söz, sanat, sağlık - Trakya Üniversitesi
advertisement
ULUSLARARASI SÖZ, SANAT, SAĞLIK SEMPOZYUMU 21-23 Ekim 2015 / Edirne BİLDİRİLER Editörler Yüksel TOPALOĞLU Barış B. ACAR Ayşe Nur ÖZDEMİR Seda ÇETİN Trakya Üniversitesi Yayın No: 178 ULUSLARARASI SÖZ, SANAT, SAĞLIK SEMPOZYUMU 21-23 Ekim 2015 / Edirne BİLDİRİLER Editörler Yüksel TOPALOĞLU Barış B. ACAR Ayşe Nur ÖZDEMİR Seda ÇETİN Baskı Hazırlık DBY Ajans Kapak Tasarım Emre GÜNGÖR Baskı-Cilt Şenyıldız Yay. Matbaacılık Ltd. Şti. Gümüşsuyu Cad. Işık Sanayi Sitesi No: 19/102 Topkapı / İstanbul Tel: +90 212 483 47 91 Sertifika No: 11964 1. Baskı: Temmuz 2016 ISBN: 978-975-374-200-9 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: 27408 © Bütün yayın hakları“Trakya Üniversitesi”ne aittir. Kaynak gösterilerek tanıtım amacıyla ve araştırma için yapılacak kısa alıntılar dışında, yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir şekilde kopya edilemez, elektronik ve mekanik yolla çoğaltılamaz ve dağıtılamaz. Trakya Üniversitesi Rektörlüğü Balkan Yerleşkesi / EDİRNE Telefon : +90 (284) 236 49 81 Faks : +90 (284) 223 42 03 E-Posta : [email protected] KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI Library Cataloging-in-Publication Data (CIP) Uluslararası Söz, Sanat, Sağlık Sempozyumu 21-23 Ekim 2015 / Edirne Bildiriler, Editörler: Yüksel TOPALOĞLU, Barış B. ACAR, Ayşe Nur ÖZDEMİR, Seda ÇETİN ISBN: 978-975-374-200-9 16,0 x 23,5 cm, xvi + 592 = 608 sayfa 1- Söz, Sanat, Sağlık 2- Edirne 3- Bildiriler Bu bildiri kitabı Trakya Üniversitesi TÜBAP 2015/6 numaralı Bilimsel Araştırma Projesinin desteği ile basılmıştır. ULUSLARARASI SÖZ, SANAT, SAĞLIK SEMPOZYUMU 21-23 Ekim 2015 / Edirne BİLDİRİLER SEMPOZYUM ONURSAL BAŞKANLARI Prof.Dr. Yener YÖRÜK Prof. Dr. Margarita Georgieva Trakya Üniversitesi Rektörü Şumnu Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Zapryan Kozlucov Prof. Dr. Ivan Vashin Plovdiv Üniversitesi Rektörü Stara Zagora Trakya Üniversitesi Rektörü DÜZENLEME KURULU Prof. Dr. Ahmet Günşen Prof. Dr. Tatyana Ivanova Çalıkova Trakya Üniversitesi – Türkiye Şumnu Üniversitesi - Bulgaristan Doç. Dr. Jivko Ivanov Doç. Dr. Krasimira Mutafçieva Plovdiv Üniversitesi – Bulgaristan Stara Zagora Trakya Üniversitesi - Bulgaristan Doç. Dr. Yüksel Topaloğlu Doç. Dr. Anna Tolekova Trakya Üniversitesi – Türkiye Stara Zagora Üniversitesi – Bulgaristan SEKRETERYA Doç. Dr. Yüksel Topaloğlu Yrd. Doç. Dr. Harun Bekir Yrd. Doç. Dr. Vejdi Mehmed Hasan Arş. Gör. Barış Berhem Acar Arş. Gör. Esra Nur Acar Arş. Gör. Serkan Cömertel Arş. Gör. Seda Çetin Arş. Gör. Zeynep Duymaz Arş. Gör. Ayşe Nur Özdemir Arş. Gör. Soner Tursun Nebi Eren Bayramoğlu Derya Bedir Kübra Çetinkaya Serhat Kahraman Elif Ruşiti Elif Işıktekin ULUSLARARASI SÖZ, SANAT, SAĞLIK SEMPOZYUMU 21-23 Ekim 2015 / Edirne BİLDİRİLER BİLİM KURULU Prof. Dr. Ahmet Günşen Prof. Dr. İbrahim Sezgin Trakya Üniversitesi - Türkiye Trakya Üniversitesi - Türkiye Prof. Dr. Ali İhsan Öbek Trakya Üniversitesi - Türkiye Prof. Dr. Ali Muhammet Bayraktar Trakya Üniversitesi - Türkiye Prof. Dr. Engin Beksaç Trakya Üniversitesi - Türkiye Prof. Dr. Habil Margarita Boneva Şumnu Üniversitesi - Bulgaristan Prof. Dr. Tatyana Ivanova Çalıkova Şumnu Üniversitesi - Bulgaristan Prof. Dr. Mahmut Çelik Prof. Dr. Yaşar Şenler Namık Kemal Üniversitesi - Türkiye Prof. Dr. Abdullah Uçman Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi - Türkiye Doç. Dr. Haşim Akif Şumnu Üniversitesi - Bulgaristan Doç. Dr. Bülent Bayram Kırklareli Üniversitesi - Türkiye Doç. Dr. Yordanka Zlateva Bibina Şumnu Üniversitesi - Bulgaristan İştip Gotse Delçev Üniversitesi – Makedonya Doç. Dr. Hristo Salciev Prof. Dr. Ivan Çobanov Stara Zagora Trakya Üniversitesi - Bulgaristan Plovdiv Üniversitesi - Bulgaristan Doç. Dr. Meryem Necip Salim-Ahmet Prof. Dr. Nezih Dağdeviren Şumnu Üniversitesi - Bulgaristan Trakya Üniversitesi - Türkiye Prof. Dr. Recep Duymaz Edirne - Türkiye Prof. Dr. Burçin Erdoğu Trakya Üniversitesi - Türkiye Prof. Dr. Stefanka Georgieva Stara Zagora Trakya Üniversitesi - Bulgaristan Prof. Dr. Fadıl Hoca Gostivar Üniversitesi - Makedonya Prof. Dr. İrfan Morina Doç. Dr. Yüksel Topaloğlu Trakya Üniversitesi - Türkiye Doç. Dr. Veneta Petrova Yankova Şumnu Üniversitesi - Bulgaristan Yrd. Doç. Dr. Nevriye Ahmedova Çufadar Şumnu Üniversitesi - Bulgaristan Yrd. Doç. Dr. Vejdi Mehmed Hasan Şumnu Üniversitesi - Bulgaristan Yrd. Doç. Dr. Abas Jahjai Priştine Üniversitesi - Kosova Trakya Üniversitesi - Türkiye Prof. Dr. Levent Öztürk Yrd. Doç. Dr. Embiye Mehmed Kazimova Trakya Üniversitesi - Türkiye Şumnu Üniversitesi - Bulgaristan İçindekiler › Takdim................................................................................................................................... v Ahmet GÜNŞEN › Sunuş ..................................................................................................................................xiii Yüksel TOPALOĞLU SÖZ Dil › The Conceptual Sphere of Disease as a Source of Metaphorical Expansion (on the Material of the Russian and Bulgarian Media Texts) .......................................... 3 Elena STOYANOVA › Yazılı Anıtlar ve Azeri Ağızlarında Akrabalık İlişkileri Bildiren Kelimeler ................. 13 Kübra KULİYEVA › Dillerarası Etkileşim Bağlamında Türkçe ve Urduca-Hintçedeki Ortak Alıntılara Dair ..................................................................................................................... 19 Meryem SALİM - Aycan PENEVA › Balkan Dillerine Geçmiş Türkçe Sözcüklerde Anlam Kötüleşmesi.............................. 29 Fatma Sibel BAYRAKTAR › Türkçede –mAlI Biçimbiriminin Kiplik Anlam Alanları ............................................... 37 Sevgi ÖZTÜRK › За Живота На Турските Думи В Българския Лексикален Контекст...................... 51 Ваня ЗИДАРОВА › Лексикални И Семантични Изменения При Превод ................................................ 59 Менент ШУКРИЕВА › Yeni Bulunan Nasturi-Türk Yazıtı .................................................................................... 67 Ali ÇELİK › Eski Kelime İçeren Türkçe Deyimlerde Geçen Ölçü Birimleri..................................... 73 İmren TASİNOVA Vİİ › Здраве/Болест И Компютърна Терминология............................................................. 79 Дияна НИКОЛОВА Yeni Edebiyat › Türk Edebiyatı Tarihinde Edebiyat Nazariyesi/Kuramı Oluşturma Çalışmaları -1 ..... 89 Recep DUYMAZ › Umut ve Yaşam Pınarından Bir Avuç Su Köstence’de Bir Osmanlı Hanımefendisi: Emel Emin ............................................................................................... 95 Yaşar ŞENLER › Метафорични Модели На Истината В Руския, Българския И Английския Език ...................................................................................................................................109 Юлиана ЧАКЪРОВА › Cengiz Aytmatov ile Bahtiyar Vahabzade’nin Sanat İlişkilerindeki Paralellikler ......121 Terane HEŞİMOVA › Любовната Болест ..........................................................................................................127 Татяна ИЧЕВСКА › Ricoeur ve Eagleton Açısından Yazında Kavram Sağlığı ............................................137 Güncel ÖNKAL › Частите На Речта В „Синтаксис Русского Языка” От Алексей Александрович Шахматов ............................................................................................143 Константин КУЦАРОВ › The Motif of Insufficiency in Elizabeth Barrett Browning’s Sonnets From the Portuguese ........................................................................................................................149 Yana ROWLAND › Safahat’ta Sözün/Şiirin Gücü/Kudreti ve Kifayetsizliği ...............................................161 Yüksel TOPALOĞLU › Интуитивни Проекции На Ар Нуво В „Бел-Ами” На Мопасан............................173 Соня АЛЕКСАНДРОВА › Rus Yazar İvan Sergeyeviç Turgenyev’in (1818-1883) Siyasi Görüşleri ...................181 Ülkü ÇALIŞKAN › Rıfat Ilgaz’ın Bizim Koğuş (Pijamalılar) ve Karartma Geceleri Adlı Romanlarında “Verem” Hastalığının Temsili ................................................................197 Canan SEVİNÇ › Cumhuriyet Sonrası Türk Şiirinde Afrika ve Afrikalı Algısı .......................................207 Ali KURT Vİİİ › Kiralık Konak’ı Histeri Üzerinden Okumak..................................................................221 İlhan SÜZGÜN › Osmancık’tan Osman Gazi Han’a: “Söz”ün Dönüştürücü Gücü ................................227 Dinçer ATAY Eski Edebiyat › Balkan Coğrafyasından İlginç Bir Divan Şairi: Garâmî...............................................239 Fatih BAŞPINAR › Klâsik Türk Şiirinde Sağlık .............................................................................................249 Vejdi HASAN › Edirneli Nazmî Dîvânı’nda Etik Değerlerin Estetik İfadesi Olarak İrsâl-i Mesel Sanatının Kullanımı..........................................................................................................257 Nilüfer TANÇ › Türk Kültürünün Temel Taşıyıcıları El Yazmaları ve Bir Manzum Ferâiz ................265 Eyup Sertaç AYAZ Halk Edebiyatı › Модели На Света През Призмата На Числата От 1 До 9/10 При Древните Тюрки................................................................................................................................273 Татяна ЧАЛЪКОВА › New Strategies for the Survival and Development of a Small Border Town (The Case of Svilengrad, Bulgaria) ................................................................................281 Magdalena ELCHINOVA › 19. Yüzyıl Saz Şairleri ve Günümüz Dil Problemleri ..................................................291 Ahmet Emre DAĞTAŞOĞLU › Кримските Ханове/”Султани” Гирай В Устната История На Върбишкия Край ..................................................................................................................................301 Венета ЯНКОВА - Бюлент КЪРДЖАЛЪ › Babakondu Geleneğinin Geçmişi ve Bugünü ............................................................... 