İsfam Jfuf(uf(uncfa {Wuf(uf( {])evfeti`` 1(avramının CJ`eorif( rr`eme[feri

İsfam Jfuf(uf(uncfa {Wuf(uf( {])evfeti'' 1(avramının
CJ'eorif( rr'eme[feri V zerine
Yönetilenlerin hukuki güvence içinde olduklan devlet
örgütleronesini ifade etmek üzere günümüz hukuk literatüründe lıukuk devleti ya da hukukun üstünlüğüne bağlı
devlet tabirleri kullanılmaktadır. Kimi yazariann kavramı
beliitme hususunda hukukun üstünlüğii teriminden yana
bir eğilim içinde olduklan da göıülınektedir. Bu yaklaşımda, her iki terimin doğduğu hukuk mullitinin farldı
zilınivetler üzerinde gelişmiş olması gerçeği etkili olmaktadır.· Hukukun üstünlüğü teriminin Anglo-Sakson. hukuk
devleti teriminin ise Kıta Avrupası hukuk düşüncesine ait
olması, kimi yazariara göre hukukun üstünlüğü teriıni.ııin.
özgürlük-iktidar dengesi bağlaııunda, tercih edilmesiıli
gerektinnektedir. Aslında terimierin tarilü kökeninden
ziyade, günüınü~de aniatılmak istenen kavramsal içerik
esas alındığında, aralanndaki ilginin ilke ve örgütleıune
ilişkisi · olduğu kabul edilebilir. Öyleyse hukuk devleti.
devletin hukukun üstünlüğü ilkesine uygun olarak
_ _öJgü!J~N11eş!dir. Xa. 9a . hukulçn,n üstünl.üğü ilkesinin
hakim olduğu devlet örgütlenınesine hukuk devleti
denilir.
Hukuk devleti terimi Alınan hukukçular tarafından
yönetenlerin de hukuk kurallanna bağlı olduklan devlet
düzenini göstennek üzere geliştirilmiştir. Bu anlanuyla
hukuk devleti kavranu, yönetimin keyfi olduf,ru, kurallara
bağlı olmadığı polis devlet kavramının karşıtıdır.
Bununla birlikte kavnıın başlangıçta kanun devleti
anlayışından yeterince tefrik edilmiş değildir. Kanun
devletinde kurallann uygularumısında keyfılik olmadığı
halde. kurallann konulmasında egemeni sırurlayan herlıangi bir kayıt ve şart yoktur.
ı
ı
!
!
Hukuk devletinin taıuını, hukukun tanıınındaki
güçlük sebebiyle doğrudan (neliği açısından) yapılama­
maktadır.
Bununla hukuk devletinin, hukuka
bağlı/hukukun üstünlüğüne tabi devlet biçiminde tanım­
lammısındaki yetersizliği kastettiğimiz açıklır. Ancak
i
* l:;rd.Doç.Dr.. Süleyman Demirel Üniversitesi lıalıiyat Fakültesi
1
İSLAMl ARAŞTIRMALAR DERGİSİ, CİLT: 14. SA YI: 2, 2001
L
Talip TÜRCAN*
hukuk devleti için doklrinde bir takım kriterlerin tespit
edildiği görülniektedir. Bunlardan bir kısım ideal, bir
kısmı da pozitif düzeyde ve biçimseldir. Buna göre hukuk
devleti nde:
-Temel hak ve özgürlükler güven altındadır: Bunlar
anayasada belirtilir, düzenlemneleri ve sınırlarunalan
kanun yoluyla olur.
-Kanuıllaranayasaya
-Kanuıllar
ve hukuka uygundur.
geneldir ve kanun önünde
eşitlik
ilkesi
geçerlidir.
-K<ınunlann anayasaya uygunluğunun yargısal
deneti-
mi mevcuttur.
-Yargılama
yetkisi bağımsız olarak kullanılır.
-Devlet tüm işlem ve eylenllerinde anayasa ve kanunlara uygun davrarur.
~Zikredilen hususlan gerçekleştirecek bir örgütlerune
mevcut ve fonksiyonel durumdadır.
Hukuk devletinin kanun devletinden temel farkı,
ile ilgilidir. Hukuk
devleti ilkesinin özünü egemenliğin hukuki mahiyeti ve
kime ait olduğu sorunu teşkil etmektedir. Zira doktrinde
hukuk devletinin kriterleri olarak sayılan hususlann,
hukukla bağlı egemenlik kriteri dışında. hukuk devletiıli
kanun devletinden yeterince tefrik edici nitelikte olmadığı
görülınektedir. Kurallann (anayasa ve kanunlar) hukuka
uygun biçimde oluşturulmadığı yerde. arıayasa-kanun
uyumunun sağlanması, kanunlarm yargısal denetime tabi
olması, yargı organlarırun bağunsızlığı, devletin işlem ve
eylenllerinde anayasa ve kanunlara uygun davranınası
v~lnızca biçimsel düzenlemeler olarak kalır. Söıü edilen
ilkeler, ancak, ege!~ıeılliğin hukuki bir yetkiye dayalı ve
hukuk içinde sınırlı'' bir irade konumunda olduğunun
kabul edilmesiyle işlevsellik kazanabilir. Şu halde hukuk
devleti terimindeki devle'ti niteleyen hukuk keliınesinden.
kanaatiınizce egemenliğin niteliği
245
,,.
TALiP TÜRCAN
pozitif ve fiili düzenin ötesinde. devletin ve onu vücuda
getiren egemen iradenin de meşruiyetini kendisinden
aldığı ideal ve evrensel değerler bütününün anlaşılınası
gerektiği ortaya çıkınaktadır. Bu bağlamda tarihi uy!,'lllaınadan sarf-ı nazar ederek İslam hukukunda hukuk devieli
kavramının teorik temelleri üzeriJıde dunnak istiyonız.
Buna göre hukuk devleti kavrnnu. egemenlik. devlet
yetkileri ve siyasi iktidamı hukuk içindeki konumu kriter alınanık incclenecektir. 1
I
Egemenlik. anayasal statüsünü tespit etmek suretiyle
devlete vücut veren laınıcu bir unsur olıııaıun yanında.
ayıu zaıııanda hukuk sistemleri bakımından bir ıneşıuiyct
prensibi niteliğindedir. Bir ülkedeki en üslün irade \'C
kudreti temsil eden egemenlik İslam hukuku bakıııundan~
da pozitif hukuka ilişkin nihai bir irade olup. beşeri
düzeydedir. Bu anlamda egemenlik. İsliiııı hukukunci göre
millete (üınnıel-lopluın) ait olup, hukuki yetki
ınalıiyelindedir. Burada öncelikle İslam hukukunda millet
kavranuru, sonra da egemenliğin hukuki niteliğini açık­
layacağız. Bu izah aynı zaımında egeıneııliğin millete ait
bir yetki oluşunun gerekçesini teşkil etmektedir.
