruhâvî, Georgius, David ve Bar Hebraeus tarafından tercüme veya
şerh edilmiştir.
3. Peri-ermenieas: Önerme konusunun ele alındığı bu eser İbas,
Probus, Sergius, Paulus Persa, Sever Sebokt, Georgias, Abraham ve
Bar Hebraeus gibi bilginler taraflarından incelenmiştir.
4. Birinci Analitikler: Kıyas konusunun ele alındığı Birinci
Analitikler Probus, Sever Sebokt, Atanasyus, Georgios, Henanjesu ve
Bar Hebraeus taraflarından inceleme konusu yapılmıştır.
5. İkinci Analitikler: Burhan yani kesin sonuç veren akıl
yürütmeleri konu edinen bu eser, sadece 13. yüzyıl Süryani
âlimlerinden olan Bar Hebraeus tarafından ele alınmıştır. Bilindiği
kadarıyla İslam‘dan önceki Süryani bilginlerden bu kitap hakkında
eser yazan olmamıştır (Keklik, 1969, s.33).
6. Topika (Diyalektika): Cedel konusunun ele alındığı bu eser,
Probus, Paulus Persa, Mar Aba II, İbas (Dehna), Moise bar Kepha,
Bar Salibi ve Bar Hebraeus tarafından incelenmiştir. Bu eser, bilindiği
kadarıyla İslam öncesi dönemde sadece Probus ve Paulus Persa
tarafından ele alınmıştır. Asıl Diyalektika çalışmaları ise şerh ve
tercüme olarak İslam sonrası Süryani edebiyatında yapılmıştır.
7. Sofistika: Yanıltıcı bilgilerden sonuç elde etmeyi konu edinen
Sofistika,
Aristoteles‘in
Organon‘unun
en
son
kısmını
oluşturmaktadır. İslam öncesi devirlerde bu eser tercüme veya şerh
yapılmamıştır.
8. Retorika: Güzel konuşma ve ikna etme sanatını ele alan
Retorika, Aristoteles‘in Organon‘undan ayrı olarak yazılmış bir
eserdir. Retorika ve bunu takip eden Poetika kitapları eski Süryaniler
tarafından Aristoteles felsefesinin bir parçası olarak kabul edildiği için
önemsenmiştir. Yukarıda da ifade edildiği gibi son Grek şârihleri bu
iki kitabı mantığa dâhil etmişlerdir. Hatta bu hususta bizzat
Aristoteles‘e dayanmışlardır. Çünkü Aristoteles, Retorika‘yı
Dialektika’nın bir tamamlayıcısı olarak düşünmüştür. Bu eser,
Süryanilerde Sever Sebokt ve Bar Hebraeus tarafından incelenmiştir.
9. Poetika: Şiiri, bilgilerden hareketle sonuca varmayı konu
edinen bu eser de İslam öncesi Süryanilerinde tercüme veya şerh
7
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
İbrahim Çapak
edilmemiştir. Ancak İslam sonrası Süryani edebiyatında Sever Bar
Şakko (?) ve Bar Hebraeus buna dair eser yazmışlardır. (Keklik, 1969,
s.34; Ülken, 1997, s.71).
8
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
Süryaniler 5. asrın ikinci yarısından başlayarak mantığa dair
gerek türcüme ve gerekse şerh olarak birçok eser yazmışlardır.
Yunanca bilimsel ve felsefi eserlerin büyük kısmı esasen dokuzuncu
yüzyılda Abbasi çeviri hareketinin bir parçası olarak Süryaniceye
çevrilmiştir. 13. asra kadar devam eden mantık çalışmalarında Süryani
dilindeki mantık çalışmaları 5-7. asırlar arasında İsagoci, Kategoriler,
Peri-ermeneias ve Birinci Analitikler ile sınırlı kalmıştır (Keklik,
1969, s.35; Ülken, 1997, s.50; Gutas, 2003, s.33). Bunu takip eden 8
ve 13. asırlar arasında ise söz konusu kitapların yanı sıra Diyalektika,
Sofistika, Retorika ve Poetika gibi Aristoteles mantığının son kitapları
üzerinde durulmuştur. Renan ve Steinschneider‘in dikkat çektikleri
gibi Süryaniler söz konusu ilk dönemde mantık araştırma ve
tedrisatını, İsagoci ve Kategoriler’den Birinci Analitikler‘in 7. faslına
kadar yapmışlardır. Buna örnek olarak Probus, Sever Sebokt ve
Georgios zikredilebilir. Bu dönemde en çok işlenen ve meşhur olan
kitaplar, Kategoriler ve Peri-ermeneias kitaplarıdır. Birinci Analitikler
çok az ilgi görmüş, İkinci Analitikler ise neredeyse hiç ilgi
görmemiştir. Ancak Organon tercümesinin ilk dönem Süryani
âlimlerine isnat edilmesine bakılırsa Süryanilerin bütün Organon‘dan
haberdar oldukları söylenebilir.
Konu ile ilgili olarak Arap bibliyografyacılarından İbn Ebî
Useybia (ö. miladi 1270), Uyûnu’l-Enbâ' fî tabakâti’l-etibbâ adlı
eserinde şu bilgilere yer vermektedir: ―Hristiyan başpiskoposları
toplanarak mantık ve felsefe konusunda hangi meselelere kadar
gitmek lazım geldiğini aralarında kararlaştırdılar. Buna göre mantıkta
‗hakikat figürleri‘ne kadar olan kısımlar (I. Analitikler) kabul
edilmişti. Çünkü buraya kadar olan mantık, Hristiyanlığın savunması
ve hatta yayılması için faydalı görülmüş, fakat bundan sonraki mantık
kitaplarının Hristiyanlık inançlarına zararlı olacağı üzerinde ittifak
edilmişti.‖ (Keklik, 1969, s.35).
2.2. Bazı Süryani Mantıkçılar ve Mantıkla İlgili Eserleri
Birçok Süryani âlimin mantıkla ilgili çalışmaları bulunmaktadır.
Ancak biz bunların hepsini inceleme konusu yapamayacağımız için
sadece bazıları üzerinde kısaca durmaya çalışacağız.
