FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ ve TARİHÇİLİĞİ
advertisement
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ ve TARİHÇİLİĞİ DOKTORA TEZİ Danışman DOÇ.DR. İLHAN ERDEM Hazırlayan BEKİR BİÇER KONYA-2005 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ ve TARİHÇİLİĞİ DOKTORA TEZİ TEZ DANIŞMANI: DOÇ. DR. İLHAN ERDEM TEZ JÜRİSİ ÜYELERİ Adı Soyadı İmzası 1-.................................................. .............................. 2-.................................................. ............................... 3-................................................... ............................... 4-................................................... ................................ 5- ................................................... ............................... Tez Sınavı Tarihi:........../........./....... i İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ......................................................................................................V KISALTMALAR......................................................................................IX GİRİŞ.........................................................................................................1 I- Konunun Önemi ve Sınırlandırılması. ...............................................1 II- Firdevsî-i Rûmî’nin Tarih Yazıcılığı. ...............................................4 III- Firdevsî-i Rûmî Hakkındaki Kaynaklar ve Araştırmalar. ................9 BİRİNCİ BÖLÜM FİRDEVSÎ-İ RUMÎ’NİN HAYATI (1453-?) ve ESERLERİ A- FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN HAYATI 1- Adı ve Ailesi......................................................................................14 2- Eğitim ve Öğretimi............................................................................16 3- Düşünce Dünyası ve Kaynakları.. .....................................................23 4- Edebî Şahsiyeti..................................................................................27 5- Sarayla İlişkileri............................ ....................................................32 a- Firdevsî-i Rûmî’nin Şehzade Korkut ile İlişkileri ........................33 b- Firdevsî-i Rûmî’nin Fatih Sultan Mehmet ile İlişkileri ................35 c- Firdevsî-i Rûmî’nin Sultan II.Bayezit Han ile İlişkileri ...............36 d- Firdevsî-i Rûmî’nin Yavuz Sultan Selim ile İlişkileri..................40 6- Firdevsî-i Rûmî’nin Son Yılları ve Vefatı .........................................42 B- FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN ESERLERİ.................................................48 1- Süleyman-nâme-i Kebir.....................................................................50 2- Kıssa-nâme-i Süleyman Aleyhisselam....... .......................................56 3- Süleyman-nâme Muhtasarı........................ ........................................56 4- Silahşor-nâme (Musallah-nâme)........................................................56 5- Münâzarâ-i Seyf-ü Kalem.................................................................58 6- Davet-nâme ......................................................................................59 7- Satranç-nâme....................................................................................60 8- Kutb-nâme .......................................................................................61 9- Barak Baba Risalesi.. .......................................................................63 10- Velâyet-nâme - Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî. ...................65 11- Tuhfetü’l – Hâdî (Hâkâyık- nâme- Hakikat- nâme)...... ...................69 12- Kenzü’l- Hakâyık ve Keşfü’l- Dakâyık............................................71 13- Hayât-u Memat veya Hayat-nâme....................................................71 14- Teşhisü’l- İnsan ..............................................................................72 15- Câmeşûy-nâme ...............................................................................72 16- Belkıs-nâme....................................................................................72 17- Gülistan Tercümesi.........................................................................73 18- Pend-nâme-i Eflâtun. ......................................................................73 i 19- Firâset-nâme............. ......................................................................74 20- Tercüme-i Hadis-i Erbain ...............................................................74 21- Kitabü’l- Mevâiz ............................................................................74 22- Muhtar-nâme ..................................................................................74 23- Tûtî-i Şehristân-ı Tarikat ................................................................75 24- Kur’an-ı Kerimden Tefe’üle Dâir Bir Risâle ...................................75 25- Risâle fi’n- Nahv ............................................................................75 26- Hadîkatü’l- Hakâyık .......................................................................76 27- Tâlî-i Mevlûd-i Kebir .....................................................................76 28- Hadîs-i Ahsen.................................................................................76 29- Tecnîsât-ı Süleyman .......................................................................76 İKİNCİ BÖLÜM OSMANLI TARİHÇİLİĞİNE GİRİŞ A- Osmanlı Öncesi Türk Tarihi ve Tarihçileri .......................................76 1- Karahanlılar Devri Tarihçileri...........................................................79 2- Gazneliler Devri Tarihçileri..............................................................79 3- Harzemşahlar Devri Tarihçileri.........................................................79 4- Büyük Selçuklular Devri Tarihçileri .................................................79 5- Anadolu Selçukluları Devri Tarihçileri .............................................80 6- Selçuk-nâmeler.................................................................................81 7- Menâkıb-nâmeler ve Velâyet-nâmeler ..............................................81 8- Anadolu Beylikleri Dönemi Tarihçiliği.............................................83 9- Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu.........................................................84 B- İlk Osmanlı Tarih Yazıcılığı Örnekleri 1- Yarı Destânî Olanlar ............................................................................87 a-Ahmedî..............................................................................................87 b-Yahşi Fakîh .......................................................................................88 c- Hamzavî ...........................................................................................88 2- II. Murat Dönemi .......................................................................... 89 a- Gazavat-nâme ve Fetih-nâmeler........................................................89 b- Saray Takvimleri ..............................................................................90 C- Klasik Osmanlı Tarih Yazıcılığına Doğru 1. Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği ...........................................92 2. Anonim Olmayan Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği ............................94 a- Şükrullah ....................................................................................96 b- Enverî.........................................................................................96 c- Karamânî Mehmet Paşa ..............................................................97 d- Tursun Bey .................................................................................98 e- Aşıkpaşa-zâde .............................................................................98 f- Oruç b. Adi..................................................................................99 ii g- Mehmet Neşrî .............................................................................100 h- Kemal......................................... .................................................100 i- Sinan Çelebi (Bihiştî).................. .................................................101 j- Kemalpaşa- Zâde (İbn-i Kemal)...................................................102 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN ESERLERİNDE TÜRK TARİHİ A-Süleyman-nâmede İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi ...............................103 1- Mitolojik Bir Yaklaşım. .........................................................................103 2- Konunun Kapsamı..................................................................................108 a- Efrâsiyâb kimdir ?.............................................................................109 b- Firdevsî-i Rûmî’nin Destanda Yararlandığı Kaynaklar.. ...................113 c- Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk’te Zaman ve Mekan. ......114 d- Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk’ün Konusu .....................115 e- Destanda Efrâsiyâb’ın Tasviri..... ......................................................117 f- Efrâsiyâb’ın Hükümranlığı.......... ......................................................118 g- Efrâsiyâb’ın Belh’teki Sarayı............................................................120 h- Efrâsiyâb’ın Hakimiyet Alanı..... ......................................................121 ı- Komutan Efrâsiyâb ve Ordusu...........................................................122 i- Anadolu’da Hakimiyet Kavgası.........................................................124 j- Destandaki Kahramanlar....................................................................127 k-Devlet ve Halk....................................................................................128 l- Kavimler ve Ülkeler...........................................................................129 m-Efrâsiyâb ve Araplar................... ......................................................130 n- Efrâsiyâb ve Turan...................... ......................................................131 o- Savaş ve Zafer Sahneleri ..................................................................133 B- MENAKIB’TA TARİHÎ VE EFSÂNEVÎ ŞAHSİYETLER .............137 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN VELÂYET-NÂMESİ VE İSLÂMİ DÖNEM TÜRK TARİHİ 1- Velâyet-nâme’nin Tarihi Tahlili............ ..............................................144 2- Firdevsî-i Rûmî’de Anadolu’nun Fethi ...............................................148 A- Abbasîler Devrinde Anadolu’ya Yapılan Akınlar ve Battal Gazi .....151 B- Büyük Selçuklular................................................................................155 C- Türkiye Selçukluları............... .............................................................158 1- Süleyman Şah (1075-1092)...............................................................160 2- Sultan I. Kılıçarslan (1092-1107).. ...................................................161 3- Sultan I. Alâaddin Keykubad (1220-1236)........................................162 4- Sultan Gıyâseddin Keyhüsrev (1266-1284).......................................165 5- Anadolu’da Fethedilen Şehirler................... ......................................167 D- Anadolu’nun Fethine Katılan Türkmen Dervişleri ..........................169 iii a- Hacı Bektâş-ı Velî ve Âhi Evren.. ....................................................169 b- Hacı Bektâş-ı Velî ve Fatma Bacı......................................................174 c- Hacı Bektâş-ı Velî ve Hoca Ahmed Yesevî.......................................181 d- Hacı Bektâş-ı Velî ve Resul Baba......................................................177 e- Hacı Bektâş-ı Velî ve Muhlis Paşa.....................................................179 f- Hacı Bektâş-ı Velî ve Barak Baba......................................................181 g- Hacı Bektâş-ı Velî ve Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî. ..........................183 h- Hacı Bektâş-ı Velî ve Yunus Emre ...................................................184 i- Hacı Bektâş-ı Velî ve Sarı Saltık.... ...................................................187 E- Abdalân-ı Rum......................................................................................189 BEŞİNCİ BÖLÜM FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ VE OSMANLI DEVLETİ TARİHİ A- Velâyet-nâme’de Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu ...............................194 a- Osmanlıların Soyu.. .........................................................................195 b- Firdevsi-i Rûmî’ye Göre Osmanlıların Soy Kütüğü. ........................195 c- Kayı Boyu.......................... ...............................................................196 d- Ertuğrul Alp (1231-1281 ). ...............................................................197 e- Osman Bey (1281-1324)...................................................................201 B- Kutb-nâme Adlı Eserde Osmanlılar 1- Eser ve II. Bayezit Dönemi Hakkında Genel Bir Yaklaşım.. ............212 2- Kutb-nâme’ye Göre II. Bayezit Dönemi Fetihleri ve Siyasî Olayları.221 a- Modon (Motun) Adasının Fethi için Yapılan Hazırlıklar. ...........221 b- Modon (Motun) Adasının Fethi. .................................................224 c- Koron Adasının Fethi. ................................................................226 3- Osmanlılara Karşı Oluşan Haçlı İttifakı ............................................227 4- Haçlı İttifakının Midilli Adasını Muhasara Hazırlıkları. ...................229 5- Haçlılar ve Şehzade Korkut.... .........................................................231 6- Sultan II.Bayezit’in Haçlılara Karşı Tutumu. ...................................232 7- Haçlıların Midilli Adasını Kuşatmaları... ..........................................237 a- Midilli Adası Önlerinde Haçlılarla-Osmanlılar Arasındaki İlk Büyük Deniz Savaşı . ................................................................................237 b- Midilli Destanı ve Haçlıların Mağlup Olması. ............................239 SONUÇ......................................................................................................243 KAYNAKLAR..........................................................................................249 EKLER......................................................................................................268 iv ÖNSÖZ Tarih, toplumsal süreklilik ve değişim içinde, eski bilgi ve belgelerin yeniden ele alınıp yorumlandığı bilim dalı olarak tanımlanmaktadır. Bilgi toplumuna kaynaklık eden, yeni bilgilerle bilgi birikimini besleyen tarih bilimi, insanlığın kendinden emin olarak ileriye dönük adımlar atmasına hizmet etmektedir. Üretilen her bilgi, kültürel kaynaklarımızı zenginleştirecek ve bilgi çağına katkı sağlayacaktır. Firdevsî-i Rûmî, yaşadığı dönemde, bir sanatçı, bilim adamı, kültür tarihçisi ve aydın sıfatı ile Osmanlı toplumuna ciddî kültürel katkılar sağlayan bir birey olarak üzerine düşen sorumluluğu gereğince yerine getirmiştir. Biz de bu yazarın hayatını araştırarak te’lif ve tercüme ettiği eserleri ortaya çıkarmış ve yazarın tarih bilimine katkılarını tespit ederek, bilim dünyasına kazandırmış bulunmaktayız. Firdevsî-i Rûmî ve Tarihçiliği adını taşıyan çalışmamızda yazarın İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi, Selçuklu Tarihi ve Osmanlı Tarihi’ne dair yazdığı bütün bilgi ve belgeleri, kronolojik olarak inceleyip sıraladıktan sonra, tahlil ve tenkidini yaparak, tarihçiliğini ortaya koymaya çalıştık. Tarihçimizin, tarihle ilgili, bütün yazdıkları menâkıb-nâme (destan) mahiyeti taşımaktadır. Menâkıb-nâmeler, tarihsel hikâye, masal ve efsane anlamına gelmektedir. Menâkıb-nâmeler, yazıldıkları döneme ait olup, toplumun faaliyetlerini, düşünce tarzını yansıtan ve insanlığın ruhunda binlerce yıldır yaşayan yarı tarihî vesikalardır. Bu eserler, bir devrin ve toplumun iç dinamiklerini ve karanlık dönemlerini aydınlatmada tarihe yardımcı kaynak niteliği taşımaktadır. Ancak destan özelliği taşıyan bu tür eserlerin tahlili, tenkidi yapılarak, birbirinden ayırmak gerektiği için kolay doğru ve yanlış bilgileri olmamaktadır. Bu güçlükler çalışmamızın bütün bölümlerine yansımış, ancak doğru bilgiler tespit edilerek, bilimsel sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır. Çalışmamız beş bölümden oluşmuştur: I-Bölüm: Firdevsî-i Rûmî’nin Hayatı ve Eserleri v Yazarın hayatının ve eserlerinin tespitinde, yazarın kendi eserleri birinci elden kaynak olarak kullanılmış ve daha çok kendi eserlerinden hareketle adı, ailesi, eğitim ve öğretimi, düşünce dünyası, Osmanlı sarayı ile ilişkileri, nerede ne zaman öldüğü hususu ciddî olarak araştırılmış, bu güne kadar bilinenlerden farklı olarak yeni bilgilere ulaşılmaya çalışılmıştır. Eserleri tanıtılırken ise kendisinin kullandığı isimler ve mahlaslar birer birer belirlenmeye çalışılmış, herhangi bir karışıklığa meydan verilmeden yazdığı kitaplar, risâleler, mücelledler, tercümeler, istihraçlar ve yaptığı şerhler ortaya konulmuştur. Eserlerinin mevcut hâlleri, farklı ya da aynı nüshaları, kayıtlı bulunduğu kütüphaneler, üzerinde bilimsel çalışma yapılanlar ve yapılmayanlar ayrı ayrı tespit edilmiş olup, bazı eserlerinin ise tahlil ve tanıtımları yapılmıştır. Bilhassa tanınmayan eserleri üzerinde daha titizlikle durulmuş, muhtevası kapsamlı olarak tanıtılmaya çalışılmıştır. Ayrıca hakkında herhangi bir bilgi bulunamayan ya da hiç ulaşılamayan kitaplarının da kısa bir dökümü yapılmıştır. Müellifin sadece tarihe dair müstakil veya bir fasıl şeklinde on civarında eseri mevcuttur. Diğer eserleri ise doğrudan tarihe dair olmamakla birlikte tarihe kaynak olarak kullanılabilecek türden eserlerdir. Örneğin; Dâvet-nâme; Astronomi ve Astroloji tarihi açısından, Satranç-nâme; satrançın tarihi, kullanımı ve tarihsel gelişimi için, Silahşor-nâme; savaş ve silahların tarihi açısından, Hakâyık-nâme; tasavvuf tarihi ve Anadolu sûfiliği araştırmaları için birinci elden kaynaklar değerindedir. Müellifin en meşhur ve muhteşem eseri üç yüz altmış cilt olarak yazmayı tasarladığı Süleyman-nâme ise ansiklopedik mahiyette bir eser olup Türk kültürü ve tarih araştırmaları için müracaat kitabı türünden bir eserdir ve bir kültür hazinesi değeri taşımaktadır. II. Bölüm: Osmanlı Tarihçiliği’ne Giriş Osmanlı Tarihçiliği’ne Giriş başlığı altında, İslâmiyet öncesi Türk toplumunda yazı ve tarih yazıcılığından başlayarak, İlk Müslüman Türk devletlerinden Karahanlılar, Gazneliler, Harzemşahlar ve Selçuklular dönemlerinde yazılan ya da Türk tarihi için kaynak olarak kullanılan tarih kitaplarının ve tarihî eserlerin kısa bir dökümü yapılmıştır. Amacımız, Firdevsî-i Rûmî’nin tarih yazıcılığını ortaya çıkarmak olduğu için, Firdevsî-i Rûmî’ye kadar olan dönemde Osmanlı tarihçiliğinin doğuşu, Osmanlı tarihinin kaynakları, vi menakıb-nâmeler, Gazavat-nâmeler, Saray takvimleri, Anonim Tevârîh-i Âl-i Osmanlar ve Anonim olmayan Osmanlı tarihleri tanıtılmaya çalışılmıştır. III. Bölüm: Firdevsi-î Rûmî’nin Eserlerinde İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi Firdevsî-i Rûmî’nin İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi ile ilgili olarak yazdığı, Süleyman-nâme içinde bir cilt halinde yer alan, “Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk” adıyla bilinen bir Türk destanı ki bu alanda yazılan ilk ve tek eserdir. Menâkıb-nâme mahiyetinde olan bu kitap, İslâmiyet Öncesi Türk toplumuna aittir ve bir Osmanlı tarihçisi tarafından kaleme alınmıştır. Sade bir lisan kullanan müellif, Turan ve Efrâsiyâb, Türk kültürü ve mitolojisi, Türk devlet yapısı ve toplumsal hayatı, Türkler’in cihangirlikleri ve egemenlik alanları, İranTuran savaşlarını Türkçe’nin güzellikleri ile bezeyerek bizlere anlatmıştır. Bu eser, İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi’ne kaynak olması bakımından önemli bir Türk destanıdır. IV. Bölüm: Firdevsî-i Rûmi’nin Velâyet-nâmesi ve İslâmî Dönem Türk Tarihi Firdevsî-i Rûmî’nin kaleme aldığı, Velâyet-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî Velâyet-nâme’si, Firdevsî’nin kalemiyle ayrı bir güzellik kazanmış, Bektâşî geleneği yeniden yoğrularak yorumlanmış ve Türk kültürünün âbidevî eserlerinden birisi haline gelmiştir. Yazar, Velâyet-nâme içinde, Oğuzlar’ın Anadolu’ya gelişi, Büyük Selçuklular’ın Anadolu’yu fethi, Türkiye Selçuklu Devleti’nin kuruluşu, yükseliş devri ve Anadolu Beylikleri hakkında kayda değer bilgilere yer vermiştir. Bu eserde Anadolu’nun fethi farklı bir yaklaşımla ele alınmaktadır. Velâyet-nâme’de, Kayı Boyu’nun Anadolu’ya gelişi Söğüt ve Domaniç’e yerleşmeleri, Ertuğrul ve Osman Gaziler hakkında fevkâlade orijinal bilgiler bulunmaktadır. Devamında, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu, Osmanlı Beyliği ve Selçuklu Devleti ile ilişkileri hakkında tarih kitaplarında pek az yer alan bilgiler, kapsamlı ve açık olarak, bu eserde yer almaktadır. Ayrıca bu eser, Menâkıbnâmelerin tarihe kaynak olarak kullanılabileceğinin en canlı örneğini teşkil etmektedir. vii V. Bölüm: Firdevsî-i Rûmî’de Osmanlı Devleti Tarihi Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemine ait olan bilgiler - Ertuğrul Gâzi’den I. Murat’a kadar-Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî’de yer almaktadır. Osmanlı Devleti’nin yükseliş dönemine ait bilgiler ise Firdevsî-i Rûmî’nin Kutb-nâme adlı eserinde bulunmaktadır. Özellikle Sultan II. Bayezit Devri, Osmanlı Devleti’nin genel politikası, Cem Sultan sorunu, Osmanlılar’a karşı oluşan Haçlı İttifakı, Ege ve Akdeniz’de yoğunlaşan deniz savaşları, Ege Adaları’nın fethi, Papalığın Osmanlı Devleti ile ilişkilerine yoğun olarak yer verilmektedir. II. Bayezit devrindeki, devlet adamları, bilimsel ve kültürel faaliyetler hakkında detaylı bilgiler mevcuttur ve bu bilgiler Osmanlı tarihçiliğine bir zenginlik katacaktır. Bu çalışmamız esnasında başından beri hiçbir fedakârlıktan kaçınmayarak bana rehberlik etme lütfunda bulunan tez danışmanım sayın Doç. Dr. İlhan ERDEM’e, bütün çalışmalarıma kesintisiz katkı sağlayan sayın Prof. Dr. Mikail BAYRAM’a, her türlü birikimini bizlerle paylaşan sayın Prof. Dr.Yusuf KÜÇÜKDAĞ’a, sayın Doç. Dr. Yaşar AYDEMİR’e, değerli araştırmacı yazar sayın M. Fikri AYTEKİN’e ve kıymetli meslektaşlarıma sonsuz teşekkür eder ve saygılarımı sunarım. Bekir Biçer Konya-2005 viii KISALTMALAR a.g.e. a.g m. : Adı geçen eser : Adı geçen makale B. : Bölüm b. : Bin, ibn bk. : Bakınız BŞB. : Büyük Şehir Belediyesi BTDTD. : Belgelerle Türk Dünyası Tarih Dergisi c. : Cilt çev. : Çeviren der. : Derleyen DİA. : Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi DTCFD. : Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi Erdem : Erdem Dergisi GAL. : Geschichte der Arabischen Lıtteratur GÜHAM. : Gazi Üniversitesi Hacı Bektaş Araştırma Merkezi HBVAD : Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi haz. : Hazırlayan h. : Hicri İA. : İslâm Ansiklopedisi Ktp. : Kütüphane m. : Milâdî Md. : Madde nşr. : Neşreden nr. : Numara o. : Osmanlı s. : Sayfa S. : Sayı TA. : Türk Ansiklopedisi TAD. : Tarih Araştırma Dergisi ter. : Tercüme TOEM. : Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası TED. : Tarih Enstitüsü Dergisi ix TA. : Türk Ansiklopedisi TDA. : Türk Dünyası Araştırmaları TMD. : Tarih ve Medeniyet Dergisi TDTD. : Türk Dünyası Tarih Dergisi TTK. : Türk Tarih Kurumu TDAV. : Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı TM. : Türkiyat Mecmuası Ty. : Türkçe Yazmaları yay. : Yayınlayan vr. : Varak vd. : ve devamı x GİRİŞ I- Konunun Önemi ve Sınırlandırılması Tarihin yeni bir dönemine giren Türk toplumları, kendi kaynaklarını kullanarak dünya politikasında yeniden var olmaya, siyasi ve ekonomik yönden ayakta kalmaya çalışmaktadırlar. Türkler kültürel ve tarihsel alanda da kendi tarihini doğru anlamanın, tarihi yeniden yapmanın ve yorumlamanın çabası içindedirler. Bunun için de tarihî araştırmaları sürdürmek, tarihin temel kaynaklarını tespit etmek ve bunları yayınlamak aslî görevlerimizden sayılmalıdır. Türk tarihinin her alanında ciddî araştırmaların yapıldığı, bilimsel çalışmaların yoğunlaştığı çağımızda Türk kültür tarihinde ve tarihçiliğinde saygın bir mevkiye sahip olan tarihçi Firdevsî-i Rûmî’nin hayatının aydınlatılması, eserlerinin ortaya çıkarılması ve tarih yazıcılığına katkılarının tespit edilmesi, insanî ve bilimsel bir görev olarak kabul edilebilir. Şüphesiz her bilimsel araştırma tarihimize ait önemli bir boşluğu doldurmakta, bir bilinmeyeni aydınlatmakta ya da yanlış bilineni düzeltmektedir. Genel kabüllerden hareketle yapılan yorumlar ve yaklaşımlar ise yanlışta ısrar etmek anlamına gelmektedir. Tezimizin adını oluşturan “Firdevsî-i Rûmî ve Tarihçiliği”, çalışmanın konusunu da kapsamaktadır. Bu çalışmada amacımız, Firdevsî-i Rûmî’nin hayatının karanlıkta kalan bölümlerini aydınlatarak, eserlerinin dökümünü çıkarmak ve ana hatları ile tanıtmaktır. Firdevsî-i Rûmî’nin tarih yazıcılığını ve Türk tarihine dair yazdığı tarih kitaplarını tespit ederek, Türk tarihine olan katkılarını belirleyip, tarihçiler arasında hak ettiği yeri almasını sağlamaktır. Yazarın sistemsiz olarak kaleme aldığı tarihi metinler yani menâkıblar içinden, İslâmiyet Öncesi Türk Tarihî, Selçuklu Tarihi ve Osmanlı Tarihi ile ilgili bölümler seçilerek, kronolojik olarak tasnif edilip, tahlil ve tenkidi yapıldıktan sonra, tanıtımı yapılarak bilim dünyasına kazandırılacaktır. Firdevsî-i Rûmî, Uzun Firdevsî ya da Türk Firdevsî gibi isimlerle bilinen yazar, bir Osmanlı tarihçisi ve edebiyatçısıdır. 