311 Nazmiye HASANOVA › Geleneğin İzinde Kültür Değişmeleri ve Dönüşmeleri: Mezuniyet Kınası Örneği ...317 Aysun DURSUN › Burdur-Dirmil Yöresi Ağıt Geleneğinde Mitolojik Bulgular .......................................327 Veli Cem ÖZDEMİR İX Eğitim › Knowledge, Art Artifacts, Continuing Medical Education in Otology .......................337 Pavel DIMOV - Miroslav DIMOV › Communicating with Art Music-Opportunities for the Development of Emotional Intelligence of Children.................................................................................347 Penka MARCHEVA › Чувството За Език И Езиковата Компетентност ......................................................353 Борян ЯНЕВ - Иван ЧОБАНОВ › Fostering Pro-Environmental Behaviour Through Clil ................................................361 Anna ARNAUDOVA-OTOUZBIROVA › Развиване На Лингвистична Компетентност В Културологичен Контекст При Обучението По Български Език В Средното Училище.................................371 Фани БОЙКОВА › Bulgaristan’da Türkçenin Öğretimiyle İlgili Hazırlanan Öğretmen Kılavuz Kitaplarının Değerlendirilmesi ........................................................................................379 Harun BEKİR › Avrupa Birliği Öğrenim ve Çalışma Hareketliliğine Yönelik Online Dil Öğretimi Tasarımı ve Uygulamaları ...............................................................................387 Sadriye GÜNEŞ › Sparing and Recovery Routine in The Training and Rehabilitation of Students with Special Educational Needs......................................................................................393 Diyana GEORGIEVA - Veneta KATSARSKA › Technological Education in Primary School-Supportive Environment for the Development of Speech of Students ..............................................................................399 Angelina KALINOVA SANAT › Aşk ve Güzellik Felsefesinin Işığında Sanat (Filozof Şair Hüseyin Cavid’in Yaratıcılığı Üzerine Bir İnceleme) ..................................................................................407 Lütviyye ASGERZADE - Gülay SEFERZADE › Sanat ve Estetik ile Güzellik ve Bilgi Arasındaki Bağıntı: Yaşamsal İlinti ................413 Hülya BOZBIYIK › Sanat, Sanatçı ve Şifa ......................................................................................................419 Mehtap KODAMAN X › Paneurhythmy as an Alternative Method for Prevention and Treatment in Medicine............................................................................................................................425 Sevdalina ALEKOVA - K. DIMITROVA › Edirneli Bir Mûsikîşinas: Şeyh Kemâlzade Ali Efendi ................................................429 Uğur ALKAN › XV. Yüzyıl Edvâr Geleneğinde Sazende ve Hanendelere Tavsiyeler, Çalgıların İnsanlar Üzerinde Etkileri ve Sesi Etkileyen Faktörler.................................................439 Seda TÜFEKÇİOĞLU › Application of Different Types of Art Therapeutic Activities in Medicine ................445 Sevdalina ALEKOVA - K. DIMITROVA › Osmanlı Minyatüründe Kızlar Ağası ve Has Oda Ağası..............................................451 Abdurrahman DEVECİ SAĞLIK Tıp Tarihi › Herakleia Perinthos’den Üçlü Nymph Kabartması.......................................................467 Ergün LAFLI - Gülseren Kan ŞAHİN › XV. Yüzyılda Yazılmış Kitâb-ı Kemâliyye Hakkında ..................................................473 Muhammet YELTEN › II. Abdülhamit’in Pasteur Enstitüsü ile Münasebetleri .................................................481 Çetin AYKURT - Filiz AYKURT › 20. Yüzyıla Girerken Osmanlı Sağlık Hizmetlerinde Bölgelerarası Dengesizlik ......487 Murat ÇİFTÇİ › Tekstil Tarihi Boyunca Doğal Lifler...............................................................................499 Hayri ŞEN › II. Meşrutiyet Dönemi Çocuk Mecmualarında ‘Küçük Vatan Evladına’ Sağlık Öğütleri.............................................................................................................................. 511 Ayşe ZAMACI Geleneksel Sağlık › Kutsal Kayaların Gölgesinde: Trak Dünya Görüşünde Kaya Anıtları, Yaşam, Ölüm ve Sağlık.................................................................................................................533 Engin BEKSAÇ - Şule Nurengin BEKSAÇ › Ağaç, Su ve Taş Gibi Doğa Birimlerinin Sağaltım Gücü ............................................545 Nevriye ÇUFADAR Xİ › Türk Dünyası Kültür Ekolojisi ve Sürekliliği Bağlamında Kuzeydoğu Bulgaristan Türk Halk Kültüründe Lohusalık Süreci ile İlgili İnanç ve Uygulamalar......................................................................................................................553 Zehra KADERLİ › Halk Dilindeki Sağlık Deyişleri Üzerine Bir İnceleme ................................................563 Pelin SEÇKİN - Kuban SEÇKİN › Традиционни Лечебни Практики От Североизточна България ............................569 Венета ЯНКОВА - Боряна ХРИСТОВА - Юлкяр НЕДЖВЕТОВА Xİİ Rus Yazar İvan Sergeyeviç Turgenyev’in (1818-1883) Siyasi Görüşleri Ülkü ÇALIŞKAN [*] 17 ÖZ: Çalışma, İvan Sergeyeviç Turgenyev’in edebî eserlerinin tahlilinden ziyade siyasî görüşlerini ve yaşadığı dönemde meydana gelen siyasî olaylarla ilgili düşüncelerini netleştirmeyi amaçlamaktadır. Sadece Rusya’nın değil, dünya edebiyat tarihinin önemli isimlerinden biri olan Turgenyev’in siyasî görüşlerinin hem kendisinin hem dönemin siyasî çehresinin anlaşılmasına yardımcı olacağı düşünülmektedir. Araştırmanın temelini, kendisinin ve çağdaşlarının eserleri, hatıraları, mektupları ve notları oluşturmaktadır. İvan Sergeyeviç Turgenyev, 28 Ekim 1818 tarihinde Rusya’da Oryol şehrinde doğdu. 1838-1841 yılları arasında Berlin Üniversitesi’nde öğrenim gördükten sonra toprak köleliğine karşı Batı yanlısı bir liberal olarak ülkesine döndü. Dönemin ünlü edebiyat eleştirmeni Vissarion Belinskiy ile yakınlığı ve Sovremennik (Çağdaş) Dergisi etrafındaki çevreye katılışı onu ilerici toplumsal düşünce anlayışına daha da yakınlaştırdı. Kendisini evrimci-liberal olarak niteleyen Turgenyev, ilkesel ve siyasal bazı konulardaki anlaşmazlıklar dolayısıyla bu dergi kadrosundan ayrıldı. “Babalar ve Oğullar” romanı üzerine ortaya çıkan şiddetli tartışmalar, Tolstoy ve Dostoyevskiy’le olan kavgalar ve Paulina-Louis Viardot ailesiyle dostluğunu devam ettirmek istemesi sonucu yaşamının son yirmi yılını Baden Baden ve Paris’te geçirdi. 1883 yılında Paris yakınlarında bulunan Bougival’da öldü. Anahtar Kelimeler: İvan Sergeyeviç Turgenyev, Batıcılık (Zapadniçestvo), Liberalizm. The Political Views of Russian Author Ivan Sergeyevich Turgenyev ABSTRACT: This study aims to clarify Turgenyev’s thoughts about political incidents occuring in his time and his political views rather than analysis of his literary works. The political thought of Turgenyev who is not only in Russia, but also one of the most important figures of history of the world literature, is considered to help understanding both him and the political aspect of the period. The basis of research constitutes his own and contemporaries’ works, memoirs, letters and notes. Ivan Sergeyevich Turgenyev was born on 28th October 1818 in the city of Oryol in Russia. After studying at the University of Berlin between the years 1838-1841, he returned his country as a liberal pro-western against serfdom. His proximity to the period of famous literary critic Vissarion Belinskiy and his joining to environment around the Sovremennik (Contemporary) magazine brought him closer to the progressive social thought. Turgenyev, describing himself as evolutionary-liberal, separated from this magazine staff due to disputes in certain political and principal matters. Due to the intense debates emerging with his novel, “Fathers and Sons”, and dissedences with Tolstoy and Dostoyevskiy and because of his willing to continue his friendship with the family of Paulina-Louis Viardot, Turgenyev spent last twenty years of his life in Baden Baden and Paris. He died in 1883 in Bougival, located near Paris. Keywords: Ivan Sergeyevich Turgenyev, Westernism (Zapadniçestvo), Liberalism. [*] Yrd. Doç. Dr., Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. [email protected] 181 ULUSLARARASI SÖZ, SANAT, SAĞLIK SEMPOZYUMU Giriş Turgenyev’in Çocukluğu ve Eğitim Yıllarının Batıcı Kimliğine Katkıları İvan Sergeyeviç Turgenyev, XIX. yüzyılda Avrupa’da ünlenen ilk büyük Rus yazarıdır. Hayatı boyunca politik meselelerle yakından ilgilendiği görülmektedir. Ancak kendi ruhsal yapısına göre yine de filozof olarak değil, bir sanatçı olarak kaldığını da ayrıca belirtmek gereklidir 1. Rus yazar, 28 Ekim 1818 tarihinde Oryol şehrinde doğdu. Turgenyev, baba tarafından Altınorda mirzaları soyundan 2, anne tarafından Litva kökenli zengin toprak sahibi Lutovinov sülalesi soyundan gelmektedir 3. Çocukluğunun büyük kısmını annesinin aile mülkü olan Spasskoye-Lutovino malikânesinde geçirdi. İlk eğitimini Alman, Fransız ağırlıklı özel eğitmenlerden aldı. Lise çağında ağabeyi Nikolay’la birlikte Moskova’da bulunan Weydengammer Özel Okulu ve Lazarev Enstitüsü’nde eğitim gördü 4. Annesi Varvara Petrovna’nın çocuklarına 5 ve toprak kölelerine olan kötü, acımasız ve despotik tavrı küçük yaşlardan itibaren toprak köleliğinden (serflik hukuku-krepostnoye pravo) nefret etmesine yol açtı 6. Annesi ve babası arasındaki sevgisizlik ise onu 1843 yılında tanışıp platonik olarak âşık olduğu İspanyol kökenli Fransız opera sanatçısı Pauline Viardot’un ailesine bağlanmasına ve onların peşinde Avrupa’da bir göçebe gibi dolaşmasına sebep oldu 7. Moskova Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (1 yıl süreyle) ve S. Peterburg Üniversitesi Felsefe Fakültesi’ndeki eğitimini başarıyla tamamladı (1833-1837). Moskova Üniversitesi’nde kısa süre eğitim gördüğünden öğrencilerin kurduğu fikrî tartışma gruplarına (Vissarion Grigoryeviç Belinskiy (1811-1848), Nikolay Stankeviç (1813-1840), Aleksandr İvanoviç Hertsen’in (1812-1870) grupları gibi) katılamadı. Felsefe, eski çağ dilleri, tarih ve özellikle Profesör Verder öncülüğünde Hegel 8 felsefesini öğrenmek amacıyla Berlin Üniversitesi’ne kayıt oldu (1838-1841). Verder, Hegel’in öğrencisi olmuş kişilerden biriydi. 