Süryanilerin Mantık İlmine Katkıları
2.2.1. İbas
Nasturilik taraftarı olan İbas (ö. 457), Nasturiliğin önem verdiği
Aristoteles felsefesi ve Organon üzerinde incelemeler başlatmıştır.
Aristoteles‘in eserlerinden önce Porphyrios‘un İsagoci’sini
Süryaniceye nakleden İbas‘ın bütün Organon’un tercümesini yaptığı
kaynaklarda yer alsa da genellikle Peri-ermeneias üzerinde bir
tercüme ve bir şerh yazdığı kabul edilmektedir. Çünkü Organon‘un
bütününe dair ona isnat edilen bütün tercümeler günümüze
ulaşmamıştır (Bkz. Doru, 2007, s.22-23; Efram, 2007, s.51; Hayes,
2005, s.174-175; Doru, 2005, s.74). Süryaniler tarafından da
Organon‘un başına konan İsagoci, 5. yüzyıl ile 7. yüzyıl arasında en
az üç defa Süryaniceye çevrilmiştir. En eski Süryanice çeviri İbas‘a
(ö. 457) atfedilir. Probus (ö. y. 480) da İbas‘ın çevirisini esas alarak
Süryanice bir şerh yazmıştır (Özpilavcı, 19/2009, s.111; Çetinkaya,
2006, s.116).
2.2.2. Probus
Süryani filozof Probus, Grek bilgeliği ve düşüncesini Süryani
kültürüyle bir araya getirerek dinî olmayan felsefeye ilgi duyan ilk
filozoflardan biridir. Suriye‘nin Antakya şehrinde papaz, baş vaiz ve
başhekim olan Probus bazı bilginlere göre beşinci bazılarına göre ise
altıncı yüzyılda yaşamıştır. Probus‘un Organon’un bütününü tercüme
ettiği söylense de onun elimize geçmiş olan eserleri sadece İsagoci,
Birinci Analitikler ve Peri-ermeneias’tır. Probus, Aristoteles‘in
Dialektika’sını da tercüme etmiştir ki bunun bir nüshası Addai Seher
tarafından tespit edilmiştir (Keklik, 1969, s.24; Efram, 2007, s.52-53).
Filozof Probus, Aristoteles‘in Birinci Analitikleri üstüne yapmış
olduğu çalışmada mantık konusu üstünde durmaktadır. Ona göre
kitabın amacı genel kıyası işleyen kuramı ortaya koymaktır.
Çalışmanın ön sözünde Probus mantıkla ilgili şu bilgilere yer
vermektedir: ―Bu kitabın konusu nedir? diye soruluyor. Bu soruya
kitabın konusunun mantık olduğunu söyleyerek cevap vermek
istiyoruz. Ama bu sefer, ―Mantık nedir?‖ diye soruluyor. Hâlbuki
mantık felsefenin bir parçası ya da aracıdır. Nihayet, Stoacılar da
mantığın felsefenin bir parçası olduğunu söylemektedirler; Aristoteles
ise mantığı felsefenin bir aracı olarak görmektedir; Platon da mantığın
felsefenin hem bir parçası hem de aracı olduğunu savunmaktadır‖
(Efram, 2007, s.54). Probus, Aristoteles‘in Birinci Analitikler’inin
büyük bir önem kazanmasını sağlamıştır. Bu eserin en eski
tercümelerinden biri Probus‘a atfedilmektedir.
9
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
İbrahim Çapak
2.2.3. Sergius
Sergius (ö. 536), mantık eserleriyle meşhur olmuştur. Urfa‘da
geleneksel şekilde incelenen mantık Sergius tarafından devam
ettirilmiştir. Sergius‘un İsagoci, Kategoriler ve Peri-ermeneias’in
Süryanice tercümeleri günümüze ulaşmıştır. O, bunlara ilave olarak
ayrı ayrı paragraflar hâlinde yedi bölümlük bir mantık kitabı daha
yazmıştır. Sergius‘un mantığa dair eserlerini şöyle sıralayabiliriz:
1 – İsagoci tercümesi: Bu eserin bulunduğu yazmanın içinde
İsagoci’nin ikinci faslına karşılık gelen Cins-Tür-Ferd hakkında bir
eser bulunmaktadır.
2 – Kategoriler tercümesi: Bu eser yedi fasıldan ibarettir.
Sergius, birinci fasılda Aristoteles felsefesini ele alarak bunu diğer
sistemlerle (Stoa ve Eflâtun sistemleri gibi) karşılaştırmaktadır. Yine
aynı fasılda felsefenin tarifi ve kısımları açıklanmakta mantık ilmi de
felsefenin bir aleti olarak kabul edilmektedir. İkinci fasılda ise
Aristoteles‘in eserlerinin tasnifi yer almaktadır. Üçüncü fasıldan
yedinci faslın sonuna kadar da Kategoriler‘in geniş bir şerhi
bulunmaktadır. Ayrıca Sergius, Aristoteles Kategorilerinin Gayesi
adında bir kitap daha yazmıştır.
10
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
3 - Peri-ermeneias tercümesi: Sergius‘un tam bir Periermeneias tercümesi bilinmektedir. Fakat bu kitabın sadece bazı
parçaları mevcuttur. Mesela Peri-ermeneias’ın ilk kısmına ait ‗isim ve
fiil‘, ikinci kısmına ait ‗îcâb ve selb‘ hakkında risaleleri
bulunmaktadır. Buna göre Sergius, İsagoci, Kategoriler ve Peri
ermeneias’in bazı kısımlarına ait çalışmalar yapmıştır (Keklik, 1969,
s.25-26; Gutas, 2003, s.32; Doru, 2005, s.71).
Bilindiği kadarıyla Sergius, Grekçe çalışmaları Süryaniceye
çeviren ilk kişidir. Felsefe ve tıp konusunda birçok eser yazmıştır.
Raşaynalı Sergius aynı zamanda birçok eserin tercümesini yapmıştır,
daha sonra Huneyn onun tercümelerini düzeltmek zorunda kalmıştır.
Bu tercümeler, ancak Huneyn tarafından düzeltildikten sonra
mükemmel hale gelmiştir (Useybia, trsz., s.159).