60 yılı aşan ömrünün 40 yılını yazmaya ayırmış, çoğu tarih ve edebiyata dair olmak üzere kırk civarında esere imza atmış, üretken bir yazar, becerikli bir derleyici ve başarılı bir mütercimdir. 1 Klâsik bir Osmanlı tarihçisi olan Firdevsî-i Rûmi 1453 yılında Edincik’te doğmuş, muhtemelen 1513 te yine Edincik’te ölmüştür. Yaşadığı dönemde, Osmanlı Devleti’nin yükseliş döneminin canlı tanığı olmuştur. Fatih Sultan Mehmet devrinde doğmuş ve gençliğinde sultanla temasa geçmiş, ilk eserini bizzat padişahın kendisine sunmuştur. II.Bayezit devrinde, olgunluk çağını yaşamış ve padişahın isteği ile çok sayıda eser te’lif ve tercüme etmiştir. Yavuz Sultan Selim’in hükümdarlığının ilk yıllarında, onun izin ve irâdesiyle kitaplarını yazmaya devam etmiştir. Türk tarihinin temel kaynaklarını araştırıp bulmanın, tahlil ve tenkitlerini yaparak yayımlamanın, tarihe emek verenleri yâd etmenin en temel borcumuz ve görevimiz olduğuna inanıyoruz. Hayatını ilme adayan, Türk Kültürüne büyük katkılar sağlayan yazarımız, hemen her konuya el atmış ve önemli eserler kaleme almıştır. Başta tarih olmak üzere; dinler tarihi, Peygamberler tarihi, İslam tarihi, Selçuklu tarihi, Osmanlı tarihi, Edebiyat; (manzum ve mensur), Felsefe, Hendese (Geometri), Tıp, Astronomi (ilmi nücûm), Tasavvuf, Ahlak, Mitoloji, Astroloji, (Tılsım-Da’vet-nâme), Savaş ve silahların tarihi, Menâkıb-nâme, Satranç, Boyacılık ve Hadis alanında kendi deyimi ile yetmişi aşkın eseri te’lif ve tercüme etmiştir. Bu güne kadar ne yazık ki Firdevsî-i Rûmî’nin yazdığı eserlerin tam bir dökümü bile çıkarılamamıştır. Kitaplarından sadece on dört tanesinin adı bilinmekte olup, bunlardan da yalnızca dört tanesi üzerinde bilimsel çalışma yapılabilmiş ve yayınlanabilmiştir. Yazarımız yalnızca yazdıklarıyla değil, ayrıca eserlerini kaleme alırken sahip olduğu düşünce dünyası, siyasi tavrı, kullandığı kaynaklar, metodolojik yaklaşımı, sanatçılığı, dili, üslubu, nev’i şahsına münhasır kişiliği ve hayatı da, Türk tarihçiliği açısından ona diğer tarihçilerimize nisbetle bir farklılık kazandırmaktadır. Müellifin yazı hayatında sık sık hocalarından söz etmesi, başta Fatih Sultan Mehmet, Şehzâde Korkut, II. Bayezit ve Yavuz Sultan Selim olmak üzere Osmanlı padişahları ve devlet adamları ile olan münasebetleri ve onlar hakkında gördüğü, duyduğu ve bildiği her şeyi kaleme alması ve onlara dair bıraktığı belgelerle yaşadığı çağa tanıklık etmesi, Osmanlı tarihçiliği için ciddî bir kaynak 2 sayılmalıdır. Firdevsî-i Rumî’nin kendi hayat hikâyesi ve ailesi hakkında aktardıkları da Türk biyograficiliği için önemli bir katkı olarak kabul edilebilir. Yazarımız, geleneksel Osmanlı tarihçileri ve yazarlarından bir ölçüde farklılık göstererek, eserlerini kaleme alırken, tarihsel olaylara ve insanlara millet merkezli (Türkçü) bir çizgide yaklaşmaktadır. Erken dönem Osmanlı tarihçiliğinde, milli duyarlığı yüksek olan yazarımızın, tarihçilik anlayışı yanında, Türk tarihini milliyetçi bir tarzda yorumlaması, yazara istisnai bir özellik kazandırmakta olup, onu daha farklı bir tarihçi ve önemli bir şahsiyet haline getirmektedir. Yazdıklarından hareketle yazarımız için tarihimizin ilk “Türkçü” tarihçisi denilse sanırım yanlış olmaz. Firdevsî-i Rûmî’nin Arapça ve Farsça’yı çok iyi bilmesine rağmen, Türkçe’yi kullanmadaki ustalığı, dilinin sadeliği ve akıcılığı, Türkçe kelimeleri kullanmadaki ısrarcı yaklaşımı, Osmanlı yerine ısrarla Türk demesi, Türk kültürüne duyduğu saygı ve verdiği önem, “Lisân-ı Fârisî” yerine “Kabayı Türkiyi” tercih etmesi, yazara Türk tarihçileri ve edebiyatçıları arasında farklı bir kimlik kazandırmaktadır. Müellifin sadece dili ve üslûbu değil, düşünce dünyası da geleneksel Osmanlı çizgisinden hayli farklı ve hatta biraz da Osmanlı çizgisine aykırıdır. Firdevsî-i Rûmî Osmanlı toplumunda yaygın olan sünnî–millî anlayışa sahip olmasına rağmen, yaşadığı çağda uzlaşmacı ve deyim yerindeyse eklektik bir düşüncenin de sahibi olmuştur. Eserlerini de aynı felsefe ile kaleme almıştır. Geleneksel Osmanlı toplumunda yaygın ve kesin sınırlarla ayrılmış olan AlevîSünnî gibi mezhebî ayrılıkların dışında kalmış, kendisi sünnî bir câmia içinde yer almasına ve sünnî gelenekten beslenmesine rağmen, gayrı sünnî diğer bir deyimle Heteredoks kültürle de bağlantısını kesmemiş, tam tersine iç içe yaşamıştır. Bunun da ötesinde, gayrı sünnî olarak tanımlanabilecek eserleri tercüme ve te’lif etmekten çekinmemiştir. Bu cümleden olmak üzere, Firdevsî-i Rûmî, İslamiyet öncesi Türk tarihi’ne ait olan “Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk” adlı menâkıb-nâme’yi yani ünlü Türk destanı meşhur eseri Süleyman-nâme’sine bir cilt halinde yerleştirmiştir. Gayrı sünnî bir Türkmen şeyhi olan Barak Baba’ya ait “Barak Baba Risalesi”nin şerhini Türkçe’ye tercüme etmiştir. Kendi çağındaki Bektâşi 3 rivayetlerini derleyerek, Hacı Bektâş-ı Velî Velâyet-nâme’sini kaleme almış, Türk tarih ve edebiyatına eşsiz bir eser kazandırmıştır. Firdevsî-i Rûmî, Şeyh Bedreddin’in Vâridâtını şerh eden ve ulemâyı Şeyh Bedreddin’i anlamamakla suçlayan Abdullah el-İlâhî’nin de öğrencisidir. Bütün bu bilgiler, karşımıza çok farklı bir Osmanlı tarihçisi ve Osmanlı aydını çıkarmaktadır. Firdevsî-i Rûmî’nin bu uzlaşmacı ve eklektik politikası, klasik dönem Osmanlı devlet politikası ile de örtüşmektedir. Muhtemeldir ki müellif, tarikat ve mezhep çatışmalarının zirveye çıktığı bir dönemde barışçı ve birleştirici bir yazı ve yayın politikası takip etmiştir. Yazar, Sultan II. Bayezit’in Safevîler’e karşı kültürel mücadelesinde padişahın yanında yer almış ve eserleri Anadolu’da halkın okuması için devlet tarafından dağıtılmıştır. Tezimiz daha çok bir biyografi mahiyeti taşıdığı için, çalışmamızda ağırlıklı olarak müellifin bütün eserleri temel başvuru ve kaynak eser olarak kullanılmıştır. Yazarın önceden bilinen, yeni bulunan bütün eserleri -hangi isimle nerede ve ne zaman yazılmış olursa olsun-tespit edilmeye çalışılmış, okuduğu ve yararlandığı her türlü eser kayda geçilmiş, çağdaşlarının kendisi hakkındaki görüşleri ciddiye alınmış olup hayatı, eserleri, tarihçiliği, tarihi eserleri, tarihe kaynak olarak kullanılabilecek çalışmaları, zihniyet dünyası, sarayla ilişkileri, sanatçılığı ve edebiyatçılığı kendi eserlerinden hareketle aydınlatılmaya çalışılmıştır. Yazarın kendisi hakkındaki çelişkili nakilleri, kendisine dair abartılı övgü cümleleri, rakipleri hakkındaki garazkar ve şahsi tutumları gözden kaçırılmamaya çalışılmıştır. Müellifin bütün yazdıkları, söyledikleri ve onun hakkında söylenenler ciddi bir tenkide tâbi tutulmuş olup objektif olarak sonuca varılmaya çalışılmıştır. II-Firdevsî-i Rûmî’nin Tarih Yazıcılığı Firdevsî-i Rûmî, günümüze kadar tarihçiliğinden çok edebiyatçı kimliği ile bilindiği için, edebî tartışmalara konu olmuş ve edebiyat dünyasında genel olarak kabul görmüş, kimi zamanda ağır eleştirilere maruz kalmıştır. Günümüzde hâlâ edebiyatçı olarak kabul edilmekte olup yazarın edebî şahsiyeti ve eserleri üzerinde akademik düzeyde çalışmalar devam etmektedir. Halbuki Firdevsî-i Rûmî’nin edebiyatçılığı yanında tarihçi boyutu daha baskındır. Yazdığı şiirlerin konusu bile tarihle ilgilidir. Buna rağmen yakın 4 zamana kadar adı tarihçiler arasında çok az anılmış olup, genel anlamda tarihçi olarak kabül edilmemiş, hiçbir tarih kitabında da eserleri kaynak olarak kullanılmamıştır. Firdevsî-i Rûmî; bizzat kendisi birçok eserinde kendisinin tarihçi olduğunu ifade etmekte ve zaman zaman tarihçiliği ile övünmektedir. Örneğin; Kutb-nâme adlı eserinin muhtelif sayfalarında tarihçiliği için: Nutkudur Firdevsinün gevher fasîh Kizb yoktur hâşa kim olur sahîh Kizb sözi sürmemişüm harcıma İtmedüm dinmiş kelâmı tercüme Kimseden söz almadum illâ selâm Söz bizimdür nakdimüzdür hep temâm Nâkil-i â’kal o suhandân emir Böyle virdi sah haber hoş anla bir Kal’a târîhin diyen kâmil sahîh Nakli böyle kıldı bize key sarîh Feylesûf-i pür-hüner ehl-i hıred Söyleyen târîh bana mu’temed Bu gazâm ola benüm emlâh kitâb Tâze taze yaza kâtib bâb bâb Adumı târih idiser rûzgâr İsmimüz kala cihânda yâdgâr Erlüg ile kılsa târih ismümüz Pes ne gam çürürse sinde cismümüz1 demektedir. Yukarıdaki metinde, Firdevsî-i Rûmî tarihçilik anlayışını şöyle özetlemiştir: 1 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, (Haz. İbrahim Olgun-İsmet Parmaksızoğlu), Ankara 1980, s. 158170-178-230. 5 Bütün yazılarını edebî bir dille yazmıştır ve her sözü inci-mücevher değerindedir. Hiçbir sözünde, asla yalan söze yer vermemiş, tersine sahih bilgileri esas almıştır. Kitaplarını, eserlerini inşada yalan söz ve nakilleri asla harç olarak kullanmamıştır. Yine kendi ifadesiyle, hikâyeleri sahih, makaleleri sarih ve rivayetlerinin melih olduğu kanaatindedir. Doğru olmayan bilgileri asla tercüme etmemiş, değil yanlış bilgiye yer vermek, başkalarından selamın dışında söz bile almamıştır. Süleyman-nâme dâhil, bütün eserleri kendisine ait olup, senetli, sağlam bilgilerden oluşmaktadır. Konu belirleme ve kahraman seçiminde de zamanın Kutb’unu esas almış ve onu aydınlatıcı bir üslupla yazmıştır. Yazılarında manzum ve mensur bir anlatım yolu takip etmiştir. “Bizden rivayetlerde bulunanlar nakilcilerin en akıllılarıdır. Çünkü bizi ancak akıllılar anlayabilirler. Zaten tarihle ilgili bütün yazdıklarımız, kâmil mana da tarihi tamamlamak içindir. Rivayetlerimiz ve ortaya koyduğumuz eserlerimiz de bunun en güzel göstergeleridir. Biz, bilgileri alırken filozofları ve mesleğinde uzman olanları seçtik ki, bu insanlar da zaten itimat edilen kişilerdir. Benim sözlerinden yararlandığım insanlar söz sanatında usta olup parlak bir dille yazmışlardır. Böylece doğru, tarihi bilgileri şeker tadında, sahih haberlerle duyurduk. Zaten amacımız da dünyadaki olgun insanları bilgilendirmektir. Tarih okuyanlar, dinleyenler ve anlayanlar da böyle anlamalılar. Edebî dille yazdığım güzel eserler aynı zamanda benim gazam olmalı ki gerçekte ben gaza niyetiyle yazıyorum. Bütün yazdıklarım insanların ibret ve örnek almaları içindir. Kitaplarım ise âlemde yadigâr kalmalı ve tarih-i rûzigar olmalıdır”, demektedir. Firdevsî-i Rûmî, te’lif ya da tercüme eserlerinde yararlandığı kaynaklar hususunda hep iddialı ifadeler kullanmıştır. Genellikle, edebî bir lisanla yazdığını, akıllı kişilerden rivayetlerde bulunduğunu ve kendisini ancak akıllı insanların anlayabileceğini iddia etmiştir. Yararlandığı bilgileri kullanırken ise “nakledildi ki, bildirildi ki, mûteber kaynaklarda rivayet edildi ki, sahih eserler de buyrulur ki” gibi ifadelerle, güvenilir kaynaklardan yararlandığını beyan etmektedir. Ancak yukarıdaki iddialarının tersine çoğu kez kullandığı kaynağın adını vermemiş, daha çok eserini överken başka eserlerle mukayese yoluna gitmiş, o zaman kullandığı kitabın adını zikr etmiş ya da başka bir eserinde, kullandığı kitaplardan bir vesile 6 ile söz etmiştir. Bazen aldığı bilgilerin kime ait olduğunu, nereden aldığını ifade ederek bilgilerin sıhhatine kendisinin kâni ve şahit olduğunu ilave etmiştir. Müellifin fihrist kullanma alışkanlığı olmamasına rağmen, yalnızca Kitab-ı Hayat-nâme 2 adlı eserinde fihrist kullanmıştır. “Derbeyan-ı ibtidai kitab fihrist-i ebvab” girişi ile kitaptaki yazıları kolay bulmak için fihristin gereğine işaret edip, kitaplarını te’lif ederken bu esasa uyduğunu beyan etmiş ve Hayat-nâme’ yi de bu usûle göre tertip etmiştir. Kitaplarını yazarken, kulaktan dolma bilgilere göre değil, tarih kitaplarını bizzat araştırıp, inceledikten ve kitabı elde ettikten sonra bilgileri oradan almış ve kullanmıştır. Çok az da olsa bir konu hakkında kişisel görüş, gözlem ve duygularını yazmıştır. Eserlerini yazarken hemen hemen hiç tenkitçi tutum içinde olmamış, kullandığı kaynakların bilgisine güvenerek, eleştirisini yapma ihtiyacını hissetmeden olduğu gibi almış ve kullanmıştır. Devrin yaygın Arapça-Farsça kullanımına karşılık, eserlerini Türkçe kaleme almıştır ve Türkçe’siyle övünmüştür. Arapça ve Farsça’dan ise gerektiğinde Türkçe’ye tercümeler yapmıştır. a- Firdevsî-i Rûmî’nin Çalışma Esasları Yaklaşık 60 yıllık ömrünün 40 yılını, 360 ciltlik Süleyman-nâme yazmak sevdasıyla harcamış, bulduğu ne kadar kitap varsa, bütün eserleri kendi kitabı içine alarak büyük bir derleme yapmıştır. Yani bulduğu bütün bilgileri istihraç ederek aynen kullanmıştır. Yazı hayatı boyunca erbab-ı himmet olarak kabul ettiği hocalarından, erkan-ı devlet saydığı padişah ve sadrazamlardan sürekli yardımlar almıştır 3. Bulabildiği bütün kitapları satın almış ve kendi çağına göre zengin sayılabilecek bir kütüphane kurmuştur. O kadar çok kitabı vardır ki, uzun seyahatleri esnasında kitaplığını atlarla taşıtmaktadır. Eserlerini daha kolay yazdırmak, zamandan kazanmak ve istinsah ettirmek için saraydan katipler istemiş, katiplerin masraflarını da saraya karşılatmıştır 4. 2 3 Firdevsî-i Rûmî, Hayat-nâme, Süleymaniye Ktp. , Hacı Mahmut Efendi, nr. 2333. Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, 402. meclis. 7 Bir konuda kitap veya risale yazmak istediği zaman öncelikle o alandaki kaynakları tespit ve temin için yoğun bir çaba sarf etmiştir. Çalışma yapacağı konuyu belirleyerek kaynak taraması yapmış, Arapça, Farsça, Türkçe veya İskender-i Yunanî yani Grek lisanında bulabileceği bütün kitapları sahaflarda arayıp bulabildiklerini satın almıştır. Bulamadığı kitaplar için uzun yolculuklara çıkarak kitap arayışını sürdürmüş, eğer bulduğu kitabı satın alamazsa oturup kitabı kendi adına yeniden yazarak bir nüsha temin etmiştir. Aradığı bir kitabı temin edemezse ya da kitabın istihracı çok zaman alırsa, kitabın bulunduğu bölgeye memuriyet tayini çıkartmış ve çalışmalarını bu şekilde sürdürmüştür. Yazı amaçlı birisi Niksar’a diğeri Hicaz’a olmak üzere iki defa resmî görev almıştır. Özellikle bilmediği bir dilde, Grekçe veya İbranice yazarın deyimiyle Davud’u Süleyman dilinde kullanabileceği kitap olduğunu öğrendiği zaman o kitabın tercümesini elde etmek için olağan üstü bir çaba sarf etmiştir. Müellif Osmanlı Sarayı ile iç içe olmuş saray kütüphanesinden sürekli yararlanmış, hazine kitaplarını gerektiği zaman istihraç ederek aynen kullanmıştır Kendi deyimi ile kitap temini konusunda yazar “bal arısı gibidir” her çiçekten koklamıştır. b-Firdevsî-i Rûmî’nin Yararlandığı Kaynaklar Firdevsî-i Rûmî, tercüme ettiği birkaç eseri hariç hangi bilgiyi hangi kaynaktan aldığı ve hangi kitabında kullandığını, bize bildirmemiştir. Ancak başkalarının kendisi hakkındaki övgü satırları arasında yararlandığı eserlerin isimlerini vermiştir. Bazen de kendi meziyetlerini anlatırken, kendisini başka yazarlarla mukayese ederek, onlardan daha üstün olduğunu ve eserlerinin daha güzel olduğunu ilân etmiş ve ilgili eserlerinde kullandığı kitapların sadece isimlerini nakletmiştir. Bütün klâsik Türk-İslâm yazarları gibi, Firdevsi-i Rûmî de kendisinden önce yazılan ve kendisine ulaşan her türlü bilgi ve kayıtları tereddütsüz kabullenmiş ve kullanmıştır. Tarih ve edebiyat alanında en fazla Fars kültürünün etkisi altında kalmış ve Farsça eserlere müracaat etmiştir. Temel İslâmî ilimlerde ise Arapça’ya başvurmuş ve Arapça eserlerden yararlanmıştır. Hakikat-nâme adlı eserinde, 4 Lamîi, Lâmî Divan-ı, İstanbul Ün. Ktp. TY. s. 671. 8 elinin altında olan ve kullandığı kitaplardan 51 tanesinin ismini vermiştir 5. Firdevsî’nin düşünce dünyasını anlatırken kullandığı eserlerden ulaşabildiklerimizi yazar alfabetik sırasına göre ele aldık. Burada yalnızca örnekleme olması açısından birkaç yazar ve eserden söz edeceğiz. Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme adlı eserinde6 İran ve Osmanlı şairlerinden; Firdevsî-i Tûsî, Nizâmî, Ahmedî, Şeyhî, Ahmet Paşa, Selman, Hâfız, Enverî, Necâtî, Hamdî ve Câmî’nin isimlerini nakletmiştir. Aynı eserin vr. 22a bölümünde ise Seyyid Nasır Bağdadî ve Eflatun-ı Yunâni’nin isimleri geçmektedir. Satranç-nâme7 isimli eserinde ise Sultan II. Bayezit’le diyalogunu anlatırken, Şeh-nâme, (Firdevsî-i Tûsî), Acâyibü’l-Mahlukât-ı Kebir (Yazıcıoğlu Ahmed Bican), Kâbus-nâme (Mercimek Ahmed), Garaibü’l-Mevcudat ve İhvan-ı Safa’dan söz etmektedir. Aynı eserde satrançın şer’i durumunu tartışırken İmam Şâfî, İmam-ı Azam Ebû Hanife ve İmam Muhammed’in isimlerine yer vermiştir. Süleyman-nâme Muhtasarında8, Süleyman-nâme kıssasını Tevrat ve Zebur’dan istihraç ettiğini, İslâm tarihinde, Tarihi Beyzâvî ve Tarihi Meftuh’dan yararlandığını söylemektedir. Süleyman-nâme Muhtasarında, Kuruluş dönemi Osmanlı tarih yazıcılığına ait çok ciddi iddialarda bulunmaktadır. Firdevsî’ye göre “Mevlanâ Ahmedî, Emir Sultan b. Bayezit’e gelip, tevârihden eline geçeni cem idüp, İskender-nâme-i Kebir-i kim 24 mücellet kitap suretine getirmişti, 360 mücellet kitap itmek kasdıyla diye söyledikten sonra, Serezli Sâdi 3500 beyitlik Süleyman-nâme yazabilmişti” demektedir. Ayrıca bu gün kayıp olduğu bilinen Hamzavî’nin eserini de gördüğünü ifade etmiştir. Buradan çıkarılabilecek sonuç şu ki; yazar Ahmedî’nin “İskender-nâme”’sini, Serezli Sâdî’nin “Süleymannamesini” ve Hamzavî’nin eserlerini kendi eserleri arasına alarak kullanmıştır 9. Yazar eline geçen kitapların “nesl-i beşerden kimsenin eline geçmediğini”, yazılan diğer eserlerin de kendi eseri yanında “denizde damla hükmünde” olduğunu iddia etmektedir. 5 Firdevsî-i Rûmî, Hakikat-nâme, Süleymaniye Ktp. (Şehit Ali Paşa), nr, 1399, s. 32. Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, meclis, 401-402, Ali Emiri, nr.317. 7 Firdevsî-i Rûmî, Satranç-nâme-i Kebir, Nuruosmaniye Ktp. nr. 4073. 8 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme Muhtasarı, Milli Ktp. M.F, 1994. A, 1839. 9 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. s. 2-3. 6 9 III-Firdevsî-i Rûmî Hakkındaki Kaynaklar ve Araştırmalar a-Firdevsî-i Rûmî’nin Kendi Eserleri: Firdevsî-i Rûmî’nin, ilk eserini Fatih Sultan Mehmet’e sunması dikkate alınırsa çok erken bir yaşta eser vermeye başlamış ve hayatı boyunca kırk yılı aşkın bir sürede çok fazla esere imza atmıştır. Hemen hemen kalem oynatmadığı, el atmadığı konu kalmamıştır. Tarih’ten Mitoloji’ye Astronomi’den Tıp’a, Tasavvuf’tan Davet-nâme’ye, Edebiyat’tan Hadis’e kadar her alanda eser yazmış, yazdığı her eserde bir şekilde kendinden söz etmiş ve kendi hayatına ışık tutmuştur. Çalışmamızda, yazarın kendisiyle ilgili verdiği bilgiler hayatını araştırmak için öncelikli kaynak olarak kullanılmıştır. b- Şuarâ Tezkireleri: Tezkireler, bir meslekten yetişmiş kişilerin biyograflarını bir arada toplayan eserlerdir. Kişileri anmaya yaradığı için, bu gibi eserlere “tezkire” adı verilmiştir. Bunlara -konularına göre- “tezkiretü’ş-şuara, tezkiretü’l-evliya, tezkiretü’lhattâtin” denildiği gibi, kapsadığı kişilere göre ayrı adlar da verilir. Tezkirelerde, şairlerin doğum ve ölüm tarihleriyle yerleri tam olarak gösterilmiş değildir. Doğum tarihleri hemen hemen yoktur. Ölüm tarihleri ise eksiktir. Kiminde sadece: “Sultan Selim devrinde fevt oldı” ya da “ömrü vefa itmedi” gibi bir cümle ile geçiştirilmiş, doğum yerleri de “Bursa kurbündendir”, “vilâyet-i şarkdandur’’ gibi cümlelerle karanlıkta bırakılmıştır. “Sanatkârane” kaleme alınan bu tezkirelerde, gerçek, üsluba feda edilmiştir. Yargılar basmakalıptır. Övme ve yermede abartmaya kaçılmıştır. Hemen hemen hiçbir kişinin gerçek portresi çizilmemiş, niteliği açıkça gösterilmiş değildir. Devrin genel durumunu topluca görmek, edebî türlerin gelişimini izlemek olanağı yoktur.10 Tezkireler hakkında bu kısa bilgiyi verdikten sonra şimdi Firdevsî-i Rûmî’den söz eden tezkire sahiplerine geçebiliriz. Latifî, Tezkiretü’ş-şuârâ ve Tabsıratü’n-nuzamâ11, adlı eserinde Firdevsî-i Rûmî’den ve eserlerinden ilk defa söz eden kişidir. Latîfî, Tezkiresinde müelliften söz ederken “Erbâb-ı tevârih beyninde Uzun Firdevsî demekle meşhurdur, ve 10 11 Agah Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 1984, s. 118-119. Latifî, Tezkiretü’ş-şuarâ ve Tabsıratü’n nuzamâ,, (Haz. Rıdvan Canım), Ankara 2000, s. 424. 10 tevârîhe müteallik te’lifâtı elsine-i âlemiyânda meşhurdur. Ol bâbda muhît ve müstehzar kimesne idi.” diyerek tarihçiliğine dikkat çekmiştir. Kınalı-zâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-şuarâ 12 , adlı güzide eserinde Firdevsi-i Rûmî için “Bursalıdır, Uzun Firdevsî demekle meşhurdur, tevârih ve muhâdaratla meşguldür” diyerek, yazarın tarihçiliğine vurguda bulunmuştur. Beyânî, Mustafa b. Carullah, Tezkiretü’ş-şuara adlı eserinde13, “Firdevsi’nin Sultan Bayezit’e 380 cilt Şeh-nâme sunduğunu ancak eserinin kısaltılarak iade edildiği bunun üzerine yazarın İran’a gittiği” kaydını düşmüştür. c-Diğer Osmanlı Yazarları ve Araştırmacılar Gelibolulu Mustafa Âl-i, Künhü’l- Ahbâr 14 adlı meşhur eserinde Firdevsî-i Rûmî’den ve eserlerinden söz ederken şairliğine ağır eleştiriler yöneltmiş, Firdevsî mahlasını kullanmasını ise Firdevsî-i Tûsî’ye hakaret olarak yorumlamıştır. Âl-i’nin tespit ve tenkitleri bütün tarih ve edebiyatçılar üzerinde etkili olmuş âdeta Firdevsî-i Rûmî’nin unutulmasına ve mahkum olmasına sebep olmuştur. Kâtip Çelebi, Keşf ez-Zünûn15 adlı klâsik eserinde Süleyman-nâme için sehven Şeh-nâme adını kullanmış, Firdevsî’yi ise Firdevsî-i Tavîl adıyla anmıştır. Ancak tezkire sahiplerinin düştüğü hataya Kâtip Çelebi de düşmüş Süleymannâme’nin Sultan II.Bayezit’e sunulduktan sonra saray tarafından kısaltıldığını ve bazı nüshaların yakıldığını, buna küsen Firdevsî’nin de padişahı hicvederek İran’a kaçtığını ve orada öldüğü bilgisini tekrar etmiştir. Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri (1299-1915)16 adlı ansiklopedik mahiyetteki eserinde Firdevsî-i Rûmî ve eserleri hakkında ilk ciddi bilgiyi hazırlamış ve kamuoyu ile paylaşmıştır. Firdevsî’nin adının tesbiti, Süleymannâme’nin kısa tahlili ve on dört eserinin tanıtımını gerçeğe en uygun şekilde yapmıştır. Osmanlı Müellifleri bütün araştırmacılar için temel başvuru kaynağı olmuştur. Aynı müellif, Türk Yurdu dergisinde Firdevsî-i Rûmî için yazdığı kısa 12 Kınalı-zâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-şuarâ, (Haz. İbrahim Kutluk), c.II, Ankara 1999, s.745. Beyânî, Mustafa b. Carullah, Tezkiretü’ş-şuârâ, (Haz. İbrahim Kutluk), Ankara 1997, s. 213. 14 Gelibolulu Mustafa Âl-i, Künhü’l- Ahbar, (Haz. M. İsen), Ankara 1994, s. 143-144. 15 Katip Çelebi, Kefş ez-Zûnun, (Haz. Ş. Yaltkaya-R.Bilge), c.II, İstanbul 1942, s. 1023. 16 Bursalı Mehmed Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri (1299-1915), c. II, İstanbul 1972, s. 106; Bursalı Mehmed Tahir, Uzun Firdevsî (Firdevsî-i Rûmî), Türk Yurdu, c.VII, S.75, İstanbul 1915, s. 37. 