1830 ve 1840’lı yıllarda Hegel felsefesi Alman üniversiteleri ve özellikle Berlin’de başlıca çekim merkezi idi. Turgenyev, onunla aynı coşkuyu paylaşan birçok Rus gencinin olduğunu gördü. Bunlar arasında N. Stankeviç, T. N. Granovskiy (1813-1855) ve Mihail Bakunin (1814-1876) vardı. Turgenyev’in Stankeviç’le yakınlaştığı dönem Roma’da bulundukları dönemde gerçekleşti 9. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Yuriy Lebedev, Turgenyev, Moskva, 1990, s. 87. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, T. I, Tipografiya Glazunova, S. Peterburg, 1883, s. 11. Turgenyev ismi, kökünde “Turgen” lakabını korumaktadır. Bu kelime Moğolca turgen “hızlı, acele eden” kelimesinden gelmektedir. Bu kelime, bugünkü Sibirya Türk ağızlarında aynı anlamda kullanılmaktadır. Turgen lakabı, büyük ihtimalle geçici anlama dayanılarak verilmiştir ve bu adı taşıyanın karakteri “çabuk öfkelenen, hırslı” anlamıyla ilgilidir. Seher Memiş, “Rus Kültüründe Türk İzleri”, Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, 2 (1), 2012, s. 86. İv. İvanov, İvan Sergeyeviç Turgenyev Jizn Liçnost Tvorçestvo, Tipografiya İ. N. Skorohodova, S. Peterburg, 1896, s. 5. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, s. 13, 15. Sergey Nikolayeviç Turgenyev ve Varvara Petrovna Turgenyeva’nın üç oğlu oldu. (Ağabey Nikolay Sergeyeviç Turgenyev, İvan Sergeyeviç Turgenyev ve henüz 16 yaşındayken sara hastalığından ölen küçük kardeş Sergey Sergeyeviç Turgenyev) Letopis Jizni i Tvorçestva İ. S. Turgenyeva (1818-1858), sost. N. S. Nikitina, Rossiiskaya Akademiya Nauk, S. Peterburg, 1995, s. 11, 31. Ayrıca bk. Letopis Jizni i Tvorçestvo İ. S. Turgenyeva (1867-1870), sost. N. N. Mostovskaya, Rossiiskaya Akademiya Nauk, S. Peterburg, 1997; Letopis Jizni i Tvorçestvo İ. S. Turgenyeva (18711875), sost. N. N. Mostovskaya, Rossiiskaya Akademiya Nauk, S. Peterburg, 1998. İv. İvanov, age., s. 10-12, 20. Yevgeniya Solovyeva, İ. S. Turgenyev Ego Jizn i Literaturnaya Deyatelnost, Tipografiya Kontragentstva Jel. Dorog, S. Peterburg, 1894, s. 40. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831), Alman İdealist filozofu. İv. İvanov, age., s. 31, 33-34, 40-41, 45, 49. 182 Ülkü ÇALIŞKAN Stankeviç’in çevresinde toplanan Rus öğrenciler, halkın devlet yönetimine katılması, bir halk temsilciliğinin kurulması, serfliğin kaldırılmasından sonra halk arasında eğitimin yaygınlaştırılması gibi konular hakkında konuşmaktaydılar. Turgenyev, Stankeviç’in düşüncelerinden oldukça etkilendi. Özellikle halk arasında eğitimin yaygınlaştırılması düşüncesi Stankeviç’ten Turgenyev’e miras kaldı. Dolayısıyla Turgenyev’in Batıcı fikirlerinin başlangıcı Berlin Üniversitesi’ndeki eğitim yıllarına rastladı 10. Turgenyev, bu konuyla ilgili şunları söylemektedir; “Beni yeniden canlandırmaya, temizlemeye zorunlu olan Alman denizine baş aşağı daldım ve en sonunda onun dalgasından su yüzüne çıktığımda kendimi Batıcı (Zapadnik) olarak buldum ve her zaman öyle kaldım.” 11 Ayrıca hiç şüphesizdir ki Turgenyev, Berlin’den ülkesine döndüğünde serflik aleyhtarı idi 12. Turgenyev’in Edebiyat Hayatında Rusya Gerçekleri 1841 yılında Rusya’ya geri döndüğünde Moskova’da T. Granovskiy etrafında bir Batıcılar grubunun oluştuğunu gördü. Aynı yıl, yine Moskova’da Slavsever (Slavyanofil) düşünürler olan Konstantin (1817-1860) ve İvan Aksakov (1823-1886) kardeşler, İvan Vasilyeviç Kireyevskiy (1806-1856) ve Aleksey Stepanoviç Homyakov (1804-1860)’la tanıştı. Ancak Slavyanofil düşünceye tutumu olumsuzdu 13. Annesinin maddî desteğini oldukça kısıtlaması sonucunda 1843-1845 yılları arasında İçişleri Bakanlığı’nda memur olarak çalışmak zorunda kaldı 14. Bu dönemde “Rus Köylüsü ve Rus Ekonomisi Üzerine Bazı Değerlendirmeler” başlıklı on dokuz sayfalık bir rapor sundu. Böylece serf10 11 12 13 14 age., s. 46-47, 49-50. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, T. I, s. 20. N. M. Gutyar, İvan Sergeyeviç Turgenyev, Tipografiya K. Mattisena, Yuryev, 1907, s. 162. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, s. 19-20. I. Nikola dönemi, yazarlar ve düşünürler tarafından reaksiyon (gericilik), durağanlık, tebaanın takibatıyla ve bağımsız düşünceyi bastırma teşebbüsleriyle ilişkilendirildi. Özellikle 1848-1855 yılları arasında I. Nikola’nın rejimi oldukça şiddetlendi ve bu dönem “karanlık yedi yıllık dönem” olarak tanımlandı. Özgür düşünceyi baskılama çabalarına rağmen, bu dönemde, 1840’lı yıllarda zirveye ulaşan bir entellektüel uyanış ve bağımsız bir entelijansiyanın oluşumu oldukça dikkat çekicidir. (Puşkin, Lermontov, Gogol, Gonçarov, Turgenyev, Dostoyevskiy, Tolstoy, Saltukov (Saltukov-Şedrin), Nekrasov) Bu döneme damgasını vuran tartışmalar iki önemli fikir grubunun etrafında şekillenmiştir. Slavyanofiller (Slavseverler, en önemli temsilcileri İvan ve Konstantin Aksakov kardeşler, Homyakov, İvan ve Piyotr Kireyevskiy kardeşler ve Yuri Samarin), az ya da çok müttefik fikirleri ifade eden bir entellektüel grubu yansıtmıyordu. Onlar daha ziyade köy yaşamına ait Rusya’nın geleneklerine ve hayat şekline eğilimi paylaşan ve genel olarak rasyonalizme, materyalizme, individüalizme, egoizme, ateizme, dinî bozulma ve sosyal parçalanmaya antipati duyan kişilerin toplamıydı. Batıcılık (Zapadniçestvo), Slavyanofil terimine göre, daha geniş ve çok çeşitli fikirlere sahip kişileri kapsamaktaydı. Onların inançlarını tarif etmek, onları tanımlamaktan çok daha zordu. Batıcılık geniş ölçekte Slavyanofilizme antipatinin birleştirdiği bir kimlik türeyişiydi. Slavyanofillerden farklı olarak Batıcılar, Büyük Petro dönemine hayranlık duydular ki bu dönem Rusya’ya aydınlanma ve medenîleşme fırsatı vermişti. Onlar, Rusya’nın gelecekteki refahının Batı’nın medenî kurumları, hayat şekli, bilim, kültürünün alınması ve çalışmaya bağlı olduğunu düşünmekteydiler. Batıcılar grubu içerisinde 1840’lı yıllarda ortaya çıkan ve 1850’li yılların ortalarında iyice beliren iki ana akım gelişti. Granovskiy, Botkin, Annenkov, Kavelin ve Turgenyev, otokratik hükümet tarafından uygulanacak reformlar aracılığıyla sınırlı, aşamalı ve evrimci bir değişime inanıyorlardı. Otoriter devlete olan inançları dolayısıyla Batı liberallerinden farklılaşsalar da, 40’lı yıllarda bu kişiler ılımlı özellikleriyle Rusya çapında “liberal” olarak tanımlanabilirlerdi. Batıcıların diğer akımında, Belinskiy, Herzen ve Bakunin vardı. Bu düşünürler 60’lı yıllarda sosyalist düşünceleri yayan Çernişevskiy, Dobrolubov ve Pisarev gibi düşünürlerin öncüleriydi. Derek Offord, Nineteenth-Century Russia: Opposition to Autocracy, Pearson Education Limited, New York, 1999, s. 20-21, 25, 29-30. Letopis Jizni i Tvorçestva İ. S. Turgenyeva (1818-1858), s. 75, 104. Bazı kaynaklarda göreve başlangıç yılı 1842 olarak verilmektedir. İv. İvanov, age., s. 57; N. M. Gutyar, age., s. 163; Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, s. 20. 183 ULUSLARARASI SÖZ, SANAT, SAĞLIK SEMPOZYUMU lik hukukuna karşı mücadelede pasif tutumdan aktif mücadeleye girişmiş oldu. Bu mücadele 1861 yılına kadar devam etti 15. Turgenyev edebiyat faaliyetine romantik bir şair olarak başladı. 1840’lı yılların ortalarından itibaren realizm akımına yöneldi (1846). 1838-1847 yılları arasında şiirleri ve hikayeleri Oteçestvennıye Zapiski (Anavatan Notları) ve Sovremennik (Çağdaş) Dergilerinde, 1848-1860 yılları arasında hikâyeleri ve romanları ağırlıklı olarak Sovremennik Dergisi’nde yayımlandı 16. 1843 yılında yazdığı “Paraşa” isimli şiirinden övgüyle bahseden edebiyat eleştirmeni Vissarion Belinskiy’le dostluk kurdu 17. Belinskiy’le tanışmasının akabinde onun çevresinde toplanan genç edebiyatçı kişilerle de yakınlaşmış oldu. Bu çevreye Panayev, M. A. Yazıkov, Kulçitskiy, P. B. Annenkov, K. D. Kavalin, Nekrasov, A. İ. Gonçarov, D. V. Grigoroviç vd. katıldılar. Daha önceden aynı çevrede Bakunin, Katkov ve Hertsen’in de bulunduğunu görüyoruz 18. Belinskiy’in liberal-demokrat düşünceleri vardı 19. Berlin’de eğitim gördüğünü bildiği Turgenyev’le felsefe ve özellikle Hegel felsefesi üzerine konuşmayı seviyordu. Onlar ezelden beri insanlığı meşgul eden büyük meselelerin çözümünü aradılar. Hayatın anlamını, dünyanın kökenini ve ruhun ölümsüzlüğünü konuştular. Belinskiy’in kişiliği Turgenyev’de büyüleyici bir etki bıraktı. Ayrıca onun eleştirisi Turgenyev’e bütün hayatı boyunca rehberlik etti 20. 1840’lı yılların ikinci yarısında, şiir türünden vazgeçerek nesir türüne yöneldi. Rus yazarlarının sosyal sorumluluk duygusu, XIX. yüzyılın ortalarında realizme yönelmeleri ve nesir lehine şiiri terk etme eğilimlerini gerçekleştirmeye yardım etti 21. 