Ümmet kelimesi
olarak kı.ıllıınıldığında
İslam
hukuk
dakırininde ıcriııı
kavmmsııl içeriği
ikili bir özellik
(duııl clıaracler)3 göstenııektedir. Buııa göre ıcrinı. biri
dini-içliıııai. diğeri de siyasi-hukuki olmak üzere iki farklı topluluk kııvrmnını içermektedir. Üııuııet teriminin
siyasi-hukuki anlaım. millet kavmınıyla örtüşınektcdir.
Hz. Peygııınber'in Medine Dönemi'nin ilk yıllarında .
başta yahudiler olmak üzere Medine \'C ci Yarında yaşayan
tüm kabileleri (iııifaklar YC temsil yoluyla) bir arayıı
getirmek suretiyle gerçekleştirdiği sözleşnıcıtin
metninde~ iiınmeı kelimesinin her iki kavmııu ifade edecek biçimde kullamldığı görülmektedir. Sözleşmenin 1.
maddesinde nitelikleri belirtilen mü'ıniıılerin, 2. maddede
diğer insanlardan ayrı bir ünımet teşki I eııiklcri : 25.
maddede ise yahudilerle ınü'ıninlerin birlikte öteki insan
topluluklarının dışında. on1ıırdan ayrı bir üınınet o luştur­
duklıın açıkça düzenleruııiş bulunmaktadır. 2. ve 25.
maddelerde geçen ilimnet kelimelerinden ilkinin ortak
inanca mensup insanlar anlamında dini birliği. ikincisinin
1 T.:ıııel hak w ö~gfırlükl~r ııı~s~k~ini. hukuki değerler ka\Tamındn
nıündcı~ıiç knbııl .:ııfginıi7. için n~nca d.: almayı gcr.:kli gönııuyonrY_
2 İsliim hııkııkınıd;ı .:gem.:nlik anlayışı için bkz. Tür~:nı. Tıılip.
Oevlıttin Egemenlik Unswıt ve Egemenlikten l..."crrnak/anan retkileri
.is/tim ve Batt H11kıtk Oiişitncesi /Jaf!./omında /Jir inceleme-. Ankara
Okulu Yaynıları. Ankara 2001.
3 Lc:wis. Benı:ırd. "Politics and War•·. in I~gacy of Islam. Ed. J.
Sdıadıı und C. E. Bosworth. Second Ediıion. ·ııı.: Clar.:ııdon l'rı:~s.
Oxford 1974. 157.
4 Bkz. Hamidullah. ~ı.. ei-Ve.~tiikıı'.~-Sirtisirre li'/-.-'!lıdt'n-Nebew·
ve'I-Htlô(eti'r-Rtişlde. Doinı'n·l'lefiiis. D.:~Tııl 140711987. 59. 61.
246
ise sözleşme ile statüsü belirlenen siyasi ve hukuki bir
topluluf','U gösterdif',ıinde şüphe buluıuııamaktadır. Diğer
taraflan İsUiın hukuk doktrininde. bir devlete hukuki ve
siyasi bııkımdan bağlı. yani vatıındıışlık bıığı ile bağlı ve
onun hukuk düzenine tabi insaniann bütünü anianunda
millet kavramının tarundığı tespit edilebilmektedir.
Nitekim klasik fıkıh doklıininde mmet kavranu "Ehlu
Dtiri'l-isliim" ve "Ehlu Dtirinti" terimleri ilc ifade
edilmektedir. Terimierin kapsanu11<1 gayr-i nıüslim vatandaşiannda dahil olduklan açıkça bclirtilınektedir.5 Bütün
bunlar İsliiın hukukunda millet kavraııuıun dini ve sosyolojik değil. hukuki nitelikli olduğunu göstenııektedir.ö
Huk"lık içinde egemenlik. yukanda ifade erıiğiıııiz
gibi, hukuk de\"leti ilkesinin en temel kriteridir.
Egemenliğin ınıkuki bir km·mm olarak incelenebilmesi.
bir ülkede egeınenin iradesinin niçin en üstün olduğu
sonıımnun lıukuk dahilinde çözülmesi ile ınünı.kündür.7
Ay nca yetkisini biz7...1t kendinden alan egeıııeıtiıı sınırlıın­
nııısı. ancak kendi iradesi ile olabilir. Dolııyısıyla egemenliğin hukuk içinde tutulabilmesi. onun hukuki bir
yetki niteliğinde kabul edilmesini gcrekıirınektedir. . Şu
halde egeıncıılik de her hukuki yetki gibi saltibi ve kaymığı bağlaımııda ele alınmalıdır.
İslam
hukuku,
soıunu.
kendi hukuk
mantığı
içinde
isrihltif prcnsibiy le çözmektedir. lstilılaf. klasik lite-
ratürdc. nitelikleri belli toplumun yeryüzünde ilııhi
ir.ıdeyi temsil etıııek üzere yetkilendirilıııesi anlaıııınıı
gelmek.1.edir.$ İstilıliıf prensibine göre. millet egemenliğe
hukuki bir yetki olııı<ık sahiptir. Yetkinin kaynağında.
lüm hukuki değerlerin de kaynağını teşkil eden ilahi inıde
bulunmaktadır. Yetkilcndirme (istilılfıf) prensibiyle. egemenliğin ıncşnıiyet kııyıııığı sonınuııun çözülmesi yanında. hukuk içinde sırurlı egemenlik ilkesine-de ulaşılıııakıadır. Bu ilibarıcı millet iradesinin. evrenselhukuki değcrleri temsil eden Kitiib ve Siinııct'c aykm düşmemesi
gerekmektedir. Öyleyse hukuki değerler. devletin ve pozitif hukukun öncesinde buluııınııktadır. Bu yııklaşıın.
günümüz demokrasileriııdeki "mil/er egemenliğinin
5 .:~-s~rahsi. Ş~ııısu'I-Eimııı~ Ehlı 13~kr Mıılıamııı~d b. Ehi S~hl.
Şerlıll's-Sip!ri'l-k"ehir. 1-\', ·ııık. S:ılahııdılin ~1-ivlün~cciı.l v.:
Abdulaıiz Alım cd. ~' <h.:dıı'l-~lahıuı:it bi C:imiaıi'd-Dıı\·di'I­
Ar:ıbiyy.:. 1\I:ııba:ııu Şirko:ıi'l-l'hiıı~ıi'ş·Şnrkıyy.:. by. 1971-1972. l.