13 11 bir tanıtım yazısında ise yazarın memleketi, eğitimi, ilgi alanı ve Sultan II. Bayezit’e Süleyman-nâme’nin sunuluşunu özetlemiştir. M. Fuad Köprülü17, İslâm Ansiklopedisinin “Firdevsî” maddesinde Firdevsî-i Rûmî hakkında kapsamlı bir makale yayınlamış ve yazar üzerindeki sis perdesini önemli ölçüde aralamıştır. Firdevsî’nin ailesi, hayatı, eğitimi, eserleri ve ölümüne dair yazdıkları çok aydınlatıcı olmuş, kendisinden sonra bütün araştırmacı ve yazarlar Fuad Köprülü’nün makalesini aynen kullanmış ve bilgileri tekrar etmişlerdir. Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri’nde18, Firdevsî-i Rûmî’yi Osmanlı tarihçileri arasında zikrederek edebiyatçılığının dışına taşımış ve tarihçiler arasında saymıştır. İlyas b. Hızır adıyla takdim ettiği yazarı eksik bilgiyle de olsa tarih câmiasına kazandırmıştır. Vasfi Mahir Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi’nde19, Türk Firdevsi adıyla, Firdevsî-i Rûmî’yi kısaca tanıttıktan sonra, Efrâsiyâb-ı Türk hikayesini özetlemiş ve Süleyman-nâme’yi, Şeh-nâme ve Yunan İlyada’sı değerinde edebî bir eser olarak kabul etmiştir. Değerli yazar ve arkeolog, Mehmet F. Aytekin, “Edincik” 20 adıyla 1994 yılında küçük ama değerli bir çalışma yapmıştır. 1921 doğumlu olan yazar, Edincik bölgesindeki tarihsel belgelerin ve geleneğin tespitinde önemli bir rol üstlenmiş olup tarihin canlı bir tanığıdır. Çok kapsamlı ve yeterli olmamakla birlikte, Mehmet Süreyya, Sicilli Osmânî’sinde; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihinde; H. Turhan Dağlıoğlu, Uludağ Dergisinde; N.Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatında; Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatında; A.Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihinde, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisinde, Büyük Türk Klasikleri isimli eserlerde, Firdevsî-i Rûmî ve eserleri hakkında kısa bilgiler vermişlerdir. d-Akademik Çalışmalar Firdevsi-i Rûmî’nin hayatı, eserleri ve edebî kişiliği hakkında daha çok edebiyat alanındaki araştırmacılar çalışma yapmışlardır. Ancak araştırmacılar 17 M. Fuad Köprülü, “FirdevsîMd”, İ.A, c. IV, Ankara 1956, s. 649-651. Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. Coşkun Üçok), Ankara 1992, s. 35. 19 Vasfi Mahir Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1964, s. 92-98. 20 Mehmet F. Aytekin, Edincik, Balıkesir 1994. 18 12 yazarın hayatı ve eserleri hakkında M. Ata Çatıkkaş hariç ciddi hiç bir araştırma yapmadan, sadece Fuad Köprülü’nün İslâm Ansiklopedisi Firdevsî maddesindeki bilgileri esas alarak çalışmışlardır. Firdevsî-i Rûmî’nin en meşhur eseri olan Süleyman-nâme, Süleyman-nâme’nin edebî değeri ve dil özellikleri hakkında altı doktora çalışması yapılmıştır. Ayrıca yazarın, Davet-nâme adlı eseri üzerinde ise bir yüksek lisans tez çalışması yapılmıştır. Edebiyat alanında çalışanların Firdevsî-i Rûmî hakkında yaptıkları akademik çalışmalar şunlardır: M. Ata Çatıkkaş, Süleyman-nâme (72.cilt), Doktora Tezi İstanbul Üniversitesi, 1979. Asuman Akay, Süleyman-nâme (44.cilt), Metin ve Fiiller Üzerine Bir İnceleme, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1990. Halil İbrahim Usta, Süleyman-nâme-i Kebir, İnceleme-Metin-Sözlük, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi,1995. Gülnaz Genç, Süleyman-nâme (25 ve 26. ciltler), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1995. Hamdi Güleç, Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâmesi (42.cilt) Dâsitânı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk, Üzerinde Bir Metin İncelemesi, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, 1994. Mustafa Aksoy, Uzun Firdevsî’nin Süleyman-nâmesindeki Destan Unsurları, c. I-II (Basılmamış Doktora Tezi), İzmir 2000. Fatma Büyükkarcı, Firdevsî-i Tavîl ve Davet-nâmesi Commentary-TextIndexes), Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul 1993. 13 BİRİNCİ BÖLÜM FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN HAYATI (1453-?) VE ESERLERİ A-Firdevsî-i Rûmî’nin Hayatı I– Adı ve Ailesi Osmanlı kaynaklarında “Firdevsî-i Rûmî”, “Firdevsî-i Tavîl” “Uzun Firdevsî”, “Firdevsî-i Osmanî” ve İranlı Firdevsî-i Tûsî’den ayırmak için “Türk Firdevsi” gibi isimlerle anılan Firdevsî-i Rûmî’nin asıl adı Şerâfeddin Musa’dır. Osmanlıların yükseliş döneminde yaşamış tarih ve edebiyat alanında eserler vermiş, üretken bir şahsiyettir. Firdevsî-i Rûmî’nin dedelerinin adı, çoğu kez kaynaklarda kendi adı gibi kullanılmış; bu durum isminin farklı olduğu kanaatini doğurmuştur. İstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesindeki bir Gülistan nüshasının sonunda “İlyas b. Hızır al Mutahallis bil Firdevsî” imzasının bulunması, Bursalı Mehmed Tahir Bey’in yazarımızın ismini İlyas b. Hızır olarak göstermesine sebep olmuş ve bu yanlışlık uzun süre devam etmiştir. Hâlbuki İlyas b. Hızır, yazarın ismi değil Firdevsî-i Rûmî’nin kullandığı mahlaslardan birisidir 21 . Firdevsî “Kutb-nâme” adlı eserinde: “Nî galatdür bu sözüm ki men kimim Mahlasum Firdevsî ammâ key kemim” diyerek mahlasının Firdevsî olduğunu bizzat kendisi ifade etmiştir 22 . Süleyman- nâme’nin Macaristan’daki nüshalarını tanıtan Hasan Bicârî de Macaristan’daki nüshalarda gerek İlyas b.Hızır, gerekse Şerâfeddin Musa adlarına rastlanmadığını belirtmektedir 23 . Firdevsî-i Rûmî’nin hayatı Edincik, Bursa, Manisa, İstanbul ve Balıkesir’de geçmiştir. Tahsilini Bursa’da yaptığı için “Firdevsî-i Bursevî”24 olarak da anılmaktadır. Ayrıca yazar, “Teşhisü’l-İnsan” 25 adlı eserinde adını Orhan b. Genek olarak ifade etmiştir; ancak bu isme bir başka eserinde 21 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1972, c.II, s. 106; Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. C. Üçok), Ankara 1992, s. 35. 22 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, (Haz. İbrahim Olgun-İsmet Parmaksızoğlu), Ankara 1980, s. XIXIII. 23 Hasan Bicâri, Süleyman-nâme’nin Budapeşte’deki Yazma Nüshası, Bilimsel Bildiriler, 1972, Ankara 1975, s. 98. 24 Hikmet Turhan Dağlıoğlu, Uzun Firdevsî (Firdevsi-i Rûmî), Uludağ Dergisi, Bursa 1937, s. 44. 25 Firdevsî-i Rûmî, Teşhis’ül-İnsan, 7b varağı, İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Seminer Kitaplığı, nr. 164; Asuman Akay, Firdevsî, Süleyman-nâme 44. cilt, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1990. 14 rastlanmamıştır. Eserlerinin çoğunda Firdevsî-i Tûsî’ye nisbetle Firdevsî-i Rûmî ismini kullanmıştır 26. Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme’nin 20.cüzünde ailesinin hayat hikayesini veciz bir şekilde özetlemiştir 27 . Bu esere göre yazarımızın soyu III. Alâaddin Keykubad dönemine kadar çıkmaktadır. Firdevsî’nin büyük dedesi Gazi Genek Bey, Sultan Alâaddin-i Selçukî’nin hizmetinde iken, Bilecik’in fethi sırasında Osman Gâzi’ye intisap etmiş ve kendisine Sultanöyüğü (Eskişehir) dirlik olarak verilmiş, burada bir câmi ile bir hamam inşâa ettirmiştir. Gazi Genek Beyin Oğlu İlyas Bey ise, Orhan Gazi devrinde Gelibolu sancak beyliğinde bulunmuştur, Onun oğlu Hızır Bey dedesinin zeâmeti olan Sultanöyüğü’nü tasarruf etmiş, oğlu ve Firdevsî’nin dedesi Bazarlu Bey, Ankara savaşında Yıldırım Bayezit’in yanında yer almıştır. Babası Hacı Genek Bey ise, İstanbul’un fethinde bulunmuş, gösterdiği yararlılıklar karşısında kendisine Edincik zeâmet olarak verilmiştir. Firdevsî; Hacı Genek Bey’in oğludur. Annesi, Firdevsi’yi Edincik civarındaki Kasr-ı Süleyman harabelerini gezerken Belkıspınarı civarında H.857’de (M.1453) yılında doğurmuştur 28 . Firdevsî-i Rûmî’nin böyle köklü bir aileden gelmesi onun aile geleneğini sürdürmesini ve verimli eserler üretmesini sağlamıştır. Firdevsî-i Rûmî’nin atalarını böyle belirtmesine rağmen kaynaklarımızda onlar hakkında herhangi bir kayda rastlanmamaktadır. Ancak bugün Eskişehir’de aynı adla anılan bir mahalle ve mescidin hâlâ yaşamakta olduğunu söyleyebiliriz. Bu da Firdevsî’nin soyu ile ilgili olarak verdiği bilgileri doğrulamaktadır 29. Firdevsî-i Rûmî’nin doğum yeri olan Edincik’in, Firdevsî-i Rûmî’nin düşünceleri ve eserleri üzerinde önemli etkisi olmuştur. Çünkü Edincik bir efsaneye göre “antik kitaplarda ifade edildiğine göre Davud oğlu Hz Süleyman tarafından kurulmuş ve etrafı surlarla çevrilmiştir. Hz. Süleyman’ın eşi Belkıs da 26 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XII.. Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Süleymaniye ktp. , Hacı Mahmut Efendi, nr. 4863, 188 yk. 28 M. Fuad köprülü, Firdevsi md, İ A, c. IV, Ankara 1956, s. 649; Orhan Fuad Köprülü, Firdevsî-i Rûmî md, DİA., c. XIII, İstanbul 1992, s. 127-129. 29 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XII. 27 15 Edincik’te doğmuş ve Edincik’te ölmüştür. Bugün mezarının Kız Dedesi denilen Ulupaşa Mezarının yanındaki mescidin altında olduğu rivayet edilmektedir 30. Evliya Çelebi Seyahat-nâmesi de yukarıdaki rivayeti doğrulamaktadır. Evliya Çelebi, Edincik harabelerini kastederek “Süleyman a.s. tarafından yapılmış derler, hâlâ bina eserleri Kapıdağ Yarımadası’na kadar bütün sahraları büyük sütunları ve kisra takları ile doldurmak sureti ile görünür. Harekesinin genişliğini şundan kıyas edin ki Konstantin, Sultan Mehmet, Süleyman Han ve diğerleri İstanbul’u imar etmek için bütün büyük sütunları, değerli mermerleri buradan getirdiler” 31 demektedir. Firdevsî-i Rûmî’nin doğum yeri olan Edincik’te bugün, Firdevsi’nin yaşadığı bölge Dergâh Mahallesi olarak bilinmekte ve Dergâh’a giden yola Firdevsî Sokak denilmektedir. Edincik, Orhan Gazi döneminde Aydın Balı Bey tarafından fethedildiği için bu şehre Aydıncık da denilmektedir. Edincik, Karesi Beyliği sınırları içinde yer almış ve Dânişmend’li kültürünün en canlı yaşandığı bölge olmuştur. Yazar bu coğrafyanın kültürel dokusundan etkilenerek eserler vermiştir. Edincik bugün, Balıkesir’in Bandırma ilçesine bağlı 6000 civarında nüfusu olan bir kasabadır. Edincik’in coğrafî özellikleri ve tarihi önemi Hoca Sadeddin Efendi’nin dikkatini çekerken32, şair Ravzî’de Edincik Şehrengiz’i yazarak bölgenin cennet güzelliklerine ve dünya güzellerine vurgu yapmıştır 33. 2– Eğitim ve Öğretimi Çocukluğu, gençliği ve yetişkinliği dâhil, hayatının önemli bir kısmını Balıkesir’de geçiren Firdevsî, öğrenimini Bursa’da tamamlamıştır. Bunun için de bazı kaynaklarda Firdevsî-i Bursevî adıyla anılmıştır. Kutb-nâme adlı eserinde kendisinin hiç öğrenim yapmadığını iddia etmiştir; “Ne aruz u nahv okudum ne ho sarf Cehlile itdüm hebâ ömrü telef 30 Mehmet F. Aytekin, Edincik, Balıkesir 1997, s. 11-12. Bu kabül şüphesiz bir efsanedir. Gerçekte Belkıs, Saba Melikesidir. Saba ise Güney Arabistan’dadır. Muhtemelen Edincik makam olmalıdır. 31 Evliya Çelebi, Seyahat-nâme, c. V, İstanbul 1984, s. 208. 32 Hoca Sadeddin Efendi, Tac’üt-Tevârih, (Haz. İ. Parmaksızoğlu), c. III, Ankara 1992, s. 51. 33 Ravzî, Ravzî Divan-ı, (Haz.Yaşar Aydemir), Ankara 2002, s. 91. Şevk-ı bülbülle tolu her kûşesi bağ u bahâ Sümbül ü güldür çemen sahrâsı cümle lâlezâr Her makâmı dil-güşâdur her kinârı cûy-bâr Gülşeninde bülbülâsâ nâle eyler sad hezâr 16 Lîk keşf oldu me’anî vird ilah Marifetde olmışam Hânum agâh” 34. diyerek okulda okumadığını, ancak ilâhî yardım ile marifet ehlinden olduğunu ve kendi çabası ile kendini yetiştirdiğini mütevazı bir şekilde, ama ustaca ifade etmiştir. Gerçekte genç yaşta bütün dînî rivayetler, şiir, tarih, kısas, ilm-i nücum, (Astronomi) temsilât, felsefe, tıp vb. hemen her konu ile ilgilenen Firdevsî-i Rûmî bildiği, duyduğu, gördüğü ve öğrendiği her şeyi yazma eğiliminde olan bir yaradılışa sahiptir. Ondan ilk defa söz eden yazar, tezkire sahibi Latîfî’dir. Latîfî, tezkiresinde, onun için şöyle demiştir: “Erbab-ı tevârih beyninde Uzun Firdevsî demekle meşhurdur. Ve tevârihe müteallik te’lifâtı elsine-i âlemiyânda meşhûrdur. Ol bâbda muhît ve müstahzar kimesne idi. Sultan. Bâyezid emri ile, Süleymannâme’yi nam-ı şerîfine nazm u nesr üzre cem idüp, Kütüb-i Münzile’de ve suhuf-ı semâviyede ne kadar kısâs ve ahbâr ve âlemde ne kadar hikâyât ve esmâr var ise ilm-i hikmet ve hendese ve ilmi nücûm ve tabayi anda derc ve ilm-i evvelinü Ahirini anda harc idüp üç yüz altmış cild kitap itmişti” 35 diyerek tarihle ilgisini, ilgi alanını, çabasını, kullandığı kaynakları ve gayretini ortaya koymuştur. Latifî’ye göre Firdevsî, inzal edilen kutsal kitaplarda ne kadar kıssa ve haberler, âlemde ne kadar hikaye ve ürün var ise felsefe, hendese, astronomi vs. bilgi dünyasındaki bütün bilinenleri derleyerek bir araya getirmiştir. Firdevsî-i Rûmî’nin eserleri, bütün olarak incelendiği zaman onun çağında gerekli olan bilgilerden haberdar olduğu ve bunları her fırsatta kullandığı görülür. Genel olarak ilgi alanı; tarih, doğu mitolojisi, peygamber kıssaları, din, tasavvuf, ahlak, geometri, ilm-i nücum, davet-nâme (tılsım), satranç, savaş taktikleri, şiir, edebiyat, felsefe, kumaş boyası gibi konular olmuştur. Yazarın bu bilgilerle birlikte tarih ve mitolojiye olan derin ilgisini ve bu konudaki hazırlığını bütün kaynaklar ifade etmektedir. Kendisini hiç beğenmeyen ve çok ağır eleştiriler yapan tarihçi Gelibolulu Mustafa Âl-i dahi Künhü’l-Ahbâr’ında “Asrında tevârih karıştırmış ve bir mikdar nazm u nesr i sükker-vâr alışdırmış hatta bâzı akrânıyla 34 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XII. Yazarın bu tutumu, Mutasavvıfane bir tavır olarak görülmektedir. Bilginin kendisine çalışarak değil de, ilahi bağışla (vehbî) verildiğini ifade etmiş olmaktadır. Bu kayıt aynı zamanda düzenli bir eğitim almadığının da itirafı olmalıdır. 35 Latîfî, a.g.e. , s. 261. 17 semend-i tabîatı meydân-ı imtihâna çıkarup yarışdırmış” 36 demekte ve onun bildiği konularda iddialı olduğunu bildirmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, Firdevsî kendi kendini yetiştirmek için büyük çaba harcamış, akranlarından geri kalmamak için daha çok çalışmıştır. Aşağıdaki beyitte ömür boyu ilimle meşgul olduğunu, cahiller gibi boş bir hayat geçirmediğini söylemektedir: “Cehd kılup ilm ile itdün ömri sarf Merd-i câhil misli kılmadun telef” 37. M. Fuad Köprülü, yazarın on yedi yaşında iken devrin meşhur şairi Melihî’den aruz okuyarak şiire heves ettiğini söylemiştir 38 . Firdevsî’nin edebiyat hocası şâir Melihî’nin Arapça, Farsça bilgisi iyidir. Melihî’nin, Molla Câmîî, Aydınlı Dede Ömer Rûşenî ile ders arkadaşlıkları vardır. Bir vesile ile şair Melihî Fatih’in veziri Ahmet Paşa ile tanışmış ve onun vasıtasıyla padişahın özel sohbetlerine de katılmıştır. Padişah onu o kadar çok beğenirmiş ki Fatih Sultan Mehmet, onsuz geçen sohbeti tuzsuz yemeğe benzetirmiş 39 . Şair Melihî’nin yetkinliğine ve Firdevsî ile ilişkilerine bakılırsa, Firdevsî’nin Melihî’den daha çok yararlandığı ve temel edebî bilgileri ondan aldığı sonucuna varılabilir. Firdevsî’nin hayatında önemli bir yer tutan ve üzerinde etkili olan diğer bir şahsiyet de ünlü Nakşibendî şeyhi Abdullah el-İlâhî’dir. Yazarımız Firdevsî, Simavlı Şeyh Abdullah el-İlâhî’ye intisab ederek manevî terbiyesini ondan almıştır. Bahâeddin Nakşibend’in mezarının yanında ibâdet ve tefekkür hayatı yaşamış ve bu ilişki onun, Veysel Karâni meşrebine mensup bir sûfî olarak tanınmasına sebep olmuştur40. Molla Câmî halifesi Ahmed Buharî ve Lâmîi Çelebi41 ile temasta bulunmuştur. Nakşî bir şeyh olarak bilinen Molla İlâhî, Şeyh Bedreddin’in öğrencisi ve Vâridat’ının da ilk şerh edeni olarak bilinir. Hatta “Bedreddin’i bir ârif olarak değerlendirmesi ve muarızlarının onu anlayamadıklarını iddia etmesi” kendisinin fikrî yapısını göstermesi bakımından dikkat çekicidir. 36 Gelibolulu Mustafa Alî, Künh’ül-Ahbâr, (Haz. Mustafa İsen), Ankara 1994, s. 143-144. Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXIX 38 M. Fuad Köprülü, a.g.m. , s. 649. 39 Mustafa İsen, Melihî, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, c. VI, İstanbul 1986, s. 241-242; Gelibolulu Mustafa Ali, a.g.e. , 143-144.â 40 Mustafa Kara-Hamit Algar, Abdullah el-İlâhî, DİA. , c. I, Ankara 1992, s. 111-112. 41 Molla Câmî, Nefâhat Tercümesi, İstanbul 1289, s. 453-454 37 18 Molla İlâhî, Nakşibendiliğin aşk, vecd ve vahdet-i vücuda dayalı tasavvufî düşüncenin Anadolu ve Rumeli’de yayılmasına hizmeti geçen sûfilerin başında gelir. Onu takip edenlerin de Mevlânâ ve İbnü’l- Arabî’nin eserleriyle açıklık kazanan “vahdet-i vücud” düşüncesinin Osmanlı topraklarında yer bulmasında önemli bir tesiri vardır. Vardar Yenicesi’nde dergahını kuran Molla İlâhî, Hâyalî, Hayretî, Usûlî ve Firdevsî gibi çok sayıda şâirin yetişmesine katkı sağlamıştır. Molla İlâhî, Mevlevî şeyhi Âbid Çelebi’yi etkileyerek kendisine bağlamış ve Mevleği’liğin şekillenmesini sağlamıştır. Âbid Çelebi II. Bayezit’in de şeyhi olmuştur 42. Firdevsî-i Rûmî’nin eserleri tanıtılırken Abdullah el-İlâhi ile ilişkilerine ve İlâhî’nin eserlerine tekrar dönülecektir. Latîfî, onun için “Molla İlâhî, hicretin sekiz yüz doksan altısında (m.1491) dünyadan ahirete göçmüşler ve yokluktan ebediliğe geçmişlerdir. Şeyhlerin ulularından ve berzah zümresindendir” 43 diyerek hakkını teslim etmiştir. Abdullah el-İlâhî uzun süre Bursa’da bulunmuş ve Firdevsî-i Rûmî ile de burada görüşmüşlerdir. Firdevsî-i Rûmî’nin temel tasavvufî eğitimini Yoğurtlu Baba Tekkesi’nde Molla İlâhî’den aldığı kabul edilmektedir 44 Zaten Firdevsî-i Rûmi’nin eserleri ve düşünceleri de Molla İlâhî’ye hayli yakındır. Firdevsî-i Rûmî, eserlerinde zaman zaman zât-ı pâkinin kendisini teşvik ve tasdik ettiğini, onun himmeti olmasa bu kadar eseri yazamayacağını belirtmektedir 45 . Firdevsî, Süleyman-nâme’nin yazılış sebebini ve amacını açıklarken hocasından naklen “nice bunlar gibi eserleri cem idüp kırk yıldan berü sây ider amma kelam uzun olduğu sebebden, kimesnenin îtibarı yoktur. İmdi bunun gibi olmasından murad oldur kim Âleme yayılup okunup dinlene, bu kaçan ola kim kişi 360 pâre kitabı yazıp yahut yazdurup idine buna Ömür vefa itmez. İmdi gerek ki onda olan kelimâtın gerek lüzumu istihraç idüp derç idesün, her kişi yazup, yazdurmağa ve okuyup idinmeğe kâbil ola, ol sebeple ânın ve senin için hayır dua ideler” dedi. Vaktaki ol ehl-i himmet’den bu sözü işittim ikdam-ı kemereyn dermeyan idüp birkaç cildi alup ihtiyar yüzünden beyan kıldım... Veli 42 Yusuf Küçükdağ, Konya Mevlânâ Dergâhı ve Türbe Hamamına Dair iki Mevlevî Vakfiyesi, Vakıflar Dergisi, c. XXIII, Ankara 1994, s. 75; Cemal Kurnaz, Türkiye-Orta Asya Edebî İlişkileri, Ankara 1999, s. 4-5. 43 Latîfî, a.g.e. , s. 56-57. 44 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XIII; Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Bursa Dergahları, c. I-II, Bursa 1997, s. 597. 45 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme Muhtasarı, Ali Emiri Nüshası, nr. 316, s. 320; İsmail Beliği, Güldeste-i Riyâzı İrfan, Bursa 1302, s. 142. 19 bu himmet kim sâhib-i nazardan oldu. Himmedi semendene süvar olup söz seyahatine revân oldum. Bu cümleden murad sâhib-i dîlin nazar-ı pâkidir” 46 diyerek hocası ile ilişkileri hakkında değerlendirmede bulunmuş ve hocasının uyarısı ile şu sonuca varmıştır. Çok uzun yazması eserlerine ilgi ve itibarı azaltmış, üstelik de bu kadar kitabı ne yazmaya ne de okumaya insan ömrünün yetmeyeceğini öğrenerek, bilginin gereklisini çıkarmış ve fazlasını atmıştır. Kitaplarını kısaltarak yazması halkın eserlerini okumasını, yazmasını, yazdırmasını ve edinmesini kolaylaştırmıştır. Hocası Abdullah el-İlâhî’nin uyarısı ile daha kısa yazmaya çalışmıştır. Müellif, hayatı boyunca şeyhinin manevî lütuf ve ihsânının kendi yanında olduğuna inanmış, hocasının düşünce ve inançlarını yaymaya çalışmıştır. Firdevsî-i Rûmî’nin öğrenim hayatı şüphesiz sadece Melîhi’den aldığı edebiyat bilgileri ile Molla İlâhî’den aldığı tasavvuf terbiyesinden ibaret değildir. Hayatı boyunca duyduğu her şeyi yazar, gördüğü bütün kitapları elde etmeye çalışır, her alanda bilgi sahibi olmak isterdi. Kitap temini hususunda zahmet ve meşakkatten çekinmemiş ayrıca sarayın imkanlarını kullanarak gerektiği zaman hazine kitaplarına ulaşmıştır. İhtiyacı olan bulabildiği bütün kitapları satın almış ve kendisine özel bir kütüphane oluşturmuştur. Hayatını bütünüyle okumak, öğrenmek ve yazmak için harcamıştır. Yazdığı eserleri devlet eliyle yayınlatarak Anadolu ve Rumeli’de yaygınlaştırmak için uğraşmıştır. Firdevsî, Süleyman-nâme’nin 8.cildinde eserinin yazılış hikayesini anlatırken “Sultan Muhammed Gazi, Süleyman-nâme’nin te’lifine hüküm idicek emri Süleymaniye gereğince.. emrine imtisâl idüp nüsha talep itdüm ki tevârih kitaplarında ve kasas-ı kebirde olan kıssalardan ve hazine kitaplarından istihraç kıldım. Amma kim asıl nüsha bulunamadı kim müstakbel Süleyman-nâme ola. Arap-Acem sahaflarını teftiş idüp, hiç ahad Süleyman kıssasın gördüm diyü cevap virmedi. Akıbet Davud kıssasın Tevrat’dan istihraç itdüm, üç cild oldı.... Balıkesir’e varup Melik Gazi Dânişmend zâviyesinde bir emirle buluşdum gördü kim bir at yükü kitabım var. Seyisi süal itti. Cevap virdüm ki Süleyman-nâme telif itmek dilerüm. Her ne şehre girsem acâib, garâib kitaplardan bulup, sahibinden alup, zabt iderüm ki şol bal arısı misali her çiçekden bir lezzet alup her kitabdan fakir dahi Süleyman-nâme kıssasın bulup istihraç idüp te’lif iderim. 46 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, s.34-36. 20 Amma Süleyman-nâme ele girmedi deyüp cevap viricek dört mücellid kitabı, bir Arab’a arz eyledi. Gördüm ki bazen Süleyman gibi Lokman Hakim-i İmran dilinde mensur te’lif idilmiş sonra İskender-i Yunânî asrında Felâtun Yunan dilince tercüme kılıp, bâdehu Seyyid Nasır Bağdadî Faris’i dilince tercüme eylemiş. Hıta Şehrinde zaviyesi varmış ondan ol Ârâbi dört cild kitap Süleymannâme alıp Uzun Hasan’a giderdi, fakir dahi öyle cehd eyledim satmadı akıbet dört ay Niksar’da ikamet edib vazife tayin kılup nüshasın aldım müsvedde ile girüp ibtidaden altı cild kitap te’lif idüp merhum Sultan Muhammed Han Gazi’ye teslim itdüm. Hoş görüp muradın nedir diyicek, “Veysel Karânî aşkına bir zâviye bünyâd eyledüm” Ona bir vakıf dilerüm deyüp ahd iddüm kitab tamam oluncak himmet ide. Amma kitabın yedinci cildine varıcak dârül fenadan dâr’ül bekaya rıhlet eyledi 47. Fakir dahi taliin yârı kalmadığın bilüp kitabın te’lifine meşgul olup 99 cild Süleyman-nâme nüshasını beyaza çıkarub halâvet halinde makam-ı uzlette ömrü harç kitaplardan ve nüshalardan derç eyleyüp mensur, manzumeserler kaleme aldım.”48 demiştir. Yazar kendisi, Süleyman-nâme Muhtasarı adlı eserinde bilgi edinmek, kitap yazmak için yaptığı çaba ve kullandığı yöntemi şöyle açıklamaktadır: Eserlerini yazarken, Padişahların, devlet adamlarının emir ve iradelerine göre hareket etmiş ve yaşadığı dönemde Osmanlı Devleti’nin devlet politikasına uygun eserler yazmıştır. Te’lif ve tercüme yazdığı kitaplarını saray çevresine takdim ve ithaf etmiştir. Sarayın her türlü imkân ve kaynaklarını azamî derecede kullanmıştır. Örneğin, eserlerini yazmak için saraydan kâtipler istemiş, sarayın kütüphanesini kullanmış ve geçimini saraydan aldığı bağış ve yardımlarla sağlamıştır. Eserlerinde kendisini koruyan, destekleyen devlet adamlarına övgüler yağdırmış, kendisine karşı cimri davrananları ise acımasızca eleştirerek aleyhlerinde bulunmuştur. Kutsal kitaplardaki özellikle Tevrat’taki tarihî kıssaları, başta Hz. Süleyman ve Davud kıssası olmak üzere, tenkit ihtiyacı hissetmeden ve doğru kabul ederek aynen kullanmıştır. Kendisi için lazım olan, işine yarayabilecek her türlü bilgiyi, ulaşabildiği kaynak ve kitaplardan istihraç ederek kullanmıştır. 47 48 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, s. 34-36. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 143. 