Sergius, Urfa (Edessa) okulunun mantık üstüne eserlerini
tamamlamış, Süryani ve Helen kültürlerini birbirine yakınlaştırarak
doğuda Grek kültürün yayılmasını sağlamıştır. Renan‘ın bildirdiğine
göre Sergius, Felsefe Üstüne ile İnkâr ve İspata Dair adında iki eser
daha yazmıştır.
Sergius‘a göre felsefe teorik ve pratik olmak üzere iki kısma
ayrılmaktadır. Teorik kısmında din bilimi, fizik ve matematik yer
Süryanilerin Mantık İlmine Katkıları
alırken pratik kısım birey ve halkın yönetilmesi ile ilgilidir. Ona göre
mantık, evrensel bilgiyi oluşturmayı sağlayan felsefenin iki kısmı olan
teorik ve pratik felsefe tarafından kullanılan bir araçtır. Mantık her
türlü bilimsel girişime hizmet eder. Çünkü mantık, akıl yürütme
kurallarını verir. Sergius‘un konu ile ilgili şu ifadeleri dikkat çekicidir:
―Eğer zaman izin verir de mantık disiplini üstüne yazmamız
gereken tüm kitapları birer birer yazarsak, bu kitaplar olmadan ilahi
kitapların gerçek düşüncesi gibi tıp ve filozofların kuramının
kavranmaz olduğunu anlayacaksın (...). Nihayetinde, mantık öğrenimi
dışında, insanın öğrenim kapasitesi hariç, tüm bilimlere götürecek
başka hiçbir yol ve yöntem yoktur‖ (Efram, 2007, s.63).
Sergius, felsefeyi bir doktor olarak incelemiş; terimleri hastalık,
ilaç ve tedavi gibi kullanmıştır. O, mantığın teknik sözlüğünü
oluşturmanın yanı sıra Aristotelesçi felsefe ile tıp arasında çok yakın
bir ilişki kurmuştur.
2.2.4. Paulus Persa
Paulus Persa, İranlı Paulus olarak meşhur olan ve 6. asır
Süryani edebiyatında önemli bir yeri olan âlimlerdendir. Bar
Hebraeus‘a göre Paulus, İran padişahı I. Anuşirvân‘a (531-569) ithaf
etmek için Mantığa Giriş adında önemli bir eser yazmıştır. Paulus
Persa, padişahtan övgü ile bahsettiği bu eserin mukaddimesinde
felsefenin Hristiyanlığa olan üstünlüğünü anlatmakta ve burada
‗felsefe her şeyin hakiki bilgisidir‘ demektedir (Keklik, 1969, s.26;
Efram, 2007, s.85-85; Gutas, 2003, s.36). İsagoci‘den başka Paulus
Persa, Peri-ermeneias’a dair ufak bir şerh de yazmıştır. Eski Farsça
(Pehlevice) ile kaleme alınmış olan bu kitap sonradan Sever Sebokt
tarafından Süryaniceye tercüme edilmiştir. Ayrıca Paulus Persa‘nın bir
Diyalektik özeti yazdığı da kaynaklarda yer almaktadır. Öyle
anlaşılıyor ki Persa, mantığın diğer kısımları üzerinde durmamış veya
durmuşsa da eserleri günümüze kadar ulaşmamıştır (Keklik, 1969,
s.27).
Mantığı gerçeğe ulaşmayı sağlayan bilim aracı olarak kabul
eden Persa, İskenderiyeli Amonyus gibi felsefeyi iki kısma
ayırmaktadır. Ona göre teorik olan birinci kısım görünmeyen
yaratıklar, dünyanın kuruluşu, melek ve şeytanların, ruhun bilimi gibi
anlaşılabilen şeyleri incelediği gibi hassas ve anlaşılabilen şeyler
arasında yer alan astronomi, müzik, geometri, matematik gibi sanatlar
ile hassas tabiatlar olan çürüme ve üremenin bilimiyle de
uğraşmaktadır. Felsefenin pratik olan ikinci kısmı ise insan veya
11
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
İbrahim Çapak
kraliyet ve hükmetme gibi konuları incelemektedir. Her ikisinde de
mantık önemli role sahiptir (Efram, 2007, s.88).
2.2.5. Sever Sebokt
Kınnısrin mektebinin en önemli âlimlerinden biri olan Sever
Sebokt (ö. 667) mantık konusunda kendinden öncekilerden geri
kalmayacak şekilde önemli araştırmalar ortaya koymuştur. Onun
zamanımıza kadar gelmiş olan eserleri Peri-ermeneias ve Birinci
Analitikler’e dairdir.
Sever Sebokt‘un Peri-ermeneias hakkında çeşitli eserleri
bulunmaktadır. O, Paulus Persa‘nın Orta Farsça (Pehlevi) dilinde
kaleme aldığı Peri-ermeneias‘ını, Süryaniceye çevirmiştir. Ayrıca
Peri-ermeneis‘taki ‗önermeler‘ konusuna dair dört sayfalık bir mektup
ve ‗kavramlar‘ konusuna dair bir mektup yazmıştır. Bu mektuplardan
biri, anlaşılır ve açık anlamlı Süryanice terimlerle Peri-ermeneis’in
kavramlarını kendisine açıklamak için arkadaşı Ninovalı papaz
Aitilaha‘ya, diğeri ise Telle (Viranşehir?/Mardin‘e yakın bir şehir)‘nin
metropoliti ve baştabibi İaunan‘a gönderilmiştir (Keklik, 1969, s.28;
Efram 2007, s.96-97).
12
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
Peri-ermeneias‘ın yanı sıra Sever Sebokt, Aristoteles‘in Birinci
Analitikleri‘ne dair ‗kıyas‘ nazariyesi üzerine bir eser yazmıştır.
Ayrıca Sever Sebokt‘un, Retorika hakkında da bir mektup bıraktığı
kaynaklarda yer almaktadır (Doru, 2007, s.23).
2.2.6. Baladlı Atanasyus
Baladlı Atanasyus (ö. 696), Kınnısrîn mektebinde yetişen
Yakubi âlimlerindendir. Kınnısrîn mektebinde önce Sever Sebokt‘tan
ders görmüş ve Aristoteles mantığı üzerine birçok eser yazmıştır.