209; e/-:\lebsıit, 1-X:\'X. D:inı'l-!\la'ritc, O.:ynıt 1409/1989. X, 7. 62:
d·K:is:ini, Al:i11dı.liıı Ebiı Ot!kr h. ~lcs'iıd. 8edcii11's-Saniii' li Tertibi'ş­
Şerdi'. 1- VII. Diinr'I-Küıübi'l-lhniyyc. D.:yrııı ıy .. VII. 1 17
6 Türc:ııı. 71-73.
7 Niı.:kirn dt!ınokraıik ~g.:me11lik ı.:oril~rirıc .:ıı hrı~iik ıeııkiı hıı m;rdmı y:.ıpıhnışıır. Bkz. Dııgııiı. ı..;orı. f-lııkıik-ı EsdsiJ're tBmnci Cılt:
Kôide-i Hllktikın·e-Deı:fet .1/e:.(i!./cm) . .,..:,·. ~l.:ıı.:nıt!ııli Z;iıl< Edlı.:ııı.
Türkiye C:uıııhuriyeıi 1\hıiirif \'ck:it.:ıi l"cşriy:ih. ~latbna-i ..\ıııirı:.
isı:ıııbul , l339. I. 31 1.
8 Bkz. İbrıu'l-:\r:ıbi. Ebiı Dekr :l.luhıuıun.:d h. Abdill:ıh• .4hkcimu'li:llr'tin. 1-IV. Tı;lıric v.: ıa'lik: H Abdıılkadir 'Aııı. Diinı'I-Küıübi'l·
llnıiyyı:. B~yrul 1408/ 1988. JV. 59.
JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH.. VOL: 14. NO: 2. 2001
_ri
1
ı
. 1SLAM HUKUKUNDA ·'I-IDKUK DEVLETİ" KA VRAWNIN TEORlK TEMELLERi...
hukukta bağlr 'ôlmast" telakkisiyie9. sınırlı egemenlik
ilkesi temelinde, pamlellik arz etmektedir. Aynca İslfuı~
hukukunda millet egemenliği aynı zaiııanda bir görev
niteliğindedir ve devri mümkün değildir. Zira Kur'an-ı
Kerim'de söz konusu yelkilendirıne emiineııo olarcık niıe­
II
İslüın hukukunda yasama poz~tif hukuka ilişkin ve
beşeri
düzeyde bir egemenlik işlevidir. Kitiib-Süıuıeı
Ye icıihad yoluyla ulaşılan nonnlar. hukukilik
krilerini bil:atilıi taşı maınaları (yapısal olarak haiz bulunınaınaları) sebebiyle teknik anlaındıı yasaımı ürünü
sayılanıazlar. islüın lıukuk usülündc lıukul<i düzenIemelere ilişkin hüküınlerin Kitiib ve Sünnet'ten istinbiit
edilmesi (doğrudan ya da dülaylı olarak elde edilmesi)
prensibi ası Idır. ı ı Yasama faaliyelinde beşeri nitelik ve
katkı. ilk aşamada düzenleme konusunun (sonın) ve ona
ilişkin hükınün (çöziiın) tespitinde 011aya çıkınak1adır. Bu
aşama ictilıad faaliyetine denk düşmektedir. Belirlenen
nonının hukuk kuralı (lıukııkllik) vasfını kazamuası ise.
yetkili organ eliyle. genel hukuk düzeninin bir parçası
olarak yaptmma bağlaımıası suretiyle gerçekleşmektedir.
nassları
Yasaıncı
sürecinde hukukun üstünlüğü ilkesine uygun.:
açıdan sağlanmaktadır.
İlki. hukuktık nornı larının bir unsunınu teşkil eden
hüküınlerin
K.it;ib ve
masıdır.
doğrudan olabileceği
gibi. bağlan­
gibi. temel iki kaynağa
ters düşmeme anlamında. dalaylı da olabilir. Buna göre
·isliiın'da egemenlik işlevi olarak yasaımı evrensel hukuki
değerlerle kayıtlı bir yetkiye dayanmaktadır.
Bu
olduğuna ilişkin prensip.ı2
hukuk k'l.lrallanıun
denetimine dalaylı bir imkan vennektedir. u
I II
Yürütme, devletin egemen iradeden aldığı yetkiye
olarak yerine getirdiği bir başka işlevdir. Yasama
yoluyla konulan soyut. genel ve objektif nifelikli hukuk
norınlarııun uygulamuası "somut. bireysel ve alaycı
indirgenıniş" 1 4 bir faaliyeti zorunlu kılmaktadır. Bu
fcı;;ıliyet bir kı sı m işlem Ye eylemler yoluyla gerçekleşti­
rilmektedir. Bireylerin -ister icrcıi ,.e isterse idari olsunglindelik yaşamlannda doğrudan ınuhatap olduklan bir
işle,· olarak yürtınenin hukuka nisbetle niteliği. hukuk
devleti bakımından önemli bir ölçüt teşkil euııekıedir.
Zim ·fiili uygulama gücünü temsil eden yürütme yetkisi.
yasama ve yargılama yetkilerine göre kötüye kullamlmaya daha fazla ınüsaittir.
dayalı
leruniştir.
luk iki
nedeni
yargısa:
Sünneı'c. belirttiğimiz
İkincisi, hukuk nonnlanıun yargısal denetimi ile ilgilidir. Klasik dok ırinde bu yönde öngörülıniiş herhangi bir
mekanizma bulunmamakla birlikte. bir hakimin Kitilb.
Sünnet ve lıuk'l.lkun temel ilkelerine aykırı bir kurala isıi­
naden hüküm vereıneyeceğine ve bu mm en önemli bozımı
9 Nitekim .-\ııayasa'ııııı "Egemenlik ka)•ıtsı:r şartsı: mil/ece aiccir"
(nıd. 6) ilkesi. eg.:nıenliğin kullanınııııın mutlak v.: sınırsız olduğu
değil. herhangi bir kişi. sınıf ya da züııırey.: d.:vr~dilenı.:yecl!ği
anlanıındadır. Dolayısıyla nıi ll.:t ı:g.:nı.:nliği lmkuka v.: anayasay;ı
aykın hiçinıd.: kullanılamaz. 13kz. Tı:ziı;. Erdoğan. !lna)•asa Hul.:ui..?ı.
B.:ta Yy.. istantıııll99 1. 95-96.
