ılahıyat fakul tesı dergısı

D00095s9y1997.pdf 19.01.2010 17:15:52 Page 2 (1, 2)
ONDOKUZ MAYIS ÜNiVERSiTESi
•
A.
•
••
o
ILAHIYAT FAKULTESI
• •
DERGISI
SAYI: 9
Samsun - 1997
D00095s9y1997.pdf 19.01.2010 17:15:52 Page 3 (1, 1)
ONDOKUZ MAYIS ÜNiVERSiTESi
iLAHiYAT FAKÜLTESi DERGiSi
Sayı : 9
Samsun 1997
Sahibi:
ilahiyat Fakültesi Adına:
Prof Dr. Sadık CİHAN
Mesul Müdür:
Yayın Komisyonu Adına:
Prof Dr. Hüseyin PEKER
Yazı işleri Müdürü:
Dr. Yavuz ÜNAL
Dizgi ve Mizanpaj:
Arş. G ör. Vejdi BİLGİN
Baskı:
Ondokuz Mayıs Üniversitesi
Matbaası
·
Dergide yayınlanan yazıların bilim ve dil
yönünden sorumluluğu yazarianna aittir.
D00095s9y1997.pdf 19.01.2010 17:15:52 Page 177 (1, 2)
~~
l
1·
ı
HAKiCILERiN
TEMEL GÖRÜŞLERi"
.
'
ı·
Ebu'I-Hasan
Çev.:
ı
ı
Tevhid Konusunda
Arş.Gör.
ei-Eş'ari
H arun
YIIdız··
Görüşleri
Tevhide gelince; bu konuda Hariciler'in göıiişü, l«u'tezile'nin
göıiişü gibidir. Tevhid konusunda Mu'tezile'run göıiişünü Mu'tezile
ekallerinin iza.hına geldiğimizde açıklayacağız. ı
Kur'an Konusunda
Görüşleri
Haricller, toplu bir şekilde Kur'an'ın yaratılmış olduğunu kabul
ederler. Sadece İbadiyye kolu, 2 tevhid ve irade konularında Mu'tezile'ye
muhalefet eder; çünkü onlar, AJlahü Teala'rui) olması gereken ve olması
gerekmeyen malilmatları için irade edici olduğunu ileri sürerler. "B işr b.
el-Mu'temir"in3 dışında Mu'tezile bunu inkar eder .
..
1
'
ı
ı
ı
ı
ı
!
2
3
Çeviriye esas olan metin, Ebu'I-Hasan el-Eş'ari'nin MakaHitü'l-İslfuniyyin va'htilafu'lMusallin (Tlık. M. Muhyiddin Abdüllıaınld, Kallire, 1369/1950) isimli kitabırun I.
cildinin 189-191. sayfalan arasında yer almaktadır. Ancak dipnotlar tarafımızdan
ilave edilırliştir.
O.M Ü. Sosyal Bilinller Enstitüsü.
"Mu'tezile'de Tevlı.id Düşüncesi": Mu'tezile'ye göre Allalı birdir, eşi ve benzeri yoktur.
Allalı'ın bir olması ve onun kadim bulurunası, Allah'a malısus en özel sıfattır. Eğer
Allalı'ın !ademi dışında ona çeşitli sıfatlar isnad edilirse, pek çok tabii varlığın
mevcudiyeti kabul edilmiş olur ki, bu da Allall'ın brliğine aylan olur. Bu konu için
bkz., Eş'ari, Makaliitu'l-İslfuniyyin va'htilafu'l-Musall.in. Tlık. M. Muhyiddin
Abdüllıaırud, Kalı.i.re, 1369/1950, c.I, s. 216-217: Şehristaru, el-Milel ve'n-NilıaJ,
Thk. M.Seyyid Keylaru, Beyıut, 1975, c.I, s.42, 44-45; W.Montgomery Watt, İslam
Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev., E.Rulıi Fığlalı, Ankara, 1980, s.304-312;
Kemal !Şık. Mu'tezile'nin Doğuşu ve Kelanu Göıüşleri, Ankara, 1967, s.67.