Baladlı Atanasyus, 645 yılında Porphyrios‘un İsagoci’sini ve adı
bilinmeyen başka bir Grek yazarın İsagoci‘sini Süryaniceye tercüme
etmiştir. Atanasyus ayrıca Aristoteles‘in Birinci Analitikleri ve Topika
adlı eserlerini tercüme etmiştir. 10. yüzyılda yaşayan Süryani filozof
el-Hasan İbn Suvar‘ın da aktardığına göre Atanasyus, Sofistik
Çürütmeler adlı eseri de Süryaniceye tercüme etmiştir. Doğu
Süryanilerinden rahip Timothee (780-820)‘nin bildirdiğine göre ise
Atanasyus İkinci Analitikler‘i de tercüme etmiştir.
Ayrıca Baladlı Atanasyus mantığın diğer konularına dair,
Kıyasa Giriş mahiyetinde bir eser yazmıştır. Bu eserin baş taraflarında
şu ifadeler yer almaktadır: ―Aristo‘daki mantık sanatı çok zor
olduğundan, şayet onun üslubuna alışmamış isen, bu yolda daha kolay
ve aydınlık bir şekilde yürüyebilmen için kısa ve basit bir eser
Süryanilerin Mantık İlmine Katkıları
yazmaya karar verdim...‖ (Keklik, 1969, s.28-29). Öyle anlaşılıyor ki
kendisi için hiçbir zenginlik, felsefe ve onun aracı Aristotelesçi
mantıktan daha değerli olmayan Atanasyus, tercüme alanını
genişletmiştir. Çünkü ondan önceki tercümanlar, fazla sofistike bir
kanıtlama eğitimini tehlikeli bulan kilisenin korkusundan Birinci
Analitikler‘den daha ileri gitmeye pek cesaret edilmemiştir (Efram,
2007, s.99-100).
2.2.7. Georgios
Süryani edebiyatında önemli bir yere sahip olan Georgios (ö.
724), esas itibariyle Müslümanların hâkimiyeti sırasında yetişmiştir.
Georgios 686 senesinde piskopos olarak Kûfe Arapları arasında
çalışmıştır. Bu nedenle kendisine ‗Arapların piskoposu‘ adı
verilmiştir. Bu âlim, felsefe ve özellikle de mantık çalışmalarında
kendinden öncekileri geride bırakmıştır. Çünkü Georgios‘tan önce
Birinci Analitikler‘in bir kısmına kadar şerh edilmiş olan Organon‘u,
onun tamamen tercüme ve şerh ettiği tahmin edilmektedir. Bu
eserlerden Peri-ermeneia’in bazı kısımları G. Hofmann tarafından
Kategoriler, Peri ermeneias ve Birinci Analitikler ise G. Furlani
tarafından neşredilmiştir (Keklik, 1969, s.30; Efram, 2007, s.101).
2.2.8. Teodor Bar Koni
Din bilimci, filozof ve dil bilimci olan Teodor Bar Koni
muhtemelen yedinci yüzyılda Hz. Ömer (635-645) zamanında
yaşamıştır. Beyt Aramaye (eski Babilon)‘da bulunan Kaşkar ülkesinde
ikamet etmiş, bu bölgede çok gelişmiş olan Doğu Süryani Kilisesi‘ne
bağlı kalmıştır.
Teodor Bar Koni’ye ait Şerh Kitabının (LivredesSeholies) biri
Urumiye‘de diğeri ise Alkuş şehrinde bulunan iki el yazmasında
muhafaza edilmiştir. Eserin kopyalarıyla bazı kısımları Cambridge ve
Berlin‘de bulunmaktadır. Teodor‘un söz konusu felsefi, dinî ve
savunucu bilgiler içeren eseri, Hristiyanlığı doğrulayıp savunmayı
amaçlayan 11 kitap veya bölüm (mimre) halinde yazılmış bir
derlemedir.
Organon üstüne soru-cevap şeklinde yazılmış Tevrat ve İncil‘e
ilişkin şerhler de içeren ilk sekiz bölümde dağınık bir şekilde yazılmış
yorumlar bulunmaktadır. Dördüncü bölüm felsefi ve dinî tanımlar
içermektedir.
Aristoteles açısından canlının doğası olan ilk kategori Ousia
(Usiya/Cevher) kavramını ve sahip olduğu özelliklerini Teodor şöyle
açıklamaktadır: ―Ousia, Grekçe bir kelimedir ve biz buna tabiat
13
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
İbrahim Çapak
diyoruz, bu tüm tabiatlarda ortak olarak bulunan canlı varlıktır.
Tanımı şöyledir: Kendisi için bulunan, ne azalan ne de çoğalan, kendi
içinde var olan ve başka birinde var olma ihtiyacı duymayan varlıktır‖
(Efram, 2007, s.110). Ouisa kavramı kendi içinde basit ve karmaşık
şeyler olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Doğa kendi içinde sürekli
var olan ve tesadüfen oluşan olgulardan farklı bir şeydir. Tesadüfen
meydana gelen şeylerin var olmaları sürekli değildir. Bunlar Ousia
içindedir ve onun tarafından mükemmelleştirilir. Aristoteles gibi Bar
Koni de birey ve özneyi ifade eden ilk varlığı hayvan cinsi gibi birçok
türü içeren cinsleri temsil eden ikinci varlıktan ayırmaktadır. Örneğin
ilk Ousia insanlarda bulunan kötülüklerden bir tanesidir, ikincisi ise
kendi içinde bulunan canlılıktır.
Aristoteles, canlının en genel cinslerine ‘kategori’ diyerek bu
konuda bir tablo oluşturmuştur. Bar Koni, Kategorinin cinslere
ayrıldığını ifade etmektedir. Ona göre kategori bireyleri tasvir eden ve
her biri genelde bireylerden sonra gelen alt türler için kullanılan basit
deyimleri ifade etmektedir. Tesadüfi sayılan dokuz deyim vardır.
Bunlar nicelik, nitelik, göreli, mekân, zaman, durum, sahip olma, etki
ve edilgidir. Ona göre Kategoriler belli bir mantık oluşturmaya imkân
vermemektedir (Efram, 2007, s.110-111).
14
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
2.2.9. Huneyn b. İshak
Huneyn b. İshak (809-873), tam ismiyle Ebû Zeyd Huneyn b.