10_,\hz;ib 33:72. Söz koııu~u :iycıt.: ya alan .:nı:in.:ı kdinı~siniıı
ıstilı/ôf1a ilgisi ve hukuka uygun daYranına (enm:dikn hiçiımk h:ık \ "C
adaleti göz.:tm.:) yükfınıhilfığü :mlaını hususunda hkz. ilınu'l-.-\r:ılıi.
lll. 62!{: d-Knrtubi, Ehiı Ahdill:ıh 1\luh:ımıncd h. Ahın.:d. ei-Climı' li
ilhkı.imi'I-Kur'ön. 1-XX. by. ıy .. XIV. 255 \·d.; d-.-\lfısi. Elıu'I- Fadl
Şih:ibuddin ı:s-Seyyid :\laluııüd. Rıihu'{.,\f(!(in/
/i
Tef~iri'I-E·:ur'ôni'I­
Arim ve's-Seb'ı.'l-ı\lescini. 1-XXX. D:iru'l-Fikt. Bc:>--nıt 1417/1997.
xxıı. ı 39.
llou hususta Jikılı usiıiCı .:s.:rlı:riııin hakim v.: hukm hahiskrin.: b:ıkıl­
ıııalıdır. Es:is.:ıı likılı usiıl fı.
ve .:.~ya ilc olan
her türlü nıfm:ıs~lıetin~ ilişkin alık<imııı Kiııih v.: Sünnet'ten hangi
yöntemler vasıtasıyla el d.: .:dileceğini gösteren kurallar bfıtüııüdiir.
süjenin
diğer süj~lerl.:
İSLAMİ ARAŞTIRMALAR DERGİSİ. CİLT: 14. SA YI: 2, 200 l
İs lam hukukunda yürütmenin salt dini (rilüel) nitelikli işlevleri bulunmamaktadı r. Klasik İslam hukuk literatüründe ibadet anlamı taşıdıklan için dini sayı labilecek
bir kısım işievlerin yüıütıne yetkisi kaps:ııntnda ele alın­
ınası kamusal alanı ve kamu düzenini ilgileııdirıneleri
sebebiyledir. ı;
Yürütme yetkisinin amacı kamu yararım (ınaslalıatu'l­
umıne/el-ınaslahatu'l-ıiııune) gerçeklcştirıııektir.
Bu
zorunluluk. klasik doktrinde "imamın (deı:/er başkamJ
raivve üzerindeki ra.mrrufu maslahma memt([w·" 1<> ilkesi
ile beliıtilın.iştir. De,·let başkaııı ifadesi burada geniş
anlamda olup. lıeın siyasi nitelikli üst yönelimi (icra) ve
hem de !eknik anlamda idareyi içine almaktadır. Nitekim
Mecelle, yürütme tasarrufunu organa nisbet etmeksizin
zikretmek suretiyle, ilkenin genel anlanııııa işaret
etmiştir.ı7 H{ıkinılerin idari mahiyetieki işlemlerinin de
ilkenin kapsanuncia olduğu burada belirtilmelidir. ı~ İslfıın
hukukunda yürütmenin aıııacıııı teşkil eden ve ayru
zamanda onu sınırlayan kamu yararı ilkesini. yüksek
adalet değerlerine aykırı ve keyfi yönetimin bahanesi say12 llkz . .!1-Kar:iti. Ş ih:ilıuddin Ebu't-Abb:is Ahm.:d h. idris. el-ihk<im
li Temı•i=i'I-Fet<iwi ani'I-Ahkcim ve Tastırm(tiu'I-J...ôdi ı;ı:'/-İmôm.
~lekt.:hu'l- 1\l:ıthlı~ıi'l- isl:imiyy.:. 1l:ı lcp 1416i 1995. SS-S9: İlın
Cu;r.~yy. Eblı .·\hdill:ıh .t-lulıaııını.:d h. .-\lıııı.:d .:1-Kdtıi. eiKavônimı'I-Fıkhi)'}'e. D:inı'I- Kit:ilıi'l-.-\ralıi. Bcyrııı I.J09!l9S9. 292.
13 Bkz. Tür.::ııı, 199-200.
14 Y:ıyla. Yıldızhan. idetre Hukuku/. Filiı Kiı:ıh.:\·i. i~ı. 1990. 17.
15- 131;;r.. Tlir.::uı. 187.
16 İlın Nuc.:ynı, M.:dıiıı:i Z.:yııu'l-Atıidiıı İbr:ılıim cl-1-.lısri, ı:.I-Eşbôh
ı:e'n·Ne:;;ciir (G:ıııızu Uylıııi'l-1 3:ıs:"ıir ilc). 1-IV, D:inı'I-J(fııübi'l­
l hıııyyo!. B~ynıt 14051) 9!<5. 1. JG9.
!7 "Rairre roni tebea ıi:erine ((lscırru( ıiuı~·/aha((l menu/lur." Bkz.
Mecelle-i .4./ıkôm-ı Xdtın-e. md. 58.
lS İbn Nucı:ynı. ı. 374-375: Ali ll:ıydar. Hoc:ı Emiıı El~ndiı::id.:.
Dıırem'I-Hukkôm .5erhu Mecelleti'I-Ahkcim. 1-IV. ;\·l:ıtb:ı:ı-i TeYsi-ı
Tıba:lL istanbul 1330. 1. 129- 130.
247
/
T ALİP TÜRCAN
mak. ı9 tarilü tatbikalla ilgili
tartışma istisna edilmek kay-
dıyla, İslfun luıkuk düşüncesi ile
kesinlikle
bağdaştıni­
ması mümkün olmayan bir yaklaşımdır. Tıpkı
günümüzde id~e hukukunun kamu yaran ilkesini nasıl
içi boş. belirsiz ve keyfi olarak nitelemek mümkün
değilse -ki aksini kabul etmek. hukuk düşüncesinin
geldiği evrensel düzeyi inkar etmek demektir-. İslam
hukukunun masiahat ilkesi de belirtilen tarzda yonım­
lanamaz. Esasen. İslam Imktık felsefesinde. hukukta gaye
(makasl(/u'ş-şeria) sorununun masialım prensibiyle izah
edildiğini belitmemiz yeterlidir.
İslam hukukunda yürütme yetkisine istinaden alı­
nacak karariann uygulanabilirliği "hukuka avkm olmama" koşuluyla bağlıdır. Bu ilke Hz. Peygamber'den
nakledilen "itaat ancak ma'ru{iadır"20 hadisinde kaynağını bulmaktadır. Ma'nıf kaydı, başta Kitab ve Sünnet
olmak üzere hukuka ve hukuki ıeaınüle aykın olmaımı
anlaınındadır. Şu halde yüriitıne yetkisi. İslam hukukuna
göre. baLılı teokratik teorilerin aksine mutlak itaat fikrine
dayandınlamaz.
Yürütmeyi hukuk içinde bir yetki niteliğinde kavraınanuzı sağlayan bir başka sınırlayıcı faktör de. tshiın
hukukunda icrai ve idari her türlü işlem ve eylemin
yargının denetimi ne tabi olmasıdır. Nitekim klasik dektrine göre. :ı ı veliivetu'l-mezrilimin en önemli görevi. geniş
anlamda yürütmenin hukuka aykırı k:ınırlcırına ,·c
yetkinin kötüye kullanımına ilişkin dnvalara bcıknıaktır.