21 Araştırdığı, incelemek istediği bir konuda yakın çevresinden başlayarak ön araştırma yapmış, ilgili kişilere, özellikle sahaflara, kitapçılara sorarak kitap ve konu hakkında kaynak, bilgi ve belgeleri toplamaya çalışmıştır. Öncelikli amacı bilgi toplamak olduğu için her nereye gitse acâib, garaip kitapları tespit ve temin etmeye çalışmış, kitapları temin etmek için de sahibinden mümkün olduğunca satın almaya çalışmış, satın alamadığı zaman kitabın sahibinden izin alarak, ilgili bölümü istihraç yoluna gitmiştir. Kitap temini hususunda bir bölgede uzun süre kalacaksa kendisini o bölgeye görevli memur olarak tayinini çıkartmış böylece hem işlerini daha kolay hale getirmiş hem de tahsisat problemini halletmiştir. Yazarın yaşadığı devirde ilim ve âlim, ilgi ve itibar gördüğü için sürekli yazarak hatta bir yerden bir yere giderken kitaplarını atlarla taşıtarak toplumsal saygınlığını artırmış ve insanlarda kitaba karşı bir merak ve heyecan uyandırmıştır. Farklı dillerde yazılan eserleri örneğin, Hz. Süleyman ve Lokman Hekimi İmran dili (İbranice), İskender-i Yunanî ve Felatun dili (Grekçe) ve Seyyid Nasır Bağdadî dili (Farsça) eserleri tercüme ederek ya da ettirerek kullanmıştır. Arapça ve Farsça’sı çok iyi olduğu için bu kaynakları kullanmada bir sıkıntı çekmemiştir. Yazdığı her türlü eseri, yakın çevresindeki dostları, himayesine girdiği padişah ya da şehzadeler vasıtasıyla saraya sunmuş ve mutlaka karşılığında maddî ve manevî bir şeyler elde etmeye çalışmıştır. Hazırlayıp saraya sunduğu eserler halkın okuyup öğrenmesi için bizzat devlet eliyle Anadolu, Balkanlar ve Arap yarımadasında dağıtılmış ve yaygınlaştırılmıştır. Fatih Sultan Mehmet, II. Bayezit ve Yavuz Sultan Selim devrinde yaşayan Firdevsî bu padişahlardan aldığı ihsan ve bağışlar sayesinde mensur manzum, dinî, tasavvufî, edebî, ahlakî, felsefî, tıbbî ne kadar eser varsa toplamış ansiklopedik bir yazar unvanı kazanmıştır. Yazarımız uzun süre Bursa’da yaşamış, temel dinî ve edebî eğitimini burada tamamlamıştır. Müellif Bursa’da yaşarken hocası Abdullah el İlâhî hakkında küçük bir menkıbe de yazmıştır49 Sonuç itibariyle düzenli bir eğitim öğretim görmeyen yazarımız, eğitimini hayat mektebinde tamamlamış ve bütün bilgi birikimini, tecrübesini ve kazanımını bizlerle paylaşmıştır. 49 İsmail Beliğ, a.g.e , s. 142. 22 3-Düşünce Dünyası ve Kaynakları Firdevsî-i Rûmî klasik anlamda ne sadece tarihçi ve ne de bir edebiyatçıdır. Üretken bir yazar, usta bir mütercim, başarılı bir derleyici, mütevâzı bir muhaddis ve müfessir ve hatta biraz da filozoftur. Bu nedenle yazarımızın düşünce dünyası geniş, hayalleri engin ve ufku sonsuzdur. Firdevsî-i Rûmî’nin eserlerini okurken dikkatlice bakılacak olursa hemen görülür ki, hangi bilgi ya da düşünceyi nereden alırsa alsın çok az ya kitabının girişinde kullandığı eserleri isim olarak vermiştir, ya olayların akışında zikretmiştir veya bir başka eserinde, kullandığı kaynakları dipnot şeklinde aktarmıştır. Genellikle de kullandığı eserlerden daha iyisini oluşturduğunu anlatmak ve kendisini övmek için mutlaka yararlandığı kişi ya da eserlerin ismini zikretmiştir. Bu yaklaşım onun bilimsel yönünü ortaya koyduğu kadar, düşünce dünyasının ipuçlarını da vermektedir. Yararlandığı eserlere bakılarak hangi ekolemeşrebe mensuptur, kimlerin etkisi altında kalmıştır, gezip gördüğü yerlerde çağdaşlarından kimlerle görüşmüştür, çağını nasıl anlamıştır, kendisinden öncekiler hakkında neler biliyordu? Bu soruların tamamının cevabını ancak kendi eserlerini tarayarak ortaya çıkarabiliriz. Yazılarında kaynak olarak kullandığı eserleri genel olarak tasnif edersek, düşünce dünyasının sınırlarını çizebiliriz. Kütüphanesindeki eserlerin listesi çıkarılırsa, bir Osmanlı aydınının müracaat kitapları tesbit edilmiş ve bu sayede belki Türk kütüphanecilik tarihine bir nevi katkı sağlamış oluruz 50. Her millet ilim ve kültür hayatını devam ettirebilecek âlimlerini yetiştirir. Yetişen bu kadro, mevcut bilgilerin üzerine yenilerini koyarak ilmin Yükselmesine yardımcı olurken daha sonra gelecek kuşaklar için yeni kapılar açarlar. Bilgi kaynakları arasında zikredilen unsurlardan şüphesiz en önemlisi kitaptır. “İnsanımız, XV. ve XVI. yüzyıllarda bilgi ihtiyacını, mektep-medrese, mescid-cami, zaviye-tekkelerde karşılamıştır. Gündelik hayatında ise üç temel kaynaktan beslenmişlerdir. Kuran-ı Kerim, Hadis-i Şerifler ve insanın kitabı, ki bunlar özellikle âlimler, ârifler ve sanatçılardır”51. Firdevsî-i Rûmî bu anlamda 50 İsmail Erünsal, The catologue of Bayezid II.s Palaca Library, Kütüphanecilik Dergisi, İstanbul 1992, s. 56-57; Mustafa Kara, XIV-XV. yüzyılda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe Kitaplar, Uludağ İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 8, Bursa 1999; S. 29-58. Ali İhsan Karataş, Osmanlı Toplumunda Kitap, (XIV-XVI. Yüzyıllar), Türkler, c. II, Ankara 2002, s. 898-901. 51 Mustafa Kara, a.g.e., s. 29-31. 23 hem âlim hem de bir sanatçıdır. Kitapları ile kendi çağını aydınlatmaya çalışmıştır. Yazarımızın kullandığı kaynakların (kitapların) incelenmesi o devrin fikir ve kültür hayatına dair önemli bir gösterge olarak da kabul edilmelidir. Yararlandığı eserler bir bütün olarak değerlendirildiği zaman hangi meşrebe mensup olduğu rahatlıkla görülebilir. Örneğin Fıkıhta İmam Câfer-i Sâdık, İmâmı Âzam Ebû Hanife ve İmâm-ı Şâfi’yi referans olarak kullandığı görülmektedir. Ehl-i Sünnet kaynaklara ve fıkha müracaat etmesi bizi yazarımızın sünnî geleneğe mensup olduğu kanaatine götürmektedir. Ancak onun yazılarında yer yer Hz Ali, Hz. Hasan ve Hüseyin’in medhiyelerine, Ebu Müslim Horasanî atıflarına, İslam kahramanlarından ve Abdalân-ı Rûm’un önderlerinden Seyyid Battal Gazi ve Hacı Bektaş-ı Veli hakkında övgü dolu sözlere de rastlanılmaktadır: Haydar-i kerrâr hakdur pehlevan-ı ber-güzîn Müctebâ Murtazâ u Muktedâ u nâm-dâr Hel-etâ şanuna geldi bu hadis-i kudsidür La fetâ illa Ali illa la seyfe illa zu’l-fekâr Kurretü’l-ayn-i Muhammed’dür Hüseyile Hasan Seyyideyn u bihterîn u envereyn ü ihtiyâr Alü evladı hakkıçün Hacı Bekdaş-i Veli hakkıçün Mir Seydi Seyyid Gazi hakkıçün Hacı Bekdaş’un niyazı hakkıçün 52. diyerek Ehl-i Beyt’e saygı ve tazimlerini sunmuştur. Ancak sünnî fıkıh imamları ve Ehl-i Beyt’e olan saygısına bakılacak olursa geleneksel anlamda bir Osmanlı sünnîsi olmadığı görülmektedir. Firdevsî-i Rûmî, eserlerinde kullandığı kaynakların künyesini tam olarak vermemiştir ya sadece kitap ismini vermiş ya da müellifin yalnızca adını zikr etmiştir. Aldığı bilgiyi hangi eserinde ne şekilde kullandığını da bazen belirtmemiştir. Yazar yalnızca Hakikat-nâme adlı eserinde kütüphanesinde 52 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. XIII. 24 bulunan ve sıkça kullandığı eserlerden elli bir tanesinin adını zikretmiştir. Biz Firdevsî’nin eserlerinde geçen bütün kitap ve yazar isimlerini bir araya getirerek yazarın kaynakçasını, yazar isimlerine ve eserlerine göre belirlemeye çalıştık. Bu eserlerden ilgili bölümlerde kısaca söz edildiği için burada o esereler hakkında açıklama yapılmamıştır. Firdevsî-i Rûmi’nin kaynak olarak kullandığı eserleri ve yazarlarını alfabetik sıraya göre şu şekilde sıralayabiliriz. Firdevsî-i Rûmî’nin Kitaplığı Abdullah el İlâhi: Vahdet-nâme-i İlâhî, Necâtü’l-Ervâh, Dîvan, Zâdü’l Müstakiym, Risâle-i Tasavvuf, Tarikat-nâme, İlâhî-nâme, Esrar-nâme, Fütuhât-ı İlâhî, Keşfü’l-Vâridat, Kitabü’l Kâinat Abdullah Bin Ömer el-Kâdı Beyzâvi: Nizamü’t-Tevârih; Abdulkerim Kuşeyrî: Risale-i Kuşeyrî, Ahd-i Atik (Tevrat). Abdürrezzak Kâşânî, Kitâb-ı Te’vilât-ı Kâşânî. Ahmedî: İskender-nâme, Dâsitân-ı Tevârîh-i Âl-i Osman, Işknâme, Esrar-nâme, Dîvan, Tervihü’l-Ervâh Ahmed-i Dâî: Ferah-nâme, Ukûdu’l Cevâhir, Miftahü’l- Cenne. Ali el-Kureşî el-Bûnî : Şemsü’l-Maârif ve’l Letâifü’l-Avârif. Aziz b. Mahmud en Nesefî, Kitâb-ı Şerh-i Ehâdis-î Nebeviyye Barak Baba Risalesi Şerhi (Şerh-i Risâle -i Barak Baba) Bedreddin Mahmud b. Sıbt el-Mâridî: Ed-Dakaik fi Ma’rifeti Hisabi edDerec ve’d Deka’ik; Beydebâ: Kelile ve Dimne; Davud-ı Kayseri: Kitab-ı Davud-ı Kayseri; Enverî: Düstur-nâme, Fahreddin er Râzî: Kitab-ı Esrarü’t Tenzil, Mefâtihü’l Gayb. Ferîdüddin Attar: Mantık et Tayr, Esrar-nâme, Muhtar-nâme. Firdevsî-i Tûsi: Şeh-nâme Gülşehrî: Kerâmât-ı Âhi Evran, Mantıkü’t Tayr (Tercüme) Felek-nâme. Hacı Bektâş-ı Velî: Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Veli. Hamzavî: Câmiü’l Meknûnat, Hamza-nâme. Hüseyin Kâşifî: Kitab-ur Reşâhat (Reşahât’ü Ayn’ül hayat). İmam-ı Gazâli: Kimya-i saâdet, İhyâ-ü Ulûm’id-Din, el Munkız Min ed’Dalal; İmâm-ı Şâfîi (Muhammed İbn İdris): Er-Risale; İmâm-ı Âzam Ebu 25 Hanife: Fıkhü’l Ekber, İmâm-ı Ebû Yusuf: Kitabü’l Haraç, İhvan-ı Safâ: Er Risale. İbn’ül-Kesir Ebu’l Fida İsmail: El Bidâye ven Nihâye, Kasım Envar: Enisül Ârifin, Enis ül Âşıkîn, Kur’an-ı Kerim ve Meâl-i Hakim, Mercimek Ahmed: Kâbus-nâme, Garâibü’l Mevcûdat, Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî: Mesnevî Mevlana Nureddin Abdurrahman b. Ahmed El-Câmi (Molla Cami):Silsilet üz zeheb, Kitab-ı Nefâhat’ül üns Min Hazarât’il Kuds, Muhammed İbn-î Cerir Et’Taberî: Tarih’ül Ümem ve’l Mülûk Muhyiddin İbni Ârâbi: Fütühatü’l Mekkiye, Fususü’l Hikem, el Kudüs (Risalet’ü Ruhu’l Kuds); Risâle-i Envar, Molla Miskin: Kitabü’l Maâriç. Nâsîrü’d-din Ömer El Beydâvi: Envâr u’t-Tenzil Esrâr ü’t-Te’vil. Nasırü’d-din Âhi Evren: Kitab-ı Fegıyre’tül-Mübtedi ve Tezkiretü’l Muhtedî, Câmeşuy-nâme, Firâset–nâme; Nâsîrü’d-Din Tûsî: Ahlâk-ı Nâsıriyye. Necmeddin-i Dâye: Zübdet’ül-Hakâyık, İrşâdü’l Mürid. Nizâm-î Gencevî: Hüsrev-nâme, Sadreddin-î Şîrâzi:(Molla Sadra) Risale-i Mebde ve Meâd, Risale-i Dîniyye, Sadreddin-i Konevî: el-Fükuk, En-Nusûs fiTahkik et-Tavri’l-Mahsus, Tabsira’t-ül Mübtedi ve Tezkire’t-ül Müntehi, Kitâb-ı Hadikat’ül Maârif, Sâdi: Bostan ve Gülistan Selman-ı Sâveci: Çemşid u Hurşid, Firak-nâme; Süleyman Çelebi: Vesiletün Necât (Mevlid), Şeyhî: Har-nâme, Hüsrev ü Şirin; Şeyhoğlu Mustafa: Hurşidnâme, Marzuban-nâme, Kâbus-nâme; Serezli Sadî: Süleyman-nâme; Şihabeddin Hemedâni: Kitab-ı Zahiretü’l Mülûk, Kitâb-ı Kudsiyye fî Esrar-ı Nakd’ül Hâşiye; Yakup B. Mehmed: Hüsrev ü Şirin (Tercüme),Yazıcıoğlu Ahmed Bican: Acaib’ül Mahlûkat-ı Kebîr, Dürr-i Meknun, Kitabü’l- Münteha el-Müşteha ale’l Fûsus, Bostan-ül Hakâyık, Envârü’l Âşıkîn Yazıcıoğlu Mehmet Bican: Muhammediye; Yunus Emre: Risâlet’ün Nushiyye. Müellifin kullandığı eserlere dikkat edilirse; görülür ki, kendisine kadar ulaşan ama bir kısmı günümüzde mevcut olmayan her türlü eseri bir şekilde görmüş, yararlanmış ve kaynak olarak kullanmıştır. 26 Yazarın kullandığı eserler arasında en dikkati çeken nokta ise hem selefi hem de sûfî eserlerden aynı oranda yararlanmış olmasıdır. Bu anlamda Firdevsî; uzlaşmacı yapısıyla cemaatler üstü bir anlayışı temsil etmiştir. Tarihçiliğine gelince, bir anlamda kendisinden önce yazılan ve kendisine ulaşan klasik İslam Tarihiyle ilgili hemen bütün kitapları temin etmiş ve kaynak olarak kullanmıştır. Osmanlı Tarihinin erken dönemlerinde yazılan, destanî tarih olarak niteleyebileceğimiz ancak bu gün kaybolduğuna inanılan nadide iki önemli eseri temin ederek, dip not kullanmadan kendi eserleri arasına almıştır. Bu eserler Serezli Sâdî’nin Süleyman-nâmesi ve Hamzavî’nin tarih kitabıdır. Sanatçımız bir ansiklopedist unvanını hak etmek istercesine, bütün bilimlerle yakından ilgilenmiş ve birçok alandaki eserleri kitaplığında bulundurmuştur. Bu eserleri ise gelenek üzere gerektiğinde istihraç etmekten çekinmemiştir. Çok boyutlu bir yazar olan Firdevsî-i Rûmî, tarih, edebiyat, İlahiyat, mitoloji, askerlik, astroloji satranç ve tılsım dâhil, ilgisini çeken her alanla bizzat meşgul olmuştur. 4– Edebî Şahsiyeti Yazar, Satranç-nâme-i Kebir adlı eserinin giriş bölümünde, II. Bayezit’in meclisinde oturup padişahla konuştuğunu, padişah tarafından hatırı sorulduğunda zâtı şâhânelerine bir hediye sunamadığından yakındığını ve padişahın kendisini överek şöyle söylediğini rivayet etmiştir: “Vilâyet-i Osmanî’de elfâz-u ibâret fesâhat u belâgat melâhat içinde çâbuksün nazım nesir düzmekte kademun dölek (uygun) ve tab’un bâbdur (elverişli) ve lafzı ma’nâ cem eylemekte hâtırun yavlak tîzdür ki hazretün hıredmend-ü nikraydur ve söz dizginine malik ve dillilük (nükde perdazluk) meydanında şeh-süvârsın maârif ve âlemde, Vilâyet-i Rûm, Memleketi-Arab’a ve Diyar-ı Acem’de iştihar bulursın ve her hikmet altında bir hikmet ve her söz tertip altında bir lâtif tertib ile mahbub ve turfe ma’ni bağlamak te’lifine”53 diyerek, padişahın kendisi hakkında iltifatta bulunduğunu ifade etmiştir. Metinde özetle: Osmanlı ülkesinde Osmanlı dilini kullanmakta beliğ ve fasihsin, sözlerin açık ve anlaşır, nazm ve nesirde üretken, söz döşemekte kamu san’at ehlinin sarrafısın, Eserlerin Anadolu, Arabistan ve İran’da yayılıp şöhret bulmuştur. Her sözün hikmetlidir. Sanat ve edebiyatın zirvesindesin. İfadelerinde 53 M. Ata Çatıkkaş, Satranç nâme-i Firdevsî, TDA., S. 37, İstanbul 1975, s. 192-193. 27 bir latefet vardır. Söz söylemekte ustasın demiştir. Kutb-nâme adlı eserinde ise kendini: Her kelâmum mev’ize’dür yâ habîb Hak Kelâmundur hadîse key karîb Dürr ü gevherdür sözüm sâfî cevâb O cihetden mû’teberdür bu kitâb Hem-çû men Firdevsî misli kâm-yâb İderin te’lîf r’ânâ bir kitap Kemteri Firdevsi dür hâr u hâkir Gör ni nazm dür anun dil-pezir diyerek, her sözünün dostlar için bir öğüt ve hak kelamından bir parça olduğunu iddia etmiştir. Üstadının Firdevsî Tûsî, sözlerinin inci mücevher kadar değerli olduğunu söylemektedir. Diğer yandan çok beğendiği Genceli Nizâmî, Hâfız ve Enverî ayarında bir şair olmamakla beraber önemli bir şair olduğunu sık sık rastlanan fahriyelerinde yani övgülerinde görebiliyoruz 54. Ne var ki, ne yazarın çağdaşı Osmanlı şairleri ne de sonraki tezkire sahipleri onun şairler arasında yeri olmadığını belirtmiş ve adından hep küçümseyerek söz etmişlerdir. Ondan söz eden ve önemli bir yazar olan Lâtîfî; Firdevsî-i Rûmî’nin edebiyatçılığı için “Amma ne nazmında nezâket ü lezzet ve ne nesrinde letâfet ü halâvet (tatlılık) var. Yalnızca, halk hikayecileri ve masalcıları arsında yer bulabilir. Zaten avâm cahildir, edebiyattan zevk almaz”55 demiştir. Latîfî, Firdevsî’nin sadece çalışkanlığı ve derleyiciliğinden övgüyle söz etmiştir. Kendisinden sonra gelenler ise aynen Latîfî’yi tekrar etmişlerdir. Uzun Firdevsî’yi en amansız bir biçimde eleştiren ünlü tarihçi Gelibolulu Mustafa Âlî olmuştur. Künh’ül Ahbâr’ında onun için “... mezbûrun nezâket-i tab-ı üç yüz altmış kitâbdan ma’lûmdur ki “el ilmu noktatun kessereh’ül câhilûn”, (ilim bir nokta idi onu cahiller çoğalttı) kelâmına mâ-sadak (uygun) düşmüş. Kütüb-i tevârih’de birer fasılla eda olunan kıssa’yı kelimâtı gereksiz çoğaltarak okumaktan veyahut yazılmaktan alıkoymuş, “Ke-meseli’l-himârî yahmelü esfara” (kitap yüklü eşekler misali) ayetine kendüyi mazhar düşürmüş. Garâbet bundadır ki okumaya değecek bir kıt’ası dahi yoktur. Yazdığı bütün eserleri temâmen 54 55 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 4. Latîfi, a.g.e. , s. 425. 28 basıma hazır hale getirseler bir rubâîsine dest-rest bulmuş kimesne bulunması kabil değildir... Firdevsî-i Tûsî’nin rûhı, mezkur ile aynı mahlası kullanmaktan acı çekmektedir ve bunun eş’ârı okınan vilâyetden esen yil tokandukça mezârında merhum acı çekmektedir. N’olaydı her şâ’ir liyâkatına göre mahlas ihtiyar ideydi. Bu bâbda Sultân’uş-Şuarâ fermânına muhâlefet câiz olmayup, ta’yîn-i mahlas-ı ehass anlardan ruhsatla zuhûra geleydi”56 demiştir. Gerçi, Osmanlı Devleti döneminde yazılan tezkireler ve tabakât kitaplarında kişiler için söylenen bütün sözler ve varılan yargılar bugüne kadar doğru kabul edilmiş değildir. Ancak tenkitlerin ağırlığına dikkat edilirse tezkire sahiplerinin çok da tarafsız ve gerçekçi olduklarını söylemek mümkün görülmemektedir. Firdevsi ile ilgili yorum ve eleştirilerin hakaret boyutuna vardığına bakılırsa sanki daha çok Firdevsî-i Rûmî’nin muarızlarının düşünce ve iddiaları edebiyat kitaplarında yer almış ve yaygınlaşmış gibidir. Bursalı Mehmed Tahir’in “Süleyman-nâme’nin saraydan eksik iadesinde rakiplerinin kıskançlık ve ihbârının da etkili olduğunu söylemesi”57 bu kanaatimizi doğrulamaktadır. Yazarın geniş edebî bilgisine, sıkça kendisini övmesine ve çok sayıda eser yazmasına rağmen, başarılı bir şair olmadığı genel olarak kabul görmektedir. Ancak tarihi olayları abartılı bile olsa edebî bir dille aktarabilmesi, teşhisleri, tasvirleri, mecazları, nesirdeki ustalığı hele hele Türkçe konusundaki hassasiyetleri cidden kayda değerdir. Klasik Osmanlı çağında Arapça ve Farsça yazmanın çok yaygın olduğu bir dönemde yazarın eserlerini Türkçe yazdığı düşünülürse Uzun Firdevsi’ye yönelik ağır eleştirilerin arkasında sadece şairliğinin zayıflığı değil, düşünce dünyası, Türkçeciliği ve aykırı bulunan eserlerinin de bazı yazar ve devlet adamlarını rahatsız etmiş olabileceği söylenebilir. Örneğin Lâmîi, divanında, tarihçimizden rahatsızlığını şöyle ifade etmektedir: “Süleyman-nâme’dür Firdevsî ya’nî Komış bir dûzahı meydân içinde 56 Gelibolulu Mustafa Âl-i, a g e. , s. 154. Bursalı Mehmed Tahir, Uzun Firdevsî (Firdevsî-i Rûmî), Türk Yurdu, S. 75, İstanbul 1915, s. 37. 57 29 Götürüp hükm-ile kâtipler hep Acâyip cem’ider devrân içinde İdüp tasvîr-i divân-ı Süleymân Öger kendüyi her dâstân içinde Görenler didiler hoş virdi sûret Yazup kendüyi ol dîvân içinde”58. Firdevsî-i Rûmî ise kendi eserinde Lâmîi’yi haklı çıkarırcasına kendisini şöyle övmektedir: “Dâsitânun sohbetini kıl kerem Söz ile gönülleri eyle nerm O Nebî’nin kıssasın yâd eylegil Müstemi’ kâmil dilin şâd eylegil”59. N. Sami Banarlı’ya göre ise Firdevsî-i Rûmî’nin eserlerinde “büyük yer tutan manzum bölümlerin sanat değeri azdır. Daha büyük kısmı teşkil eden nesir kısımlarının ise dikkate değer tarafı, bu nesrin çok sâde, halk söyleyişine çok yakın ve mesela Dede Korkut Hikayeleri’ndeki Türkçe’yi hatırlatan bir lisanla yazılmasıdır” 60 diyerek, şairliğinin zayıf olduğunu ifade etmiş ama nesirdeki yerini Dede Korkut’ a benzetmiştir. Firdevsî-i Rûmî’den Türk Firdevsî’si diye söz eden ve Süleyman-nâme’yi Türk Edebiyatının en büyük eserlerinden birisi sayan Vasfi Mâhir Kocatürk ise, Firdevsî’yi “dilde ve ruhta Türk ve halk zevkine bağlı” bir sanatçı olarak kabul etmektedir61. Uzun Firdevsî’nin sanatçılığı hakkında şunları söylemek mümkündür: 1- Uzun Firdevsî, Osmanlı Devleti’nde yaşadığı çağın önde gelen ansiklopedistidir. Her türlü bilgiyi ustaca ve sistemli olarak kullanmış ve kullanıma hazır hale getirmiştir. 58 Lâmîi, Lâmîi Divan-ı, İstanbul Ün. Ktp. T.Y. s. 671. Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. 72, s. 49. 60 N. Sami Banarlı, Türk Edebiyatı Tarihi, c.I, İstanbul 197, s. 503. 61 Vasfi Mâhir Kocatürk, Türk Edebiyatı Antolojisi, İstanbul 1975, s. 92. 59 30 2- Eserleri öğretmek amacıyla yazıldığı için didaktik niteliktedir. Öğrendiği her bilgiyi okuyucuya aktarmayı amaçlamıştır. Bunu yaparken de sık sık gramer, aruz hataları yapmıştır. Çok başarılı bir şair olduğu söylenemez. 3- Firdevsî, bildiklerini gereğinden çok sözcükle anlatmak çabasında olup, çok sık tekrara başvurmakta, eş anlamlı kelimeleri çokça kullanmaktadır. 4- Eserlerinde mübalağalı bir dil kullanmıştır. Devrinin devlet adamlarına özellikle de in’am ve ihsanda bulunan saray çevresine övgüler yağdırmış kendisine himmet etmeyenleri ağır bir dille eleştirmiştir. Tasvir ve teşbihlerinde ise daha çok İran mitolojisinden örnekleri seçmiş ve kullanmıştır 62. 5- Firdevsî-i Tûsî’nin Şeh-nâmesini örnek alarak yazan müellif, Türk edebiyatında “Rumeli’deki fetihleri anlatan, tarihî gerçeklere ve şahsî müşahedelere dayanan yerli tasvirleri ile” yeni bir tarzın öncüsü olmuştur 63. 6- Sanatçı yönü zayıf olmasına rağmen Firdevsî’nin yazılarında Anadolu Türkçesi kullanması, eserlerinin Türk diline kaynaklık etmesi açısından çok önemli sayılmalıdır. Dilimizi zenginleştirecek bütün yöntemleri bilinçli olarak denemiştir. Bu çağın Türkçeciliğine uygun eserler vermiştir 64. Eserlerinde Türkçe kelimelerin çokluğu, ki bu kelimelerin çoğu yalnızca Anadolu’ya has olmayıp, Türkçe’nin kullanıldığı Türk coğrafyasında yaygın olması, hatta Uygurlar, Karahanlılar döneminden izler taşıması, Türk dili tarihi açısından da anlamlıdır. Öyle anlaşılıyor ki, XV. yy. sonuna kadar Türk dünyasında ortak bir dil kullanılıyordu ve Anadolu’da Türkistan diyalektlerinin etkisi canlılığını koruyordu. Kültürel olarak da ortak dilin yerel boyutta bile kullanılabilmesi Türk toplumlarının geniş coğrafî ayrılıklara rağmen bütünlük oluşturabildiklerinin en canlı delili olarak görülmelidir 65. Sonuç olarak yazarımız, bütün bilgileri elde ederek kendini saray çevresine kabul ettirebilmek için bitip tükenmez bir çaba harcamıştır. Nerede yeni ve bilmediği bir şey görmüşse dağarcığına koyabilmek için büyük bir tutkuyla ileriye 62 İbrahim Olgun, Uzun Firdevsî ve Türkçeciliği, Ömer Asım Aksoy Armağanı, Ankara 1987, s.190-191. 63 Ahmet Atilla Şentürk, XVI. Asra Kadar Anadolu Sahası Mesnevilerinde Edebî Tasvirler, Ankara 2002, s.504. 64 Kemal Yavuz, XIII ve XVI Asır Dil Yadigârlarının Anadolu Sahasında Türkçe Yazılış Sebepleri ve Bu Devir Müelliflerinin Türkçe Hakkındaki Görüşleri, TDA. S. 27, İstanbul 1983, s. 54. 65 İbrahim Olgun, a.g.e. , s. 190-191. 31 atılmıştır. Kendi kendini yetiştirmek için durmadan uğraşmıştır. Böylece edebiyatı, bu bilgileri sergilemek için bir araç olarak kullanmıştır. 5– Sarayla İlişkileri Türk devlet geleneğinde “saray” devlettir. Devlet; kudret, ülke dahilinde en üstün kuvvet ve emretme gücüdür 66 . Yaygın kabule göre Türkler devletçi bir anlayışa sahiptir ve devlet; kutsal sayılmıştır. Kişinin sarayla ilişkileri de devletle ilişkileri anlamında mütalaa edilmektedir. Bu husus Firdevsî-i Rûmî için de geçerlidir. Bugüne kadar bilinen ve iddia edilen şu ki: Firdevsî, gayri sünnî (Heteredoks) bir kimlik taşımaktadır. Bu sebeple de Osmanlı sarayına muhalif olup, Safevîlere daha yakındır ve hatta Celâli isyanlarına bile katılmış olup, kendisine ölüm yeri olarak da İran’ı seçmiştir 67. Bu iddia Firdevsî’nin hayatının doğru anlaşılmasını zorlaştırırken unutulmasına da haklı gerekçeler oluşturmaktadır. Hâlbuki eserleri dikkatlice okunursa, bu iddiaları doğrulayacak kuvvetli deliller bulmanın mümkün olmadığı görülecektir. Özellikle Ehl-i Beyt’e olan muhabbeti, Hacı Bektâş-ı Velî Vilâyetnâme’sini yazması, Barak Baba Risale’sini tercüme ve şerh etmesi ona Alevî olduğu isnadını yüklemektedir. Esasında ise bu durum yazarın hayatının ve zihniyet dünyasının yalnızca bir boyutunu teşkil etmektedir. Orta Çağ’da, Doğu’da ve Batı’da, monarşilerde devlet; patrimonyal yapıda olup egemenlik gücü, mülk ve tebaa, mutlak biçimde hükümdar ailesine ait sayılırdı ve yalnız onun lûtuf ve inayetine erişenler, toplumun en şerefli ve zengin tabakasını oluştururdu. Hanedanlar arasında rekabet ve üstünlük yarışı, yalnız muhteşem saraylar, hizmetlilerde değil; ilim ve sanatın hâmiliğinde de kendini gösterirdi. Osmanlı Devleti, Patrimonyal bir devletti. Patrimonyal devlette yüksek kültür, yalnız “yüksek saray kültürü” olarak var olmuştur. Hükümdar sarayı ve ekâbir sarayları, toplumda şeref ve itibârın, servet ve becerinin tek kaynağı ve sığınağı idi. Osmanlı Devleti’nde en yüksek mimar, sarayın mimar-başısı, en iyi 66 Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği, İstanbul 1997, s. 106. Firdevsî-i Rûmî’nin İran da öldüğü yaygın ve yanlış bir yargıdır. Daha çok rakiplerinin eleştirisi ve kısmen gayrı sünni olarak bilinmesinin tabii sonucudur. Firdevsî’den söz eden hemen bütün eserler bu noktada hemfikirlerdir. Latîfî, Tezkire, s. 56, 57; Âl-i Künhü’l Ahbar, s. 142-144; Beyanî Tezkire, s. 213; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, s. 105; Mehmet Süreyya, Sicilli Osmanî, c.II, İstanbul 1996, s. 536; M. Fuad Köprülü, a.g.m. , s. 651; Şehabettin Tekindağ, Şah Kulu Baba Tekeli İsyanı, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S. 3, yıl 1967, s. 34. 