İshak el-İbâdî, Hristiyan bir Arap kabilesine mensup olarak dünyaya
gelmiştir. İslam âlemindeki en büyük mütercimlerden biri olan
Huneyn, Latin dünyasında Johannitus ismiyle tanınmaktadır. Bar
Hebraeus‘un (Ebu‘l-Ferec) rivayetine göre Huneyn, Nicholaos isimli
birinin bütün Aristoteles sistemini bir arada açıklayan bir eserini
Yunancadan Süryaniceye çevirmiştir. Ayrıca Kategorileri Arapçaya,
Peri-ermeneias’ı da Süryaniceye çevirmiştir. Nitekim bu Süryanice
çeviriler daha sonra oğlu İshak tarafından da Arapçaya nakledilmiştir.
Huneyn, ayrıca Peri-ermeneias‘ın bir özetini çıkarmış ve Teodoros‘un
Birinci Analitikler tercümesini tashih etmiştir. Kaynaklarda yer alan
bilgilere göre Huneyn Birinci ve İkinci Analitikler‘in sadece bir
kısmını Süryaniceye çevirmiş, oğlu İshak da bu çevirileri
tamamlamıştır.
Burada verilen açıklamalardan da anlaşıldığı gibi Huneyn
sadece Kategorileri Arapçaya tercüme etmiştir. Peri-ermeneias,
Birinci ve İkinci Analitikler‘i ise Süryaniceye çevirmiştir. Huneyn
bütün Organon tercümesiyle meşgul olmamıştır. Onun tercümeleri
Arapçaya yapılan mantık tercümelerine zemin hazırlamıştır.
Süryanilerin Mantık İlmine Katkıları
Huneyn‘nin Kitab fi’l-mantık, Kitabu Kategoryas alâ re’yi Sâmistiyus
adında kitaplar da yazdığı rivayet edilmektedir (bkz. Rescher, 1964,
s.28; Keklik, 1969, s.43; Efram, 2007, s.145; Sarıkaya, 2005, s.186189).
2.2.10. İshak b. Huneyn
İshak b. Huneyn (? -911), felsefe eserlerini Arapçaya tercüme
etmekle meşhur olmuş önemli Süryani mütercimlerinden biridir. İshak
da babası gibi gayet itinalı tercümeler yapmıştır. Arapçayı ana dili gibi
öğrendikten sonra bazen Süryaniceden bazen de Yunanca asıllarından
İsagoci hariç bütün mantık külliyatını Arapçaya nakletmiştir.
İshak‘ın Organon tercümesine el-Düstur/Ana Kitap adı
verilmiştir. Bu da söz konusu tercümenin diğer tercümelerden çok
daha iyi olmasından kaynaklanmaktadır. İshak, Kategoriler’in
müşeccer (şematik) muhtasarlarını meydana getirmiştir. Ayrıca bu
eseri Süryaniceden Arapçaya çevirmiştir. Babası Huneyn‘in
Süryaniceye naklettiği Peri-ermeneias tercümesini Arapçaya nakleden
İshak, aynı kitabın bir özetini de çıkarmıştır. Babasının yarıya kadar
Süryaniceye tercüme ettiği Birinci ve İkinci Analitikler’in geri kalan
kısımlarını kendisi Süryaniceye çevirmiş, Süryanice tercümeyi de
Arapçaya nakletmiştir. Topika kitabını Süryaniceye çevirmenin yanı
sıra İskender el-Afrodîsi‘nin bu kitaba dair 1, 5, 6, 7 ve 8. bölümlerle
ilgili şerhi ile Amonyus‘un 2, 3 ve 4. bölümlerle ilgili olan ve bu
suretle birbirini tamamlayan şerhlerini Arapçaya nakletmiştir. İbn
Nedim‘in bildirdiğine göre Huneyn, Retorika ve Poeitika’yı da
Arapçaya tercüme etmiştir. Öyle anlaşılıyor ki İshak, İsagoci hariç ilk
defa İslam âleminde sekiz kitaptan müteşekkil olan bir mantık
külliyatı meydana getirmiştir (Kelik; 1969, s.43-44; Efraf, 2007,
s.153-155).
2.2.11. Ebu Bişr Mettâ
Ebu Bişr Metta b. Yunus (ö. 940), meşhur filozof Fârâbî‘nin
hocası ve çağdaşlarındandır. Hristiyanlığın Nasturi mezhebine bağlı
olan Mettâ, Yahyâ el-Mervezî ve Kuveyrî‘den ders almıştır. Bu âlim
birçok Süryanice kitabı Arapçaya nakletmek suretiyle daha sağlığında
‗Riyâsetü‘l-mantıkıyyîn‘ (Mantıkçıların Başkanlığı)
payesine
ulaşmıştır. Ebu Bişr‘in eserlerini şöyle sıralayabiliriz:
1-İsagoci: Ebû Bişr Mettâ‘nın İsagoci‘yi tercüme ettiği
bilinmiyorsa da onun bir kısmı olan Cinsler ve Türler üzerine bir eser
yazdığı bilinmektedir.
15
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
İbrahim Çapak
2- Kategoriler: Naklu kitabi’l-makûlâti’l-aşer adıyla bilinen bir
kategoriler tercümesi, ayrıca bunun bir de tefsiri bulunmaktadır.
3- Peri-ermeneias: Peri-ermeneias‘ın şerhini yapmıştır.
4- Birinci Analitikler: Birinci Analitikler’in şerhini yapmıştır.
Mettâ ayrıca Birinci Analitikler’in Themistius tarafından yapılan ve
son üç fasla ait şerhini Grekçeden Arapçaya tercüme etmiştir. Bu
tercüme, Kitabu tefsiri’l-makâlâti’s-selâseti’l-ahîre min tefsir
Themistius ismini taşımaktadır. Mettâ ayrıca Birinci Analitikler’e dair
şahsi çalışmalar da yapmıştır. Mesela Makale fi mukaddemat sadara
biha el-Analûtîka adlı eserinde Birinci Analitikler’in baş taraflarındaki
konulara dair bir tetkik meydana getirmiş, ayrıca Kitabü’l-mekâyisi’şşartiyye adlı eserinde de şartlı kıyasları incelemiştir.