"İbadiyye": Hfuicıler'den "Abdullah b. İbiid"ın (ö. 86/ 705) imamlığını kabul eden
gruba verilen addır. Hfuicilerin en ılımlı kolu olarak bilinirler. Bkz., Eş'ar'i, MakaıaL
c.L s. l 70-176; Şehristaru. el-MileL c.I, s.134-l36; Bağdad.i. el-Fark Beyne'l-Firak,
Tlık.. MMuhyiddin Abdül.haırUd, Beyrut, 1990, s. 303-309.
"Bişr b. el-Mu'temir": Ebu Sehl Bişr b. el-Mu'teırlir el-Hiliili el-Bağdadi (ö. 210/825)
Mu'tezile'nin Bağdat ekolünün kurucusudur. Bkz., Cilıat Tunç, "Bişr b. eiMu'temir", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1992, c.6, s.223224.
________ _____.:.__
-
D00095s9y1997.pdf 19.01.2010 17:15:52 Page 178 (1, 1)
Kader Konusunda
Görüşlerj
Kader'e gelince; bu konuda Hariciler'den Mu'tezile'nin ·görüşü
doğrultusunda hareket edenler bulunduğunu söylemiş ve oruardan
4
kaderi isbata yönelenler de olduğunu belirtrniştik.
ilahi Ceza Konusunda Görüşleri
Ceza konusuna gelince; Mu'tezile'nin görüşü ile Hariciler'in
çünkü onlar şöyle derler: "Büyük günahlan üzere ölen
günahkarlar, cehennemde ebedi bir şeki l de kalıcıdırlar. 11 Ancak
Hariciler şöyle derler: 11 İslam'a giren kimselerden büyük günah
11
işleyenler, kafirlerin azab ı gibi cezalandırılırlar. Mu'tezile ise şöyle der:
"Onların azabı kafirlerin azabı gibi değildir."
görüşü aynıdır;
Kılıç
Konusunda
Görüşleri
Kılıç5 konusuna gelince; Hariciler, "İbadiyye" dışında onu kabul
eder ve benimserler. İbadiyye, insanların kılıçla karşı çıkınaları
şeklindeki görüşlerini kabul etmez, fakat onlar, zalim imamların ortadan
kaldınlıp, ister kılıçla, ister başkasıyla olsun güç yetirdikleri herhangi
bir şeyle imam olmalarını önlemek gerektiğini söylerler.
Allah'ın zulmetmeye güç yetirmesi sıfatına gelince; Barieller
toplu bir şekilde bunu inkar ederler.
Halifeler ve imarnet Konusunda Görüşleri
Hariciler,tümüyle EbCı Bekir ve Ömer'in imametini
kabul
ederler. Osman'ın imametini -Allah onlardan razı olsun- ise öldürüldüğü
olaylar zamanında inkar ederler. Ali'nin imametini hakem tayin
edişinden önce kabul ederler ve tahkime icabet ettiğinden dolayı onun
imametini de inkar ederler. Muaviye, Amr b. el-As ve EbCı Musa el4
5
"Mu'tezile'nin Kadere Baloşı " : Mu'tezile'ye göre insan özgürdür. kendi fiilini kendisi
yapar. Allah. kullanna herhangi bir şeyi yapıp yapnıaına gücünü venniştir. Eğer
insan herhangi bir şeyi yapma özgürlüğüne saltip değilse, o insanın işlediği iyi veya
kötü aıneUerden dolayı sevap veya ceza gönnesi anlaınsız olur. Eğer Allalı insanlan
belirli fiilieri yapmaya zorlamış farzedlirse, Allah'ın o fiillerden dolayı bir insanı
cezelaııdırması zulüm olur. Halbı.ılci Allalı. adildir: insaniarn hiç bir şekilde haksızlık
etmez. O halde Allalı'ın adaleti gereği insaniann irade özgürlüğünün bulunması
gerekir. Bkz., Eş'aıi. Maka.Jat.c.l, s.217-218. 248-251; Şeluistaru, el-Milel, c.l, s.45:
W.M.Watt, Teşekkül Devri. s.295-299: Kemal Işık, Mu'tezile'nin Doğuşu, s.69.