1847-1852 yılları arasında kendisine büyük ün kazandıran ve “Avcının Notları” başlığı altında toplanarak yayımlanan Rus köylüsünün yaşamını anlattığı hikâyelerini yazdı 22. Bu öykülerde Rusya’nın nüfusunun çoğunu oluşturan köylülerin sadece ekonomik hakları değil, insani meziyetleri de savunuldu. “Avcının Notları” belirli dereceye kadar Belinskiy’in etkisiyle otokrasi ve serflik hukuku aleyhine suçlayıcı bir iddianame niteliği kazandı. Uzun yıllar Rus hayatının sosyal ve ekonomik yapısının radikal bir şekilde yenilenmesini amaçlayan ilerici Rus aydınlarının ideolojik-sanatsal manifestosu haline dönüştü 23. “Avcının Notları”, II. Aleksandr’ın serflik hukukunu kaldırmak konusunda karar vermesini sağlayan önemli itici güçlerden birisi oldu 24. 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 N. M. Gutyar, age., s. 163. İvan Sergeyeviç Turgenyev, sost. L. İ. Kuzmina, G. V. Stepanova, İzdatelstvo Prosveşeniye, Moskva, 1966, s. 3-4, 359362. İ. S. Turgenyev, “Vospominaniya o Belinskom”, V. G. Belinskiy v Vospominaniyah Sovremennikov, redaktor toma N. K. Geya, Hudojestvennaya Literatura, Moskva, 1977, s. 485. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, s. 23. Derek Offord, age., s. 33-36. İv. İvanov, age., s. 62-63. Derek Offord, age., s. 22. 1870’li yıllarda çeşitli dergilerde Turgenyev’in yayımlanan üç hikâyesi, daha önce yayımlanan yirmi iki hikâyeye eklenerek 1880 yılında yeniden basıldı. Türkan Olcay, İvan S. Turgenyev, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, İstanbul, 2005, s. 52-53. “Avcının Notları” için bk. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, T. II, Tipografiya Glazunova, S. Peterburg, 1883 (Toplam 25 hikaye). Eksik öykülerinden oluşan Türkçe basımı için bk. İvan Turgenyev, Avcının Notları, terc. Nihal Yalaza Taluy, Can Yayınları, İstanbul, 2007. Köy ve köylü konusu, Karamzin, Radişçev ve Puşkin’in eserlerinde yer aldı. Hatta Puşkin’den önceki dönemlerden itibaren köy tarzı ve köy görünümünden bahseden eserler vardır. Ancak bu nostaljik temada, yüzyıllardır ahlak ve soy temizliğinin koruyucuları olan bilge yaşlı figürler vardır. XX. yüzyılın ikinci yarısında ise “köy nesri” diye bir düşünce akımı oluşur. Reyhan Çelik, “20. Yüzyılın İkinci Yarısında Rus Edebiyatında ve Türk Edebiyatında Köye Yaklaşım”, Turkish Studies, Vol. 4/8 Fall 2009, s. 798. İvan Sergeyeviç Turgenyev, s. 5. N. M. Gutyar, age., s. 165. 184 Ülkü ÇALIŞKAN Turgenyev, 26 Şubat 1848 tarihinde gerçekleşen devrim haberini Bakunin’le birlikte Brüksel’de aldı. Olaylara kendi gözleriyle şahit olmak amacıyla Paris’e gitti. Burada Aleksandr Hertsen’le yakınlaştı ve Alman şairi ve devrimci George Herveg’le tanıştı. Hertsen, Bakunin ve Herveg’den farklı olarak devrim olayına sıcak bakmıyordu. Fransa’daki devrim Hertsen’in Batı Avrupa medeniyetinden kuşku duymasına, Turgenyev’in yaşam koşullarının iyileştirilmesinin devrim yoluyla gerçekleşmesinin mantıklı olmadığını düşünmesine yol açtı. Turgenyev, halkın zengin burjuvanın elinde sadece bir oyuncak olduğunu ve daha da ileri giderek onun tarihin kurucusu olamayacağını anlamasına yol açtı. Böylece Turgenyev, 1848 Devrimi sayesinde tarih sürecinin gerçek yaratıcı gücünün soylu aydınlar olduğu düşüncesini benimsedi. Bu aydınlar halka uygarlığı ulaştıracaktı 25. 1852 yılının Nisan ayında Gogol’ün ölümü üzerine ağıt şeklinde bir yazı yazdı. İlk önce Peterburg Sansür Kurulu onun yayımlanmasını reddetti. Yazı, Moskovskiye Vedemosti (Moskova Bülteni) Gazetesi’nde yayımlandı. Bunun üzerine yaklaşık 1 ay tutuklu kaldıktan sonra Spasskoye Çiftliği’ne sürgün edildi (1853 Kasım ayına kadar). Gogol hakkında yazdığı yazı Turgenyev’in tutuklanmasına daha çok vesile oldu denilebilir. Esas sebep, “Avcının Notları” hikâyelerinin yazarının Jandarma İdaresi tarafından mazur görülmek istenmemesiydi. Belinskiy’le tanışıklığı, sıklıkla yurt dışına yaptığı seyahatler, serf köylülerini anlattığı hikâyeleri onu olağan bir şüpheli haline getirdi. Ancak sürgün hayatı çok sıkı değildi. Peterburg’da işlerini takip etmek için izin bile aldı. Sadece çok çabalasa da yurt dışına çıkmak için pasaportunu alamadı. 1856 yılına kadar hayatı Rus başkentleri ve köyünde geçti 26. 1854-1855 yıllarında entellektüel çevreyle ilk ayrılığını Slavyanofil Aksakov kardeşlerle yaşadı. Aksakov kardeşlerin onu Slavyanofil çevreye kazandırma girişimleri kendileri açısından tam bir hayal kırıklığıyla sonuçlandı 27. Slavyanofiller, obşinayı (köy komünü) ve erdemlerini savunmaktaydılar. Turgenyev, ilk başlarda bu konuya ılımlı yaklaşırken, sonradan kişilik haklarını yok ettiğini ve köylülerin özel mülkiyete sahip olması gerektiğini düşünerek açıktan muhalefet etmeye başladı. Hatta Turgenyev Slavyanofillerden nefret ettiğini, onlara her kim temas ederse Gogol gibi mahvolduklarını söyledi. Onlar, Rus insanının yabancı olduğu bir sistem olan toksonomist 28 kişilerdi. Slavyanofiller ise Turgenyev’i Batıcı olduğu için kınıyorlardı ve ülkesini sevmediği için Almanya’da yaşadığını söylüyorlardı. Turgenyev’e göre, Slavyanofiller, “Rus İnsanı” hakkında bir fikir yaratmışlardı ve bütün Rus hayatını bu fikre uydurmaya çalışıyorlardı. Rus insanı ve Batı insanı onlar için iki zıt kutbu oluşturmaktaydı. Oysaki Ruslar, aynı Hint-Avrupa ağacından çıkan başka bir daldı sadece. Bir dal bir tarafa, diğer dal başka bir tarafa büyümüştü. Slavyanofiller ise bunu kabul etmiyorlar ve iki ayrı ağaç olduğunu savunuyorlardı. Aslında Rusların Batı Avrupa halklarından farklı yönleri vardı (Örneğin individüalizm konusunda). Bu durum gramer yapısındaki formlarda bile dikkat çekmekteydi. Maneviyat da başka türlüydü. Rus obşinası zemininde yetişen toplumsal duygu daha fazlaydı. Ancak Turgenyev, Slavyanofillerin gönderme yaptığı bu özellikleri reddetmekten çok onların bunlardan çıkardıkları sonuçları reddetmekteydi. Kültürü işleyip değerlendiren Batı halklarının üstünlüğünü göstermekten çok, Rus halk kitleleri arasında eğitimin yaygınlaştırılmasıyla alınabilecek mükemmel sonuçları göstermek istedi 29. 25 26 27 28 29 Türkan Olcay, age., s. 60, 62. Yevgeniya Solovyeva, age., s. 45-47. N. M. Gutyar, yazarın tutuklanma sebebinin Gogol hakkındaki yazı olduğunu düşünmektedir. Turgenyev’in de böyle düşündüğünü belirtmektedir. N. M. Gutyar, age., s. 164-165. A. E. Gruzinskiy, İ. S. Turgenyev Liçnost i Tvorçestvo 1818-1918, İzdaniye T-va Gran, Moskva, 1918, s. 108-115; Türkan Olcay, age., s. 69-71. Toksonomi, Canlıların sınıflandırılması ve bu sınıflandırmada kullanılan kural ve prensipler. N. M. Gutyar, age., s. 198-199, 202-203. 185 ULUSLARARASI SÖZ, SANAT, SAĞLIK SEMPOZYUMU Bu dönemden sonra –hikâyelerinin yanı sıra- kendisi için yeni bir edebiyat türü olan roman yazmaya karar verdi. Altı romanlık serisi, Rudin 30 (1856), Dvoryan Yuvası 31 (1859), Arife 32 (1860), Babalar ve Oğullar 33 (1862), Duman 34 (1867) ve Ham Toprak 35 (1877)’tan oluşmaktadır 36. “Rudin” tipinde Turgenyev, sanatsal olarak dvoryan entelijansiyasının çoğu temsilcisinin olumlu ve olumsuz niteliklerini sentezledi. “Rudin”, Rusya’da otokratik-serf düzeninin çürümüşlüğünün gözlemlendiği Kırım Savaşı yıllarında tasarlandı ve yazıldı. Askerî yenilgiler, Rus toplumunda gündelik hayatın rutinlerinin değişmesi gerektiği inancını doğurdu. Toplumda acil olarak serflik hukukunun ilgası anlayışı vardı. Turgenyev, bu romanda göstermekteydi ki çağdaş toplum, öğretmen ve lider olarak Rudin tipindeki kişilere güvenmek zorunda değildi. Yeni tarihî şartlar, soyut genel ilkelerin propagandacılarını değil, aktif toplumsal faillere gereksinimi ortaya çıkarmaktaydı. Bu toplumsal failler, devlet ölçeğinde açık sosyal düzenleme hareketine liderlik etmeye muktedir kişiler olmalıydı 37. Turgenyev, romanında başkarakteri “Rudin”de yakından tanıdığı M. Bakunin’i ve Pokorskiy karakterinde Stankeviç’i prototip olarak aldı 38. Köylü Reformu’nun tartışıldığı günlerde ülkesinden uzakta olmasına karşın Rusya’da gelişen olayları takip etti ve geri dönünce de toprak kölelerinin özgürlük mücadelesi ve dvoryan entelijansiyasının bu gelişmedeki rolü üzerine gözlemlerini sürdürdü. Yeni izlenimlerinden faydalanarak “Dvoryan Yuvası” romanını yazdı 39. Rus Hükümeti, Köylü Reformu’yla ilgili adımları 1857 yılından itibaren atmaya başladı. Turgenyev, bu girişimleri 1857 yılı sonlarında Roma’da iken haber aldı. Bu haberleri Turgenyev’le birlikte Knez V. A. Çerkasskiy, B. P. Botkin, N. Ya. Rostovtsev, Smirnova, Knez D. Obolenskiy vd. de aldılar. Köylü reformunun gerçekleşeceği haberlerini aldıktan sonra aralarında toplantılar yaptılar ve bu hayati meseleyi her açıdan tartıştılar. Turgenyev, burada ayrı bir dergi çıkarmanın gerekliliğini belirten bir rapor sundu. Bu dergide, hükümetin köylü meselesindeki emir ve yasaları yayımlanacak ve her açıdan özgür bir tartışma ortamı yaratılacaktı. Derginin adı; “Ekonomi Rehberi” (Hozyaistvennıy Ukazatel) olabilirdi. Knez Çerkasskiy, Turgenyev’in raporunu üst düzey görevlilere sunmak niyetiyle yanına aldı. Ancak bu projenin uygulanmasına yönelik bir sonuç alınamadı. Roma’dan ayrılışıyla, Turgenyev’in doğrudan reformların seyrini etkileme çabaları son buldu. Sonraki yıllarda sadece gelişen olayları dikkatle izleyen birisi olarak karşımıza çıktı. Reform dönemi 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 “Rudin” romanı için bk. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, T. III, Tipografiya Glazunova, S. Peterburg, 1883, s. 1-162. Türkçesi için bk. İvan Sergeyeviç Turgenyev, Rudin İlk Aşk İlkbahar Selleri, terc. Ergin Altay, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2014. “Dvoryan Yuvası” romanı için bk. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, T. III, Tipografiya Glazunova, S. Peterburg 1883, s. 163-366. Türkçesi için bk. İvan Sergeyeviç Turgenyev, Asilzade Yuvası, terc. Sabri Gürses, Islık Yayınları, İstanbul, 2014. “Arife” romanı için bk. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, T. IV, Tipografiya Glazunova, S. Peterburg 1883, s. 1-192. Türkçesi için bk. İvan Sergeyeviç Turgenyev, Arefe, terc. Ataol Behramoğlu, +1 Kitap, İstanbul, 2005. “Babalar ve Oğullar” romanı için bk. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, T. IV, Tipografiya Glazunova, S. Peterburg 1883, s. 193-440. Türkçesi için bk. İvan Sergeyeviç Turgenyev, Babalar ve Oğullar, terc. Ayşe Hacıhasanoğlu, Can Yayınları, İstanbul, 2014. “Duman” romanı için bk. İvan Sergeyeviç Turgenyev, Duman, terc. Ergin Altay, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2014. “Ham Toprak” romanı için bk. İvan Sergeyeviç Turgenyev, Ham Toprak, terc. Ergin Altay, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2015. Türkan Olcay, age., s. 259-262, 265, 272-273. Ayrıca bk. Ataol Behramoğlu, “Türkçede Turgenyev”, Rus Edebiyatı Yazıları (XIX. ve XX. Yüzyıllar), Tekin Yayınevi, İstanbul, 2012, s. 69-72. İvan Sergeyeviç Turgenyev, s. 11, 13. Ayrıca bk. A. Yungmeyster, İ. S. Turgenyev i Hudojestvennoye İzobrejeniye Jizni, Tipografiya P. Golike, S. Peterburg, 1886. N. M. Gutyar, age., s. 46. Türkan Olcay, age., s. 89. 186 Ülkü ÇALIŞKAN adaptasyon uygulamasında karşılaşılacak sorunlar için dvoryanlar ve köylüler adına hızlı ve etkili tedbirler alınmasını istedi. Ayrıca köylülerin tazminat (vıkup) ödemeden toprak sahibi olmasını istedi. Geçiş dönemi tedbirleri konusunda diğer arkadaşlarıyla aynı görüşü paylaşmasına rağmen, tazminatın ilgası konusunda ayrışma yaşadılar. Ayrıca Köylü Yasası’nın uygulanmasıyla kişinin kişiye bağımlılığının ortadan kalkacağını düşünürken, şimdi de köylülerin kulaklara bağımlı kalma tehlikesiyle karşı karşıya kalma tehlikesine dikkat çekti 40. Turgenyev, Köylü Reformu ilan edilmeden önceki yazı Paris, Soden (Prusya), İngiltere-White Adası’nda geçirdi (1860 yılı yaz ayları). Burada sohbetler esnasında “İlk Eğitim ve Okur-Yazarlığın Yaygınlaştırılması Cemiyeti” kurma düşüncesi ortaya çıktı. Turgenyev, devletin zengin ve kültürlü sınıflarının yardımıyla halkın eğitimi programını oluşturdu. Program, burada bulunan Ruslar tarafından tartışıldı, yeniden düzenlendi ve birçok tartışmalardan sonra kabul edildi. Sonra bir genelge oluşturuldu. Ona ekli bulunan Proje’nin (Proekt) her iki başkentteki önde gelen kişilere gönderilmesi tasarlandı. Proje’de ayrıntılara değinilmemişti. Hangi yollarla eğitim kurumları ve öğretmenlerin sayısının çoğaltılacağından bahsedilmemişti. Bu konuyla ilgili düzenlemeleri kimin yapacağı belirtilmemişti. Daha çok pratik meseleleri ortaya dökmekteydi. Turgenyev, kendi tasarısının yaygınlaşmasına çabaladı. Genelgeler vasıtasıyla bütün eğitimli Rusların cemiyete girmeyi görev sayacağı umut edilmekteydi ya da hiç olmazsa tasarıyla ilgili görüşlerini bildireceği umudu vardı. Yazar, ısrarla bu kadar önemli bir konuda bütün Rus halkının düşüncesini bilmek istediğini belirtmekteydi. Genelgeyi alanların çoğu cemiyete katılma isteğini bildirdi. Ayrıca ayrıntıların netleştirilmesini ve Rus hayatının özel şartlarına daha çok dikkat edilmesini istediler. Ancak “Proje” gerçekleşme fırsatı bulamadı ve Köylü Reformu öncesinde Rus toplumu ve büyük yazarı karakterize eden özelliklerden biri olarak kaldı 41. Yazar, 1861 Köylü Reformu’nun öncesi ve sonrasında kısmi zorluklar yaşamasına rağmen genel bir memnuniyet havası içerisinde özgür köylülerle olan meselelerini halleden ilk pomeşiklerden (toprak sahibi) oldu. Tazminat konusunda bütün çiftliklerindeki toprakların 1/5’ini köylülere bıraktı ve baş çiftliğine bitişik topraklar için hiçbir şey almadı 42. Köylülere hastane, düşkünler evi açılması ve okul kurulması yönünde çalışmaları oldu. Esas amacı olan Köylü Reformu’nun ilan edilmesinin ardından özgür Rus köylüsü, onun edebî yaratıcılığında önemsiz rol oynadı 43. 1860 yılında Russkiy Vestnik (Rus Belleteni) Dergisi’nin Ocak sayısında yayımlanan “Arife” romanı, Rus toplumunda yoğun bir tartışma başlattı. Muhafazakâr kesimin yayın organlarında romanın kadın karakteri Yelena Stahova ahlaksızlıkla suçlandı, yazarın Tanrı katında hesap vereceği söylendi. Roman, Turgenyev’e yakın liberal aydın çevrelerden de ağır eleştiriler aldı. Drujinin, eseri olumsuz değerlendirirken, Botkin bazı bölümlerin sanatsal özelliklerine hayran kaldığını, ancak roman kahramanı İnsarov’un betimini beğenmediğini, bu eserin kimseyi etkilemeyeceğini ve düşündürmeyeceğini dile getirdi. Diğer yandan devrimci-demokrat çevreler romanı yere göğe sığdıramadılar. Rusya’daki yaşam şartlarını değiştirme ve buna yönelik eylemlerle ilgili konuları bir kez daha gündeme getirme fırsatı doğmuştu. Söz konusu roman, Sovremennik Dergisi’nin edebiyat eleştirmeni Dobrolubov tarafından yazılan ve en az romanın kendisi kadar ses getiren “Gerçek Gün Ne Zaman Gelecek?” (Kogda je Pridyot Nastoyaşçiy Den?) makalesinde ayrıntılı olarak incelendi. Bu eleştiride Turgenyev’in sanatının yüksek ve ileride klasikleşecek değerlendirilmesi yapıldı 40 41 42 43 N. M. Gutyar, age., s. 166, 169, 172-173, 197. İv. İvanov, age., s. 164-166. age., s. 170-175. N. M. Gutyar, age., s. 182, 184-186, 192, 200. 187 ULUSLARARASI SÖZ, SANAT, SAĞLIK SEMPOZYUMU ve eleştirmen romana iyi niyetle yaklaştı. Ancak roman kahramanı İnsarov’a ilişkin değerlendirmesinde Bulgar devrimcilerin amaçlarıyla Rus İnsarovların amaçlarının karşı karşıya getirilmediği belirtildi. İnsarov’u esas davayla, düşünce eğilimleriyle, halkla, kendisine yabancı olan hükümetle, kendisi gibi düşünenlerle ve düşmanlarıyla yüzleştirmediğinden dolayı yazar eleştirildi 44. Aslında kitabın “Arife” ismini alması bir devrimin arifesini anımsatmaktan çok, yazarın ifadesiyle köylülerin özgürleştirilmesinden önce yayımlanması yüzündendi 45. Nekrasov’la kişisel dostluklarına güvenerek Turgenyev, Dobrolubov’un makalesini yayımlamamasını istedi. Ancak Nekrasov için kişisel dostluğunu korumaktan ziyade derginin ideolojik pozisyonunu korumak daha önemli idi. Nekrasov’un sempatisi devrimci-demokratlardan yanaydı ve Dobrolubov’un makalesini yayımlamayı tercih etti. Bu durum Turgenyev’in Sovremennik Dergisi’yle olan ilişkilerini etkiledi 46. Dergiden ayrılma isteğinin bu olaydan önce de varolduğu anlaşılmakla birlikte genel olarak Turgenyev’in Sovremennik’le bağlarının kopmasında Nekrasov’la ilgili geçmişten gelen bazı olumsuz düşünceleri 47, 1856 yılında imzalanan yayın anlaşmasına rağmen 48 dergiyle ilişkilerinin değişmesine bağlı olarak “Arife” romanının karşıt görüşlü “Russkiy Vestnik” Dergisi’nde yayımlanması, Nekrasov’un bundan son derece rahatsız olması (Hatta Sovremennik’te yayımlanması için çok uğraştı.) ve kısmen ideolojik görüş farklılığı etkili oldu 49. Ocak 1860 tarihinde “Hamlet ve Don Kişot” isimli makale yazarın Sovremennik’te yayımlanan son yazısı oldu. Böylece Sovremennik’te onun aleyhine çıkan eleştiri yazıları dönemini başlatmış oldu. 1 Ekim 1860 tarihinde derginin diğer redaktörü Panayev’e iletilmek üzere bir mektup yazdı. Mektupta, bir daha Sovremennik Dergisi’ne yazı vermek istemediğini bildirdi. Bu mektup Panayev’e hiç ulaşmadı. Turgenyev’in arkadaşı Annenkov ikisinin arasının düzeleceğini umut ederek mektubu iletmemeyi tercih etmişti. Ancak esas vermeyince durum daha da kötüleşmiş oldu. Çünkü Turgenyev, Sovremennik’le olan her türlü ilişkisini kestiğini düşündü. Oysa hemen hemen her sayında ona yönelik eleştiriler çıkmaya devam ediyordu. Aslında Nekrasov, hala Turgenyev’in geri döneceği ümidini taşıyordu. 1861 yılı başlarında son derece kazançlı şartlar teklif ederek onu dergiye yazı yazmaya davet etti. Turgenyev, bir daha Sovremennik’e dönmeye niyeti olmadığını bildiren bir mektup yazdı. Haziran 1861 tarihli Sovremennik Dergisi’nde Çernişevskiy, Turgenyev’e saldırıların onun dergiye yazı yazmayı reddetmesi yüzünden değil, farklı görüşler sonucunda ortaya çıktığını belirten bir yazı yazdı. Bu haber, Turgenyev’i çok kızdırdı. Üstelik bunun böyle olmadığını kanıtlayan Nekrasov’un mektubu vardı. Turgenyev aleyhine eleştiriler, 1862 yılında da devam etti. Bu eşit olmayan mücadeleyi Nekrasov kazanmış göründü. Turgenyev, Sovremennik’le olan kavgasını 44 45 46 47 48 49 Türkan Olcay, age., s. 117-118. İvan Turgenyev, Turgenyev’in Mektupları, terc. Mefkure Bayatlı, İdil Matbaacılık, İstanbul, 2011, s. 230. N. N. Naumova, İvan Sergeyeviç Turgenyev, İzdatelstvo Prosveşçeniye, Leningrad, 1976, s. 106. N. M. Gutyar, age., s. 231-236, 238-239. Bu yayın anlaşmasıyla ilgili ayrıntılar şu şekildedir: 1857 yılı başlarında Turgenyev, Sovremennik’in redakte kuruluna dâhil oldu. Ancak bu anlaşmadan önce Russkiy Vestnik’e hikâye sözü verdiğinden Sovremennik’e taahhüt verirken diğer dergiye verdiği sözü yerine getireceğini söyledi. Katkov (Russkiy Vestnik redaktörü), Sovremennik’in IX. cildinde yayımlanan “Faust” hikâyesinin Russkiy Vestnik’e verilmesi gereken hikâye olduğunu söyledi. Ancak Turgenyev onlara, “Hayaletler” (Prizraki) hikâyesini vereceğini söylemişti. Bu hikâyenin yerine bu dergide “Arife” romanının yayımlandığı görülmektedir. “Hayaletler”, 1864 yılında Dostoyevskiy kardeşlerin S. Peterburg’da yayımladığı kısa ömürlü “Epoha” (Çağ) Dergisi’nde yayımlandı. Bu durumda Turgenyev ya vaat ettiği hikâyeyi bitiremedi onun yerine “Arife” romanını verdi ya da romanı kasıtlı olarak Sovremennik’e adı geçen romanını vermedi. İv. İvanov, age., s. 145, 156; N. M. Gutyar, age., s. 334. İvan Sergeyeviç Turgenyev, s. 223; İ. S. Turgenyev Sobraniye Soçineniy, T. XI, Gosudarstvennoye İzdatelstvo Hudojestvonnoy Literaturı, Moskva, 1956, s. 332. 