5- İkinci Analitikler: Organon‘un külliyatının dördüncü kitabı
olan İkinci Analitikler’ine bir şerh yazmış, bu kitabın Huneyn ve oğlu
İshak tarafından Süryaniceye yapılmış olan tercümesini Arapçaya
nakletmiştir.
6 - Topika: Topika‘nın birinci bölümünü şerh etmiştir.
7- Sofistika: Sofistika‘yı tamamen Arapçaya tercüme etmiştir.
16
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
8- Poetika: Poetika‘nın da Süryaniceden Arapçaya bir
tercümesini yapmıştır (Keklik, 1969, s.55-56; Efram, 2007, s.160,
163-165; Ülken, 1997, s.101-102).
Kaynaklara göre 937 yılına doğru vezir Ebu el-Fath İbn elFurat‘ın meclisinde Arapça gramer ile mantık arasındaki ilişkiler
konusunda bir tartışma gerçekleşmiştir. Bu tartışma, hazır bulunan
misafirlerin önünde mantık uzmanı Hristiyan Ebu Bişr Metta ile
hukuk ve gramer uzmanı Müslüman din bilimci Ebu Said el-Sirafi
arasında gerçekleşmiştir.
Ebu Bişr Metta, iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan ayırmak için
mantığın gerekli bir araç olduğunu savunmuştur. Ona göre mantık
kurallar tarafından düzenlenen kavramları ele alırken gramer
sözcüklerle ilgilenmektedir. Gelenekçi akımın savunucusu Ebu Said
el-Sirafi yasal ve hâkim olarak görülen mantığın etkisine karşı çıkarak
Metta‘yı Greklerin diline hâkim olmadan onlardan yana tavır almakla
suçlamıştır. Belli bir dilin sözcükleriyle ilgilenen gramerin ancak
doğru kullanımı, yanlış kullanımdan ayırabildiğini savunmuştur. Ona
göre ‗mantıklı tartışmanın‘ yolu belli ve konvansiyonel bir dilin
gramerinden geçmektedir. Arapça grameri Kur‘an-ı Kerim‘e
dayanmaktadır; diğer bir ifadeyle akıl, vahyin buyruğu altındadır.
Süryanilerin Mantık İlmine Katkıları
Yapılan tartışmada Ebu Bişr Metta yenilmiş ve son derece
üzgün bir şekilde görkemli mekândan ayrılmıştır. Daha sonra Ebu Bişr
Metta‘nın öğrencileri olan Yahya İbn ‗Adî ve Fârâbî üstatlarının
sessizliğine neden olan durumu düzeltmişlerdir. Onlar bir dilin sözcük
kurallarını belirleme işini gramere bırakırken mantığı evrensel gramer
olarak savunmuşlardır. Fârâbî‘ye göre mantık gramer olarak belli bir
dile değil, tüm dillere uygulanabilen konuşma kurallarını ele
almaktadır (Fârâbî, 1990, s. 67 vd; Efram, 2007, s.166-167; Bilen,
2001, s.91-93).
2.2.12. Yahya b. ‘Adî
Farabî‘den sonra 10. asırda en tanınmış mantıkçılardan biri Ebu
Zekeriya Yahya b. ‗Adî el-mantıkî (ö. 975)‘dir. Bu âlim Farabî‘den ve
Mettâ‘dan ders almıştır. Aynı zamanda büyük bir mütercim olan İbn
‗Adî, tercümelerini Arapça yapmıştır. Bunlar arasında Kategoriler,
Birinci ve İkinci Analitikler, Topika, Sofistika ve Poetika tercümeleri
zikredilebilir. Yahya b. ‗Adî, bu kitaplara dair şahsi çalışmalar da
yapmıştır. İbn ‗Adî‘nin mantığa dair eserleri şunlardır:
a- Kategoriler: Ebû Süleymân el-Sicistânî‘nin rivayetine göre
Yahyâ b. ‗Adî Kategoriler‘i İskender el-Afrodîsî‘nin tefsiriyle birlikte
yaklaşık 300 varak tutan bir cilt halinde Arapçaya çevirmiştir.
b- Topika: İshâk b. Huneyn‘in Süryaniceye tercüme ettiği bu
kitabı İbn ‗Adî Arapçaya nakletmiştir. Ayrıca aynı eseri Kitabü’lTobîka li-Aristûtalîs adıyla dört konu halinde incelemiştir. İbn Nedim,
Yahya İbn Adî‘nin Topikler üstüne büyük bir tefsir yazmış olduğunu
bildirmektedir.
c– Sofistika: İbn Adî, bu eseri Theofilos adında birinden
muhtemelen Süryanice tercümesinden Arapçaya nakletmiştir.
d- Poetika: İbn Adî, bu eseri Themistius‘un şerhi ile birlikte
Arapçaya nakletmiştir (Keklik, 1969, s.58; Efram, 2007, s.170-173;
Gutas, 2003, s.143-144).
Ayrıca yukarıda ifade edildiği gibi Yahya b. Adî‘nin Retorika,
Birinci Analitikler, İkinci Analitikler, Poetika‘yı da tercüme ettiği
kaynaklarda yer almaktadır. Onun mantıkla ilgili şerh ve talikleri ise
şunlardır:
Tefsiru Mantıki Aristo, Havaşi ala Kategiriyas li-Aristo, Havaşi
ala Kitabi’l-İbare li-Aristo, Tefsiru Analitiku’l-Ûlâ, Tefsiru
Analitiku’s-Sanî, Tefsiru Topika, Şerhu Kitabi Sofistika li-Aristo,
17
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
İbrahim Çapak
Havaşi ala İsaguci li-Furfuriyus, İddetu mesail fi kitabi İsaguci liFurfuriyus (bkz. Kayacık, 2010, s.24).
Aristoteles felsefesi konusunda çok zengin bir kültüre
sahip ‗pratik bilimde iyiyi kötüden, teorik bilimde de gerçeği
yanlıştan ayırmaya yarayan bir sanat metodu olan‘ mantığı
önemseyen Yahya İbn ‘Adî’ye, hocası Ebu Bişr Metta gibi elMantıki (mantıkçı) lakabı takılmıştır.