Kılıç, burada kitlesel bir hareket, kitlesel bir eylem aıtlaırundadJr.
352
D00095s9y1997.pdf 19.01.2010 17:15:52 Page 178 (1, 2)
·ı .
ı
1.
ı
ı
1
ı
ve
Eş'arl'yi tekfir ederler
imametin yerine getiren buna layık olduğu
sürece Kueyş veya onların dışında o lmasını kabul ederler. Zalim kişinin
imametini ise kabul etmezler.
Zürkan, 6 "Necedat"ın 7 şöyle söylediğini anlattı: "Onlar, bir
imama ihtiyaç duymazlar. Allah'ın kitabını kendi aralannda bilmeleri
onların görevidir.(?)"
ı
Çocuklar Konusunda
Görüşleri
Hariciler'in çocuklar hakkında üç görüşü
J- Onlardan bir
sınıf,
müşriklerin
vardır:
çocuklarının
hükmünün
babalarının hükmü gibi olduğunu, cehennemde azaba uğrayacaklarını;
mü'rninlerin çocuklarının hükmünün de babalarının hükmt!1 gibi
olduğunu iddia eder. Bu sınıf, .çocuklarının ölümünden sonra dilılerini
değiştirdiklerinde babalar hakkında ihtilaf etmiştir, bir bölümü:
"Babalarının hükmüne dönerler" der, bir bölümü ise: "Onlar, ölümleri
anında babalarının üzerinde bulundukları durum üzerinde olup,
babalarının değişimiyle hükümleri değişmez" der.
ikinci sınıfi şöyle demiştir: "Allah'ın cehennemde
ödül vermeden, acı vermesi caizdir ve onlara
acı vermemesi de caizdir. Mü'minlerin çocukları ise Allahü Teala'nın şu
ayetinden dolayı babalarına katılırlar: "Kendileri inanmış, zürriyetleri de
imanda kendilerine uymuş olan kimselerin zürriyetlerini de kendilerine
katmışızdır." (Tur Sfiresi-21 ). "
2-
Onların
müşrik!erin çocuklarınfJ.
3- Üçüncü sınıf -ki onlar "Kaderiyye"dir8 -şöyle demiştir:
1
1
ı
6
ı
'ı
1
1
ı
8
"Zürkfuı": Muhammed.b. Şeddad el-Mısmei, Hicri 298 yılında öldü. (278 yılında
öldüğü de söylenir). Bkz. Eş'ari, Maka..Uit, nşr.. Helmut Ritter, Wiesbaden, 1980,
s.234.
"Necedat": Haricilerden "Necdet b. A.mir el-Hanefi" (ö. 69/688)'nin imamlığını kabul
eden gruba verilen addır. Hancilerin ılunlı kollanndan biri olarak bilinirler. Bkz.
Eş'ari. Malci.Iat, c.I, s.l62-l64; ŞelıristfuU, el-Milel, c.I, s.I22-l25: Bağdadi. el-Fark.
s.87-90.
"Kaderiyye": Ma'bed el-Cühen'i (ö. 80/ 699) tarafindan temelleri atılan ve insarun tüm
fiilierinin Allah'ın iradesinden ayrı olarak kendi iradesiyle meydana geldiğini ve
insarun tamarniyle .özgür bir irade salıibi olduğıınu ileri süren iti.lcidi bir akımdır.
Bkz. Mulıanuned Ebu Zehra. Tfuihu'l-Mezillıibi'l-İslfu:niyye, Kalıire, Trz., c. I. s.l31140: W.M.Watt, Free Will And Predestination In Early İslfun, London, 1948, s.4857; M. Watt, Teşekkül Devri, s.l03-107: İsa Doğan. "İlk Fikir Hareketleri Üzerine
Bir Değerlendirme", OMÜİFD, Saınsun,l992!. Sayı,6, s.l63-165.