67 32 kuyumcu, sarayın kuyumcu-başısı ve en gözde şair, padişahın ilgi ve lûtfuna lâyık görülen Sultan’uş-şu’arâ idi. Bilgin ve sanatkâr; hükümdarın prestijini, sarayın nâm u şânını yüceltmek için gerekli ögeler sayılırdı. Bilgi ve sanatın koruyucusu olan hükümdarın, hakem sıfatını hakkıyla yerine getirebilmesi için kendisinin de, ilim ve sanattan payı olması gerekirdi. Osmanlı devletinde her türlü nimet ve mertebe, yalnız ve yalnız hükümdardan kaynaklandığı için buna erişmek isteyen namzetler arasında kıyasıya bir rekabet, bazen de haset ve entrika egemendi 68. Türk devlet adamları, her türlü bilimsel faaliyeti desteklemiş, bilim ve sanat adamlarını teşvik ve himaye etmişlerdir. Bunun içindir ki bütün başkentler hatta sancak merkezleri bile bilim ve kültür merkezi haline gelmiştir. Bu durum Osmanlı şehir merkezleri için daha doğrudur. Şehzadeler ve Padişahlar, bilim ve sanat adamları ile iç içe olmuşlardır. Medreseler, tekkeler, zâviyeler açılmış, sanatçılara bağışlar ve ihsanlar dağıtılmıştır. Bu politika, bir devlet geleneği olarak sürdürülmüştür. Osmanlı sultanları belli zamanlarda topladıkları ulema ve şuarâ meclislerinde hakem rolü oynarlardı. II. Murat’tan beri Sultanların, şiirlerini toplayan birer divan tertip edecek kadar şairlik yeteneği kazandıkları bilinmektedir. Hatta sanat ve bilim eserlerinin kalitesini ve sanatkârın şöhretini çoğu kez hükümdar belirlerdi. Bir eserin makbul ve muteber olması her şeyden önce sultanın iltifatına bağlı idi. Sultânü’ş-şuârâ seçilmek, in’am almak için şâirin, ilkin şuâra meclislerine çağrılması, sultana bir kaside sunması, takdir edilip bağışa layık görülmesi gerekli idi 69 . Bu girişten sonra şimdi bir sanatçı olan Firdevsî-i Rûmî’nin, patron olan Osmanlı Sultanları ile ilişkisine geçebiliriz. a- Firdevsî-i Rûmî’nin Şehzâde Korkut ile Olan İlişkisi Firdevsî-i Rûmî, hayatının önemli bir kısmını Osmanlı saraylarına yakın geçirmiştir. Sarayla olan ilişkileri Şehzade Korkut’un Manisa valiliği döneminde başlamıştır. Firdevsî, Şehzade Korkut’un hususi tarihçisidir. Firdevsî, Kutb-nâme adlı eserinde Şehzade Korkut’tan sıkça söz etmektedir. Şehzade Korkut’un (1470-1513) unvanı Eb’ul hayr Muhammed’dir. Sultan II. Bayezit’in sekiz oğlundan birisidir. Fatih Sultan Mehmet’in ölümü üzerine İstanbul’da babasına vekâleten on yedi gün padişah naipliği yapmıştır. Amasya, 68 69 Halil İnalcık, Şair ve Patron, Ankara 2003, s. 9-16. Halil İnalcık, a.g.e. , s. 9-11. 33 Saruhan, Antalya ve Hamid İli sancak beyliklerinde de bulunmuştur. Şehzade Korkut bir yönetici olmaktan çok bir bilgin ve bilginlerin koruyucusu idi. Sarayı bir akademi gibi şair ve bilginlerin çalışma ve toplantı yeri haline gelmişti. Eğitimine büyük babası Fatih Sultan Mehmet özel bir itina göstermişti. Tasavvuf, fıkıh, kelam ve ahlaka dair eserleri, bir de divanı vardır. Şehzade Korkut ayrıca seyahati sırasında kütüphanesini atlarla nakletmesiyle ünlüdür 70. Firdevsî-i Rûmî’nin sarayla ilk ilişkisi Şehzade Korkut’la olan yakınlığı sayesinde başlamıştır. Yazar ünlü eseri Kutb-nâmesinde Şehzade Korkut’tan Midilli adasının fethini anlatırken şöyle söz etmektedir: “Şâh Korkud bin Sultan Bâyezid Geçdi tahta düşmeni oldı kadîd Tıfliken buldı kemâliyle cemâl Şems ü mâhe yetürüb naks u zevâl Devletile ‘akl idüp tâlim-i hak İstedi fermân kıla iklîm-i hak Vâris-i Sultan Muhammeddür Emîr Şâhdan evvel Padişehdi taht-gîr Cümle şehden yücedür bahtı anun Şehr-i Mağnisa durur tahtı anun”71. Firdevsî-i Rûmî’nin şiirlerinden açıkça anlaşılıyor ki; “Şah Korkut Bayezit’in oğludur. Fatih Sultan Mehmet vefat edince daha çocukken, babasına vekaleten tahta geçirildi. Devleti akıllıca yönetti. Şehzade Korkut Sultan Muhammedin vârisidir. Babasından önce padişah olmuştur. Vekâlet dönemi bitince Manisa’ya sancak beyi olarak tayin edilmiştir.72 Gerçi Manisa onun için azdır. Şah Korkut Osmanlı sarayına namzet ve şahların şâhıdır. Onun paşası 70 İsmail Hâmi Dânişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, c. II, İstanbul 1967, s. 4; M. Tayyip Gökbilgin, Korkut Md., İ.A. c. VIII, İstanbul 1988, s. 856- 860; İ.Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, Ankara 1983, s. 162. 71 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 71. 72 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s. 162; Yılmaz Öztuna, Osmanlı Devleti Tarihi, İstanbul 1986, s.132; Joseph Von Hammer, Osmanlı Tarihi, (Çev. M. Ata), c.I, İstanbul 1997, s. 204. 34 İskender, zamanın İskenderi gibidir. Şah Korkut’un benzeri ancak Muhammed Sebüktekin’dir ”73. Yazar devamında, ben Firdevsî, şahın nimetini yedim hakkını bilmeliyim, tâ ölünceye kadar onun hasmına kılıç çalmalıyım. Yediğim tuz ekmeğin hakkını bilip yoluna başımı koymalıyım. Tâ ki desinler, Şah Korkut’un kulu, yediği ekmeğin hakkını bildi. Cânım sana kurban edem, yeter ki sen bâki dur, tâ haşr olunup sur çalınana kadar. Demiyorum, bana gerçekten can baş gerek, lakin; kılıç eri, çok yoldaş gerek. Aslanlar gibi kahramana, halkıma baş olmak gerektir demektedir 74. Müellif bir süre Manisa’da Sultan Korkut’un sarayında yaşamıştır. H. 904 (1498) de Süleyman-nâme’nin 281. meclisine kadar olan bölümünü burada tamamlamıştır75. Sultan Korkut’un sarayında yaşarken kütüphanesinden yararlandığı da düşünülebilir. Şehzade Korkut hazin bir şekilde öldürülünce Firdevsî-i Rûmî İstanbul ve Balıkesir’e dönmüştür. b- Firdevsî-i Rûmî’nin Fatih Sultan Mehmet ile İlişkisi Firdevsî-i Rûmî’nin Sultan Fatihle başlayan ilişki ve irtibatını yine kendi eserinden ve kendi dilinden takip edelim. Firdevsî, Süleyman-nâme’nin yazılış hikayesini ve hâmisi Mahmut Paşa aracılığı ile Fatih Sultan Mehmet’le tanışmasını kitabında şöyle anlatmaktadır: “Sultan Muhammed Hân mübarek sözleri ile Mahmut Paşa’ya dedi ki: Tevârih kitaplarından gördüm ki İskender-î Yunâni ile Süleyman Aleyhisselam çok saltanat ittikleri içün çok miktarda kitap yazılmıştır. Bu sebepten Sultan Muhammed Gâzi Süleyman-nâme’nin te’lîfine hüküm idicek, emri Süleymaniye gereğince, emrine itaat idüp, nüsha taleb ittim ki tevârih kitaplarında ve kasas-ı kebîrde olan kıssalardan ve hazine kitaplarından istihraç kıldım”76 diyerek Süleyman-nâme’nin yazılışını Fatih Sultan Mehmet’in emri ve isteği ile yaptığını ve saray kitaplığından nüsha talep ettiğini beyan etmiştir. 73 Yazar sürekli eserlerinde Padişah II. Bayezid’i Gazneli Mahmud’a, kendisini de şâiri Firdevsî’-i Tûsî’ye nisbet etmektedir. Gazneliler için bak. Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara 1993, s. 35. 74 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 71-194. 75 İbrahim Olgun, a.g.e., s. 187. 76 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., c. 32, s. 34. 35 Süleyman-nâme’yi altı cilt halinde yazdıktan sonra “Sultan Muhammed Han Gâzi’ye teslim ettim hoş görüp muradın nedir diyicek; Veysel Karânî aşkına bir zaviye inşaa eyledim ona bir vakıf dilerim deyü ahd ittim. Kitap tamam olmak himmet ide. Ammâ kitabın yedinci cildine ulaşınca, dâr’ül fenâdan (dünyadan) dâr’ül bekâ’ya rıhlet (ahirete göç) eyledi...” Bunun üzerine “Firdevsî fakir dahi tâliin yarı kalmadığın bilüp kitabın te’lîfine meşgul olup, 99 cilt Süleyman-nâme nüshasın beyaza çıkarup, halâvet halinde makâm-ı uzlette ömrü harç kitaplardan ve nüshalardan derleyüp mensur ve manzum.” 77 kitabı tamamladım demektedir. Kitabı tamamladıktan sonra Sultan Muhammed Han Gazi’ye teslim ettim, hoş karşıladı ve muradımı sordu, diyerek Fatih Sultan Mehmet’le olan irtibatını nakil etmiştir. Süleyman-nâme’nin 81. cildinde ise Bu 99 mücelled Süleyman-nâmeyi tasnif etmemizin sebebi, 595 meclisi dâstânı te’lif edip, nesrini inci gibi mensur ve manzum, ahsen hadislerle, sözlerin en güzeli ile söylemesinin hikmeti, Sultan Muhammed Han döneminde, Balıkesir’de Şeh-nâme müte’âla kılıp, İsfendiyar kıssasından tâ Nuşirevân-ı Âdilin meclisine kadar Fatih’e, bir Süleyman-nâme yazmak istediğini, Yunanlı İskender için 24 mücelled İskender-nâme yazıldığını, niçin Hz Süleyman için bir mücelled Süleyman-nâme yazılmasın diyerek, kendisinin teklifte bulunduğunu ifade etmiştir 78. Yazar Süleyman-nâme’yi ister padişahın iradesi ile isterse kendi isteği ile yazmış olsun, yazı hayatına Fatih Sultan Mehmet devrinde başlamış ve padişahla bizzat irtibat kurmuştur. Fatih Sultan Mehmet vefat edip de, Sultan II. Bayezit Han tahta geçince Firdevsî-i Rûmî sarayla olan ilişkilerini kesintiye uğratmadan sürdürmüştür. c- Firdevsî-i Rûmî’nin Sultan Bayezit Han ile ilişkileri Fatih Sultan Mehmet 4 Mayıs 1481 tarihinde vefat edince, ölümü on bir gün ordu ve halktan gizlendi. Devlet adamları iki şehzadeye haber ulaştırarak padişahlık için İstanbul’a davet ettiler. II.Bayezit Amasya’dan İstanbul’a gelene kadar Şehzade Korkut babasına vekaleten tahta oturdu. 21 Mayıs 1481 yılında Sultan II. Bayezit padişah olarak tahta geçti. Sultan Bayezit tahta çıktıktan sonra hazinelerinin kapılarını açtı. Zengin fakir herkese lütuf ve ihsanlarda bulundu 77 78 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 35. Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. 81, Fatih-Millet Kütüphanesi, varak 26. 36 Beylerine köyler ve mezralar bağışladı. Beyler, asker ve halkının hayatı refah içinde muntazam ve mükemmel oldu 79. Sultan II. Bayezit’in cülûsu üzerine 1481 yılında bu hükümdarın emir ve isteği üzerine Süleyman-nâme’yi yazmaya devam eden Firdevsî, eserini bundan sonra sözü edilen padişaha ithaf etmiştir. Kaynaklarda Süleyman-nâme’nin cilt sayısı ve padişaha sunuluşu konusunda farklı rivayetler vardır. Bu farklılık daha çok Süleyman-nâme’nin toplam kaç cilt olduğu hususundaki tartışmadan çıkmaktadır. Halbuki “Hayât-ü Memat” risalesinde yazarın bu risaleyi yazdığı sırada eserinin 82. cüzünü tamamladığını belirtmesi eski iddiaları geçersiz kılmaktadır. Firdevsî-i Rûmî, 360 ciltlik bu hacimli eserini Sultan II. Bayezit’e sununca padişah bu kadar büyük bir eserden bu denli laf kalabalığından sıkılmış, kendisi ya da görevlendirdikleri kişiler içinden 80 cildini seçerek geriye kalanlarını iade etmemiş bir rivayete göre de yakmıştır.80 Firdevsî bu haksızlık ya da yanlışlık karşısında kırılmış ve hatta bir müddet padişaha küsmüştür. Bursalı Mehmet Tahir ise Süleyman-nâme’nin iade edilmemesini “hiçbir zaman eksik olmayan rakiplerinin kıskançlık ve şikayetlerine” bağlıyor ve müellifin beklediği ilgi ve takdiri görmemesinden dolayı müteessir olduğunu söylüyor 81 . Kendisi ise bu hikâyeyi şöyle aktarmaktadır: “Akıbet merhûm Sultan Bayezid Han bu kitabtan hâbir olup Kostantiniyye’ye getürtüp, yazdırıp 82 cilt kitâb hazine-yi âmireye teslim olundu. Ammâ 81. cild kitap taksîrinden teslim olunmadı. Akıbet zelzele ve feterâtı velvele olduğı ecilden dergâha varulmayup pâdişah’a Allah ömrünü verdi rahmeten vâsia...” devamında ise aynı konuyu nazm halinde şöyle ifade etmektedir: Bâyezid Han eyledi dâr’ül fenâ’dan ol sefer Rahmete irdi idüp dâr’ül bekâda ol makarr Tutuben yâsin okudum ruhu için yasının İttim âh âhirinde melek yerde beşer ”82. 79 Tursun Bey, Tarih-i Ebu’l Feth, (Haz. Ahmet Tezbaşar), İstanbul tarihsiz, s. 160-168; Müneccimbaşı Ahmed Dede, Sahâifü’l- Ahbar fi Vekâyi’ül Asar, (Ter. İsmail Erünsal), İstanbul 1979, s. 405-415. 80 Katip Çelebi, Keşf ez Zünun, c.II, İstanbul 1942, s. 1026. 81 Bursalı Mehmed Tahir, Uzun Firdevsî, s. 37. 82 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. 32, s. 47. 37 II. Bayezit’e olan küskünlüğünü bu şekilde özetliyorsa da müellifin kırgınlığı kısa sürmüştür. Süleyman-nâme’yi yazmakta önce tereddüt etmiş ve maddî imkansızlıklar çekmiş ama sonra yazmaya devam etmiştir. Yalnızca Süleymân-nâme nüshalarının tamamının teslim edilmemesine tepki göstermiştir. Süleyman-nâme’nin teslimi öncesinde ve sonrasında da sarayla ilişkilerini iyi seviyede devam ettirmiştir. II. Bayezit, babasının zamanında İstanbul’da başlayan ilmi faaliyetleri teşvik etmiş, âlim, şâir ve edipleri himaye ederek onlara muayyen tahsisatlar vermiş ve bu suretle İstanbul’u İslam âleminin ilim merkezi haline getirmiştir. Kendisi de şâir olan ve “Adli” mahlasıyla Türkçe ve Farsça şiirler yazan padişah, tarihe de özel bir ilgi göstermiştir. Türk tarihçiliği onun döneminde yeni bir çığır kazanmıştır .83 II.Bayezit devrinde tarih yazımının devlet eliyle teşvik edildiğini gösteren önemli kayıtlar vardır. Örneğin, II.Bayezit dönemine ait 906/1501 tarihli Ahkam defterinde “Zilhicce ortaları 960’da (1533) hüküm 360, Manastır kadısına babası Ali Çelebinin te’lîf ettiği Tarih-î Âl-i Osman adlı kitabını göndermesi” istenmiştir 84. II. Bayezit devrine ait bir in’âmat defterinde Firdevsî-i Rûmî’nin saraydan aldığı ina’amat miktarı, tarihi ve ne surette verildiği beyan edilmektedir. 85 Buna göre: Tasadduk be mezkurin fi 20 cem II, Firdevsî, şâir müellifi sene 912 Kâtib-i şâir’ân Cem’at-i müşahere horan Süleyman-nâme -İnamı Firdevsî, müellif-i Süleyman-nâme Nakdiye 3000 2000 fi 9 minhu (zilkade 912 câme Benek-i Bursa İnâm be-mezkurin, fi 26 minhü (Reb, II Sene 913) Firdevsî, şair Câme Nakdiye 3000 Benek-i Bursa Sevb 83 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s. 247. İlhan Şahin-Feridun Emecen, II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkam Defteri, TDA Vakfı, İstanbul 1994 , s. 38. 85 İsmail Erünsal, II. Bayezit Devrine Ait Bir İn’amât Defteri, Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1981, s. 314-339. 84 38 İn’am be-mezkurin, fi 8 Şevval sene 914 Firdevsî, şâir Câme Nakdiye 3000 Benek-i Bursa Sevb Tasadduk be-mezkurin fi 28 minhu (Cem. II, 915) Firdevsî, müellif-i Süleyman-nâme, be marifeti ser hâzin Nakdiye 3000 Câme Benek Tetimme fi 23 minhu (Şevval 917) Firdevsî, şair be-ma’rifet-i ser hâzin Nakdiye 3000 Câme mirahori an kadafei müzehheb-i benek-i Bursa, sevb İn’am be mezkurin, fi 26 minhu (Receb II, Sene 913) İn’âmat kayıtlarından açıkça anlaşılıyor ki; Firdevsî-i Rûmî 1506-1511 yılları arasında hazineden düzenli olarak ödenek almıştır. “der-cemâti müsaherehoran” ifadesi bunun açık bir delilidir. Hazineden aldığı in’amlar ve ihsanlar nakdiye olduğu gibi câme kaydıyla elbise, kumaş da olabiliyordu. Genellikle bayramlarda kumaş ve elbise veriliyordu. Geçimini saraydan düzenli olarak sağlayanlara in’am verilirdi. Genelde ulemâ sınıfından olanlara verilen bağışlara tasadduk denilirdi. Câme ismi kumaş çeşitleri için bir kanıt kabul edilirdi. Benek, bir not ta Bursa’nın altınlı kadifesi olarak zikredilir, herhalde çok değerli bir ipekli olmalıdır 86 . Câmekiyye, Osmanlı hukukunda devlet hazinesinden veya bir vakfın gelirinden genellikle aylık şeklinde verilen maaş ve tahsisat manasında kullanılmıştır 87. Yukarıdaki belge, yazarımızın saraydan hem nakit para hem de ipekli elbise ve hatta bayramlarda bayramlık hediyeler bile aldığını bariz bir şekilde göstermiştir. Bu sebeple müellifin, padişaha kızıp ülkeyi terk etmesi söz konusu değildir. Müellif gerçi Süleyman-nâme’nin kendisine teslim edilmemesinden müteessir olmuştur. Ancak âlim ve şâirleri seven, koruyan Sultan II. Bayezit’le sürekli ilişki içinde olmuş bazen sitem etmiş, serzenişte bulunmuşsa da Sultan’ı 86 87 Halil İnalcık, a.g.e. , s. 75-77; İsmail Erünsal, a.g.e., s. 305-339. Ahmet Akgündüz, Câmekiyye Md, DİA., c. VII, İstanbul 1993, s. 45-46. 39 “Kutbu’l-aktâb”, kendisini de sultanın şâiri olarak görmüştür. Hemen bütün eserlerinde Sultan Bayezit’den övgülerle söz etmiştir: Şeyhimüzdür Şeyhi Firdevsi mürîd Gerçi olduk şâir-i Hân Bâyezîd Kutb-ı âlem kimdür anı diyelüm Medhi içre şehd şekker yiyelüm Bu zemânın kutbunı anla cedîd Şâh Sultân Âl-i Osman Bâyezîd 88. Süleyman-nâme’nin 82.cildini hazineye teslim ettikten sonra 81 cildin kısaltılarak teslim edilmesi, Firdevsî-i Rûmî’nin bir süre saraydan uzak kalmasına neden olmuş, ama Yavuz Sultan Selim döneminde sarayla ilişkileri yeniden düzelmiş ve devam etmiştir. d- Firdevsî-i Rûmî’nin Yavuz Sultan Selim ile ilişkileri Sultan Bayezit’in vefatı Firdevsî-i Rûmî’yi ekonomik yönden sıkıntıya sokmuştur. Çünkü in’âmat kayıtlarından anlaşılıyor ki 1511 tarihi itibariyle kendisine saraydan hiç ödeme yapılmamıştır. Doğrudan geçimini patrondan (padişah) temin eden Firdevsî için bu zor bir durumdu. Üstelik müellifin kitap ve kâtiplik harcamaları da hayli fazlaydı. Fatih Sultan Mehmet devrinde, Veysel Karâni aşkına bir vakıf kurma girişiminde bulunmuşsa da, bundan da bir sonuç alamamıştı. Kendisi bu fakirlik hâlini Süleyman-nâme’sinde şöyle rivayet etmiştir: “Bundan sonra Tefsir’i Kebir’de olan Süleyman kıssasından yedi cild kitab te’lif itmek istedim ancak kitaba verilecek bir kuruşum dahi kalmadığı için dört cild temâm edebildim, beşinci cildi yazmaya iktidârım olmayup, kitâba verilecek habbe dahi kalmayup, tâlii yâri kılmayup, zikr iderem: Ah ki tâlî yârı kılmaz bahtı yâr elden gider Dest gîrim olmazsa ol nigâr elden gider Şahı tımâr itmezse bende bimâre kalıser İzz-i devlet ömr-i sıhhat tâ ki var el fikdar” 88 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 8-26. 40 diyerek içinde bulunduğu psikolojik ve ekonomik sıkıntıyı ifade ettikten sonra, kalan cildleri yazmaya mecalim kalmadığı için “dört cild tecnisiyyâtı ve bu 81. cild Süleyman-nâme’yi beyaza çıkarup devletlü sultanımın hâk-i pâyi şerefine müracaat ettim” 89 demiştir. Yazarımız eserlerini padişah Yavuz Sultan Selim’e sunarak saray ve padişahla irtibatını tekrar kurmuştur. Süleyman-nâme’nin yazılış sebebini açıklarken Süleyman-nâme’nin 22a bölümünde “Selim Şah Zıll-i Yezdân Âl-i Osmân nesl-i Oğuz Hân” ifadesiyle hem sultanı övmüş hem de klasik Osmanlı geleneğine bağlı kalarak Yavuz Sultan Selim’i Oğuz Han nesline bağlamıştır. Firdevsî-i Rûmî’nin Yavuz Sultan Selim ile ilişkisi Firdevsî için çok anlamlı ve önemlidir. Çünkü Firdevsî’nin Yavuz Sultan Selim gibi bir padişahla ilişkileri sabit ve kesin olunca yazara yöneltilen Heteredoks iddiası bir şekilde bertaraf edilmiş olmaktadır. Ayrıca müellif’in Sultan II. Bayezit’e küserek İran’a gittiği ve orada öldüğü iddiası da asılsız kalmaktadır. Zira Firdevsî-i Rûmî’nin 1512 yılında İstanbul’da olduğu, saraya yakın olduğu kendi ifadeleriyle kesinlik ve netlik kazanmıştır. Üstelik de Süleymannâmeyi yazmaya devam ettiğini, Allah müsaade ederse tamamlayacağını ilave etmiştir: “Padişahın olursa himmeti var imdi âhîr ola bu kitâb Söz tamam vallah’ü âlem bissevâb”90. Süleyman-nâme’nin 405.meclisinin zikrinde “Ed-duâ-yı padişah esselam elmislü Ebulhayrât ve’l- hasenât mürebbil gureba bilâdü’l- ûlema es sultan ibn’üs Sultan Selim Han etâullahu ömrühü... Süleyman nâme’nin te’lifini bir âdil ve kâmil padişahın devam-ı devletinde 81. cildin tamamlanmasını müyesser itti. Yavuz Sultan Selim’in in’am ve inâyetiyle Anadolu vilâyetinde Karasi’de, şehr-i Balıkesir’de ikamet edib halvet halinde, makâm-ı uzlette, huzûr-i kalb ile teskîn olup bu kitâbın te’lîfine çalışıyorum ümîdden ki temam ide... tâ ki bu kitabı Süleyman-nâme âlemde yâdigâr kalup târîhi rûzgar olup, Sultan Selîm 89 90 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Ali Emirî, nr: 317, c. 82, s. 160-182. Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, Ali Emirî, s. 23-25. 41 mütâlasıyla dâimâ müşerref ve lütfı mülahazasıyla mevkûf ve muvaffak ola (Amin)”91. Firdevsî-i Rûmî’nin ifadelerinden anlıyoruz ki, yazar Osmanlı sarayına sâdık ve Yavuz Sultan Selim’e bağlıdır. Alevîler konusunda tutumu belli olan padişah için yaptığı bu samimi duası, bunun en açık kanıtıdır. Padişahtan aldığı bağışlar ve ihsanlar sayesinde, Anadolu’da, Balıkesir vilâyetinde uzlette olduğunu, Süleyman-nâme’yi selim bir kalple yazmaya devam ettiğini ve tamamlamak istediğini ifade etmiştir. Padişah için yazdığı aşağıdaki kaside Firdevsî’nin şâirliğine ve Osmanlı Sultanına bağlılığına en güçlü delildir 92. 6– Firdevsî-i Rûmî’nin Son Yılları ve Vefatı XV. yüzyılın ikinci yarısında XVI. yüzyılın başında yaşayan Firdevsî-i Rûmî, çağdaşı yazarlar arasında farklı bir özelliğe sahipti. Yazarın hayatı ve eserleri gibi ölüm tarihi ve ölüm yeri de tartışmalıdır. Tarihçimizin çok boyutlu bir yazar olması, çok isim ve mahlas kullanması, dolaylı yönden siyasetin içinde bulunması ve kendisi hakkındaki çelişkili rivayetler, onun hayatının son yılları hakkında bilgi toplamamızı zorlaştırmaktadır. Firdevsî’nin hayatının teferruatına dair, kendi yazdıklarının dışında fazlaca bilgiye sahip değiliz. Çağdaşı olup da ondan ya da eserlerinden söz eden hemen hiçbir kimse yoktur. Yazardan eserlerinde kısa da olsa bahsedenler daha çok tezkire sahipleridir. Özellikle Latîfî, Beyânî ve Hasan Çelebi bunlar arasında zikredilebilir. Ne var ki adı geçen bu kişiler muhtemelen Firdevsî-i Rûmî’nin eserlerinin tamamını görme imkanı bulamadılar. Özellikle Latîfî tezkiresinde, nakledilen 91 92 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., c. 81, vr. 22a. Firdevsî-i Rumî Süleyman-nâme, c. 82, s. 182. Kaside Der-Tarifi Padişah-ı Etaullah Baht ve devlet izzetiyle şamse mûti Dergahın mihr ile mâh itti penahında ref’i Halk ider şükr ü sipâsi ger sağir u ger kebir Sevk idüb methini söyler ger şerif’u ger vadiğ Hem şikakındır hâsude hoş azâb ile feci Zulmün kahrın sevadından oluptur giceler Oldu kapında sâdet baht ile şahâ deriğ Her ne yere azm idersin feth ve devletle rehberin Her ne yerde olsan mukim devlet ola anda tebiğ Her nerde şems kim muhalif ola itaat etmeye Pes gerek ihlasla kılam dua ki tasdiğ Dergahın Firdevsi’ye Firdevsi âla olalı Dil diler ide tavaf amma ki çarh olur maniğ İzzi ikbâl ve saadet birle bâki ola şehá Baht ve devlet birle ol adl’ü emnü velehû daciğ 42 “padişah II.Bayezit’in Firdevsî’ye ait Süleyman-nâme’nin 360 cildin 80 cildi hariç yaktırdığını ve buna kızan Firdevsi’nin gücenerek Firdevsî-i Tûsî’yi takliden, padişahı hicvedip İran’a kaçtığı ve orada öldüğü” iddiası hemen bütün Osmanlı müellifleri tarafından tekrarlanmış ve kabul görmüştür. Özellikle Gelibolulu Mustafa Âlî’nin, Firdevsi’nin şairliğini ve eserlerini çok ağır bir dille eleştirmesi bir nevi Firdevsi’nin mahkum edilmesine sebep olmuş âdetâ onu unutulmaya, yok olmaya terk etmiştir. İşin en tuhaf tarafı da Kâtip Çelebi’nin tutumudur, “Şahnâme-i Firdevsî-i Tavil, Rûm şâirlerindendir, 360 ciltlik Türkçe bir kitap yazdı ve Sultan Bayezid Hân’a arz etti. Padişah onun içinden bir bölümünü seçti ve kalanlarını yaktırdı. Yazar Firdevsî buna üzüldü, Bilâd-ı Rum-u terk etti ve Horasan’a gitti. Türk tezkire sahipleri bunun şahididir.” diyerek şuara tezkirelerindeki bilgiyi aynen kullanmış ve Firdevsî-i Rûmî’nin eserlerinden hiçbirinin ismini kıymetli eserine almamıştır93. Mehmet Süreyya Sicilli Osmânî’sinde 94 aynı bilgiyi kullanmış, Şemseddin Sâmi, Kâmus’ul Âlâm’ında aynı bilgiyi tekrar etmiştir 95.Yalnızca Osmanlı Müellifleri yazarı Bursalı Mehmed Tahir yazarın ismine ve eserlerine dikkat çekerek konuyu biraz daha fazla ciddiye almıştır 96. Firdevsî-i Rûmî’ye ilişkin ilk ciddi çalışmayı yapan Fuat Köprülü ise eserlerinin bilinenlerini aktarmış hayatı hakkında aydınlatıcı bilgilere ulaşmıştır. Ne var ki büyük tarihçi de Firdevsî-i Rûmî’nin bütün eserlerini görme imkanı bulamadığı için Firdevsî’nin doğu ülkelerine gittiği ve orada öldüğü tezini ciddiye almış ama Latîfî’nin rivayetine de şüpheyle yaklaşmıştır. Yalnızca II. Bayezit’in saltanatının son yıllarında ülkeyi terk ettiği kanaatine ulaşmıştır 97 . Firdevsî’nin hayatı hakkında en sağlıklı tesbiti ise Nâil Tuman yapmaktadır. Tuman’a göre Firdevsî “Süleyman-nâme’yi Sultan Fatih’in isteği ile yazmaya başlamış ve I.Selim zamanında tamamlamıştır. İran’a gidişini ise sadece bir iddia” olarak kabul etmiştir 98. 93 Kâtip Çelebi, a.g.e. s. XXIII. Mehmet Süreyya, Sicilli Osmânî, c. II, İstanbul 1996, s. 537. 95 Şemsed-din Sâmi, Kâmus’ul âlâm. c. V, Ankara 1996, s. 3386. 96 Bursalı Mehmed Tahir, a.g.e., s. 105-107. 97 M. Fuad Köprülü, a.g.m., s. 691. 98 Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî, M.E.Yayımlar Dairesi , Ktp. nr. 870, c.II, yıl 1949 s. 763. M. Orhan Bayrak ise Osmanlı Tarihi Yazarları adlı eserinde (İstanbul 2002, s. 150-151) Firdevsî-i Rûmî’nin Kanuni için bir hicviye yazdığını ve 1508 yılında Horasan’da öldüğünü yazarak konuya ne kadar uzak olduğunu göstermiştir. 94 43 Halbuki Firdevsî-i Rûmî’nin eserleri, özellikle Süleyman-nâme dikkatli bir şekilde okunursa yukarıdaki rivayetlerin çok zayıf olduğu ortaya çıkmaktadır. Müellifin İstanbul’da kaleme aldığı “Hayat ve Memat” adlı eserinin önsözünde 81. cüzü tamamladığını belirtmesi, 82.cüze de Yavuz Sultan Selim’e dua ve övgü ile başlaması onun 1512 yılında İstanbul’da olduğunun açık delilidir. Dolayısıyla II.Bayezit’e küserek ülkeyi terk etmesi vâki değildir. Üstelik manzum, mensur eserleri arasında kırgınlığını ifade eden satırlara rastlanmışsa da hiciv türü bir cümle görülememiştir. Hatta Sultan’ın Süleyman-nâme’yi geri çevirme ihtimaline karşı ihtiyatlı bir tavır da takınmıştır 99 . Süleyman-nâme’nin eksiklerinin olabileceğini ifade eden yazar eserinin kabulüne istekli olduğunu, eseri reddedilirse de üzülmeyeceğini beyan etmiştir. Gerçi kitabı kendisine eksik iade edilince üzülmüş ve tepkisini gizlememiştir: “Bâyezîd Hân eyledi dar’ül fenâdan ol sefer Rahmete irdi idüp dâ’rûl bekâda olmakar Tutuben yâsin okudum ruhı için yasının İtdim âh âhirinde melek yerde beşer.”100 Fîrdevsî, âh edip inlemiş, hatta padişahın ruhuna yasin okumuş ama hiciv türü bir beyt kaleme almamıştır. Buradan anlaşılan şu ki müellif II. Bayezit’e küsüp de ülkesini terk etmemiştir. Ancak kendisi değişik vesilelerle Anadolu’yu gezdiğini, hatta Tebriz’e gidip geldiğini ifade etmiştir.101 Belki onun Tebriz seyâhati oraya kaçtığı şeklinde anlaşılıp yorumlanmış da olabilir. II. Bayezit’in ölümüyle maddi sıkıntı çekip zelil olduğunu söylemişse de Yavuz Sultan Selim’in padişah olması ile bahtı yeniden açılmıştır. Yine kendisi Süleyman-nâme’sinde gelişmeleri şöyle rivayet etmiştir: “... İbn Sultan Selim Han etâallâhu gayrehu bu 99 mücelled kitabı Süleyman-nâme’nin te’lifini bir âdil ve kâmil padişahın devam-ı devletinde 81.cildinin tamamlanmasını müyesser itti. Bu 495.meclisin 405.meclisini bir fazilet sahibi ve akıllı, gönül ehli, Selim Şâhi’nin iktidarı altında tasnif etmek 99 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 286. Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. 42 , s. 34. 101 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, 402. meclis. 100 44 mukadder etti. Bundan sonra inşaallahü teala Hak’dan inâyet, kutb-el aktâb’dan hidâyet zemâneden genişlik, ecelden mühlet bulursam, tende sıhhat, canda rahât dilde ma’rifet görürsem, bu kitâb-ı Süleyman-nâme’nin 82. cildinin dahi Zıll-i Yezdâ’nın nesl-i Oğuzhan’ın Âl-i Osmân’ın Sultan İbn Sultânın, Süleymanü’zzemânın İskender-i Devrân-ı Eyyâm-ı Devletinde Anadolu vilayetinde livâ-i Karasi’de şehr-i Balıkesir de ikamet edip, halvet ve makam-ı uzlette, huzûr’ı kalb ile selim olup bu kitâbın te’lifîne çalışacağım, ümîddir ki temâm idelüm, tâ ki bu kitab-ı Süleyman-nâme âlemde yâdigar kalup, târîh-i rûzigâr olup Sultan İbni Sultan Selim’in (Allah ömrünü uzatsın) şerifi mutâlasıyla dâima müşerref ve lutfı mülâhazasıyla mevkûf ve muvaffak ola. Amîn. Yârabbel âlemîn”102. Firdevsî-i Rûmî’den yaptığımız alıntıdan açıkça anlaşılıyor ki: Yazar, Yavuz Sultan Selim zamanında, en azından iktidarının ilk yıllarında (1512-1513) Anadolu’da Balıkesir’de uzlet halinde yaşamış ve Süleyman-nâmeyi yazmaya devam etmiştir. 99 cilt olarak tasarladığı Süleyman-nâme’nin 81. cildini tamamlamış, 82. cildi yazmaya devam etmiştir. Ecel mühlet verirse onu da tamamlayacaktır. Ölüm tarihi olarak bütün kaynaklar 1512 yılını kabul etmişlerdir, ama bu tarihin doğru olma ihtimali şüphelidir. Şimdilik kesin bir tarih vermek mümkün görünmemektedir. Firdevsî-i Rûmî’nin yazdığı, Latîfî’nin naklettiği, Gelibolulu Mustafa Âl-i ve Bursalı Mehmed Tahir tarafından tekrarlanan, Firdevsî’nin şairliğine örnek teşkil eden nefis “mersiye”sinde yaşanacak yeri, şair şöyle tasvir etmiş ve sanki kendisi için ölüm yeri olarak orayı vasiyet etmiştir: Gel ey vâzı işit sözün hakîmin Eğer kim var ise tab’-ı selîmin Dilersen vaz edesin bir imâret Eğer kûy-u eğer şehr ü vilâyet Gerek seyr eyleyesin yeryüzünde 102 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Ali Emirî, nr: 17. 45 Yürüyesin yücesinde düzünde Bulasın bir yeri kim ola âlî Şimalinden yana ola cibâli Açık ola velî garbî hevâsı Önü sahrâ vü dağ ola verâsı Düşe bir ulu su garbî yanına Vire enfâsı ol araya tervîh İgende soğuk olmaya şitâsı Pek ıssı olmaya yazın hevâsı Dahi tîz irişir ola nebâtı Dönüp tîz geçmeye hem hızravatı Bu resme yerde yapsan menzil ü dâr Kapusı şark’a ola didi mi’mar Binanın ki ola kapusu şarkî Güneş doğsa düşer içine şavkı Buhâr-ı arzdan olan küdûret Güneş görse gider niteki zulmet Şu yere ki güneş kılmaz sirâyet Zarardır eyleme anda ikâmet103. Ölüm yeri konusuna gelince, müellif İran’a gitmediğine göre ölüm yerinin İran, Horasan ya da herhangi bir doğu ülkesinin olması mümkün değildir. Kendi ifadesine göre 1512 yılında Balıkesir de uzlette yaşıyordu. Ölüm yeri olarak Balıkesir’in kabul edilmesi daha makul görünmektedir. Ama kesin bir yer söylemek şimdilik mümkün değildir. Edincikli 83 yaşındaki değerli araştırmacı yazar Mehmet F. Aytekin’le bu mersiye üzerine yaptığımız sohbette, Aytekin, tasvir edilen yerin Edincik olduğunu, Firdevsî’nin mersiyesinde coğrafî olarak ve bölgenin iklimiyle ilgili verdiği bilgilerin Edincik’e ait olduğunu söylemiştir. 103 Latîfî, a.g.e. , s. 80. 46 Şairin bölge coğrafyası ile ilgili verdiği bilgiler şöyledir: Edincik’in kuzey kesiminde dağlar var, Marmara denizine çok yakın ve önü denize açık, hemen batısında bir akarsu var, sandalla nehirden denize ulaşılabilir. Ilıman iklim nedeniyle kışın soğuk yazın sıcak değildir. Her türlü bitki kolaylıkla yetişebilir ve insanlar rahatça yaşayabilirler. Mehmet F.Aytekin, yazarımızın tasvir ettiği bölgenin kesinlikle Edincik olduğunu, bu bölgenin Dergah bölgesi olarak bilindiğini, bölgedeki dağın Hızır İlyas adıyla anıldığını, Dergah bölgesine giden yolun da bugün Firdevsî sokak adını taşıdığını beyan etmişlerdir 104 . Firdevsî’nin mersiyesinde verilen bilgiler, tarihçimizin ölüm yerinin Edincik olma ihtimalini güçlendirmektedir. 104 Mehmet F. Aytekin, a.g.e. s. 12. 47 B- FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN ESERLERİ Türk tarih ve edebiyatının en üretken yazarlarından biri olan Firdevsî-i Rûmî, “Münazarâ-i Seyf-ü Kalem” adlı eserinde, kendi eserlerinden söz ederken; “Bazı ukelâdan, zürefâdan, şuarâdan, hâfi değildir ki, Süleyman-nâme’nin musannifi bunun emsâli yetmiş iki risâlenin müellifi Firdevsî-i dâfîi hâkir-u fâkir ve nuhîfe bu risâle-i rakkama geturüp tahrir idüp mensûr – manzum kaleme geturüp takrir idüp eydür kim eğer çi kim bu sanuat’ın fâdıllarından ve bu fennün kâmillerinden kim nazm ve nesir içinde ferîdi üsri dirler.”105 demektedir. Müellif, kendi eserlerini tanıttığı bu giriş yazısında; sanatçı, şair ve hekimlerin eserlerini tanıdığı kanaatindedir. Süleyman-nâme’nin musannifi; bu kitap emsali yetmiş iki risalenin müellifi manzum ve mensur zarif eserler kaleme almış, kendisi de sanatın ve fennin kamillerinden birisi olmuştur. Yazar, eserlerinin (risâlelerinin) sayısını kendi eserinde, yetmiş iki olarak vermiştir. Bunun emsali derken galiba “Münazara-i Seyf-ü Kalem” adlı eserini kastetmiştir. Ancak, bu yetmiş iki eserinin tam bir listesini vermemiştir. Üstelik “yetmiş iki risalenin” musannifi (derleyicisi), risâleleri arasına Süleyman-nâme’yi dâhil etmemiştir. Hiç şüphesiz yazarın yetmiş iki ciltten oluşan müstakil eseri yoktur. Gerçi 99 cilt olarak plânladığı Süleyman-nâme’nin 82. cildini yazdığını söylemiştir; ama verdiği liste içinde Süleyman-nâme’nin kaydı yok, onu, bir bütün olarak ayrı mütalâa ediyor olmalıdır. Bizzat kendisi “Süleyman-nâme’nin musannifidir eydür kim hicreti Nebevi’nin (sa) 908. yılında Vilâyeti Karesi’de Şehr-i Balıkesir’de halvet halinde makâm-ı uzletde oturmuştum. 366 mücellid Süleyman-nâme’nin 287. cildini kaleme geturûp bitirmişdim. Şâh’ın devam-ı devletine duâ, eyyâm-ı rif’atine senâ kılup bir nice mücellid kitâb dahi envâından te’lif ittimse; Hadîkat’ül Hakâyık Firâset-nâme Satranç-nâme-i Kebîr Tecnîsâ-ı Süleyman Belkıs-nâme 105 Firdevsî-i Rûmî, Münazara-i Seyf’ü Kalem, İstanbul B.ŞB. Ktp. nr. 355, s. 4-5. 48 Musallah-nâme Tâli-i Mevlûd-i Kebir Kutb-nâme... misali dahi bazı Farsça’dan tercüme kılup ve bâzın dahi sâir kitaplardan istihraç kılup, Hadis-i Ahsen emlah kelâm birle mensûr ve manzûm tasnîf kılup söyledimse bundan sonra bu Münâzara-i Seyf’u Kalem hadisi muhtarla beytler ve şiirlerle te’lîf ve tasnif eyledim kaleme dökmeğe geturüp bitirdim “tuhfetü’l- hâdi” dergah-ı âlâya getürdüm”.106 demektedir. Firdevsî-i Rûmî bu paragrafta ise, Süleyman-nâme dâhil kitaplarının listesini verirken on bir tane kitabının adını saymıştır. Ancak başka eserlerinin satır aralarında te’lif, tercüme ve istihraçlarının isimlerini de vermiştir. Buna rağmen bugün hâlâ eserlerinin tam bir dökümünü vermek mümkün olamamaktadır. Çünkü, kendisinin zikrettiği eserlerinin birkaç tanesinin bir nüshası bile bulunamamıştır. Bazı kitaplarının ise çift isim taşıması eserlerinin sayımını zorlaştırmaktadır. Kimi eserleri de Süleyman-nâme içinde bir fasıl mı yoksa müstakil bir eser mi olduğu henüz belli değildir. Bir diğer önemli mesele de yazarın ismi konusudur. Kitapların bir kısmı kütüphanelerde İlyas b. Hızır adına kayıt edilmiştir. İlyas b. Hızır, Firdevsî-i Rûmî olabileceği gibi, bir başka İlyas b. Hızır’ın eserlerinin Firdevsî-i Rûmi’ye aitmiş gibi gösterilme tehlikesi de mevcuttur 107. Genellikle Osmanlılar’da, bütün büyük şair ve yazarların mahlasları ve isimleri bu şekilde kullanılmıştır. Bu durum da bir şekilde isim karışıklıklarına sebep olmuştur. Bütün bu eksikliklere ve engellere rağmen eserlerinin genel bir dökümünü yaparak, kısaca tanıtmaya çalışacağız. Firdevsî-i Rûmî’nin tarihçiliğini açıklarken üç eseri üzerinde daha ayrıntılı bir şekilde durulacaktır. Bu eserleri, Süleyman-nâme (42. cilt); Velâyet-nâme-i Hacı-Bektâş-ı Velî ve Kutb-nâme adlı kitaplarıdır. Asıl çalışma alanımız da zaten müellifin bu üç önemli eseridir. Yazarımızın eserlerini tanıtırken yine öncelikle kendi eserlerine müracaat edilecek ve düşüncelerine yer verilecektir. Hangi kitapları nerede, ne zaman yazdı ya da tercüme etti, eserlerini kimlere sundu veya ithaf etti, kaleme aldığı eserleri 106 Firdevsî-i Rûmî, a. g. e. , s. 5. Fuad Köprülü, a.g.m. s. 659; İsim karışmasına örnek olması açısından’’Hayat-u Memat veya Hayat-nâme isimli eseri Firdevsî Orhan bin Kenek adına, Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmut Efendi, nr. 2337 de kayıtlı, aynı eserin bir başka nüshası ise, Firdevsî Osmanî adına Beşiktaş Yahya Efendi nr. 42150 de kayıtlıdır. Görülüyor ki hem yazar hem de eseri çift isim taşımaktadır. 107 49 hangileridir? Hangi kitapları üzerinde bugüne kadar çalışmalar yapıldı? nüshaları bulunamayan eserleri hangileridir? Bütün bu sorulara çalışmamızda cevap bulmaya çalışacağız. Firdevsî-i Rûmî’nin şüphesiz en meşhur eseri Süleyman-nâme adlı çalışmasıdır. İslâmî dönem Türk tarih ve edebiyatında Süleyman-nâme yazmak bir gelenektir. Çünkü, Kuran-ı Kerim’de peygamber kıssaları “ahsen’ül kasas”108 (en güzel hikayeler) olarak adlandırılmış ve Hz.Yusuf, Hz. Mûsa ve Hz. Süleyman’ın hayatları öğüt vesilesi olarak hikaye edilmiştir. Bu durum edebiyatımızda peygamber kıssalarının doğmasına yol açmıştır. Hz. Süleyman’ın hayatı ve kıssaları etrafında oluşan çok sayıda Süleyman - nâme yazılmıştır. Osmanlılar döneminde yazılan birkaç tane Süleyman - nâme yi örnek olarak verebiliriz. Serezli Sâdî’nin, Süleyman-nâme’si, Bihişt-î Ramazan’ın Süleymannâme’si, Hamdî’nin Kitâb-ı Süleymaniye’si, Şemseddin Sivâsî’nin Süleymannâme’si gibi109. 1- Süleyman-nâme-i Kebîr Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme muhtasarında Süleyman-nâme kitabının hikayesini şöyle nakletmiştir: “Yıldırım Bayezid Han’a Mevlânâ Ahmedî gelip tevârihden eline geçen miktarı cem idüp, İskender-nâme sûretine getirûp güzel söz ve beyitlerle süslemiştir. Şöyle kim ol miktar sözde medh-i mukadder uygun değildir, 360 mücelled kitab yazmak onun gücünün sınırlarını aştı, bu kadar çok yazmaktan çekindi ve özet yoluna başvurdu ki esma-i hüsna adedince 99 cilde temam eyle denilmişti. Mevlana dahi 120 cilde ancak tamam idelûm deyüp başım gözüm üstüne dedi ancak yazamadı. Buna karşılık bu hakîr-i nâ-sevâb Firdevsî, taht-ı Kostantiniyye’de başlayıp altmış sekiz cildini temam eyledüm”demektedir. Müellif devamla daha evvel II.Murat’ın Ahmedî, Şeyhî, Şeyhoğlu ve Ahmedî Dâi’ye teklif ettiği halde böyle bir eser yazamadıklarını ilâve etmiştir. Yalnızca meclisde bulunan Serezli Sâdi 3500 beyitlik bir Süleyman-nâme yazabilmiş ki, bu 108 Kuran, Yusuf Suresi, 3. ayet. A. Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 1984, s. 122; Necla Pekolcay-Selçuk Eraydın, İslâmî Türk Edebiyatında Şekil ve Nev’ilere Giriş, İstanbul 2000, s.130-131; Asuman Akay, Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme (44.cilt), Metin ve Fiiller Üzerine Bir İnceleme (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi 1990. 109 50 benim eserim yanında denizden bir damla hükmünde idi.” diyerek, Sadî’nin eserini küçümsemekte ve kendi eserini övmektedir 110. Süleyman-nâme’nin Ali Emîrî’de kayıtlı bir nüshasında aynı konuda: “Bu 99 mücelled kitâb-ı Süleyman-nâme’nin te’lifini bir âdil ve kâmil padişahın devam-ı devletinde 81. cildi tamamlamayı müyesser itti. Bu 495. meclisin 405. meclisini bir fâdıl ve âkil ehl-i dil şehin şâhın eyyâm-ı rif’atinde tasnîf itmeklik mukadder itdi...”111 demektedir. “Süleyman-nâme’nin te’lifine “kırk yıldır çalışub 360 cild itmek sevdasıyla ne kadar kim gayret-i istiğmali kitâblar varsa onları cümle içine alırım, söz uzun olduğı sebebden kimesnenin îtibârı yokdur. Kitap yazmaktan murâd oldur kim âleme yayılup okunup dinlene bu kaçan ola kim kişi 360 pâre kitâbı yazup yahut yazdurup idine”112 diyerek yazı yazma amacını açıklamıştır. Ancak bu kadar çalışmaya insan ömrünün yetmeyeceğini de düşünerek “kelimelerin gereklisini istihraç idip derlemeye” başlamış, erkân-ı devlet, erbâb-ı himmed’den aldığı destekle yazmaya devam etmiştir. Süleyman-nâme’nin Konusu ve Nüshaları Süleyman-nâme, Süleyman peygamber ve çevresinde gelişmiş bütün dinî hikâye ve rivayetleri bir araya toplayan, aynı zamanda tarih, felsefe, hikmet, hendese, geometri, astronomi, tıp ve ahlâka ait pek çok bilgiyi de beraberinde sunan ansiklopedik mahiyette bir eserdir. Eser manzum ve mensur olarak oluşturulmuştur. Eserin hemen hemen beşte birini oluşturan manzum bölümler zaman zaman mensur bölümlerin bir özeti mahiyetindeyken, kimi zaman da konunun devamını sağlamaktadır. Süleyman-nâme bir bütün olarak incelendiğinde, eserin oldukça sade bir dille yazılmış olduğu kolayca fark edilebilir. Ancak ön ve son sözlerde müellifin dilinde hissedilir bir ağırlık göze çarpmaktadır. Arapça, Farsça terkipler daha fazla olmak üzere Dede Korkud’un eserine yakın bir söyleyiş tespit edilmektedir. Her ne kadar Melihî’den aruz okuyarak şiire heves ettiğini söylese de, nesirde nazımdan çok daha başarılıdır. Müellif özellikle tasvirler sırasında kafiyeli bir nesir kullanmıştır. 110 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman–nâme Muhtasarı, Milli Ktp. A. 1839, s. 10. Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Ali Emîrî, nr. 317, s. 28. 112 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Ali Emirî, nr. 316, s.122. 111 51 Eser her şeyden önce müellifin Edincik muhitindeki doğumuna ve zihnini dolduran Süleyman Peygamber’in hikayelerine bağlı olarak vücûda gelmiş olmalıdır. Latîfî’ye göre eserin meydana geliş şekli ve sebebi, buna bağlı olarak müellifin sonucu şudur: “Sultan Bayezid emriyle Süleyman-nâme’yi nâm-ı şerîfine nazm ve nesr üzre cem idüp nazil olan kutsal kitaplarda ne kadar hikâyât ve esmâr (gece masalları, kıssalar, hikayeler) var ise ilm-i hikmet ve hendese ve nücûm (astronomi) ile anda birleştirip ve ulûm-u maârifden varını mahal ve münasebetiyle anda harç idüp üç yüz altmış cild kitâb etmiş; ama Sultan Bayezid bu cümleden seksen cildini şeçip kalanını yakınca Firdevsî-i Tûsî gibi talihsiz birkaç beyit diyüp vilâyet-i Acem’e gitmiştir. Mezarı andadır ”113. Yazarın adı gibi Süleyman-nâme’nin cilt ve meclis sayısı hakkında da ihtilaf vardır. Latîfî Tezkiresi’nde eserin 360 cüz, Hasan Çelebi Tezkiresi’nde 380 cüz, Katip Çelebi’nin Keşf-ez Zünûn’unda 330 cüz, Bursalı Tahir Bey’in Osmanlı Müellifleri’nde 366 cüz olduğu belirtilmiştir. Fuad Köprülü, Bursalı Tahir Bey’in verdiği sayıyı bir yanlışlık eseri sayarak Latîfî Tezkiresi’ndeki kaydın doğru olduğunu söylemiştir. Vasfi Mahir Kocatürk ise cüz sayısı olarak yılın günleri olan 366 sayısını ve meclis sayısı olarak da 1836 meclisi kabul eder. Beyânî ise Tezkiresinde “Sultan Bayezid Han’a Şeh-nâme diyü üç yüz seksen cilt bir kitap diyüp Padişâhı Âl-i cenâb hazretlerine sundular.”114 diyerek Süleyman-nâme’yi Şeh-nâme adıyla zikretmiş ve isimlendirmede bir kargaşaya yol açmıştır. Süleyman-nâme’nin cilt ve meclis sayısı ile ilgili birbirine uymayan rakamlar çıkması aslında müellifin kendinden yani; mücelled, cilt ve meclis kelimelerini sistemli kullanmayışından kaynaklanmaktadır. Görebildiğimiz ciltler üzerinde bu konuyu incelediğimizde karşımıza şöyle bir tablo çıkmaktadır: Süleyman-nâme bir ve birden fazla cildin bir araya getirildiği mücelledlerden oluşan bir eserdir. Mücelledleri oluşturan cilt sayısı görülen eserlerde l, 2, 4, 5, 6, 7, 9 olarak tespit edilmiştir. Her cildin sonunda cilt numarası belirtilirken eserin toplam kaç mücelledden oluşacağı konusunda çoğunluk arz eden 366 rakamı karşımıza çıkmaktadır. Elde bulunan son cilt olan 81. ciltte ise 99 mücelledden bahsedilmektedir ki bu akla daha uygun gelen bir rakamdır. 113 Latîfî, a.g.e. , s. 180. Beyânî Mustafa Bin Carullah, Tezkiret’üş-Şuarâ, (Haz. İbrahim Kutluk), Ankara 1997, s. 213; Hamdi Güleç, Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâmesi-42.cilt, -Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâbı Türk-Üzerinde Bir Metin İncelemesi (Basılmamış Doktora Tezi), İzmir 1994. 114 52 Ancak eserin kaç meclisten oluşacağının ifade edildiği durumlarda 1800, 1830, 1835, 1836, 1838 gibi farklı meclis rakamlarıyla karşılaşmaktayız. Bunlar içerisinde en çok geçen rakamlar 1830 ve 1836 rakamlarıdır. Her ciltte 5 meclis bulunduğu ve 366 mücelled konusunda genellikle farklı bir rakam olmadığına göre karşımıza 1830 sayısı çıkmaktadır. Ancak ciltlerin nadir de olsa beş yerine daha fazla meclisten oluşabileceği de hesaba katılarak 1836’nın da fazla yanlış bir rakam olmadığı söylenebilir. Ancak eserin büyüklüğü ve yazarın metnimizde bahsettiği kırk yıl gibi uzun bir zamanı bu esere harcadığı göz önünde tutulursa bu birkaç değişik meclis rakamının ortaya çıkış nedeni kolayca anlaşılabilir. Mantıkî olarak düşünüldüğünde 366 ciltten oluşan bir eserin yazılması bir insan ömrünü çok fazla aşmaktadır. Buna ve eserin Fatih Millet Kütüphanesi’nde bulunan 81. cildinin 25b (aslında 3b) varağındaki sebeb-i te’life istinaden eserin 99 cilt ve 495 meclisten oluşturulduğunu düşünmek daha doğru olmalıdır. Üniversite kütüphanesi TY 715’teki muhtasar Süleyman-nâme’ye göre de esmâ-i hüsnâ’dan esinlenerek eserin 99 cilt olarak tasarlandığı belirtilmiştir. 366 rakamı da muhtemelen her gün bir cüz okunmak kaydıyla bir yıl süreyle okunacak cüz sayısı olmalıdır. Eserin ve müellifin akıbeti konusunda Latîfî’nin tespitlerinin doğru olmadığını Fatih Millet Kütüphanesi’nde bulunan ve mevcut en son cilt olan 81. cildin başında müellif’in kendi ifadesiyle ispatlamaktadır: Müellif H. 876/M. 1470 yılında Balıkesir’de Karesi livasında Şeh-nâme okurken bu eserden etkilenip bir manzume yazar ve bunu Mahmut Paşa eliyle Fatih Sultan Mehmet’e sunar. Fatih bunu beğenince uzun zamandır yazdırmak istediği Hz. Süleyman kıssasını onun yazmasını ister. Firdevsî-i Rûmî bunun üzerine büyük bir araştırmaya başlar. Arap, Acem sahaflarında müstakil bir Süleyman-nâme nüshası bulamayınca Tevrat’tan Hz. Davud kıssasını alarak üç cilt oluşturur. Bu arada görevli olarak Niksar’a gider. Yanında gezdirdiği kitaplar bir at yükü kadardır. Hangi şehre gitse acayib, garayib kitaplarından bulup sahibinden alır. Her kitaptan Süleyman kıssasını bulup istihraç kılıp telif eder. Nihayet dört ciltlik tercüme bir Süleymannâme’ye rastlar. Ancak ne kadar uğraştıysa da satın alamaz. Eserin Arabistan’a götürüldüğünü öğrenince Niksar’da geçirdiği dört aydan sonra Arabistan’a tayin isteyip gider ve kitabı ele geçirir. Başlangıçta altı cilt te’lif edip Sultan Fatih’e teslim eder. Fatih Sultan Mehmet, muradını sorunca Veysel Karânî aşkına 53 yaptırdığı zaviyeye bir vakıf dilediğini belirtir. Fatih de kitabı tamamladığı zaman isteğini elde edebileceğini söyler. Fakat yedinci cilde başladığı zaman Fatih vefat eder. Firdevsî eserini yazmaya devam eder ve 99 cildi tamamlar. Fatih’in yerine tahta geçen II. Bayezit eserin haberini alır ve İstanbul’a getirtir, yazdırır ve eserin 82 cildi hazine-i âmireye teslim edilir. Eserin on yedi ciltlik bölümü müellifin elinde kalır. Bu açıklamalardan sonra müellif, eğer padişahtan izin olursa elinde kalan ciltleri de kusurlarını gidererek padişaha sunmak istediğini söylemektedir. Buradan da anlaşılacağı üzere eserin uzun bulunup fazla bulunan ciltlerin yakılması söz konusu değildir 115. Firdevsî’nin anlattıklarından açıkça anlaşılıyor ki: Allah’ın 99 ismine binaen kitabını 99 cilt olarak tasarlamış, bu plânlamaya uygun olarak kırk yılı aşkın bir süre çaba sarf etmiş 81. cildi tamamlamış ve 82. cildi yazmaya devam ettiği anlaşılmaktadır. Bir yılı 366 gün kabul edip, Süleyman-nâme’yi 366 cüz olarak düşünmüş ki eserin her gün bir bölümü okunsun, okutulsun, yazılsın ya da yazdırılsın diye. Süleyman-nâme2yi toplam 495 meclis olarak düşünmüş ve bunun 405. meclisini tasnif etmiştir. Süleyman-nâme’nin tespit edilebilen nüshaları CİLT 1. MECLİS 1-5 KÜTÜPHANE Gotha, nr. 111 (357yk.), 208 (253yk.) 242 (48yk.) (bk. kaynakça Pertsch, W.) 2-4 6-20 Süleymaniye, Hacı Mahmud Ef. no. 4863, 188 Yk. 3-5 11-25 Vaticano-Turco, nr. 28, 183 yk. XVI. yy. 5-13 25-65 Topkapı Müzesi Ktp. H. 15 25, 388 yk. Harekeli nesih 21 str. H. 951 / M. 1544’de kopya edilmiş. Mücelledin başında 5. cildin tetimmesi var. 115 7-13 31-65 Török F. 2, 360 yk. (bk. kaynakça Bicari, H.) 8-15 36-75 Török F. l, 406 yk., İstanbul 968. Gülnaz Genç, Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 1995, s. 12. 54 14-20 71-100 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1526, 321 yk., 21’ st. 16. yy. da kopya edilmiş. 81-90 25-30 Török F. 3, 100 yk. 125-150 Topkapı Müzesi Ktp. H.1527, 951 (1544) tarihli 21 satır, 306 yk. 25-30 125-150 Török F. 4307 yk., 1103. 31-36 151-180 Topkapı Müzesi Ktp. 1528, 378 yk., 21st., 16 yy. kopyası 31-32 151-160 İstanbul Bld. Yazmaları B. 26 (M. Cevdet). 33-36 161-180 İstanbul Ünv. Ktp. TY. 9884, 264 yk. 37-42 181-210 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1529 383 yk., 21 st., 17. yy. kopyası 43-48 211-240 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1530, 382 yk., 21st. 43-48 211-240 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1531, 367 yk. 21 st. 49-54 241-270 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1532, 459 yk. 21 st. 55-60 271-280 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1534, 500 yk. 21 st. 57-59 281-295 Török F. 14,221 yk. 61-66 301-330 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1534, 500 yk. 21 st. 64-66 316-330 Török F. 11 276 yk. 67-71 331-355 Topkapı Müzesi Ktp. K. 892, 470 yk. (16. yy. kopyası) 67-72 331-360 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1535, 595 yk. 21st. 71-73 351-365 Edebiyat Fakültesi TDE Böl. Ktp. nr. 4008, 125 yk. 73-76 361-380 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1536, 469 yk. 21 st.74-76 366-380 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1231, 357 yk. 21 st. 371-375 Bibl. Nationale, n supl. 1293 (bk. kaynakça Blochet. 75 E.), Uppsala nr. 196 (Tornberg s. 119) Berlin nr. 470, 49 yk. (bk. kaynakça Pertsch, W. s. 457) 77 381-385 Török F. 12 118yk. 77-80 381-400 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1537, 534 yk. 21 st. 55 78-80 386-400 Török F. 13, 409 yk. 81 401 Fatih Millet Ktp. n. 317116 82 405 Bitip bitmediği belli değildir. 2- Kıssa nâme-i Süleyman Aleyhisselam Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâme-i Kebîr’i yazmadan önce Bursa’da iken yazdığı mensur bir eserdir. Hz. Süleyman’ın hikayesini ele alan eser Firdevsî’nin bu konudaki ilk çalışmasıdır. Başında ve sonunda birer kaside vardır. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde hazine 1231 numarada kayıtlı nüsha, 24 satırlı ve 357 yapraktır 117. 3- Süleyman-nâme Muhtasarı Süleyman-nâme Muhtasarı, Firdevsî’nin Süleyman-nâme’sinde en çok sözünü ettiği eseridir. Muhtasar kaydını müellif kendisi mi koydu yoksa musannifler mi koydu belli değildir. Yazılar hayli silinmiş olup ve tarih kaydı okunamamaktadır. Firdevsî’nin tarihçiliği konusunda ipuçları da barındıran bu eserin iki nüshası bilinmektedir. İstanbul Millet Kütüphanesi nr. 949.6 ve İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi nr.297.91’de kayıtlıdır 118 . Eserin Süleyman- nâme’nin bir nüshası olması da mümkündür. 