188 Ülkü ÇALIŞKAN “bir bardak suda kopan fırtına” olarak adlandırdı. Sovremennik’in saldırılarına o zamanki gençliğin önemli bir kısmı katıldığından onların arasında Turgenyev’e karşı hor gören ve haksız bir tutum doğmasına sebep oldu ve yazarı oldukça yıprattı 50. Ayrıca 1860 yılında başka bir realist yazar Gonçarov’la 51 ve 1861 yılında Tolstoy’la da fikir ayrılıkları ve kavgalar yaşadı 52. Turgenyev’i, bu zor dönemden daha sıkıntılı günler beklemekteydi. “Arife” romanıyla başlayan bu süreç, “Babalar ve Oğullar” ve “Duman” romanlarıyla devam etti. “Babalar ve Oğullar” romanı “Russkiy Vestnik” Dergisi’nde yayımlandıktan sonra meydana gelen etkinin Rus literatür tarihinde bir örneği yoktur 53. Hatta “Babalar ve Oğullar” kadar üzerinde tartışılan ve değişik biçimlede yorumlanan başka bir roman yoktur denilebilir 54. Romanın başkahramanı Bazarov, toplumda var olan gerçeklerden yola çıkılarak yaratılan devrimci-nihilist 55 bir karakterdi 56. “Babalar”, kendi portrelerinin çiziliş tarzından hiç memnun olmadılar ve yazarın romanının kahramanı Bazarov’un nihilist öğretilerini kabul etme eğilimi olduğunu söylediler. Nihilist kelimesi bu romandan önce de biliniyordu ancak artık hakaret anlamında kullanılıyordu. Roman dolayısıyla bir taraf Turgenyev’i genç kuşağı küçük düşürmekle, diğerleri öfkeyle genç kuşağa yaltaklık yapmakla suçladılar. Dönemin gençliği, özellikle öğrenciler romanı yeren tarafta oldular. Bütün bunlara ilaveten Turgenyev’in, devrimci50 51 52 53 54 55 56 Turgenyev’in kısmen politik görüşlerdeki farklılık dolayısıyla ayrışma yaşandığını kabul etmesi gerçeğine göre en azından ilk başlarda bu durumun onu rahatsız etmediği anlaşılmaktadır. Çernişevskiy hatıralarında; “Turgenyev’in son hikâyelerinin bakış açılarına uygun düşmediği ve onun Dobrolubov ve kendisine olan düşmanca tutumu yüzünden ayrışma yaşandığını” yazmaktadır. İvan Sergeyeviç Turgenyev, s. 223; N. M. Gutyar, age., s. 239-250. Başka bir kaynakta Nekrasov’un mektubu 1861 ilkbahar aylarında yazdığı belirtilmektedir. İ. S. Turgenyev Sobraniye Soçineniy, T. XI, s. 332. Turgenyev’in yakın arkadaşlarından olan yazar Gonçarov, Obrıv (Yamaç) adlı romanının içeriğiyle Dvoryan Yuvası romanının içeriğinde benzerlikler olduğunu iddia etti (1860). Bu suçlamaya oldukça şaşıran Turgenyev, yine de Gonçarov’un isteği üzerine Yamaç’dan bir ayrıntıyı anımsatan bir yeri romanından çıkardı. Ancak Gonçarov, aynı iddiayı Turgenyev’in diğer romanı Arefe için de tekrarlayınca Turgenyev, üç kişilik bir hakem heyeti kurulmasını istedi. Heyet, Turgenyev’i akladı ama seçilen kelimeler dolayısıyla Turgenyev oldukça üzüldü. İkisinin yakın ilişkisi bu olaydan sonra bozuldu. Barışmaları 1864 yılında başka bir arkadaşları olan Drujinin’in cenaze töreninde gerçekleşti. Ancak arkadaşlıkları eskisi gibi olmadı. İv. İvanov, age., s. 154, 158-159. Yamaç romanı için bk. İvan Gonçarov, Yamaç, terc. Ergin Altay, İletişim Yayınları, İstanbul, 2011. 26 Mayıs 1861 tarihinde Turgenyev’in evlilik dışı doğan kızı Paulinet’in eğitim metodunu eleştirmesi yüzünden Tolstoy’la kavga ettiler. Tolstoy, Turgenyev’i düelloya davet etti. Turgenyev, özür mektubu yazdı ve düello gerçekleşmedi. 6 Nisan 1878 tarihinde Tolstoy’un barışmak için yazdığı mektuba kadar küs kaldılar. Aslında ikisinin dostluklarının başladığı 1855 yılından itibaren aralarında gerginlikler ve kavgalar eksik olmamıştı. Yevgeniy Bogoslovskiy, Turgenyev o Lve Tolstom 75 Otzıvov (Materialı), Tipografiya Kants. Glavnonaç. Grajd. Çastyu Na Kavkaze, Tiflis, 1894, s. 29-32; İvan Turgenyev, age., s. 69, 125-127, 317. İv. İvanov, age., s. 190-191. Ö. Aydın Süer, XIX. Yüzyıl Rus Edebiyatı Üzerine Yazılar, Evrensel Basım Yayın, İstanbul, 2006, s.79, 82. “Hiççilik” anlamına gelen Nihilizm, köken olarak Latince nihil (hiçlik) sözcüğünden gelir. Nihilizm terimi ilk kez eleştirici bir anlamda Alman filozofu F. H. Jacobi’nin filozof Fichte’ye yazdığı mektupta kullanılır. Jacobi (1743-1819), dinî ortadan kaldırma eğilimlerini nihilizm olarak tanımlar. Nihilizm akımının temellerinin ilk dönem filozoflarının düşüncelerinde yattığı da yaygın bir görüştür. Özellikle septiklerin görüşlerinin nihilist özellikler taşıdığı vurgulanır. Teknoloji ve bilimde yaşanan gelişmeler, Hıristiyan ahlak anlayışı temellerindeki sarsılmalar, dinin insan hayatı sorgulamasındaki emredici gücünü kaybetmesi Avrupa’da nihilizmin temellerini oluşturur. Alman ve Fransız nihilizm ve nihilist anlayışı Rus nihilizminin kaynaklarını oluşturdu. Nihilizm terimi, Rusya’da ilk olarak 1829 yılında N. Nadejdin’in “Nihilist Topluluğu” adlı çalışmasında “boşluk, cehalet” sözcükleriyle eş anlamlı olarak kullanıldı. Rusya’da nihilizmin yaygınlaşması ise Turgenyev’in “Babalar ve Oğullar” kitabı ve Bazarov karakterini kendine model alan edebiyat eleştirmeni Dimitri İ. Pisarev’in yazıları sayesinde oldu. Nazan Coşkun Karataş, “Rusya’da Nihilizmin Gelişmesi ve Edebiyata Yansıması”, İdil, C. III, S. 12, Sanat ve Dil Araştırmaları Enstitüsü, 2014, s. 39, 42. N. K. Pokrovskiy, Turgenyev Ego Tridtsatiletniyaya Literaturnaya Deyatelnost i Ego Tipı, Voronej, 1872, s. 83-84. 189 ULUSLARARASI SÖZ, SANAT, SAĞLIK SEMPOZYUMU nihilist düşüncelere katılmamakla birlikte yarattığı karaktere sempati duyduğu da anlaşılmaktadır 57. Turgenyev’in Bazarov karakterine hayran olan dönemin edebiyat eleştirmeni Dimitri İ. Pisarev, bu karakteri genç kuşağa örnek olarak gösterdi ve “Russkoye Slovo” (Rus Sözü) Dergisi’nde nihilizmi yaymaya çalıştı. “Babalar ve Oğullar” romanını incelediği aynı zamanda gerçekçilikle ilgili öne sürdüğü bazı düşüncelerin de yer aldığı “Bazarov” makalesi en önemli çalışmalarından bir tanesidir 58. Pisarev, Turgenyev’le 1867 ilkbahar aylarında S. Peterburg’da tanıştı. Turgenyev, onun hikâyelerini ilgiyle okuduğunu ancak makalelerinde ileri sürdüğü tezlerin çoğuna karşı olduğunu belirtti 59. Turgenyev, 1862 yılından itibaren Aleksandr Hertsen’le de fikrî ayrılıklar yaşamaya başladı. 1848 Fransız Devrimi, Hertsen’in büyük bir ruhsal değişim yaşamasına sebep oldu. Hertsen, narodnik (halkçı-populist) fikirlere yöneldi ve Rus sosyalizminin temellerini attı. Gelecek sosyalizminin embriyonu olarak gördüğü köylü obşinasına umutlar besledi. Turgenyev ise, köylüleri sefalet ve bilgisizlikten kurtarabilecek yapı olarak obşinayı yadsıyordu 60. Hertsen, ideolojik ve ahlakî olarak köylülerin iyi kalpli olduğuna inanıyordu. Turgenyev, buna da itiraz etti. Hayranı olunan halk, son derece muhafazakâr ve her türlü vatandaşlık sorumluluk ve inisiyatifinden nefret eden zor ve kötü şartlarda yaşayan –sosyalizm embriyonu yerine- burjuvazi embriyonunu taşıyan bir halktı. Halkçılık içinde temelsiz bir millî gurur barındırmaktaydı. Kendini aldatan barbarlık duygusunu güçlendirmekte ve sayısız hayal kırıklığına yol açmaktaydı. Turgenyev, sert bir şekilde gerçekleri etraflıca düşünmek ve sağlıklı düşünce yolundan gençleri döndüren muhaliflerini kınadı. Tarih, fizyoloji, istatistik gibi bilimler dil ve soy olarak Rusların Avrupa ailesine ait olduğunu kanıtlamaktaydı. Eldeki veriler, köylüler ve onun kabul etmediği kılavuzlarının –Slavyanofil ve bütün halka hayran olanlarınzevk ve düşüncelerinin benzer olmadığını göstermekteydi. Bu şartlarda mujik (Rus köylüsü) ve politik halkçı doğrudan birbirini anlayamazlardı. Bu iki farklı dünyanın insanını sadece eğitim birleştirebilirdi. Turgenyev, defalarca bu düşünceyi dile getirmekten çekinmedi. Ancak Avrupa’ya bağlılığı yüzünden çok sert eleştirilere maruz kaldı 61. Bu tartışmanın sonuçlarından biri A. Hertsen’in Kolokol (Çan) Gazetesi’nde yayımladığı “Sonlar ve Başlangıçlar” adlı yazı dizisi oldu 62. 1863 yılı Şubat ayında Rus Hükümeti, “Londra Propagandacılarıyla İlişkilerle Suçlanan Kişiler” davasında Turgenyev’i sorgulamak istedi. Bu dava, “32. Dava” olarak bilindi. O zaman Paris’te bulunan Turgenyev, Senato’dan sorgulanma için resmî çağrı aldı. O, Rusya’ya geri dönmedi ve sorgulanma konularının kendisine gönderilmesini istedi. Aynı zamanda kendi fikirlerinin ılımlılığı konusunda mektupla çara başvurarak ikna etmek istedi. Sorgulama konuları Turgenyev’e gönderildi. İkinci bir çağrı daha aldı. 1864 yılı Ocak ayında ifade vermeye gitmek zorunda kaldı. Ancak Senato artık onu tehlikeli saymadığından özgür kaldı. İlk önceleri Hertsen, Turgenyev’in bu davada gerçeklerin açığa çıkmasına yardımcı olacağını zannetti. Turgenyev’in çara mektubunu öğrendiğinde yanıldığını anladı. Böylece Turgenyev’in Rus demokratlarıyla olan bağlantısı koptu 63. Turgenyev’in, 19 Şubat 1861 tarihinde gerçekleşen Köylü Reformu sonrasında kaleme aldığı “Duman” romanı Rus sosyalistlerinin (Hertsen ve Ogaryov gibi) kendisine yönelik eleştirilerine bir 57 58 59 60 61 62 63 Roman adının orijinal Rusça çevirisi “Babalar ve Çocuklar” Türkçeye “Babalar ve Oğullar” olarak tercüme edilmiştir. İ. S. Turgenyev, “Po povodu Otsov i Detey”, Stati i Vospominaniya, sost. A. D. Şavkuta, Sovremennik, Moskva, 1981, s. 221-223, 225-226. Türkan Olcay, age., s. 149-150. İ. S. Turgenyev, “Vospominaniya o Belinskom”, s. 494-495. N. N. Naumova, age., s. 131-132. İv. İvanov, age., s. 315-317. İvan Turgenyev, age., s. 129. N. N. Naumova, age., s. 132-133. 