353
D00095s9y1997.pdf 19.01.2010 17:15:52 Page 179 (1, 1)
r
"Müşriklerin
ve mü'minlerin çocuklan cennettedir."
***
-
Bir kimse, "Ahnesiyye"nin9 kadırilarla savaş hissesi olduğu ve
olmadığı durumlarda evlendiğini anlatmıştır.
Ve yine "Şemrahiyye" 10 ile "Sufriyye"nin 11
kimsenin arkasında namaz kıldıklarını söylemiştir.
tanımadıkları
Yine "Beyhesiyye"nin 12 kıble ehlinin öldürülmesini, mallannın
alınmasını, tanıdıklan kimsenin arkasında olanın dışında namazın terkini
ve yaşanılan bölgenin küfur diyarı olduğuna şahitlik edilmesini kabul
ettiklerini söylemiştir.
14
'
Yine bir kimse, "Bid'ıyye"nin 13 "Ezarika"nın görüşlerini kabul
ettiğini söylemiştir. Ancak namazın sabah ve akşam olmak üzere ikişer
rekat olduğunu ileri sürmüşlerdir.
ictihad Konusunda Görüşleri
Hariciler, ictihad konusunda ihtilaf
etmişlerdir.
Onlar, iki
sınıftırlar:
1- Hükümlerde ictihadı caiz görenler, onlardandır. "Necedat" ve
diğerleri gibi.
ı
"Ahnesiyye": Hfuiciler'in, Aciride kolundan "Alınes b. Kays" adıyla bilinen bir kişiye
uyanlara verilen addır. Bkz., Eş'ari, Makill.at, c.L s.l67; ŞeluistfuU, el-Milel, c.l,
s.l32; Bağctadi, el-Fark. s.ıoı.
10
"Şeınrillıiyye": Haricilerden "Abdullah b. Şeınrillı'm iınaınlığıru kabul eden gruba
verilen addır. Bkz., Eş'ari, Makill.at, c.I. s.l84.
11
"Sufriyye": Haricilerden "Ziyad b. el-Asfar"ın imaınlığıru kabul eden gruptur. Bunlar
da İbadiler ve Necectat gıbi Hfuicilerin ılımlı kollarından biridir. Bkz., Eş'ari.
Makill.at, c.I. s.l69-170; ŞeluistfuU, el-Milel, c.I, s.I37-138; Bağctadi, el-Fark, s.9093.
12
"Beyhesiyye": "Ebu Beyhes Heysem b. Cfıbir" (ö. 94/173)"e uyanların grubudur. Bkz.,
Eş'ari, c.L s.l77-I82; Şeluistaru, c.I, s.I25-127; Bağctadi, s.l09.
13
"Bid'ıyye": Hariciler'in Sealibe kolwıdan "Yahya b. Asdam"a uyanların grubudur.
Bkz., ŞeluistfuU, el-Milel, c.I, s.l34.
14
"Ezfuika": Hariciler'den "Nafi b. el-Ezrak el-Hanefi" (ö. 65/684)'nin iınaınlığıru
kabul eden gruptur. Araştırmacılar, Hariciler'in sayı ve kuvvet bakırnindan
bwılardan daha büyük ve güçlü bir kolunun olmadığım söylerler. Hariciler'in en
radikal kolu olarak bilinirler. Bkz.. Eş'ari, Makalfıt, c.I. s.l57-162: ŞeluistfuU. elMilel, c.l, s.ll8-122: Bağctadi. el-Fark. s.82-87; Adnan Deınircaıı, "Hfuicl
Fırkalan", Yeni Harran Çevresi Dergisi, Şanlıurfa, 1994, Sayı: 5-6, s.77.
9
354
l·
D00095s9y1997.pdf 19.01.2010 17:15:52 Page 179 (1, 2)
ı
2-B\jnu kabul etmeyip, ancak Kur'an'ın zahirini benimseyenler
de onlardandır. Onlar, "Ezarika"dır.