4-Silahşor-nâme (Musallah-nâme) Türk Edebiyatında Gazavat-nâme adıyla eser yazmak yaygın bir gelenektir ve iyi bilinen bir konudur.119 Gazavat-nâme türüne yakın bir tarzda yazılan; ama daha çok silahları tanıtan, silahların nasıl kullanılacağını anlatan, silah çeşitleri hakkında kapsamlı bilgiler veren ve silahların tarihini anlatmaya çalışan ilk örnek; galiba Silahşor-nâme’dir. Musallah-nâme adıyla da bilinen bu eser türünün tek örneğidir. Eser, Türk devletlerinin cihangirlik politikasına denk düşerken, Osmanlı Devleti’nin fetihler çağında yazılmış olması ve yaşanan dönemin dünya görüşünü yansıtması açısından faydalı bir eserdir. 116 H. Fehmi Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, c.I, (nr. 19863088), İstanbul 1961; Hamdi Güleç, Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâme’si- 42.cilt, Dâsitânı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk- üzerinde Bir Metin İncelemesi, (Ege Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 1994. 117 Firdevsî-i Rûmî, Kıssa- nâme-i Süleyman Aleyhisselam, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, nr. 1231. 118 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme Muhtasarı, İstanbul Millet Ktp., nr. 949.6; İ.Ü. Merkez Ktp. nr. 297.91. 119 A. Sırrı Levend, Gazavat-nâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavat-nâme’si, Ankara 1956, s. 2. 56 Firdevsî-i Rûmî, “Ben dahi bu silahşorlük ilminde bu yararlı muhtasarı telif idüp 16 bölüm üzere tasnîf kıldım, tâ ki benden cihan mülkine yâdigâr kala nam-ı nişânım bu risâle sebebiyle tarih ve zikir ola...” diyerek Silahşor-nâme adlı kitabını yazmaya başlamıştır. Yazar kitabını 16 bölüme ayırmıştır. Uzun uzun silahların tarihçesini, bu silahları ilk defa kimlerin kullandığını, silahların nasıl kullanılacağını, savaşçı milletlerin özelliklerini anlatmıştır. Firdevsî-i Rûmî’nin bu eseri Almanca ve İtalyanca’ya çevrildiği halde 120 hâlâ Türkiye’de yeterince tanınmamış ve tanıtımı bile yapılamamıştır. Biz Silahşor-nâme’nin İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi nr. k. 355’de kayıtlı olan nüshası üzerinde çalıştık. Silahşor-nâme’nin bir nüshası da Topkapı Sarayı Müzesi’nde kayıtlıdır 121 . Eser 77 varaktır, talik yazı ile H.909/ M.1503’te yazılmıştır. Kitap mücahitlerin el kitabı mahiyetini taşımaktadır. Yazar bilgileri nereden aldığını söylemezken, eserini Silahşor-nâme adıyla zikretmiştir 122 . Yazarın bu eseri, ülkemizde yeterince tanınmaması münasebetiyle burada muhtevasını kısaca aktarmayı uygun bulduk. I. Bölüm: İçeride kılıç kime nail olmuş ve çekü hangi devlet devrinde icat edilip kullanılmıştır onu bildirir. II. Bölüm: Bozdogan, gürz ve amud ne vakit icat olduğunu ve nasıl kullanılacağını bildirir. III. Bölüm: Ok ve yay ne vakit düzüldüğün ve nice sene tasnif olunup zuhura gelip kullanıldığın bildirir. IV. Bölüm: Kalkan hangi asırda, ne zaman ve hangi padişah zamanında imâl edilmiş ve kullanılmıştır. V. Bölüm: Salık ve mızrak ne devirde tasnif olmuştur. Kim te’lif idüp meydana getirmiştir. VI. Bölüm: Silahşorlük tarihinin üstadları, kılıç kullanıcıları şubesin bildirir. VII. Bölüm: Bervechi icmal (yukarıda açıklandığı gibi) 7. bölüm şeku şubesin bildirir. 120 Baron O. M.V. Sclechta Wsssehid, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellchatf, XVIII 1864, Türkçe metin 21 sayfa olarak Viyana’da M. Wickerhauser tarafından yayınlanmıştır. R. Bonelli, Rendiconti dell’ Academia dei Linceide, Roma 1892. 121 Firdevsî-i Rûmî, Tercüme-i Silahşor-nâme, Topkapı Sarayı Müzesi, H. 625. 122 Firdevsî-i Rûmî, Silahşor-nâme, (Musallah -nâme), İst. B.ŞB., Atatürk Kitaplığı, nr. K.355. 57 VIII. Bölüm: Bozdoğan oynatmayı bildirir. IX. Bölüm: At üzerinde av tutmayı bildirir. X. Bölüm: Mehâmizin faydasın ve ata mahmuz ne cihetle vurmak gerekdür onun sıfatın bildirir. XI. Bölüm: Ok atmanın farklı yolun bildirir ve yay çekmenin üslûbun beyan eyler. XII. Bölüm: Şeku ile ne şekilde cenk itmek gerekdür ve nice havale idüp ve ne şekilde hamle itmek gerekdür onu bildirir. XIII. Bölüm: Hasımla ne cihetle cenk itmek yolun beyan ider. XIV. Bölüm: Kündur ile ata binmek ve cenk anında ve zorluk zamanında ata binip sevk etmenin yolun bildirir. XV. Bölüm: Atın yat ve yarak alıvermek tâlimin, tarikin bildirir. XVI. Bölüm: Yarak tamirin bildirir kim çevşen’den ve kalkandan gerektiğinde gece nasıl yararlanılır. 5- Münâzarâ-i Seyf-ü Kalem (Seyf-nâme) Münâzarâ-i Seyf-ü Kalem, Firdevsî-i Rûmî’nin, H.909 (M.1503) yılında Vilâyet-i Karesi’de “Şehr-i Balıkesir”de kaleme aldığı kitaplarından birisidir. Kendi ifadesiyle “Bu Münâzarâ-i Seyf-ü Kalem’i hadisi muhtarla, ebyâd ve eşâr ile te’lîf ve tasnîf eyledim kaleme dökmeğe getürüp bitirdim”123 demektedir. Bu kitap, kılıç ile kalemin tarihî rekabetini anlattığı kadar Firdevsî-i Rûmî’nin kendi eserlerinden bazılarının isimlerini vermesi açısından da çok faydalıdır. Bu eserinin mukaddimesinde, “Hadîkatü’l-Hakâyık”, “Tecnisât, Tâli-i Mevlûd-i Kebir” ve “Hadis-i Ahsen” adlı kitaplarını, bundan evvel Balıkesir’de te’lif ettiğini belirtmiştir. Eser, 54 varaktan oluşmuştur. Der-beyan-ı münâzara kerden sâhib-i kalem ve sâhib-i seyf başlığı altında “Kalem hazineyi şah-ı pür kılıp abadân eyler ve lâkin ehl-i tığı diriğ’i haraç idüb cem-i malı telef ve hüsran ve vîran ider.” diyerek kılıçla kalemi tarih içinde mukayese ederken: “Kalem şâhın hazinelerini doldurur ülkeyi kalkındırır, lâkin kılıç bütün malları telef ve ülkeyi viran eder.” diyerek kalemin üstünlüğüne ve daha hayırlı olduğu sonucuna 123 Firdevsî-i Rûmî, Münazara-i Seyf-ü Kalem, Millet Ktp. , Ali Emîri, nr. 576, s. 4-5-6-7. 58 varmıştır. Millet Kütüphanesi, Ali Emîri, nr. 576’da kayıtlıdır. Seyf-nâme adıyla da bilinmektedir. 6- Dâvet-nâme Dâvet-nâme, Firdevsî-i Rûmî’nin H.893 / M.1487 yılında Balıkesir’de yazdığı ve padişah II. Bayezit’e ithaf ettiği eseridir. Yazar, bu kitabını İslâm dünyasında yaygın olan Arapça ve Farsça Dâvet-nâme kitaplarından derlemiş ve Türkçe’ye tercüme etmiştir. Müellif bu eserini hazırlarken yararlandığı iki önemli eserin isimlerini de vermiştir 124. Dâvet-nâme, yıldızlar ilmi, burçlar, büyü, tılsım, simya ilmi, astroloji, gök cisimlerinin resimleri, hareketleri ve özellikleri, melekler, cinler, periler gibi garip bilgiler içermektedir. Bu nedenle eser, daha çok astroloji kitabı özelliği taşımaktadır. Astroloji, halife ve sultanların saraylarında olduğu gibi halk arasında da oldukça yaygınlaşmıştır. Eser, Astronomiyle de ilgili bilgi ve terimleri içerdiği için, bilim tarihi açısından büyük önem taşır. İslâm dininde namaz vakitleri ve dînî günler Güneş ve Ay’ın gökyüzündeki durumuna göre ayarlandığı, takvimin düzenlenmesi ve kıble doğrultusunun tayini astronomi gözlemlerine dayandığı için bu ilimlerin asıl kullanım amacı ve gelişme sebebi bunlar olmuştur. Davet-nâme’nin tarih ilmiyle doğrudan ilişkisi az olmakla beraber, garip ilimlerin ve davetiye kitaplarının halk arasında gördüğü rağbet dikkate alınırsa, bilim tarihi, dinler tarihi ve İlm-i nücum tarihi açısından vazgeçilmez bir eserdir. Davet-nâme, Divan Edebiyatı’nda yer alan çeşitli ilimlere ait bilgi ve terimlere, hayallere, tasvirlere yer vermiş olup Divan Edebiyatı’na kaynaklık edecek değerde bir edebî eserdir. Ayrıca eserde burçların, gezegenlerin ve meleklerin resimleri de bulunmaktadır. Minyatürden farklı olarak halk resmi özelliği taşıyan bu resimler, sanat tarihi açısından da önemli bir malzemedir. Davet-nâme, tılsımlar, tılsım yapma nedenleri, tılsımda kullanılan malzemelerle ilgili bilgiler içerdiği için folklorik açıdan da büyük önem 124 Muhyi’d-din Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali el-Kureşî el Bûnî, Şemsü’l-Maârifü’s-Sağir,(Ter. S. Alpay), İstanbul 1988, Bedred-din Muhammed b. Sibt el Mâridi.; Dakâik el-hakâik. Ayrıca bu konuda başka eserlerde vardır. İmam Şibli, Cinlerin Esrarı; Kazvinî, Acâib el-Mevcudat. Bu tür eserlerde, sayılarda gizlilikler, gök durakları, ay menzilleri, burçlar, güneş sistemi, gezegenler, Arapça harflerin özellikleri ve gizlilikleri, cifir, kaideleri, simya ilmi, cinler, defineler ve gayb... gibi hususlara yer verilmiştir. 59 taşımaktadır. Dâ’vet-nâme’nin aslı İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir. Eser üzerinde bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır 125. 7- Satranç-nâme Satranç, zeka oyunu olarak tanımlanır. Satranç kelimesi dilimize Hintçe’den geçmiştir. Bu oyun Ortaçağ boyunca Doğu’da ve Batı’da yaygın bir kabül görmüştür. Yaygın bir oyun olması nedeniyle, bir çok konuda olduğu gibi bu konu da yazarımızın gündemine girmiş ve Satranç-nâme adıyla bir eser kaleme almıştır. Firdevsî-i Rûmî, Satranç-nâme’sini H.909 (M.1503) tarihinde Balıkesir de yazmış ve padişah II. Bâyezit’e takdim etmiştir. Kitap 95 varak, 17 satır harekeli nesih, manzum–mensur karışık bir eserdir. İçinde tecrübe edilmiş yetmiş yedi çeşit satranç oyunu şekilleri vardır. Birinci nüshası Nûruosmâniye Kütüphanesi, ikincisi Berlin ve üçüncüsü Münih’te bulunan bu eserin yurt dışında bulunması önemini bir kat daha artırmaktadır126. Eser hakkındaki ilk bilgileri Bursalı Mehmed Tâhir’in Osmanlı Müellifleri adlı eserinden ve Fuad Köprülü’nün İslâm Ansiklopedisi’ndeki Firdevsî maddesinden öğreniyoruz 127. Eser mensur bir medhiye ile başlamış, 2. varakta 20 beyitlik manzum medhiye ve onu tâkiben mensur “münâcât-ı Firdevsî” ile devam etmiştir. 7. varakta “Fi-sebebi te’lif-i satranç-nâme-i kebir” başlığı altında yazar, kitap hakkında şunları söylemektedir: “Akıl sahiplerinden gizli değildir ki; bu satrançnâme risâlesini nice pâre kitaplardan istihraç kılup kaleme getürüp tahrîr kılan, lisân-ı Arabî’den Zebân-ı Farisî’den Türkiye tercüme kılup rakama getürüp tayin kılan kim; 366 mücellid kitab-ı Süleyman-nâme’nin musannifi 1888 meclis bâbın ta 990 bin ebyat-ı eş’ârun müellifidür.”128 diyerek, satrancın sekiz hanesine uygun olarak, eserini sekiz bölüme ayırdığını ilâve etmiştir. Bu bölümleri kısaca tanıyalım: 125 Firdevsî-i Rûmî, Dâ’vet-nâme, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi.,T.Y., nr. 208; Fatma Büyükkarcı, Firdevsî-i Tavil ve Dâ’vet-nâmesi, (Boğaziçi Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1993. Son yıllarda burç, fal ve büyü gibi konulara toplumun ilgisinin artmasına paralel olarak Davet-nâme kitabına da ilgi hayli artmıştır. Kitaptan alının metinler internet sayfalarını doldurmuştur. Ayrıca Davet–nâme kitabı Harvard Üniversitesi tarafından da basılmıştır. 126 M. Ata Çatıkkaş, Firdevsî-i Rûmî’nin Satranç-nâme-i Firdevsî’si, T.D.A. , S. 37, İstanbul 1975, s. 186-198. 127 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, s 105; Fuad Köprülü; a.g.m. , s. 692. 128 Firdevsî-i Rûmî, Satranç-nâme-i Firdevsî, Nuruosmaniye Ktp. nr. 3553/4073, s. 6. 60 I. Bölüm: (v. 10-14) Bu bölümde satrançın asıl müellifinin kim olduğu ve İdris Peygamber ile Cemşit Şah arasında vâki olan menkıbe ile Süleyman Peygamber’in makalesi yer alır. II. Bölüm: (v 14-15) Nuşirevân-ı Âdil zamanında vâkî satranç ustası Leclâcı Kâmil ile Sise arasında olan meseleyi anlatır. III. Bölüm: (v. 15-19) Nûşirevân-ı Âdil zamanında vaki olan satranç ustası Leclâc ile Filozof Büzür Cimhir arasındaki bahisleri anlatır. IV. Bölüm: (v. 19-23) Satranç oynamanın şartlarını, edebini, zamanını ve kaidelerini anlatır. V. Bölüm: (v. 23-29) Satranç hanelerinin taksimin ilm-i geometri gereğince nasıl olduğunu anlatır. VI. Bölüm: (v. 29-34) Satranç oyununun tertibini anlatır. VII. Bölüm: (v. 34-84) Tecrübe edilmiş meşhur yetmiş yedi satranç oyununun çizilmiş şekilleri ve oynanışını anlatır. VIII .Bölüm: (v .84-90) Satranç oynamanın din ehline göre haram mı helal mı olduğu, ayet, hadis ve fetvalarla ortaya konulmuştur. “Der Dua” kısmında (v.90-94) kitabını münâcaâtla bitirmiştir. Firdevsî-i Rûmî, Satranç-nâme-i Kebîr’inde, Fî Târîh-i Kitab; Firdevsî bu nüshası mahbûb “Târihdür satranç-nâme hem”, diyerek tarih düşmüş, Satranç-nâme’nin tarihçesini yazmıştır. Oyunların oynanışını anlatırken de “Açuk Türki” diliyle söylediğinden, elfaz, ibârat ve terkip gözetmediğinden bahseder. Bu ifadelerinden dolayı Firdevsî-i Rûmî’ye asrının Türkçecilik cereyanının savunucularından biri gözüyle bakılabilir 129 . Satranç-nâme Türk dili tarihinin ve Türkçe’nin güzide eserleri arasında sayılabilir. 8- Kutb-nâme İslâmî gelenekte kutub, asrın yenilikçisi olarak bilinen şeyhlerin en ulusunadenirdi. Allah’ın yeryüzüne hükmetmek üzere bütün yetenekleriverdiği kimseydi 130 . Firdevsî-i Rûmî, hâmisi olan padişah II. Bayezit’i kutb’ul-aktâb 129 M. Ata Çatıkkaş , a. g. e. , s. 194. Kutb; kainatın yönetiminden sorumlu olup, aşağıdan yukarıya doğru, sayıları giderek azalmak suretiyle bir mertebeler silsilesi meydana getiren “Velîler piramidi”nin tepe noktasındaki 130 61 olarak kabul etmiştir. Doğu geleneklerine uygun olarak da eserine Kutb-nâme adını koymuştur. “Kutb-nâme kodum ismin söyledim târîh ana Kutbu’l aktâb oldı bâkî Şâh Sultan Bayezid” diyerek eserinde bunu kendisi ifade etmiştir 131. Yazar bu eserini H.909 (M. 1503) yılında yazmış ve padişah II. Bayezit’e ithaf etmiştir. Aynı yıl eser Muhammed b. Rasul-i Sarayî tarafından kopye edilmiştir. Kutb-nâme kayda “Kıssa-nâme-i Midilli” adıyla geçmiştir. Eser, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Halet Efendi kitapları arasında 643 numarada kayıtlıdır ve tek nüshadır. Bu nüsha 24.1 x.16.3 ve 15.3 x 8.4 cm ebadında ve 146 yapraktan oluşmaktadır. Her sayfasında 13 mısra bulunmaktadır 132. Kutb-nâme’nin konusu, Kutb-nâme’nin bir destan biçiminde yazılışına konu olan Midilli baskını, aslında 1499’da başlayıp, 1503 Ağustosu2na kadar süren Osmanlı-Venedik savaşında İnebahtı, Modon ve Koron Kalelerinden başka Venedikliler’in en son Draç (Durrasso) kalesini de kaybetmeleri üzerine 1501 Ekimi’nde giriştikleri bir deniz harekâtıdır. Olay o tarihte Osmanlı Devleti’nce çok önemli görülmüş ve Sultan II. Bayezit adanın kurtarılması için şiddetli önlemler almıştır 133. Kutb-nâme tarihî bilgi bakımından Sultan II. Bayezit dönemi askerî ve siyasî faaliyetlerini, bu faaliyetlere katılanların kişiliklerini, başarılarını, başarısızlıklarını anlatmaktadır. Çağın önde gelen devlet adamları ve komutanları hakkında da aydınlatıcı bilgiler bulunmaktadır. Kutb-nâme, îman ile küfür, yücelik ile aşağılık, ak ve kara, barış ve savaş, iyilik ve kötülük, deniz ve kara vb. zıt temalara dayanarak Sultan II. Bayezit’in saltanatı süresince geçen olayları özetlerken, müttefik filonun 1501 yılında yaptığı Midilli baskınını gerçeklere yakın bir biçimde tasvir etmiştir. Olaylar bir destan havası içinde eski Türk geleneklerinden, eski İran ve İslâm dini mitlerinden şahsiyettir. Kainatta maddi –manevi her türlü tasarruf yetkisine sahip, kısaca “ Allah’ın adına kainatı idare eden en büyük Velî”dir. Ya da Allah’ın bu alemi yönetmek üzere ilahi yetkilerle donattığı, insan görünümündeki insanüstü, fevkalede bir varlık, âdeta Allah’ın kendisidir. Velîleri en yetkilisine ise kutb’ul aktab denir. A. Yaşar Ocak, Zındıklar ve Mülhidler, İstanbul 1999, s. 262-265. 131 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme , s. XIX. 132 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XIX. 133 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XIX. 62 astroloji vb. garip bilgilerden yararlanılarak, çoğu da bu temaları tekrardan kaçınılmayarak anlatılmıştır. Kutb-nâme’de Sultan Bayezit dönemi olayları, 1481 yılında Sultan Cem’in Bursa tahtında kısa süren saltanatından itibaren, Şehzade Korkut’un İstanbul’daki saltanat naipliği ve Ayas Paşa ile Gedik Nasuh’un Bursa önündeki çarpışmasından itibaren ele alınmaktadır. Firdevsî, Sultan Cem olayına şöyle bir değindikten sonra, Mesih Paşa’nın Rodos seferini ve Karamanoğlu Mustafa Bey’e karşı yürüttüğü tenkil hareketini yererek onu başarısız bir yönetici olarak değerlendirir. Bundan başka Sultan Bayezit’in Kili ve Akkirman seferini, 1492’deki Arnavutluk seferini, İnebahtı, Modon ve Koron kalelerinin fetihlerini, Kemal Reis’in Kefalonya ve Korfu akınını, Malkoçoğlu Bâli Bey ile Alibey ve torunu Mehmet Çelebi’nin Boğdan akınını, İskender Paşa’nın Tağlıyemento ve İzonso seferlerini vb. kronolojik sıralamaya gerek görmeden manzum destan tertibinde açıklamıştır 134 . 9-Barak Baba Risâlesi Barak Baba Risâlesi adıyla Firdevsî-i Rûmî’nin eserleri arasında herhangi bir kayda rastlanamamıştır. Ancak Abdülbâki Gölpınarlı Barak Baba Risâlesi’nin mütercimi olarak Firdevsî-i Rûmî (Hızıroğlu İlyas) yi göstermiştir 135 . Önce Barak Baba’nın kim olduğuna, sonra risalenin mahiyetine ve mütercimine göz atalım. Barak Baba, Babâi hareketi mensuplarının ikinci kuşağına mensup bir Haydarî şeyhidir. Babâi hareketinin merkezlerinden Tokat yakınlarındaki bir köydendir. Henüz genç yaşlarında, muhtemelen yine Babâi muhitinden Sarı Saltık’a mürid olduğu ve Barak (köpek) lakâbını kendisine onun verdiği bilinir. Barak Baba’nın, Anadolu’yu baştan başa dolaştığı, buradaki Moğol askerleri ve yönetim çevreleri arasına girmeyi başardığı görülmüştür. Bu vesileyle şöhreti Anadolu ve İran’da kısa zamanda yayılmıştır 136. Fuad Köprülü, Anadolu’da İslâmiyet 137 adlı eserinin “Anadolu’nun fethi ve Anadolu’da Moğol dönemini” anlatırken Gazan Mahmut Han’ın hayır ve 134 Firdevsî-i Rûmî, a. g. e. , s. XXI. Abdülbâki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, s. İstanbul 1992, s. 253. 136 Ahmet Yaşar Ocak, Kalenderiler, Ankara 1999, s. 65. 137 F. Babinger-Fuad Köprülü, Anadolu’da İslâmiyet, (Çev. Ragıp Hulusi), İstanbul 1996, s. 58100. 135 63 hasenatlarından, tekke ve medreselerin yapımından söz ederken Barak Baba hakkında da kapsamlı bilgiler vermiştir. “Mahmut Gazan’ın ehl-i sünnet mezhebine mensup olmakla beraber dervişlere karşı da teveccühkâr olduğunu ifade ediyor ve Şafiî Mezhebi’ne mensup olduğunu’’ söylüyor. Ahmed Eflakî’den rivayetle Mahmut Gazan’ın yanında Kudbeddin Şîrâzi, Humâm-ı Tebrizî, Hâce Reşid ile birlikte Şeyh Barak’ın da mevcudiyetine işaret ediyor. Gazan Han nezdinde gördüğümüz bu mâlum şahsiyetlerden bilhassa Şeyh Barak nazarı dikkatimizi celbe şâyândır. Muammaya benzeyen bazı sûfîce kelimeler müridleri tarafından hususi şerhler yazılan Barak Baba, kendi ifadesine göre Saltık Dede’nin mürididir. Saltuk Dede’nin Hacı Bektâş’a mensubiyeti düşünülünce onu da Babâi dervişlerinden yani; Türkmen Babalar’ından addetmek bizim için zaruridir. Ahireti inkâr ve hulûl’ü tasdik ederek Cenab-ı Hakk’ın önce Hazreti Ali ile ve sonra Sultan Olcaytu Hüdabend’e ile ittihad ettiğini söyleyen ve bütün mahremâtı mübah addeden bu Türkmen Babası, harici kıyafet itibariyle de Altay’daki Türk Şâmanlarını hatırlatmaktadır. Gazan ve Olcaytu’nun zamanlarında İran Moğolları’nın sarayında mühim bir mevkiyi işgal ederek birtakım mühim müridler de kazandıktan sonra Şam’a gelmiş ve orada İbâhiye’den olduğu anlaşılmakla yediği şer’i had cezasıyla H.706 (M.1306) sonunda ölmüştür”. Fuad Köprülü dipnotta Barak Baba ile ilgili farklı bir rivayeti daha aktarmıştır. “Müridleriyle birlikte sakalı matruş, bıyıkları mebzul, omuzlarında çevganlar, kına ile boyanmış inek aşık kemikleri ve azı dişleri olduğu halde dolaşıp dururlardı. Sonuçta onun Kalenderî-Haydarî zümresine mensup olduğu kanaatine varıyoruz”.138 demektedir. Abdülbâki Gölpınarlı ise eser ve müellifi için: Barak Baba Risalesi’nin şerhini Kutbu’l-Alevî bizzat kendisi yazmıştır ve “Şerh-i Kelimât-ı Şeyh Barak” adını vermiştir. Eser, H.756 saferinde (M.1355)’de yazılmıştır. Kutb’ul Alevi, Barak Baba’nın sözlerini şerh ederken büyük bir kudret, hatta bu çeşit sözleri anlamlaştırmada büyük bir maharet ve isabet göstermiştir. Hakikat ehlini, tarikat ehlinden ayırırken, şeriatın emirlerini bile birer hicap sayarken onda bâtinî inançlar, gizlenmeyecek kadar öne çıkıyor. Fakat yine de şeriat kayıtlarına riayet etmeyi biliyor. İcap edince çizgiden içeri girebiliyor. Çizgiyi aştığı zaman, 138 F. Babinger-F.Köprülü, a.g.e., s. 58; Bak. A.Yaşar Ocak, Babailer İsyanı, İstanbul 1980, s.170. 64 sözlerine bir te’vil kapısı hazırlıyor, bu kapıyı daima açık bırakıyor. “Kutbu’lAlevî’nin bilgisi sağlamdır, temellidir. Mevlânâ’dan, Sâdî’den, Abdullah Ensârî’den, hatta Firdevsî’den örnekler alır. Ayetlere, hadislere, atasözlerine başvurur. Hem edebî hem de dinî bilgisi vardır. Dili, gerçekten akıcı, güzel, üslûbu gerçekten de çekici ve sağlamdır.” diyerek eserin muhtevâsı, dili ve yazarını tanıtmıştır. Haydar Ali Diriöz de Barak Baba Risalesi şerhinin Kutbu’l– Alevî’ye ait olduğu kanaatindedir 139. Barak Baba Risalesi, Barak Baba’nın ölümünden kırk sekiz yıl sonra yazılmış bir açıklamadır. Abdulbâki Gölpınarlı, Fuad Köprülü’nün sözünü ettiği eserle, elindeki eseri karşılaştırmış, eserin Hızıroğlu İlyas’a ait bir tercüme olduğu sonucuna varmıştır 140 . Hızır Oğlu İlyas’ın Firdevsî-i Rûmî olduğunu biliyoruz. Firdevsî-i Rûmî ise bu şerhi Türkçe’ye tercüme etmiştir. Bu tercüme Muhammedî Bostânî tarafından H.890 saferinde (M.1485) kopya edilmiştir 141 . Risâle, Hilmi Ziya Ülken tarafından Barak Baba Risâlesi adıyla yayınlanmıştır 142. Aynı risâleyi Abdülbâki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf adlı kitabına alarak şerhini ve açıklamasını yapmıştır 143. Sonuç olarak, Hızır Oğlu İlyas adını da kullanan Firdevsî-i Rûmî, Barak Baba Risâlesi’nin şerhini Türkçe’ye tercüme etmiştir. Hızır Oğlu İlyas, eserin tercüme olduğunu söylemediği gibi, asıl şerh edenin adını da anmamıştır. Bu tercümeyi de müellifin eserleri arasında sayabiliriz. Barak Baba gibi bir Heteredoks Türkmen Şeyhi’nin eserinin Firdevsî-i Rûmî tarafından Türkçe’ye çevrilmesi ise çok manidardır. 10- Velâyet-nâme - Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî Menkıbe yahut menâkıb, tasavvuf tarihinde, sûfîlerin izhar ettiği hârikulâde olaylar demek olan, kerâmetleri nakleden küçük hikayelerdir. Tasavvufun yayıldığı halk muhitlerinde IX. yüzyıldan itibaren, Evliyâ Menkıbeleri oluşmaya başlamıştır. Halk hafızasında çeşitli sebeplerle derin izler bırakan Velîler etrafında oluşan bu menkıbeler halkası suya atılan taşın hasıl ettiği büyüyen daireler gibi 139 Abdülbâkî Gölpınarlı, Yunus Emre , s. 253-254; Haydar Ali Diriöz, Kutbu’l-Alevî’nin Barak Baba Risalesi Şerhi,Türkiyat Mecmuası, İstanbul 1951, c. IX, s. 167-170. 140 Abdülbaki Gölpınarlı, a.g.e. , .s. 252. 141 Abdülbâki Gölpınarlı, a. g.e. , s. 252. 142 H. Ziya Ülken, Anadolu Tarihinde Dînî Ruhiyat Müşâhedeleri, Türkiyat Mecmuası, c. IX, İstanbul 1340, s. 167-170. 143 Abdulbaki Gölpınarlı, a.g.e. , s. 255-279. 65 yüzyıllar içinde genişledikçe genişlemiştir. O Velîlerin gerçek hayatları, tarihî sîmaları unutularak her birinin çevresinde bu menkıbe halkalarından oluşan kılıflar örülmüştür. Tabakat yazarları da bunları olduğu gibi kendi eserlerine koymuşlardır 144. Menâkıb-nâmelere vücut veren iki ana unsur vardır: Bunlardan birincisi, hiç şüphesiz halk dediğimiz isimsiz yaratıcıdır. Bu yaratıcının en önemli özelliği geniş hayal gücü sayesinde durmadan yeni şeyler ortaya koyması; fakat bunları düzenleyip yazıya geçirme kabiliyetinin bulunmamasıdır. İşte bu durum, ikinci unsuru yani yazarı meydana çıkarır. Ancak burada yazar teriminden, kendi muhayyilesinin ürününü yazıya döken kişi anlaşılmamalıdır. Menâkıb-nâme yazarı nâdiren muhayyilesini kullanmakla beraber, aslında halkın mahsulü olan menkıbeleri tertip ve tasnif ederek yazıya geçiren şahsiyettir. Bu şahsiyet çoğu zaman, menkıbelerini yazıya geçirdiği Velînin tarikatından yetişmekte olup bazen kalemine hâkim, sağlam bir kültüre sahip münevver biri olabileceği gibi, basit bir mürit de olabilir. Hatta tarikatın dışından bir yazarın da bazen menâkıb-nâme kaleme aldığı görülmüştür 145. Yazar konu edindiği Velî’nin bu-Velî tarikat kurucusu yahut o tarikat içinde mühim bir mevkii işgal etmiş sonraki bir şeyh de olabilir. Etrafında teşekkül eden geleneğin temin ettiği malzemeyi toplar ve eserini kaleme alır. Ancak o bu menkıbeleri ekseri halde hiç değiştirmeden eserine koymak zorundadır. Zira gerek müritler zümresi gerekse Velî’nin kültürüne bağlı halk topluluğu, bildikleri ve inandıkları kerâmetlerin dışında bir şey okumak ve duymak istemezler. Aksi takdirde bu, Velînin hatırasına ve şahsiyetine bir tecavüz ve saygısızlık sayılır. Menâkıb-nâmeyi okudukları zaman müritler ve halkın ulaşmak istediği hedef, yeni olaylar öğrenmek değil, bildiği, hayâlinde yaşattığı Velîyi o haliyle her defasında orada bularak mistik bir haz duymaktır. Bu sebeple menakıb-nâmeler bir defa okunduktan sonra bir tarafa kaldırılmak için değil, her vesileyle defalarca okunmak için yazılmıştır. Müritler çevresinde bu iş âdeta bir ibadet şevkiyle icra edilmektedir 146. 