190 Ülkü ÇALIŞKAN cevaptı. Bu romanda ülke içinde etkin olan devrimci demokratların yerilmesi de söz konusudur. Her iki kanadın temsilcileri bir grup olarak ele alınmakta ve ileri sürdükleri düşüncelerle alay edilmektedir. Böylece, “Duman” romanı üst soylu sınıfının Köylü Reformu sonrası tutumunu da açığa çıkarttı. Turgenyev, hiç kimsenin kendisini bu romanda olduğu kadar aşağılamadığını her yerden taşlar yağdığını yazdı. Bu roman, Turgenyev’in “Babalar ve Oğullar” ile birlikte Rus toplumuyla arasında açılmaya başlayan uçurumu daha da derinleştirdi 64. Turgenyev’i eleştirenlerden biri de Baden-Baden’de onu ziyaret eden Dostoyevskiy idi. Onu ateist olmakla, Rusya’yı hor görmekle ve Alman hayranı olmakla suçladı. Özellikle Turgenyev’in romanında yer alan “Eğer Rusya yeryüzünden kalkacak olsa, insanlıkta ne bir boşluk ne de bir girdap bırakır.” cümlesi Dostoyevskiy’i öfkelendirmişti. Paris’ten yazması kolay olsun diye Turgenyev’e bir teleskop almasını tavsiye etti ve teleskopu Rusya’ya çevirerek incelemesini yoksa görmesinin zor olduğunu söyledi 65. Döneminin bir başka önemli meselesi olan Polonya Meselesi üzerine Belinskiy çevresine katıldıktan sonra ciddi bir şekilde düşünmeye başladı. Slavların kendi arasındaki kavga öğrencilik yıllarında çok az ilgisini çekmişti. Turgenyev’in eserlerinden anlaşıldığı kadarıyla Polonyalılar hakkındaki düşüncesi olumsuzdu. Ancak onun eserlerinde ve mektuplarında Polonya milletine aşağılayıcı ya da düşmanca bir tutum aramak nafile bir çaba olur. Turgenyev’in politik açıdan Polonya meselesiyle Paris’te ilk bulunduğu sıralarda tanıştığı düşünülmektedir. Fransa’nın başkenti, Polonyalı göçmenlerin merkezi idi ve 1848 yılından itibaren politik programları büyük boyutlar kazandı. Polonyalılardan hiç kimseyle yakın bir şekilde görüşmeyen Turgenyev, o zamanki kendi arkadaşları vasıtasıyla (Annenkov, Hertsen, Bakunin, Herbeg) onların faaliyetleri ve amaçlarından haberdar oldu. Turgenyev’in arkadaşlarından biri –Bakunin gibi- Polonya meselesini devrimci önlemlerle, diğeri –Annenkov gibi- barışçı yollarla çözmek istediler. II. Aleksandr’ın imparatorluğunun ilk yıllarında bu konuya ilgisi yeniden canlandı. Manevî tatmin duygusuyla Polonya’daki liberal ve humaniter önlemleri takip etmeye başladı. Bu yüzden aynı zamanda Polonya literatürünü himayesi anlaşılır olmaktadır. Turgenyev, bu dönemde önde gelen Polonyalı yazarların çoğuyla görüşürken, her şeyden önce onları politikacı olarak değil yazar olarak gördü 66. Turgenyev, 1862 yılına kadar Polonya’daki haberleri takip ederken Avrupa basınındaki haberlere hak ettiklerinden çok daha fazla güvendi. Zaten bu gazetelerde de Rusya’ya karşı düşmanca bir tutum var olabilmekteydi. 1862-1863 yıllarında Paris’te sık sık görüştüğü N. A. Milyutin, N. İ. Turgenyev ve V. P. Botkin sayesinde Avrupa’da çıkan gazete ve dergilerin yanlı tutumunu gördü. Eserlerinde, Polonya, Baltık Bölgesi ve Batı Slavlarında şaşırtıcı sonuçlar veren ısrarlı ve sinsi bir amaç olan “Slavları Almanlaştırma” tehlikesine dikkat çekti. İşte bu yüzden Polonyalıların imparatorluktan ayrılmak yerine büyük ve güçlü Slav İmparatorluğu’yla birlik ve dayanışma içerisinde olması gerekiyordu. Polonya Meselesi’nin sağlıklı bir şekilde çözümlenebilmesi için Rusya içerisinde liberal reformların hayata geçirilmesi gerekmekteydi. Bu reformlar, Polonya ve Rus halkının karşılıklı anlayışını sağlayacak ve Polonyalıların isteyerek Rus liberal hükümetine tabi olmasını sağlayacaktı. Hatta benzer reformlar sayesinde Rusya Slav dünyasının büyük lideri olarak kazançlı çıkacaktı. Turgenyev, Polonya’yla olan iç meseleye Batı’nın müdahalesi hakkında genel olarak önemli Rus ileri gelenleri ve Aksakovlar, Nikolay Turgenyev ve Milyutin’in olumsuz düşüncelerini tamamen paylaştı ancak sadece herhangi bir tavizi değil aynı zamanda doğrudan ya da dolaylı tehdit 64 65 66 Türkan Olcay, age., s. 175-176, 187. Yuriy Nikolskiy, Turgenyev i Dostoyevskiy (İstoriya Odnoy Vrajdı), Rossiisko-Bolgarskoe Knigoizdatelstvo, Sofiya 1921, s. 30-43. Turgenyev ve Dostoyevskiy ilişkileri için ayrıca bk. Henri Troyat, Dostoyevski, terc. Leyla Gürsel, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014. N. M. Gutyar, age., s. 270-273. 191 ULUSLARARASI SÖZ, SANAT, SAĞLIK SEMPOZYUMU yoluyla boyun eğdirmeye çalışan Batılı devletlerin çabasını küçük düşürücü buldu. Polonya’daki isyanın bastırılmasından sonra bu konunun çözümündeki fikrini yakın zamanda uygulanamayacağını düşünerek değiştirdi. Polonya’da Milyutin’in uyguladığı sert önlemleri birçok çekinceyle birlikte, uygulanması gereken acı bir reçete olarak gördü 67. Turgenyev, Fransa’da yaşadığı yıllarda kendisini Rus ve Batı edebiyatı arasında bir aracı olarak gördü 68. Fransız yazarlar, Gustave Flaubert, Edmond ve Jules Goncourt, Alphonse Daudet, Emile Zola, Anatole France, G. Maupassant ve Amerikalı Henry James, İngiliz George Sand ile dostluklar kurdu 69. Almanya-Prusya Savaşı’nın (1870-1871) başlarında Turgenyev, olumlu yönde Almanların tarafını tuttu. Hatta o zamanlarda Peterburgskiye Vedemosti (Peterburg Belleteni) Gazetesi’nde yayımlanan bazı haberlerde bu düşüncesini ifade etti. Savaşın sonlarına doğru sempatisi Fransızların lehine değişti 70. Kişisel olarak Alman bilim ve edebiyat çevresine hayranlığına rağmen, sanki ruhunda bilinçsiz millî bir nefretin etkisinde kalmış gibiydi 71. 1870’li yıllarda Rus devrimci göçmen grubu narodniklerle yakınlaştı. Onlar da köylü obşinasının özel tarihî misyonu olduğuna inanıyorlardı. Onların düşüncesine göre, obşina sosyalizm embriyonunu taşımaktaydı. Turgenyev, daha önce bu görüşleri paylaşan Hertsen’e katılmamış ve tartışmışlardı. “Avcının Notları” hikâyelerinin yazarı, Rus köylüsünü ve hayatını yakından tanımaktaydı ve “halka gidiş” 72 (hojdeniye v narod) hareketinin onlara yardımcı olamayacağını düşünüyordu 73. Turgenyev’e göre, sadece köylüler gibi giyinmek ve konuşmak halk arasında gönüllü bir katılım sağlayamazdı. Belirli şartlarda halk için acı çekmek, halktan kişilerde merhamet duygusu uyandıramazdı. Burada tek çare Turgenyev için oldukça açıktı. Devrim yerine, eğitim, medeniyet ve eğitimli sınıflarla halkın aşamalı olarak ahlakî yakınlaşması gerekliydi. O zaman iki taraflı yanlış anlaşılma ortadan kalkacaktı 74. Bu yüzden büyük kısmı iyi, onurlu ve dürüst insanlardan oluşan narodniklere davalarının sahte ve gerçekleşmesi imkânsız olduğunu göstermeye çabaladı 75. Diğer taraftan 67 68 69 70 71 72 73 74 75 age., s. 275-280. Türkan Olcay, age., s. 204-206. Rusya Türkleri Ceditçilik hareketinin lideri olan İsmail Gaspıralı (1851-1914), Paris’te bulunduğu yıllarda (1872-1874) Turgenyev’in asistanlığını yaptı. Muhammed Özdil, İsmail Gaspıralı’nın Din ve Toplum Anlayışı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2009, s. 9. İv. İvanov, age., s. 280-282; İvan Turgenyev, age., s. 301-302. P. D. Boborıkin, “İz Vospominaniy Turgenyev Doma i za Granitsey”, İ. S. Turgenyev v Vospominaniyah Sovremennikov, redaktor toma G. G. Elizavetina, Hudojestvennaya Literatura, Moskva, 1983, s. 12. N. M. Gutyar, age., s. 50-52. Narodniçestvo (Populizm-Halkçılık); mevcut düzenin yıkılması için sosyalist devrim gerektiği, Rusya’nın kendisine özgü toplumsal yapısının kapitalizmin atlanarak doğrudan sosyalizme geçişi sağlayacağı, Rus köylüsünün oluşturduğu komünal kurumların özde sosyalist oldukları ve köylülerin harekete geçirilmeye hazır doğal bir devrimci güç olduğu yolundaki temel düşüncelere dayanmaktaydı. Ancak Narodnikler devrimci değişimi sağlamada hangi yöntemlerin uygun olduğu konusunda anlaşmazlık içindeydiler. Bazıları (Neçayev ve Tkaçev)) terörist eylemlerden yana iken, diğerleri (Lavrov) devrimin organik olarak başlaması gerektiğini savunmaktaydılar. Sonunda çoğunluk köylülerin kişi olarak harekete geçirilmesi gerektiğine karar verdi. Köylülerle kişisel ilişki girişimi 1873-1874 yıllarının “halka doğru” hareketiyle başladı. Çoğu hali vakti yerinde ailelerden gelen öğrencilerden oluşan kentli çok sayıda genç narodnik köylü elbiseleri giyip köylülere devrimi anlatmak üzere kırsal kesime dağıldılar. Köylülerin verecekleri mesajı almaya hazır olduklarını varsayıyordu. Sonuç tam bir başarısızlık oldu. 1870’li yılların sonunda yeniden bir “halka doğru” hareketi başladıysa da sonuç gene başarısızlık oldu. Populizmin inişine, terörizmin yükselişi eşlik etti. Robin Milner-Gulland, Nikolay Dejenevskiy, Rusya ve Sovyetler Birliği Tarihi, C. VIII, terc. Metin Çulhaoğlu, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993, s. 131-132. N. N. Naumova, age., s. 146. İv. İvanov, age., s. 320-321. İ. S. Turgenyev Sobraniye Soçineniy, T. XII, Gosudarstvennoye İzdatelstvo Hudojestvennoy Literaturı, Moskva, 1958, s. 501-503; İ. S. Turgenyev Polnoye Sobraniye Soçineniy i Pisem v Dvadtsati Vosmi Tomax Pisma v Trinadsati Tomah, T. XII, Kniga Pervaya 1876-1878, İzdatelstvo Nauka, Moskva, 1966, s. 43-44. 192 Ülkü ÇALIŞKAN Turgenyev, halkçı Lavrov’un yayın organı “İleri”nin (Vpered) programını paylaşmamasına rağmen hükümete darbe indireceğinden yapabileceği her yardıma hazır olduğunu belirtti 76. Gazetenin ayakta kalabilmesi için Lavrov’a yıllık 500 frank vereceğini bildirdi 77. Devrimci-narodnik harekete Turgenyev, son romanı “Ham Toprak”’ı (Nov) adadı 78. Milliyetçilik düşüncesi, hangi açıdan çıkarsa çıksın (Alman, Rus, İngiliz ya da Fransız) kendisinde her zaman olumsuz reaksiyon uyandırdı. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı gelişmelerini, Slavyanofil düşüncelerden uzak dikkatli bir şekilde izledi. Ezilen Balkan Slavlarına yardım düşüncesiyle, Rusya’nın savaşa girmesinin kaçınılmaz olduğu kanaatine vardı. Ancak Rusya’nın savaştan galibiyetle çıkmasının otokrasiyi güçlendireceğini ve bütün liberal umutların tam bir çöküşüne götüreceğini düşünerek üzüldü. Savaşın gidişatı ve sonuçlarıyla ilgili bazı gelgitler yaşamasına rağmen, Batı devletlerinin müdahalesine kızarak “İstanbul’a kadar gidilmesini” istedi 79. 1879 yılında Oxford Üniversitesi, kendisine onursal doktora verdi. 1880 yılında Moskova’da Puşkin Anıtı’nın açılışına katıldı ve orada bir konuşma yaptı 80. 