Burada hukukun üstünlüğü ilkesi bağlmmnda. isicim
hukukunda bireylerle idarenin hukuk önünde aynı hukuki
komıınu paylaştıklanıu da beliıtmeliyiz. Kamusal ve özel
iradelerin hukuk karşısında eşit düzeyde kabul edilmesi
açısından İslam ve Angio-Sakson hukuk sistemleri
arasında bir benzerliğin bulunduf,'1122 söylenebilir.
I o/
Yargılama, beşeri
soyut
biçiınde
münasebetleri genel-objektif ve
düzenleyen yasamaıun aksine. kurallann
19 Bkz. Haıeıııi, Hfıseyin. Hrckıtk Devieli 6ğretüi. işaret Yayınları.
istanbul 1989, 120 vd.
20 c:I-Buhı\ri, d-İmıiın Ebtı Abdiilah Muhmııın~d b. lsıniıil. eiCcimiu's-Sahih. I- VIII. ~h:vsüaıu's-Suıın~ (I-XXIII) içinde. D:inı
Sahnim ve: Çagn Yy .. l~tnnbul 1413.' 1992. Ahk:iın 4: 1\hısliııı. d Imam Ebu·I-Hus.:yıı b. .:1-Hm:.:ıiı:. ef-Cômiu's-Sahih. 1·111.
t'vlc:vıoüaıu·s-Sunııc (I-XXIII) içinde. D:inı Sahnün w Çagn Yy..
lşı:ıııbul 141311992. lnıiırc: 39. 40.
21 V.:hi~·.:uı'I-1\·Iez:iliııı'i ıı giln:vkri ik ilgili olarak bkz. cl·l'vlıiwrdi.
Ebıı'I·Has.:ıı Ali b. 1\hıh:unıııcd h. Habib, ei-Ahkômu's-Sııluinirre
ve'l-l 'efdrôm'd-Dinirre. Tiık. A. ?.l. .:1-Bağdıidi.l\lekıeb.:tıı D:iri lbn
Kuteybc. Kun:~1 140911989. 107-111: Ebiı Y:ı'l:i. Muh:ınıııı.:d b. eiHuse~1ı d-Fcmi. ef-Ahktiımı's-Sultônine. Ddnı'I·KüHibi'I.IIıııiyye.
Beynıı ı 403/1983. 76-79.
22 Vasli. Must:ıfa Kc:ııııil. "Hasciisrc'n·Ni:ômi'l-idôri)'ri'l-isfômi".
~lt:o:dletu'I-Ezhcr. Citt:4S, Sayı:7. Kahire 1973, 660·66!.
248
somut ve tikel/cüz'i hadiselere tatbiki anlamında bir egemenlik işlevidir. Bu yönüyle yasama toplumsal ilişkiler
bakınundan etik-siyasi bir değerlendinne niteliğinde
olduğu halde. yargılama -büyük ölçüde- teknik bir yorum
faaliyetidir.n Klasik fıklun kazuistik yapısı ve teddn
edilmemiş olması. İsli'ıın hukuk'1Jnda yargılama yetkisinin
kullanınunın hakim bakınundan oldukça geniş bir takdir
serheslisine bağlaıunasına ve genel ictiluıd teorisinin
içinde telakki edilmesine yol açnuştır.2-ı Yargılama yetkisinin kullanımına ilişkin söz konusu ilkenin ictihad
teorisi gereği zorunlu sonucu. Kitiib ve Sün.nel'e ııykın
biçimde hükınedilemenıesidir. Bu ayıuzamanda adaletin
bir kriteri kabul edilmektedir. Zira adalet. Kitiib ve
Sünnet ilkelerine uygunluk biçiminde soınutlaşunlınak­
tadır.~5 Dolayısıyla belirtilen ilke, yargılama yetkisinin
hukuk içinde sırurlannı göstennekıedir.
İslfıın yargılama hukukunun en temel ilkelerinden
yargılanıadn
ancak zahiri/objektif deliliere
hüküm verilebileceği kuralıdır. Nitekim fıkLiı
kaynaklannda yargılanıada delil olarak alınabilecek ve
alınamayacak vasılalar aynn!Jlan ile belirlenmiş ve yargı
hükmünün objektif kıstnslara dayanınası tenlin edilmiştir.
XVIII. yüzyıln kadar Batı hukuk düşüncesinde suçun
isbaıı hususunda ikrarın en büyük delil kabul edilmesi ve
elde edilmesi yolundn her türlü işkencenin yapılınası ya
da bir kısım manevi tecrübelerin yargılamada esas alın­
ınası .gerçeği karşısında. isUiın hukukundaki objektif
yargılama ilkesinin hukuk de\"leli kavranu bakınundan
bir referans olabileceği görülıneJ..iedir. ilkcnin. ayru
zaınnnda. evrensel hukuk düşüncesinin tarilıl gelişinline
katkısı da burada tespit edilmelidir.
birisi de.
dayanılarak
İslam hukukunda yargılama. amme _vel~~elilsiy<ısi _ t
iktidarı
tümüyle
görevi
sayılııuştır.
tutan imaının (devlet başkaru)
Buna göre yargı organlan idari hiyerarşi bakınundan en üst yöneticiye bağlı durumdadır. Söz
konusu anlayış. Hz. Peygamber'in tüm yelkileri (yasama.
yürütme. yargılama) şnlısında toplmıuş olmasının. İslam
kamu hukukuna yansıınış olmasından kaynaklanınaktadır. Mesele. aynca. tarihi ve sosyal koşullarla izah
edilmelidir. Bununla birlikte. teoride, yetki kullarunu
hususunda yargı organlarının bağımsız olduj;,'11 ve siyasi
hiçbir müdnhelenin yııpılamayacağı ilkesi kabul edilmek
23
1-:n:.
eliı1de
1
(
i
f
llafııoğullan. Zo!ki. Ceza Narımı Normulif Bir rapı olarak
Cıı::<lllııA~ıku Drcenı.
US-A
Yayınları. Aııknru ı996.
13-1-1.
24 Bununla birlikte ııırilı boyunı:a yargı orgnıılnrıua, geıı~llikl~ bdt i bir
nı.:zlı~bin s~çilıııiş dokıriııiııiıı uygulmınıası ~ııır~dilııı~k sureıiyt.:
kaz:ii kıihad sıııırtaıuıııştır. Bu aynı uııııaııdn yasama biçimini de
gösıenııckıedir. Bkz. 1\l:ılııııas:iııi, Suhlıi. Fefse{elll't-Teşrr fi'l-hfôm.
Danı'l-llııı, Beynıı 1980. 257.
25 .:ş-Şıifıi. Ebiı Abdill;ıh 1\luhaııııııed b. İdris. A.hkiiımı'f-Kur'ôn. 1-11,
D~rl.!y~ıı : Ebü Bekr Alıııı~d b. d-Huse)1ı b. Ali b. Abdilialı b. ~liısa
d-Beyhııki. Diinı'I-KüHlbi'l-llnıiyy.:. Beynıt 1400/1980.11. 73. 121.
JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCtL VOL: 14. NO: 2. 2001
1,
r
ı
-ı
İ~LAM HUKUKUNDA "HUKUK DEVLETİ" KAVRAMININ TEORiK TEMELLERi...
suretiyle, idari yapılanmaya ilişkin mahsurlar dengelenmeye çalışılmıştır. Diğer taraftan İslfunlıukukunda devlet
başkaru dalili hiç kimseye yargı bağışıklığı ve dokunul- ·
mazlık tarurunanuşur. Nitekim başta Hz. Peygamber
olmak üzere, 26 tarilli uygulamada bunun örnekleri ıuev­
cuttur.27 Hukuk devletinin en önemli kriterlerinden
sayılan yargı bağımsızlıgı hususunda, klasik fıklun.
"İmam (devlet başkaıu) kendisini ilgilendiren bir davada
hakim olaınaz" 2 S kuralııun teorik ve tarihi değeri, İngiliz
Imkunun yüzlerce yıl sonra bile geçerli olan "kral asla
yarulınaz" 29 ilkesiyle
mukayese edildiğinde açıkça
görülmektedir.
Hukukun üstünlüğüne bağlı devlet ilkesi bakınundan
egemenlik ve egemenlikten kaynaklanan vetkilerin
niteliği kadar, belki daha fazla önemli olan. bir diğer
husus, yelkilerin kullarumııun hukuk içinde sımrlaruııası
sorunudur. Zira yetkiler soyut tanımlamalar olduğu halde.
onların kullamını fıili ve somut uygulamaya ilişkindir.
Klasik İslam hukuk literatüıünde devlet yetkilerinin
kullamını anıanunda siyasi iktidar kavramı "..imme
Veldveti" terimi ile ifade edilmektedir. Anune veliiyeti.
olduğu lıususu 32 İs}fun kamu hukukunun temel bir ilke-
sidir.
Bu tespit, İslam l1ukukunda egemenlik ve siyasi iktidar kavramlan arasında hukuki bakımdan ayının
yapıldığını ve iktidann egemen iradeye dayanan sımrtı bir
yetki olduğunu karutlamaktadır. Dolayısıyla geçmişte
egemenlik ve siyasi iktidar kavrarnlarırun tefrik
edi lınediği genelleınesinin33 İslam hukuk düşüncesi
açısından geçerli olmadığı da açıkça anlaşılmaktadlr.3"
Nitekim bunun bir diğer göstergesi de İslfun hukuktında
toplum ile yönetici arasındaki ilişkinin bir sözleşmeye
(akdu'l-iıname) dayandırılmasıdır.35 Sözleşmenin bir
tarafını egemenliğin salıibi olarak toplum. diğer tarafını
da devlet yetkilerini topluma vekaİeten kullanacak
yönetici teşkil etmektedir. İslam huk"lıkçulan hukuki açı­
dan sözleşme hükmü biçiminde niteledikleri iktidarın tek
meşru iktisap yönteıninin seçim (el-ihtiyar) olduğunu36
da belirtınişlerd.ir. Buna göre siyasi iktidar, devlet yetkilerinin toplum adına ve onu temsilen kulanılması
anianunda suurlı bir yetkiden ibarettir. ·
İslfım hukukunda il<üdann kötüye ktillarunurun engel- .
lenınesi konusunda iki yönlü tedbir öngÖıj.ildüğü anlaşıl­
bir bütün olarak. devlet başkanı tarafından te~nsil · ınaktadır.37 Bunlardan birisi. sözleşme (akdu'l-imômej
koşullanncı aykırı davranan devleı başkarurun. tarilli
edilmektedir. Yelayet kelimesini niteleyen amme sıfatı.
koşullar içinde hukuki mekanizması oluşnırulruuasa bile.
yetkinin ülke üzerindeki en genel ve hiyerarşik bakımdan
gör:evden alınacağııun (azi/hal') prensip olarak düzeı{İen­
en üstün iktidar olduğu anlmnındadır. Anune velayeti.
mesidir.38 Diğeri ise vöneticileriıı. vetkilerini kötüve kulvelayetin kaynağı bakımından yapılan taksiinde tefviz1
lanınayacak yüksek öğrenim v.e. ahlaki düzey; sahip
(gayr-i zati) türde bir hukuki yetki sayılmaktadır. Tefvizi
(alim ve adil) kimseler arasından seçilmesinin şart koşul­
vetayet bir kimsenin şalısından değil, hukuki bir işlemden ınasıdır.39
doğan yetki biçiminde tarıımlanmaktadır. Mesela özel
Burada yetkilerin kullanıını hususunda. bilhassa
hukuk açısından babarun velayeti zati olduğu halde, vekil
·yapılacak
düzenleme ve uygulamalann hukuka ve kamu .
ya da vasinin velayetleri tefviii, yani gayr-i zatid.ir. Ziiti
yaranna
uygunluğunun
sağlaruııası bağlanunda. Kur'an
- -velayet kötüye kullamlmadığı sürece şalusdan aynlmaz.
tarafından emredilen istişare/şüra ilkesinin klasık dönem
Buna mukabil tefvlzl velayet şalusdan ayniabilif ve geri
İslfun hukukçulannca. ihmal edildiğini ifade etmemiz
alınabilir niteliktedir.3o Buna göre İslam hukukunda
gerekir. Tenkit, ilkenin Kur'an'da.:ıo sevk ediliş gayesine,
siyasi iktidann tefviii nitelikte bir veliiyet kabo1 edilmesi,
onun, yöneticinin kendi şalısından ve iradesinden kay32 el-Kurtubi, Xl!, 161; ei-Belılıti, 1\-lnnsür b. Y(ıııus b. İdris.
naklanan, sübjektif bir hak mahiyetinde değil, hukuki bir
f.:efŞô(iı'I-Kınô' an Metni'J.iknô. 1· VI. Aıenıu'l-Kiitüb. Bewuı
tasarrufa dayalı olarak kazarnlan vekalet ya da temsil
140311983. IV. 160.
.
.
niteliğinde bir yetki olduğunu göstennekte.dir.3ı Esasen 33 Burdeau, Georges. Traite de Science Politique.Tome l!:L'Etat.
Librairie Geııerale de Droit et de Jurispnıd~ı ıc.:. Paris 19.:19. 260 \"d."
devlet başkamnın toplumun (ünuııet/ınillet) naibi (\"ekili)
26 Hz. P~yganıber. şahsına yönelen hukuki talepl~r karşısında
toplumun diğer bireylerinden f.-ırklı bir konuında değildi. Bu ınısus
ve ilgili önıekl~r için bkz. Hrunidullnlı./s/ôm"da Devlet idares1 , çev.
Kemal Kuşçu, lstruıbul 1963. 107·109.
27
zamanda lmkuki tahl ;lleri için bkz.
el-Mebs1it.