Yahya b. ‗Adî, mantık-gramer ilişki konusunda hocası İbn
Metta‘yı takip etmiştir. Ona göre mantık ve gramer birbirinden ayrı iki
sanattır. Mantık tümel anlamlara delalet eden lafızları ele alırken
gramer, dilin irabını ele almaktadır. Ayrıca mantığın konusu bir
manaya delalet eden lafızlar iken gramerin konusu bütün lafızlardır.
18
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
Yahya İbn ‗Adî, tercümelerini Huneyn‘in okulunda belirlenmiş
olan metoda göre yapmıştır. Elindeki el yazmalarını birbiriyle
karşılaştırarak geldikleri kaynağı eleştirel bir gözle kontrol etmiştir.
Daha önce Arapça ve Süryaniceye tercüme edilmiş Grekçe metinler
üstünde çalışarak teknik sözcükler kullanan Yahya İbn ‗Adî
kendisinden
öncekilerin
yaptığı
tercümeleri
düzeltmekten
çekinmemiştir. XI. yüzyıl tarihçisi Zahiru‘d-Din el-Bayhaki (miladi
1170) haklı olarak Yahya İbn ‗Adî‘ye ‗mükemmel bilge‘ adını
vermiştir. Yahya İbn ‗Adî, ardında değişik din ve kökenlerden gelen
birçok öğrenci bırakmıştır. Bu öğrenciler, felsefe ve mantık başta
olmak üzere tüm bilim alanlarında başarılı olmuşlardır. Ebu Ali İbn
Miskeveyh, Ebu Bakr el-Qûmasi, Ebu Süleyman el-Sicistani, Ebu Ali
İsa İbn Zur‗a ve Ebu‘l-Hayr İbn Suvar (İbn Hammar) bunlardan
bazılarıdır (Efram, 2007, s.173, 176; Doru, 2005, s.132).
2.2.13. İbn Zur‘a
Ebu Ali b. Zur‘a (ö. 943) Bağdat‘ta doğan en büyük
mantıkçılardan biridir. Mantık bilimci, filozof ve tercüman olan İbn
Zur‗a 10. yüzyılın ikinci yarısında yaşamıştır. Çok eski dostu olan
Yahya İbn Adî‘nin yönetimi altında fizik, matematik, edebiyat, felsefe
ve tıp öğrenimi görmüştür. İbn Nedim, İbn Zur‗a‘nın kendisinin yaşıtı,
mantık ve felsefe alanında en yetkin kişilerden biri ve çok iyi bir
tercüman olduğunu ifade etmektedir (İbn el-Nedim, trhs, s.369-370).
Mantıkla ilgili eserleri şunlardır:
a – Kitabu meânî İsâgûcî: Bu eserde, İsagoci‘deki kavramlar ve
bunlar arasındaki ilişkiler yani cins, tür, ayrım, hassa ve ilinti ele
alınmaktadır.
Süryanilerin Mantık İlmine Katkıları
b – Agrâzu kütüb-i Aristûtâlîs el-mantıkıyye: İbn Zur‗a bu
eserinde Aristoteles‘in mantığındaki maksadı genel olarak
incelemektedir.
c – Kitabü’s-Sofistika: İbn Zur‗a bu eseri Süryaniceden
Arapçaya tercüme etmiştir. Bu eser günümüze kadar ulaşmıştır.
Çağdaşı olan İbn Nedim, Fihrist adlı eserinde İbn Zur‗a‘nın
yazdığı tüm eserlerin adına yer vermektedir. Bunlar arasında Zihin
üstüne bir çalışma, Dedikodu konusunda bir çalışma, Porphyrios'un
İsagoci’si ve Aristoteles‘in çalışmalarını tanıtan bir çalışmayı
sayabiliriz (Efram, 2007, s.180-181).
2.2.14. İbnü’t-Tayyib
Bağdat‘ın Hristiyan Nasturi tabip ve filozofu Ebü‘l-Ferec
Abdullah İbn Tayyib (980-1043), İsagoci ve Organon‘un tamamı
üzerine şerh çalışmaları yapmış, geniş bilgi birikimiyle felsefeden
hukuka, fizikten tıbba kadar pek çok alanda açıklayıcı ve sistematik
eserler ortaya koymuş bir bilgindir. Bağdat okulundan İbn Zur‗a ve
İbn Suvar‘ın talebesi olan İbnü‘t-Tayyib hakkında İbn Ebî Useybia şu
ifadelere yer vermektedir: O, tıp sanatında meşhur tabiplerdendi; ilmi
geniş, tasnifi çoktu, felsefede yetkindi; Aristoteles‘in kitaplarından
çoğu üzerine, aynı zamanda Hipokrat ve Galen‘in pek çok kitabına
şerhler yazmıştı. Çağdaşı İbn Sina, her ne kadar onun felsefi
kavrayışını küçümsese de tıbbi ilimlerdeki yeterliliğini takdir ederdi.
İbnü‘t-Tayyib‘in İsagoci ve Kategoriler şerhi hariç Organon‘un diğer
bölümleri üzerine yazdığı şerhlerinden günümüze ulaşan olmamıştır
(Özpilavcı, 19/2009, s.115; Useybia, s.323-324).
İbnü‘t-Tayyib, felsefe sahasında Aristoteles‘in birçok kitabını
şerh etmek suretiyle şöhret bulmuştur. Yukarıda da ifade edildiği gibi
İbnü‘t-Tayyib, İsagoci ve Organon’un tamamı üzerinde şerhler
yapmıştır. Bu geniş şerh ve tefsir faaliyetinden dolayı, Şehristânî ona
‗el-Müfessir‘ adını vermektedir. İbn Ebî Useybia, Uyûnül-Enba adlı
eserinde İbnü‘t-Tayyib‘in Organon‘dan: Kategoriler, Peri-ermeneias
(İbâre), Birinci ve İkinci Analitikler, Topika ve Sofistika, Retorika (elHitâbe) ve Poetika (el-Şiir) kitaplarını şerh ettiğini, isimleriyle birlikte
zikretmektedir (Kelik, 1969, s.60; Efram, 2007, s.191).