22 Kasım 1879 tarihinde arkadaşı Y. P. Polonskiy’e olan mektubunda, kendisini liberal olarak tanımladı. Ancak üst otoriteden gelenler dışında hiçbir reformun mümkün olmadığına inanan hanedan liberali olduğunu belirtti. Bu reformlar yapılmazsa gençlere beklemelerini tavsiye etti. Çünkü Rusya’da devrim yapmanın tarihî geleneğe aykırı olduğuna inandı. Rus hükümdarlarının zekâsı ve adalet duygusuna güvenmekteydi 81. Hayatının son yıllarında Rusya’daki siyasî genel tablo üzüntüsünü arttırmaktan başka hiçbir işe yaramadı. Yeni Rus hükümetinin beklentileri karşılayamayacağını düşünmekteydi 82. Son zamanlarında amansız bir hastalığa yakalandı ve çok sevdiği anavatanından uzakta Paris yakınlarındaki Bougival’de öldü 83. Sonuç I. Nikola döneminin zor baskıcı koşullarında ilk gençlik yıllarını geçiren Turgenyev, serflik düzeninden nefret etmesi, Berlin’de üniversite eğitim yılları, Stankeviç ve Belinskiy’le olan dostlukları sayesinde Batıcılar (Zapadniki) fikir grubuna katıldı. Batıcıların kendi aralarında da tam bir görüş birliği yoktu. Liberal-demokratlar ve liberal-batıcılar olarak ikiye ayrılmışlardı. Turgenyev, liberalbatıcılar sınıfına dâhil olmaktaydı. Reformların aşamalı olarak üst otorite tarafından yapılmasını ve halkın bütün sosyal sınıflarının yönetime katıldığı bir sisteme inandı. Rus kültürü ve tarihine olan ilgisi ve sevgisi bazı noktalarda Slavyanofillerle kesişmesini sağlasa da aslında o bu çağdışı fikirlerden hep nefret etti. “Avcının Notları” hikâyelerini Belinskiy’in de desteğiyle Köylü Reformu’nun 76 77 78 79 80 81 82 83 İvan Sergeyeviç Turgenyev, s. 275. Turgenyev’in, 13 Temmuz 1873 tarihinde P. L. Lavrov’a yazdığı mektubunda programındaki önemli noktaların çoğuna katıldığını belirtmesi biraz kafa karıştırıcı bir durumdur. Sadece tek bir itiraz noktası vardır. Anayasa taraftarlarına ve liberallere acımasızca saldırmaya gerek olmadığını, ideal devlet anlayışından Lavrov’un devlet anlayışına geçmenin, mutlakıyetten geçmekten çok daha kolay olacağını düşünmektedir. Birçok liberal ve parlamenteri görevden alacağını ilan etmek de insanları ürkütecektir. İvan Turgenyev, age., s. 248-249. İ. S. Turgenyev Sobraniye Soçineniy, T. XII, s. 455; İ. S. Turgenyev Polnoye Sobraniye Soçineniy i Pisem v Dvadtsati Vosmi Tomax Pisma v Trinadsati Tomah, T. XIII, 1874, İzdatelstvo Nauka, Moskva, 2002, s. 20-21. N. N. Naumova, age., s. 146. Yuriy Lebedev, age., s. 86, 536-537, 539, 544, 547. Letopis Jizni i Tvorçestvo İ. S. Turgenyeva (1876-1883), sost. N. N. Mostovskaya, Rossiiskaya Akademiya Nauk, S. Peterburg, 2003, s. 270, 340-341. İvan Turgenyev, age., s. 332. Türkan Olcay, age., s. 229-230. L. S. Utevskiy, “Smert Turgenyeva”, Turgenyevskiy Sbornik, pod redaktsiyey A. F. Koni, Kooperativnoye İzdatelstvo Literatorov Uçenıh, Peterburg, 1921, s. 13. 193 ULUSLARARASI SÖZ, SANAT, SAĞLIK SEMPOZYUMU gerçekleştirilmesine yönelik bir propaganda malzemesi olarak yazdı. Hikâyeler herkesi –II. Aleksandr dâhil- derinden sarstı. 1848 Devrimi’ne şahit olan birisi olarak reformların devrim yoluyla gerçekleşmesinin mantıklı olmadığı sonucuna vardı. Toplumda devrimci-nihilist tiplerin farkına vararak romanlarında hiç savunmadığı fikirleri onların gözünden son derece gerçekçi bir şekilde anlattı. Köylülerin aklını kullanan, sorumluluk sahibi vatandaş haline gelebilmeleri için eğitimin yaygınlaştırılması teklifinde bulundu. Köylülere eğitim ve medeniyeti aydınlanmış soylu entelijansiya gönüllü olarak götürmeliydi. Bu gerçekleşmeden narodniklerin köylüleri devrime yönlendirme çağrılarını ütopik bir hayal olarak gördü. 1870’li yılların halkçı gençlerinin dürüstlük ve cesaretlerini takdir etmesine rağmen, çabalarının sonuç vermeyeceğini onlara göstermeye çalıştı. İmparatorluk bünyesindeki Polonya meselesinin ülkede liberal reformlar yapılmasıyla çözümlenebileceğini düşündü. 1870-71 Almanya-Fransa savaşında tercihini ilk başta Almanlardan yana daha sonra Fransızlardan yana kullandı. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nı Slavyanofil düşüncelerden uzak bir bakış açısıyla takip etti. Rusya’nın savaşa girmesini kaçınılmaz olarak gördü. Hayatının son yıllarını ülkede reform gerçekleşebileceğine dair inancını kaybederek yaşadı. Arkasında ölümsüz eserler bırakarak 1883 yılında Paris yakınlarındaki Bougival’de öldü. KAYNAKÇA BEHRAMOĞLU, Ataol, “Türkçede Turgenyev”, Rus Edebiyatı Yazıları (XIX. ve XX. Yüzyıllar), Tekin Yayınevi, İstanbul, 2012, s. 69-72. BOBORIKIN, P. D., “İz Vospominaniy Turgenyev Doma i za Granitsey”, İ. S. Turgenyev v Vospominaniyah Sovremennikov, redaktor toma G. G. Elizavetina, Hudojestvennaya Literatura, Moskva, 1983, s. 5-16. BOGOSLOVSKIY, Yevgeniy, Turgenyev o Lve Tolstom 75 Otzıvov (Materialı), Tipografiya Kant. Glavnonaç. Grajd. Çastyu Na Kavkaze, Tiflis, 1894. ÇELİK, Reyhan, “20. Yüzyılın İkinci Yarısında Rus Edebiyatında ve Türk Edebiyatında Köye Yaklaşım”, Turkish Studies, V. 4/8, Fall 2009, s. 791-803. GONÇAROV, İvan, Yamaç, terc. Ergin Altay, İletişim Yayınları, İstanbul, 2011. GRUZINSKIY, A. E., İ. S. Turgenyev Liçnost i Tvorçestvo 1818-1918, İzdaniye T-va Gran, Moskva, 1918. GUTYAR, N. M., İvan Sergeyeviç Turgenyev, Tipografiya K. Mattisena, Yuryev, 1907. İVANOV, İv., İvan Sergeyeviç Turgenyev Jizn Liçnost Tvorçestvo, Tipografiya İ. N. Skorohodova, S. Peterburg ,1896. İVAN Sergeyeviç Turgenyev, sost. L. İ. Kuzmina, G. V. Stepanova, İzdatelstvo Prosveşeniye, Moskva, 1966. --------------------, Polnoye Sobraniye Soçineniy i Pisem v Dvadtsati Vosmi Tomax Pisma v Trinadsati Tomah, T. XII, Kniga Pervaya 1876-1878, İzdatelstvo Nauka, Moskva, 1966. --------------------, Polnoye Sobraniye Soçineniy i Pisem v Dvadtsati Vosmi Tomax Pisma v Trinadsati Tomah, T. XIII, 1874, İzdatelstvo Nauka, Moskva, 2002. --------------------, Sobraniye Soçineniy, T. XI, Gosudarstvennoye İzdatelstvo Hudojestvonnoy Literaturı, Moskva, 1956. --------------------, Sobraniye Soçineniy, T. XII, Gosudarstvennoye İzdatelstvo Hudojestvennoy Literaturı, Moskva, 1958. KARATAŞ, Nazan Coşkun, “Rusya’da Nihilizmin Gelişmesi ve Edebiyata Yansıması”, İdil, C. III, S. 12, Sanat ve Dil Araştırmaları Enstitüsü, 2014, s. 37-52. LEBEDEV, Yuriy, Turgenyev, Molodaya Gvardiya, Moskva, 1990. Letopis Jizni i Tvorçestva İ. S. Turgenyeva (1818-1858), sost. N. S. Nikitina, Rossiiskaya Akademiya Nauk, S. Peterburg, 1995. Letopis Jizni i Tvorçestvo İ. S. Turgenyeva (1867-1870), sost. N. N. Mostovskaya, Rossiiskaya Akademiya Nauk, S. Peterburg, 1997. 194 Ülkü ÇALIŞKAN Letopis Jizni i Tvorçestvo İ. S. Turgenyeva (1871-1875), sost. N. N. Mostovskaya, Rossiiskaya Akademiya Nauk, S. Peterburg, 1998. Letopis Jizni i Tvorçestvo İ. S. Turgenyeva (1876-1883), sost. N. N. Mostovskaya, Rossiiskaya Akademiya Nauk, S. Peterburg, 2003. MEMİŞ, Seher, “Rus Kültüründe Türk İzleri”, Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, 2 (1), 2012, s. 85-87. MILNER-GULLAND, Robin, Nikolay Dejenevskiy, Rusya ve Sovyetler Birliği Tarihi, C. VIII, terc. Metin Çulhaoğlu, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993. NAUMOVA, N. N., İvan Sergeyeviç Turgenyev, İzdatelstvo Prosveşeniye, Leningrad, 1976. NIKOLSKIY, Yuriy, Turgenyev i Dostoyevskiy (İstoriya Odnoy Vrajdı), Rossiisko-Bolgarskoye Knigoizdatelstvo, Sofiya, 1921. OFFORD, Derek, Nineteenth Century Russia: Opposition to Autocracy, Pearson Education Limited, New York, 1999. OLCAY, Türkan, İvan S. Turgenyev, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, İstanbul, 2005. ÖZDİL, Muhammed, İsmail Gaspıralı’nın Din ve Toplum Anlayışı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2009. POKROVSKIY, N. K., Turgenyev Ego Tridtsatiletniyaya Literaturnaya Deyatelnost i Ego Tipı, Voronej, 1872. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, T. I, Tipografiya Glazunova, S. Peterburg, 1883. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, T. II, Tipografiya Glazunova, S. Peterburg, 1883. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, T. III, Tipografiya Glazunova, S. Peterburg, 1883. Polnoye Sobraniye Soçineniy İ. S. Turgenyeva, T. IV, Tipografiya Glazunova, S. Peterburg, 1883. SOLOVYEVA, Yevgeniya, İ. S. Turgenyev Ego Jizn i Literaturnaya Deyatelnost, Tipografiya Kontragentstva Jel. Dorog, S. Peterburg, 1894. SÜER, Ö. Aydın, XIX. Yüzyıl Rus Edebiyatı Üzerine Yazılar, Evrensel Basım Yayın, İstanbul, 2006. TROYAT, Henri, Dostoyevski, terc. Leyla Gürsel, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014. TURGENYEV, İ. S., “Po povodu Otsov i Detey”, Stati i Vospominaniya, sost. A. D. Şavkuta, Sovremennik, Moskva, 1981, s. 220-229. --------------------, “Vospominaniya o Belinskom”, V. G. Belinskiy v Vospominaniyah Sovremennikov, redaktor toma N. K. Geya, Hudojestvennaya Literatura, Moskva, 1977, s. 483-518. TURGENYEV, İvan, Avcının Notları, terc. Nihal Yalaza Taluy, Can Yayınları, İstanbul, 2007. --------------------, Turgenyev’in Mektupları, terc. Mefkure Bayatlı, İdil Matbaacılık, İstanbul, 2011. --------------------, Arefe, terc. Ataol Behramoğlu, +1 Kitap, İstanbul, 2005. --------------------, Asilzade Yuvası, terc. Sabri Gürses, Islık Yayınları, İstanbul, 2014. --------------------, Babalar ve Oğullar, terc. Ayşe Hacıhasanoğlu, Can Yayınları, İstanbul, 2014. --------------------, Duman, terc. Ergin Altay, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2014. --------------------, Rudin İlk Aşk İlkbahar Selleri, terc. Ergin Altay, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2014. --------------------, Ham Toprak, terc. Ergin Altay, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2015. UTEVSKIY, L. S., “Smert Turgenyeva”, Turgenyevskiy Sbornik, pod redaktsiyey A. F. Koni, Kooperativnoye İzdatelstvo Literatorov Uçenıh, Peterburg, 1921, s. 13-56. YUNGMEYSTER, A., İ. S. Turgenyev i Hudojestvennoye İzobrajeniye Jizni, Tipografiya P. Golike, S. Peterburg, 1886. 195