Aynı
es-Seralısi.
XVI, 61. 73-74. 122.
28
·
·
.
.
ruıııdullalL Islam Pe}'gamberi
Salih Tuğ, istanb,ıl 1993. II. 927.
(Haratı ı:e
Faali)'eti), I-Il, çev.
30 Geııış
. b"lı gı. ve k·ayıı ald ar ·.ıçuı
." bkz. Türc:an. 204 vd.
31 TÜrcan, 206-207.
.
İSLAMi ARAŞTIRMAiAR DERGİSİ. C!LT: 14, SA YI: 2, 2001
L,:,.
36 el-Cuveyııi. İıııiiıııu'I-Harıımeyn Ebıı"l ·i\lc:ıili A.bdıılıııdik b.
:\bdillalı, Gıydsu'l-Umem {i't·Tirusi':-Zıılem. 1lık. Abdulazim ed·
Deyb, i\lektebetu Lııfuııi'1·Harnıııe~11. Matbaattı Nalıda. Mısır 1401.
~~
es-Seralısi, el-Mebsıit. XVI. 73.
29 H
34 Tumıyıı. Tarık Zafer. Tıirkiye'nin Siyasi Gelişmeleri tEski
Tıirkler. İs/am Devleti. O.wwnh Devletinin Kuruluşu!. Bahn
1\latbaası. İstanbul 1970. 1 17. Ayrıca bkz. Tfırcaıı. 207.
35 el-i\1;iverdi. 5 vd.
.
.
37 Tiırcan, 233-234.
38 el-1\·liiverdi, 24 vd. ;
..
Ebu\' a'la, 28.
39 e1·ll·laverdi, 5, 89; Ebü Ya'lıi. 19.
40
Şiırii
ilkesi,
ıııü'ıııiııleriıı
bi;
ayıncı
vasfı
olarak zikıedilıııektc ve
249
,.
TALİP TÜRCAN
yaıti
ilkeden beklenen işieve uygun hukuki düzenIemelerin öngörülıneıniş alınasma ilişkindir.
Sonuç olarak, İslfun hukuk düşüncesinin egemenlik.
devlet yetkileri ve iktidara ilişkin öngönnüş olduğu
ilkelerin, hukuk devleti kavramı bağlanunda, evrensel
hukuk düşüncesinin günümüzde ulaşıruş olduğu seviye
ile ınukayse edilebilir nitelik taşıdığıru söylememiz
mübalağa sayılmamalıdır. Nitekim Ostrorog'un dedikleri
kanaatintizi desteklemektedir: "IX. asnn Şark mütefekkirleri, kendi ilahiyat esasianna dayanarak, şalus hürriyeti. can ve mal ınasuıtiyeti lıaklanru içine alan ıstılaluy­
la İnsan Hakları prensibini vaz'ettiler, İslam'da en büyük
iktida~ olan lıilafeti selaluyel Ye icra şartları ihtiva eden.
konaıJ· Şartlar eğer ifa edilınezse iptal ınevzuu olan bir
akde istinat etmiş olarak tarif ettiler: insani ve ınertçe
emirlerinin Birinci Dünya Savaşı'nda b;ızı asilerin yüzünü
kızartacak olan harp hukukunu işleyip geliştirdiler: müslüman alınayan inançlara o kadar hür bir ınüsaınalıa daktrinim izhar ettiler ki bizim G;ırp dünyaııuz eşit prensipleri kabul etmeden önce bin sene beklemek zorunda
kaldı" ...JJ
Aynca burada. Müslüman topluıniann hukuk tarihleri
ile ilmi doktrin mahiyetindeki ôkıh prensiplerinin mutlaka tefrik edilerek değerlendirilmesi gerektiği belirtilmelidir. Klasik İslam hukuk doktriıti sözü edilen yaklaşunla
incelendiğinde, içerdiği bir kısım prensipierin günümüz
hukukçusunu şaşırtacak yükseklikte olduğu görülecektir.
Bunwıla birlikte tüm sosyal kurumlar gibi, hukukun da
bilhassa fonnel yanırun olgusal olduğu unutulmamalıdır.
KAYNAKLAR
Paris 1949.
el-Cuveyni. . İmamu'l-Haraıneyn
Ebu'l-Mefili
Abdulınelik b. Abdiilah (ö.478/1085), Gıydsu'I-Umem
Tlık. Abdulazim ed-Deyb. Mektebetu
İınfuni'l-Haraıneyn. Matbaatu Nalıda. Mısır 1401.
/i't-Tivôsi'z-Zulem,
Duguit, Leon (ö. 1928). Hukük-t Esdsivve (Birinci
Hukıikıyve-Devleı
Meselesi).
çev.
Ci lt: Kdide-i
Meneınenli Zade Edhem.. Türkiye Cwnhuriyeti Maarif
Vekilieti Neşriyatı, Matbaa-i Amire, İstanbul 1339.
Ebü Ya'Hi. Muhammed b. el-Huseyn el-Ferdi
(ö.458/1066). ei-Ahkdmu's-Sultdnivve. Daru'l-Kütübi'lllıniyye. Beyrut 1403/1983.
Hafızoğullan, Zeki. Ceza Normu :Vormaıi( Bir l"apt
olarak Ceza Hukuku Düzeni. US-A Yayuılan. Ankaıcl
1996.
Hamidullah. Muhanuned. islam Pevgamberi (liavatL
ve Faaliveti). I-II, çev. Salih Tuğ, istanbul 1993.
----------. İsliimda Devlet idaresi, çev. Kemal Kuşçu.
..
İstanbul 1963.
---------. e l-T ·esdiku's-Silıiisivve li'I-Ahdi'n-Nebevi
ve'I-Htld{eti'r-Riişide, Daru'n-Nefliis. Beyrut 1407/1987.
Hatenti, Hüseyin, Hukuk Devleti Oğretisi, işaret
Yayın1an, İstanbul 1989.
İbn Cuzeyy,
Ebu Abdiliall Mulıaııuned b.
Alımed el-
Kelbi (ö.742/1341), ei-Kaı•dninu'I-Fıkhiyve. Daru'lKitabi'l-Arabi, Beyrut 1409/1989.
İbn Nuceyın, MevUina Zeynu'l-Abidi'n İbralüın el- .
Ali Haydar, Hoca Enıin Efendizade (ö.l334/1915).
Dureru'I-Hukkiilll Şerlııt Mecelleti'l-.4.hkdm. I-IV.
Matbaa-i Tevsi-ı Tıbaat. İstanbul 1330. ~
Mısri (ö.970/1562). ei-Eşbdh ve'n-Nezdir (Gamzu
eı-Aıusi. Ebu'I-Fadl Şilillbuddi'n es-Seyyid Malımüd
(ö.l270/ 1853), Rıihu'l-t\/eiini fi Te{siri'I-Kur'dni'I-Azim
ve's-Seb'ı'I-Mesdni,
I-XXX, Daru'l-Fikr. Beyrut
1417/1997.