2.2.15. Bar Hebraeus
Bar Hebraeus (1226-1286), Süryani kültürüne dair Chronicon
Syriacon/Mkatbonuto Zabno/Dünya Tarihi isimli eseri ile (Chronica
Ecclesiastica/Kilise Tarihi önceki eserin içinde üçüncü bölümdür)
meşhur olmuştur. Aynı müellifin Göz Bebeklerine Dair adlı eserinde
19
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
İbrahim Çapak
de mantık‘ın faydasına dair açıklamaların yanı sıra İsagoci,
Kategoriler, Peri-ermeneias, Birinci ve İkinci Analitikler, Topika ve
Sofistika‘dan ibaret olmak üzere yedi bölümlük mantık kısmı
bulunmaktadır. Ayrıca Bar Hebraeus‘un Hikmetin Özü (Havad
Hkimto) adlı eseri Aristoteles‘in mantık, fizik ve metafizik görüşlerini
açıklayan bir eserdir. Bu eserin birinci kısmı tamamen mantık‘a
ayrılmıştır. Bu kısımda Aristoteles‘in mantık eserleri olan İsagoci,
Kategoriler, Peri-ermeneias, Birinci ve İkinci Analitikler, Topika,
Sofistika, Retorika ve Poeitika ele alınmaktadır (Keklik, 1969, s.3233).
Sonuç
20
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
Süryani mantıkçılar, temelde Aristoteles mantığını devam
ettirmişlerdir. Çünkü onların mantık külliyatı da Aristoteles‘in mantık
külliyatından hareketle oluşmuştur. Süryaniler, Aristoteles‘in mantık
eserlerini hem Süryaniceye hem de Arapçaya çevirmenin yanı sıra
bunlara dair özgün eserler de yazmışlarıdır. Ama ne yazık ki onların
ortaya koyduğu bu eserlerin büyük bir kısmı günümüze ulaşmamıştır.
Süryaniler mantık eserlerini Grekçeden Süryaniceye ve Arapçaya
çevirmekle Müslüman âlimlere hocalık yapmışlarıdır. Çünkü
Müslüman âlimler Grek mantık ve felsefesini Süryanilerden
öğrenmişlerdir. İslam‘ın yayılması ile birlikte Süryani âlimler İslam
dünyasında çalışmalarına devam edip birçok Müslüman âlimin
yetişmesini sağlamışlardır. Bunların en bariz örneklerinden biri
muallimu‘s-sani olarak kabul edilen meşhur filozof Fârâbî‘dir.
Çalışmamızda mantık çalışmaları yapmış sınırlı sayıda Süryani
bilginlere yer vermek durumunda kaldık. Yer vermeyi düşündüğümüz
halde yer vermediğimiz birçok Süryani mantıkçı bulunmaktadır.
Teodor Ebu Kurra, Abdullah b. Naima el-Humsi, Sabit b. Kurra, Ebu
Yahya el-Mervezi, Yakup el-Ruhâvî (Edessa‘lı Jaques), Paulus-oğluDavid bunlardan bazılarıdır.
Son söz olarak ifade edelim ki Süryani mantıkçılar, bu
makaleye hatta makalelere sığamayacak kadar fazladır. Bu nedenle
Süryani mantıkçıların gerek her biri gerekse yüzyıllara göre
çalışmaları hakkında yüksek lisans ve doktora tezleri gibi müstakil
çalışmalar yapılmalıdır.
Süryanilerin Mantık İlmine Katkıları
Kaynakça
Bilen, O. (2001). Mantık ile gramer ilişkisi üzerine iki görüş. D.E.Ü. İlahiyat
Fakültesi. Sayı XIII-XIV.
Çapak, İ. (2011). Porphyrios ve İbn Sina mantığında tümeller. Ankara: Elis
Yayınları.
Çapak, İ. (2004). İslam dünyasındaki ilk mantık çalışmalarına genel bakış.
Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Sayı 9.
Çetinkaya, B. A. (2006). İslam felsefesinin ilk inşacıları Urfalı ve Harranlı
mütercimler. I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde
Harran Okulu Sempozyumu. Konya: Şelale Matbaası.
Doru, N. (2005). Süryanilerde felsefe akademileri. Süryanilik ve Süryaniler II
(Haz. Ahmet Taşğın, Eyyüp Tanrıverdi, Canan Seyfeli). Ankara: Orient
Yayınları.
Doru, N. (2005). Süryani filozofların İslam felsefesine katkıları. Süryanilik ve
Süryaniler II (Haz. Ahmet Taşğın, Eyyüp Tanrıverdi, Canan Seyfeli).
Ankara: Orient Yayınları.
Doru, N. (2007). Doğu’da Batı’ya köprü Süryaniler felsefe ve çeviri geleneği.
Ankara: Dip Not Yayınları.
Hayes, E. R. (2005). Doğu - Batı Asur/Süryanilerin kurduğu Urfa Akademis
(Çev., Yaşar Günenç). İstanbul: Yaba Yayınları.
Efrem İsa Yusif (2007). Mezopotamya’nın bilim öncüleri Süryani tercüman
ve filozoflar (Çev. Mustafa Arslan). İstanbul: Doz Basım Yayın.
Fârâbî. (1990). İhsa’ül-Ulu (Çev. Ahmet Ateş). İstanbul: MEB.
Gutas, Dimitri (2003). Yunanca düşünce Arapça kültür (Çev. Lütfü Şimşek).
İstanbul: Kitap Yayınevi.
İbn Ebi Useybia (Trhs.). Uyûnu’l-enba’ fî tabakâti’l-etibbâ. Beyrut: Dâru‘lMektebeti‘l-Hayât.
Kayacık, A. (2010). Mantık tarihinden bir sayfa: Yahya b. Adi. İslami İlimler
Dergisi. Yıl: 5. Sayı: 2.
Keklik, N. (1969). İslam mantık tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Nicholas, Rescher (1964). The development of Arabic logic. London:
University of Pittsburgh Press.
Öner, N. (1986). Klasik mantık. Ankara: Bilim Yayınları.
Özpilavcı, F. (2009). Ebü‘l-Ferec İbnü‘t-Tayyib‘in Eisagoge şerhi. Sakarya
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Sayı 19.
Porphyrios (1986). Isagoge (çev. Betül Çotuksöken). İstanbul: Remzi
Kitapevi
Ülken, H. Ziya (1997). Uyanış devirlerinde tercümenin rolü. İstanbul: Ülken
Yayınları.
21
Mukaddime,
Sayı 7, 2013
Download