Peygamber
Gelmeden
Önce
Teklif
Konusunda
Görüşleri
Bir kimse, Haridier'in elçiler gelmediği sürece insaı:ıiann
üzerinde herhangi bir farzın bulunduğunu kabul etmediklerini
söylemiştir. Farzlar, elçilerle gerekli olur. Bunu Allahü Tea.Ia'run ·şu
buyruğuyla temellendirrnişlerdir : "Biz, elçi göndermedikçe azab edecek
değiliz" (İsra SCıresi- ı 5).
Haricller, kabir azabıru kabul etmez ve kimsenin kabrinde azap
benimsemezler.
göreceğim
Haram
j.
ı
1
Rızık
Konusunda
Görüşl eri
Bari' (Güzel Yaratan) hakkında "Allah, kullanna zorla alıp,
yedikleri zaman haram nzık verir mi?" şeklindeki söze gelinceitonlardan
kader konusunda Mu'tezile'nin görüşüne meyledenler bunu kabul
etmezler. Onlardan kaderi isbat edenler ise şöyle demiştir: "Allah,
kullarına zorla alıp, yedikleri zaman haram nzık verir."
Hariciterin isimleri
Hariciterin çeşitli isimleri vardır: "Havaric" şeklindeki sıfat,
isimlerindendir. Yine "el-Harfiriyye, eş- Şurat, el-Harariyye(?),
el-Marika ve el-Muhakkime" onların isimlerindendir.
onların
1
ı
Onlar, "Marika" ı .s dışında bu isimlerio hepsini kabul ederler,
çünkü onlar, okun yaydan çıkışı gibi dinden çıkmış olmayı inkar
ederler.
Onların
1
1
' i
ı
ı
i
1
Talib'e karşı
"Havaric"
şeklinde adlandırılmalanrun
sebebi, Ali b. Ebi
çık.malandır.
"Muhakkime" şeklinde adlandırılmalanrun sebebi, onların iki
hakemi inkar etmeleri ve "Allah'ın dışında hüküm koyucu yoktur"
demeleridir.
ı~
"HarCıriyye"
15
şeklinde
adlandınlmalanrun
"Mfuika": isyancı, eline isyan eden anlamlarına gelmektedir.
355
sebebi,
ilk önce
D00095s9y1997.pdf 19.01.2010 17:15:52 Page 180 (1, 1)
f
f
~
"Harura"ya16 gitmeleridir.
"Şu rat" şeklinde adl andınlmalannın sebebi ise, "Kendimizi
Allah'a itaate verdik (Cennet karşılığınqa onu sattık)" demeleridir._
_Hariciler'in ço~nlukta olduklan bölgeler: Cezire, Musul,
Amman, Hadramevt ve Mağrib ile Horasan'ın ba.Zı mahalleleridir.
Sufiiyye'den bir liderin Gane 18 yolu üzeriİıde Sicilmaseten 19 denilen
yerde bir sultanlığı vardı.
17
"Hariira": Irak'ta Kfife yalanlarında bir yerin adıdır. Burada Hz. Ali'ye karşı isyan
edenler ile Nelırevan'da yapılan savaşta Haricıler üç, beş kişi kalıncaya kadar imha
edilmişlerdir. Bkz., G.Levi Della Vida, "Harura", Milli Eğitim Bakanlığı İslam
Ansiklopedisi, İstanbul, 1977, c. 5/1, s.305.
17
"Cezire": İslam coğrafyacılan tarafindan Yukan Mezopotamya'ya verilen isimdir.
Bkz., Ramazan Şeşen, "Cezire", Türkiye Diyanet Vakfi İslam Ansiklopedisi.
istanbul, 1993, c. vn, s.509-511.
ıs "Gane": Afrika'da Mağrib'in güneyinde Sudan'a bitişik büyük bir şehrin adıdır. Bkz.,
Yakiit el-Hamevi, Mu'cemu'l-Buldan, Tlık., F.Abdülaziz el-Cündi, Beyrut, Trz, c.IV,
s.208.
19
"Sicilmaseten": Afrika'da Mağrib'in güneyinde Sudan'a yakın bir şehrin adıdır. Bkz.,
Yakiit el-Hamevi, Mu'cem, c.ill, s.217.
16
356