İbnu'l-Arabi, Ebü Bekr Muhammed b. Abdiilah
(ö.543/ll48). Ahkdmu'I-Kur'iin. I-IV. Tahric ve ta' lik: M.
Abdulkadir 'Ata, Daru'l-Kütübi'l-Ilmiyye, Beyrut 1408/
1988.
el-Belıüti, Mansur b.Yünus b. İdris (ö.1051/1641).
Keşşd{u'I-Kmii' an Metni'I-İla1d'. I-VI, Aıeınu'l-Kütüb.
Beyrut 1403/1983.
el-Karati, Şillabuddi'n Ebu'I-Abbas Aluned b. İdris
(ö.684/1285), el-ihkôm fi Temvizi'I-Fetiivô ani'I-Ahkdm
ve Tasarru{iiti'I-Kiidi ve'l-imam, Mektebu'l-Matbüati'Iİslamiyye, Halep 1416/1995.
el-Buhari. el-İmam Ebu Abdiilah Muhaıruned b.
isımlil (ö.256/870), ei-Cdmiu's-Sa!ıih, I-VIII, Mevsüatu's-
Uyuni'l-Basair ile), T-IY, Dfuu'l-Kütübi'l-IIııuyye. Beyrut
1405/1985.
Surıne (1-XXITI) içinde. Dfuu Salımin ve Çağn Yy., İstan­
bul 1413/1992.
el-Kasaru, Alauddin Ebu Bekr b. Mes'üd
(ö.587/ll91), Bedriiu's-Saniii' fi Tertibi'ş-Şerdi', I-VIL
Daru'l-Kütübi'I-Ilıniyye, Beyrut ty.
Burdeau, Georges, Traite de Science Politique, Tom e
/l:L'Etat, Librairie Generale de Droit et de Jurisprudence,
el-Kurtubi, Ebu Abdiilah Mulıanuned b. Aluned
(ö.67l/l273), el-Cami' li Ahkdmi'I-Kur'dn, I-XX, by. ty.
Hz. Pı:ygnıııbc::r·e aslıabıyla i~ıişarcde bulunması eıııredilınekıedir.
Bkz. At-i Inı ran J: 159: Şiır:i 42138.
Lewis, Bemard. "Politics and !Var". in Legacy of
Islam. Ed. J. Schacht and C. E. Boswortll Second
Edition. The Ciarendon Press, Oxford 1974, IV.
41 Osırorog, Couııı l..C:oıı. Ankara Re{omm. Konferans 1 Uslllt1 Fı1..7h
tHııkuk Metodolo;isi). çev. Y. Z.. 1-:nv:ıkçı. I.O.E.F. Yayıııl:ırı, Istanbul 1972. 35-36.
250
Malunasani. Subhi. Felse{eıu't-Teşri' (1'1-İsldm.
JOURNAL OF ISLAlvJIC RESEARCH, YOL: 14. NO: 2, 2001
!SLAM HUKUKUNDA "HUKUK DEVLET!" KA VRA.lv1ININ TEOR!K TEMELLERi...
Daru'l-Ilın,
Beyrut 1980.
----------,
1409/1989.
e/-Mebsıit,
I-XXX, Daru'l-Ma'rife. Beyrut
el-Maverdi, Ebu'I-Hasen Ali b. Muhanuned b. Habib ·
(ö.450/1058), ei-Ahkômu's-Su/tônivye ve'/-r~·etôyôlll'd­
eş-Şafii, Ebü Abdiilah Mulıaınmed b. İdris
Dinivı:e. Thk. A. M. el-Bağdadi. Mektebetu Dilıi . İbn
(ö.204/820). Ahkdmu'I-Kur'ôn. l-lL Derleyen: Ebii Bekr
Kuteybe. Kuveyt 1409/1989.
Aluned b. el-Huseyn b. Ali b. Abdiilah b. Mfisıı ciBeylıakL
Daru'I-Kütübi'I-IIıniyye. Beyrut 1-l-00/II.Jgn_
• :\.fecelle-i .-lhkdm-ı Adliwe.
Teziç. Erdoğan. Anavasa Hukuku. Beta Yy __ İst. 1991 .
Muslim. el-İmam Ebu'l-Hus.eyn b. el-Haccac
(ö.261/875). e/-Cômiu~'>-Sahi/7. I-III. Mevsüatu's-Suııne
(I-XXIII) içinde. Daru Salınun ve Çağn Yy İstanbul
1413/1992.
Tunaya, Tank Zafer. Türkiye'nin Sivasi Gelişmeleri
(Eski Türkler,İsldm Devleti, Osmanlı Devletinin
Kuruluşıt). B aha Matbaası. İstanbul 1970.
Ostrorog. Count Leon. Ankara Reformu. Konferans 1
Usulü Fıkıh (Hukuk Metodoloiisi) , çev. Y. Z. Kavakçı.
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınlan. İstan­
bul 1972.
Türcan, Talip, Devletin Egemenlik Unsuru ve
Egemenlikren Kavnak/anan Yetkileri
-İslam ve Batı
Hukuk Düşüncesi Bağlanıında Bir İnceleme-. Ank~ını
Okulu Yayınlan. Ankam 2001.
es-Seralısi. Şenısu'l-Eimıne Ebu Bekr Muhan?Jned b.
Eb! Selll (ö.483/1090). Şerhu's--.':Jiveri'I-Kebir. I-V. Thk.
Salahuddin el-Müneccid ve Abdulaziz Ahmed.
Ma'lıedu'l-Malıtutat bi Caıniali'd-Duveli'l-Arabiyye.
Matbaatu Şirketi'l-İ'lanati'ş-Şarkıyye. by. 1971-1972.
Vasfı, Mustafa Kemfıl. "Hasôisu'n-Nizdmi'I-İdôriv­
vi'I-İslômi". Mecelletu'l-Ezlıer. Cilt:45. Sayı:?. Kalıire
ı 973.
660-664.
Yayla. Yıldızlıan. İdare Hukuku !. Filiz Kitabevi.
İstanbul 1990.
iSLAMİ ARAŞTIRMALAR DERGİSİ
TÜM SAYILARINI
G!
ll!
CİLTLENlVIİS OLARAK
EDİNEBİLİRSİNİZ.
iSTEME ADRESi
Sakarya Mah. Başşehir Sok No: 23 C.Dört)·oi 1 ANKARA
Tel : (O 312) 363 77 13 -· 14 Fa:x : (O 312) 363 77 15
www.islamiarastirmalaı·.com
islruniarastirm [email protected]
f
L
ı
ISLAMi
ARAŞTIRMALAR DERGISI, C!LTo 14, SAn
2,200;
251