144 A. Yaşar Ocak, Menâkıb-nâmeler, Ankara 1997, s. 27-31. A. Yaşar Ocak, a.g.e. , s. 36-37. 146 A. Yaşar Ocak, a.g.e., s. 36-37. 145 66 Anadolu’nun Türkler tarafından fethedilişini takip eden üç asır içinde, Anadolu’yu yeniden îmâr eden, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında emeği geçen birçok fikir adamı, şair, mutasavvıf, san’atkar ve devlet adamının adı ve sanı unutulmuş, birçoklarının da sadece adı ve şahsiyetinden bazı izler ve hikayeler günümüze kadar gelebilmiştir. Anadolu’nun kültürel mimarları diyebileceğimiz bu kahramanların hatırası hâlâ Anadolu insanının hafızasında yaşamaktadır. Özellikle Sadreddin-i Konevî, Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî, Evhâdü’d-dîn-î Kirmânî, Nâsü’rid-dîn Âhi Evran, Hacı Bektâş-ı Velî bu devrin önde gelen dîni ve edebî şahsiyetleridir 147 . Bu şahsiyetler etrafında menakıb- nâmeler oluşmuştur. Bunlar içinde hiç şüphesiz Hacı Bektaş-ı Velî Menâkıbnâmesi’nin diğer bir deyimle Velâyet-nâme-i Hacı Bektaş-ı Velî’nin müstesna bir yeri ve önemi vardır. Hacı Bektâş-ı Velî ve çevresini konu alan Velâyet-nâme, yazarlarına ulaşan her türlü bilginin derlenmesi, doğru, yanlış fakat hemen hepsi olağanüstü olayları ihtiva ettiğinden, bu eser hiç şüphe yok ki Hacı Bektâş’ın vefatından bir hayli zaman sonra yazılmıştır. Menkıbevî hayatı, kendisini görenlerden duyanların daha sonrakilere eklentilerle bildirilerek, onlar tarafından da eklentilerle nakledilerek mayalanıp yoğrulduktan, Bektâşî geleneği adam akıllı meydana gelip dal budak saldıktan sonra yazılmıştır 148. Menâkıb-nâmelerin ortak özellikleri şunlardır 1- Târihî vak’aları olağanüstü bir tarzda anlatırlar. 2- Kahramanları, millet ruhunda bıraktıkları izleri canlandırırlar. 3-Milletin yüksek duygularını terennüm ederler 149. Velâyet-nâme’yi Kim Yazdı? Bektaşîlerin “Velâyet-nâme”(Vilâyet-nâme) dedikleri bu eserde Hacı Bektâş-ı Velî’nin biyografisi, soyu, kerametleri, Anadolu’ya gelişi, irtibat kurduğu çevre ve şahıslar hakkında birçok bilgi mevcuttur. Bu eseri kimin yazdığı ya da derlediği konusu ise uzun süren araştırma ve tartışmalara konu olmuştur. Bilim 147 Mikail Bayram, Şeyh Evhadü’d-din Hamid el-Kirmani ve Evhadiye Tarikatı, Konya 1993; s.VII-VIII; M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 2003, s. 237-274. 148 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, “Menâkıb-ı Hünkar Hacı Bektaş-ı Velî”, İstanbul 1958, s XXIV. 149 Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı, İstanbul 1994, s. 169. 67 dünyasında Velâyet-nâmeler konusunda Abdülbâki Gölpınarlı’nın çalışmaları makbûl ve mûteber kabul edilmiştir. Velâyet-nâme’yi kimin yazdığı konusunda Gölpınarlı, Nihânî’nin şu beyitlerinden hareketle Velâyet-nâme’nin yazarına ulaşmıştır. Nihanî’nin 1296 da (1878-1879) yazdığı Vilâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî adlı manzum Vilâyet-nâme’de “Der-beyân-ı sebeb-i nazım-ı Kitab” bölümünde: “Ki ya’ni Hâcı Bektâş-ı Velî’nin Keramâtından ol sırr-ı Ali’nin Velî nesr idi ol kim söylemişdi Hemân Firdevsî bir nazm eylemişdi,” denilmektedir. Hiç şüphe yok ki Nihânî, Firdevsî-i Rûmî ismini faydalandığı manzum velâyet-nâmede görmüş, ona dayanarak adını anmıştır. Abdülbâki Gölpınarlı, bu bilgiye dayanarak diyor ki “ManzumVelâyet-nâme Firdevsî’nindir. Firdevsî’nin üslûbuyla Velayet-nâme’nin üslûbunu inceledik ve tam bir benzerlik gösterdiğini gördük. Bu bakımdan manzum Velayet-nâme’nin, Süleyman-nâme’nin ve daha birçok kitapların yazarı olan Firdevsî-i Rûmî tarafından yazıldığına kanaat getirdik”.150 demektedir. Abdülbâki Gölpınarlı’nın vardığı bu sonuç bilim dünyası tarafından da genel kabul görmüştür. Esad Coşan, Makalât-ı Hacı Bektaş-ı Velî adlı eserinde, 151 Mikâil Bayram, Hacı Bektâş-ı Horasanî Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar ve Yeni Bilgileri’nde, 152 Ahmet Yaşar Ocak, Bektâşî Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motiflerinde, 153 Bedri Noyan, Firdevsî-i Rûmî Manzum Hacı Bektâş Velî Vilâyet-nâmesi’nde 154 Velâyet-nâme’nin Firdevsî-i Rûmî tarafından derlendiğini kabul etmişlerdir. Velâyet-nâme ne zaman yazıldı? Velâyet-nâme yazıldığında şifâhî rivayetler, sağlam bir kalem tarafından tesbit edilirken Bektâşî geleneği tamamıyla kurulmuş, gelişmiş, zenginleşmiş ve 150 Abdülbâkî Gölpınarlı, a.g.e. , s. XXVI-XXVII. Esad Coşan, Makâlât-ı Hacı Bektâş-ı Velî, Ankara 1996, s. XVII. Ayrıca Esad Coşan, Makalatında Farsça bir Makâlat’dan söz etmiş ancak bulunamadığını söylemişti. Bu eser bulunmuş ve yayınlanmıştır. Bak. Hacı Bektaş-ı Velî, Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye, G.Ü.H.A.M, Ankara 2004. 152 Mikail Bayram, Hacı Bektaş-ı Horasâni Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar ve Yeni Bilgiler“Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar’’, Konya 2003, s. 144. 153 A. Yaşar Ocak, Bektaşî Menâkıb-nâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul 983, s. 5. 154 Bedri Noyan, Firdevsî-i Rûmî; Manzum Hacı Bektâş Velî Vilâyet -nâmesi, Aydın 1986. 151 68 kökleşmiştir. Velayet-nâme’nin sonunda Hacı Bektaş Türbesi’ni II. Murat’ın yaptırdığı, II. Bayezit’in de kubbeyi kurşunla örttürdüğü rivayetine bakılırsa, eser II. Bayezit devrinde kaleme alınmıştır 155. Yine Velâyet-nâme’de II. Bayezit’e: “Ömr-ü bahtın eylesün, Allah ziyâd Tâ kıyâmet devlet ile bâki bâd.” dendiğine göre eser yazılırken, yani rivayetler, yazar tarafından tesbit olunurken II. Bayezit hâlâ padişahtır. Firdevsî aynı beyti değişik eserlerinde II. Bayezit için defalarca tekrarlamıştır. Sonuç olarak Velayet-nâme’nin Firdevsî-i Rûmî tarafından II. Bayezit devrinde (1481-1501) tarihleri arasında yazıldığını söyleyebiliriz 156 . Ancak yazılış tarihi verilmediği için maalesef kesin tarih verememekteyiz. 11- Tuhfetü’l- Hâdî (Hakâyık -nâme-Hakîkat-nâme) Yazarın, “Münâzarâ-i Seyf’ü Kalem” adlı eserinde “Tuhfetü’l- Hâdî” adıyla andığı eser, “Hakâyık-nâme” adıyla şöhret bulmuştur. Şeyh Abdullah el-İlâhî menkıbesini kapsamaktadır. Pâdişahın emri ile Anadolu ve Rumeli’de okunup anlaşılması için Türkçe’ye tercüme ettirilmiştir. Kâinatın sırrı, insanın mâhiyeti, ve ibâdetlerin kabûlü gibi tasavvufî konulardan bahsetmektedir. Muhyiddin İbn Arabî, Sadreddîn-i Konevî ve Mevlânâ Celaleddîn-i Rûmî gibi sûfîlerden kıssalar rivayet etmiştir. Yazar, kitabına, “Hakâyık-nâme-i Mevlânâ İlâhî nurullahi kabrehu” cümlesiyle başlamış, Haznedarbaşı Ali oğlu Mehmed’e ithafen mensur ve manzum tertip kılup rakama getürüp bitirdim, Tuhfetü’l- Hâdî’yi Âlî nazarına getirdüm”.157 demiştir. Eser 96 varaktır. Yazılış nedenini ise şu dizelerde belirtmiştir: Hatta Firdevs olur çün eşigün Yüz sürüp bende hizmet dilerüm 155 Firdevsî-i Rûmî, Menâkıb-ı Hünkar Hacı Bektâş-ı Velî, Hacı Bektaş İlçe Kütüphanesi, nr. 200 s. 369. 156 Abdülbâkî Gölpınarlı, a.g.e., s. XXVIII-XXIX; Firdevsî-i Rûmî, Menâkıb-ı Hünkar Hacı Bektaş-ı Velî Vilâyet-nâmesi, Hacı Bektaş İlçe Ktp. nr. 200, s. 370. 157 Firdevsî-i Rûmî, Hakâyık-nâme, Milli Ktp., nr. H.2251, s. 2. Kitabın asıl nüshası, Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmut Efendi, nr. 2587 de kayıtlıdır. 69 Hizmetümdür tapuna hayır dilerüm Hizmetümde sanma minnet dilerüm Minnetüm bu hakka gevherdür sözüm Likin söze sanma kıymet dilerüm Kıymetidür şek degül nazım-ı dürer Ağdan ammâki kıymet dilerüm Himmet idüp alvere in’am-ı şah Yahşı harçluk eyü hil’at dilerüm” “Der Ta’rif-i Şeyhü’l- Şüyûh Mevlânâ İlâhi” diye devam edip ulu şeyhler Ali Hemedânî, Şeyh Mevlânâ İlâhî ve Meczub Osman Dede’yi tanıtmış ve Firdevsî kitabın musannifinin kendisi olduğunu ilave etmiştir 158. Eser tasavvuf tarihi açısından önemli bilgiler içermektedir. Örneğin; Şeyh Abdullah el-İlâhî, Merhum Sultan Muhammed Han bin Gazi Murad asrında Acem diyarından Mülk-i Rum’a gelmişti. Dergâh-ı Hakânîde rağbet bulmuştu, diyerek Molla İlâhî hakkında kapsamlı bilgiler vermektedir. Yine bu eserinde “İbn’i Sultan Selim Bin Süleyman” dan söz ediyor ki; bu ifadesiyle Selim Han döneminde hâla Firdevsî’nin hayatta olduğunu ifade etmiş olmaktadır. Müellif bu eserinde yaptığı tercümeler hakkında da bilgiler vermiştir. “Hazret sabıkan bu hakirlerine Bülbül-ü Gülistân-ı Hakîkat ve Tûtî-i şehristân-ı Tarîkat, Şeyh Attar hazretlerinin kaddesallahu sırrehül’aziz “Muhtar-nâme”sini tercüme itmek emredip, eser yazılıp tamamlandıktan sonra huzur-ı şerîflerine îsâl idicek hayli ihsân buyurup, şerefi kabul ile müşerref itmişlerdi. Ol zaman kalp aynalarına nakş olmuş ki Şeyh Muhammed Ayni’l-Kuzât Hemedânî “kaddesellahu sırruhul azîz” hazretlerinin “Kenzü’l- Hakâyık ve Keşfü’l Dekâyıknâme” kitabını tercüme ittirüp Anadolu’daki bütün halka ve öğrencileri dahi hepsini kapsamak maksadı ve muradıyle kaleme alınmıştır”. “Bu esrâr-ı ilâhî ki ahâli-yi Rum katında Fârisî lisân ile olmağın Türkler bu eserlerden mahrum kalırlardı. Pes Türkî lisanla tercümesi kolaydur deyü tâbîr olunup bu dâîlerine emr itti ki onda lisan-ı Acemle olan anlamlar bütünü kaba-i 158 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 32. 70 Türkî’ye çevrile, ben bunu duyar duymaz itaat ederek evvelki emir üzere eserler hasıl oldu...’’159 demiştir. Bu eserinden anlıyoruz ki Firdevsî, Yavuz Sultan Selim döneminde hayatta olup bizzat padişahın emriyle tercümeler yapmış, bol ihsan ve inamlar almıştır. Eserlerin halk ve öğrenciler tarafından daha kolay anlaşılması için Farsça yerine “kabâ-i Türkî” tercih edilmiştir. Firdevsî-i Rûmî, Mevlânâ İlâhî’den “Hakayıknâme”yi, Şeyh Muhammed Hemedânî’den “Kenzü’l-Hakâyık ve Keşfü’lDekâyık’ı”, Ferid’üd-din Attar’dan “Muhtar-nâme”yi tercüme etmiştir. Yine bu eserinde yazar, Abdullah el- İlâhî’nin müridi olduğunu da beyan etmiştir. 12-Kenzü’l-Hakâyık ve Keşfü’l Dekâyık Firdevsî-i Rûmî, bu kitabından Tuhfetü’l-Hâdî adlı eserinde söz etmiştir. “Ansızın padişâh-ı âlimân Sultân ibni Sultân Selîm bin Süleymân Hân Hazretleri2nin Allah devletlerini devamlı etsin, irfan sahiplerine hizmetlerini sabit kılsın, Rahman onu koruyup gözetsin, Hak süphânehu teâlâ vücudu şerîfelerini semâvi afâtlardan masun kılsın, akıl sahiplerinin tasdik ve kavrayacağı üzere, hazretu sabıkan bu hakirlerine” diyerek, diğer tercüme eserleri zikrettikden sonra; ol zaman âyîne-i kalplerinde menkûş olmuş ki şeyh Muhammed Aynü’l-Kuzât Hemedânî “Kaddesellahu sirrehu’l aziz” hazretlerinin Kenzü’l- Hakâyık ve Keşfü’l- Dekâyık-nâme kitabını tercüme ittürüp tüllâb-ı âhâliyi Rûm’a dahi nefy-i âm ve şâmil olmak muradiyle”160 diyerek bizzat Padişah Yavuz Sultan Selim Han’ın emriyle kitabı tercüme ettiğini zikretmiştir. Eser 96 varaktır. Bugüne kadar kayıtlarda bu eserin bir nüshasına rastlamadık ve Fîrdevsî-i Rûmî’de eserleri arasında göstermemiştir. Eser, Osmanlı padişahlarının bilim ve sanat adamlarını koruyup desteklediklerine dair güzel bir örnektir. 13- Hayat-u Memat veya Hayat-nâme Hayat-nâme, yazarın Farsça’dan Türkçe’ye tercüme ettiği mensur bir eserdir. Ahlâk ve tasavvuftan bahseder. Firdevsî-i Rûmî hayatının son yıllarında İstanbul’da yazmıştır. Eserinin 4.varağında Süleyman-nâme’nin 82. cildini tamamladığını yazmaktadır. Kitabın bilinen iki nüshası vardır. Bir nüshası Firdevsî Orhan b. Kenek adına Hayat-u Memat adıyla Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmut Efendi nr.2333’te kayıtlı olup 95 varaktan müteşekkildir. Eserin 159 160 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 33. Firdevsî-i Rûmi, Hakâyık-nâme, Milli Ktp. A.2251. 71 başındaki ve sonundaki tarih silinmiştir. Bir nüshası da Beşiktaş’ta Yahya Efendi Kütüphanesi’nde, Firdevsî-i Osmanî adına Hayat-nâme adıyla kayıtlıdır. Konusu İslâm ahlâkıdır 161. 14- Teşhisü’l-İnsan Yazar, Teşhisü’l-İnsan adlı eserini, H.886 (M.1481) da Farsça’dan Türkçe’ye tercüme edip Ahmet Paşa’ya takdim etmiştir. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Seminer kitaplığında kayıtlı bulunmaktadır. Satır sayısı 9 ile 13 arasında değişmektedir. Eser, 143 varaktır. Yazısı okunaklı ve harekeli bir nesihtir 162. 15-Câmeşuy-nâme Câmeşuy-nâme, Nâsırü’d-dîn Tûsî (1201-1274) tarafından yazılmıştır. Dokuz bölümden oluşan bu esere, Firdevsî bir bölüm eklemek suretiyle Türkçe’ye çevirmiştir. 1508 yılında tamamlanan bu kitapta kumaşlarda görülen lekelerin nasıl temizleneceği anlatılmaktadır. Bu eser kumaş ve boya sanayi tarihi bakımından önemli bir eser sayılmaktadır 163 . Mikâil Bayram, Câmeşuy-nâme adındaki kitabın aslında Nâsırü’d-dîn Tûsi’ye değil, Şeyh Nasırü’d-din Âhi Evran’a ait olduğu kanaatindedir 164 . Firdevsî-i Rûmî, eseri Farsça aslından Türkçe’ye çevirmiştir. Eserin aslı Manisa Sultan Murat Kütüphanesi’nde kayıtlı bulunmaktadır. 16- Belkıs-nâme Belkıs, Türk ve diğer İslâm edebiyatlarında çok sevilen bir edebi motif olmuş, gerek şahsı gerekse, Hz. Süleyman’la ilişkileri çeşitli biçimlerde işlenmiştir. Belkıs-nâme adındaki eser, “Süleyman-ı Belkıs-nâme” adıyla da bilinmektedir. “Münâzâra-i Seyf-ü Kalem” adlı eserinde Firdevsî, Belkıs-nâme’yi kendi eserleri arasında zikretmiştir. II.Bayezit’in meclisinde padişahın dilinden “Süleyman-nâme’n yâd idüp hazretün tarif iderler. Ale’l husus ki Süleyman-ı Belkıs-nâme’yi tecnis-i tâmmıla kim nazma getürüp zü’l-kafiye kim tamam 161 Firdevsî-i Rûmî, Hayat-nâme, Süleymaniye Ktp, Hacı Mahmut Efendi, nr.2333; Firdevsî-i Osmanî, Hayat -nâme, Yahya Efendi Ktp, nr. 421-50. 162 Firdevsî-i Rûmî, Teşhisü’l-İnsan, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Türk Dili Edebiyatı Seminer Kitaplığı, nr. 124. 163 Fuad Köprülü, a.g.m. , c. IV, s. 651; Bursalı Mehmed Tahir, a.g.e. , s. 106. 164 Mikail Bayram, Âhi Evren ve Tasavvufi Düşüncenin Esasları, Ankara 1995, s. 96-101. 72 eyledün, yidi bin beyit üzerine kim âhir kılup söyledin” 165 denilmektedir. 7000 beyit olarak yazılan bu eserin nüshası bulunamamış ve eseri gören de olmamıştır. Belkıs-nâme adıyla Süleyman-nâme’de ayrı fasıllarda mevcuttur. Firdevsi’nin Aydıncık (Edincik) civarında bulunan Belkıs Pınarı bölgesinde doğması da dikkate alınırsa Belkıs hikâyelerinin Firdevsî üzerindeki etkilerini tespit etmek daha kolay olacaktır. Firdevsî-i Rûmî’nin eserini Süleyman-ı Belkıs-nâme adıyla anması da tek eser olma ihtimalini artırmaktadır. Hz. Süleyman ile Belkıs’ın hikayesini anlatmaktadır. Bugüne kadar Belkıs-nâme adıyla müstakil bir eser bulunamamıştır. İsveç’te bir nüshasının var olduğu iddia edilmiş, fakat bu nüshanın varlığı kanıtlanamamıştır 166. 17- Gülistan Tercümesi Firdevsî-i Rûmî “Hakâyık-nâme-i Mevlânâ İlâhî”adlı tercüme eserinde padişahın emir ve istekleri ile tercüme ettiği eserleri zikrederken “Bülbülü Gülistan-ı Hakîkat ve Tûtî-i Şehristân-ı Tarikat”167 eserlerinin adlarını vermektedir. Bursalı Mehmet Tahir Bey de İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde mevcut bir Gülistan nüshasının sonunda İlyas İbn-i Hızır el-Mütahallas bi’l Firdevsi” imzasının bulunması dolayısıyla şairin isminin İlyas olduğunu Gülistan Tercümesi’nin de Firdevsî’ye ait olduğunu söylemiştir. Ancak Fuad Köprülü bu yaklaşıma itiraz etmiş ve Gülistan Tercümesi’nin bir başka Firdevsî’ye ait olduğunu iddia etmiştir.168 Hâlbuki Firdevsî’nin bizzat kendisinin Gülistan Tercümesi olduğunu söylemesi, bu durumda Bursalı Mehmed Tahir Bey’i haklı çıkarmaktadır. Yani Gülistan Tercümesi Firdevsî-i Rûmî’ye aittir. Gülistan Tercümesi, Firdevsî’nin İslâm’ın güzel sanatlarından olan hüsn-ü hat sanatına da vakıf olduğuna, kendi el yazısı ile yazdığı, nüshası Osmanlı Müzesi Kütüphanesi’nde mevcut olan Gülistan Tercümesi şahitlik etmektedir 169. 18- Pend-nâme-i Eflâtun Bursalı Tahir Bey’in gördüğünü belirttiği, Pend-nâme-i Eflatun adlı eser Hıfz’es-Sıhhay’a ait küçük bir tercümedir. Arkeoloji Müzesi 164 numarada kayıtlı 165 M.Ata Çatıkkaş, Firdevsî-i Rûmi’nin Satranç-nâme-i Firdevsî’si, TDA. S.37, İstanbul 1985, s. 193. 166 M. Ata Çatıkkaş, a.g.e., s. 193. 167 Firdevsî-i Rûmî, Hakîkat-nâme, Milli Ktp. nr. A 2251, s. 32. 168 Fuad Köprülü, a.g.m., s. 649. 169 Bursalı Mehmed Tahir, a.g.e., s. 106. 73 olan eser, 105 varaktır 170 . Firdevsî’ye ait olmadığı iddia edilen bu eserin İlyas b. Hızır ismini de kullanan Firdevsî-i Rûmî’ye ait olma ihtimali hayli yüksektir. Kitabın adını Eflatun’dan öğütler şeklinde Türkçeleştirilebiliriz. 19- Firâset-nâme Firdevsî-i Rûmî, Hakîkat-nâme adlı eserinin girişinde eserlerini sayarken ikinci sırada Firâset-nâme adlı bir eserinin olduğunu yazmıştır. Balıkesir’de iken sürdürdüğü çalışmaların bir ürünüdür. II. Bayezit’in cülûsundan önce yazmıştır. Firdevsî, bu kitaba bir muhtasar mukaddime ve hatime eklemiştir. Üstatlarının isimlerini ise, zâhirde Fahreddin Râzî, bâtında Muhyid-din İbn-i Arabî olarak zikretmiştir. Eserin konusu tasavvuftur. 34 varaktır. Milli Kütüphane’deki kayda, yazarı Firdevsî-i Tavîl el-Bursevî, eserin adı da Ferasetnâme olarak geçmiştir. Aynı isimle başka eserler de vardır. Örneğin; tarihçi Kemal, Selâtin-nâme adlı eserinde Firâset-nâme adlı eserinin olduğunu söylemiştir 171. 20-Tercüme-i Hadîs-i Erbain Tercüme-i Hadis-i Erbaîn, Firdevsî-i Rûmî–İlyas b.Hızır adına, Ali Emîri Kütüphanesi’nde 297.2 numara da kayıtlı olup, 190x125 ebadındadır. Farsça olarak yazılmıştır. Kısa, kırk hadisten oluşmaktadır. Hadis metinleri Arapça yazılmış olup, açıklamaları manzum olarak Farsça yapılmıştır. Eser dört varaktan oluşmaktadır 172. 21-Kitabü’l-Mevâiz Kitabü’l-Mevâiz adlı eser, Firdevsî-i Rûmî adına İstanbul Büyükşehir Belediye Kütüphanesi, Muallim Cevdet Bölümü’nde 297.9’da kayıtlıdır. İslâm ahlâkı ile ilgilidir. 173 22- Muhtar-nâme Firdevsî-i Rûmî, Hakîkat-nâme adlı eserinde “Şeyh Attar Hazretlerinin Muhtar-nâmesi’ni tercüme ettiğini beyan edip, kitabı tamamladıktan sonra da hayli ihsan buyurup şerefi kabul ile müşerref itmişlerdi”. diyerek Muhtar-nâme 170 Firdevsî-i Rûmî, Pend-nâme-i Eflatun, İstanbul Arkeoloji Müzesi, nr.164. Firdevsî-i Rûmî, Firâset-nâme, Milli ktp. Y.Z -A, 5151; Kemal, Selâtin-nâme, (Haz. Necdet Öztürk), Ankara 2001, s. XXXIII. 172 Firdevsî-i Rûmî, Tercüme-i Hadis-i Erbain, Ali Emirî, nr. 297.2. 173 Firdevsî-i Rûmî, Kitabu’l Mevâiz, İstanbul BŞB. Ktp, Muallim Cevdet Bölümü , nr. 297.9. 171 74 adlı eseri Ferid’üd-din Attar’dan tercüme ettiğini beyan etmiştir .174 Eserin nüshası bulunamamıştır. 23- Tûtî-i Şehristân-ı Tarikat Firdevsî “Hakâyık-nâme” adlı eserinde Yavuz Sultan Selim Han’ın emriyle Şeyh Attar Hazretleri’nden “Tûtî-i Şehristân-ı Tarikat” adında bir eseri Türkçe’ye çevirdiğini beyan etmiştir. Ancak kayıtlarda kitabın bu adla nüshası bulunamamıştır. Buna karşılık Tercüman yayınları 1001 Temel eser arasında, Tûtî-nâme adıyla, yazarı belli olmayan bir kitap Şemsettin Kutlu tarafından yayınlanmıştır. Kitabın giriş bölümünde, tercümenin II. Bayezit döneminde yapılıp yapılmadığı tartışılmış; ancak müterciminin bilinmediği ifade edilmiştir. Muhtemel ki Firdevsî-i Rûmî’nin, Şeyh Attar hazretlerinden çevirdiğini söylediği eser, Tûtî-nâme olarak yayınlanan eserdir. 175 24- Kur’an-ı Kerim’den Tefe’üle Dair Bir Risale Firdevsî-i Tavil adına, Kur’an-ı Kerim’den Tefe’üle Dair Risale adıyla, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, nr. 11632 Demirbaş nr. 000816’ta kayıtlıdır. Ahlâk konusu ile ilgilidir. 25- Risale Fi’n-Nahv Hızır b İlyas adına Süleymaniye Kütüphanesi’nde Ayasofya bölümünde k. 4468 numarada Risale fil’n-Nahv adlı Arapça bir kitap vardır. Te’lif tarihi H. 863/M.1458’dir. Kitabın te’lif tarihinde bir yanlışlık yoksa eğer, bu eserin Firdevsî-i Rûmî’ye ait olması mümkün değildir. Zîrâ 1458’de yazar henüz çocuk yaştadır. Kitapta Arap dilinin grameri anlatılmıştır. Firdevsî-i Rûmî “Münazara-i Seyf-ü Kalem” adlı eserinde aşağıdaki eserleri, kendi eserleri arasında zikretmiştir. Ancak bu güne kadar bu kitapların bir nüshası bile bulunamamıştır: 26- Hadikatü’l Hakâyık 27- Tâlî-i Mevlûd-i Kebir 28- Hadis-i Ahsen 29- Tecnîsat-ı Süleyman 174 Firdevsî-i Rûmî, Hakâyık–nâme, s. 33. Firdevsî-i Rûmî, Hakâyık–nâme, s. 33, Tûtî–nâme, (Haz. Semsettin Kutlu), İstanbul 1976, s. XXIV. 175 75 İKİNCİ BÖLÜM OSMANLI TARİHÇİLİĞİNE GİRİŞ A-Osmanlı Öncesi Türk Tarihi ve Tarihçileri Dünyanın en eski ve köklü kavimlerinden biri olan Türkler, tarih boyunca Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarına yayılmış; buralarda egemenlik kurmuş, kültür ve medeniyet oluşturmuş bir millettir. Türk Milleti temelde Asya kökenlidir ve anavatanı Türkistan yani Orta Asyadır. Türk yurdu olan Türkistan’ın sınırları ise tarihçi ve coğrafyacılar arasında hâlâ tartışılan bir konudur. Türkistan’ın sınırları en genel anlamda; Doğu’da Büyük Kingan (Kadırgan) Dağları, Batı’da Hazar Denizi, Kuzey’de Sibirya Ovası, Güney’de Karanlık Dağları ile çevrili geniş bir alandır 176. Türkler, tarih sahnesine Orta Asya’da çıkmış, devlet ve medeniyetlerini bu coğrafyada kurmuş varlıklarını asırlarca burada sürdürmüşlerdir. Türkler, çeşitli sebeplerden, farklı zamanlar da Orta Asya gibi geniş bir coğrafyada sürekli hareket hAlinde olmuşlar; dağınık bir şekilde yaşamışlar ve çoğu zaman da İç Asya dışına göç etmişlerdir. Türk adı veya hususi isimler altında çok sayıda devlet kurmuşlardır. Genel olarak tarihin erken dönemlerinde göçebe, yarı göçebe yaşamışlardır. Bütün bunların sonucunda da yazılı belge ve bilgileri az bırakmışlardır. Bu durum ise Türk tarihini araştırmayı ve temel kaynakları bulmayı zorlaştırmıştır177. Bu güçlüklere rağmen, Türk tarihi üzerinde yapılan inceleme ve araştırmalar sonunda, Türk tarihinin temel kaynaklarını oluşturan arkeolojik buluntulara, yazılı ve sözlü belgelere özellikle destanî eserlere ulaşılmıştır. Türk toplum ve devletlerinin kullandığı dil, yazı ve alfabeler tesbit edilebilmiştir 178. 176 Z. Velidi Togan, Türk İli-Türkistan Tarihi, İstanbul 1947, s. 7; Z.Velidi Togan, Umûmî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981, s. 7-8; L. Ligeti, Bilinmeyen İç Asya, (Çev. S. Karatay), Ankara 1986, s. 14-23; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul 1986, s. 41; Laszlo Rasonyı, Tarihte Türklük, Ankara 1993, s. I; Mehmet Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara 1999, s. 3; V. V. Barthold, Mogol İstilasına Kadar Türkistan, (Çev. H. Dursun Yıldız), Ankara 1990, s. 67; Zekeriya Kitapçı, Yeni İslam Tarihi ve Türkistan, İstanbul 1986, s. 34; Komisyon, Tarih I, İstanbul Devlet Matbaası 1932, s. 25. 177 İbrahim Kafesoğlu, a.g.e. , s. 41; Ahmet Caferoğlu, Türk Kavimleri, İstanbul 1988, s. 22-44. 178 Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 2003, s. 52-53. 76 Bir toplumun, millet olmasında başlıca unsurlardan biri olan lisan, o lisanı konuşan toplulukların düşüncelerini oluştururken, insanları bir arada tutan en güçlü bağdır. Dilin şekillerle ifadesi olan yazı ise bilgileri daha kalıcı ve yaygın hale getirmiştir. Bilinen en eski Türk topluluklarından itibaren Türkler, sınırlı bir ölçüde bile olsa yazıyı kullanmış ve az da olsa yazılı belgeler bırakmışlardır. İbrahim Kafesoğlu Türk devletlerinin kullandığı yazıları, birinci elden kaynaklara dayanarak şöyle sıralamıştır: “Asya Hun’ları arasında yazı oldukça yaygın görünüyor. Çin yıllıklarında şöyle haberler vardı: Uygurların ataları Kao-kü’ler Çin’ce yazarlar; fakat Hunca da yazarlardı. Akhunların yazıları Göktürkler’inki gibi idi. Bizanslı tarihçi Prikopios’a göre (6.asır) Ogur boyları kendi yazılarını kullanırdı. İstemi Yapgu’nun 568 yılında Bizans İmparatoruna yolladığı mektup İskit yazısı ile yazılmıştı.”179. Türkçenin yazılı ürünleri yanında sözlü ürünler büyük bir öneme sahiptir. Bunlar; cenaze törenlerinde söylenen sağular, şölenlerde saz eşliğinde söylenen koşuklar, atasözleri olan savlar, bağımsızlık, vatanın kutsallığı ve kahramanlık konularını işleyen destanlardır. Destanlar, milletlerin hayatlarındaki önemli olayları, olağanüstü nitelikler katarak anlatan edebî ürünlerdir. Milletimizin binlerce yıllık tarihi içinde yaşanan savaş, kahramanlık, göç, kıtlık, felaket gibi olaylar destanlara konu olmuştur. Bu olaylar milletlerin hafızasında ve kültüründe önemli ve derin izler bırakmıştır. Türk destanlarının en önemlileri, Asya Hunları’na ait olan Oğuz Kağan Destanı, İskit (Saka)lere ait Alp Er Tonga Destanı, Göktürklere ait Ergenekon Destanı, Uygurlara ait Göç Destanı ve Kırgızlara ait Manas Destanı’dır. Bu destanlar eski Türklerde canlı bir Halk Edebiyatı’nın varlığını ortaya koymaktadır. Ayrıca, Alp Er Tonga destanı hariç, bu destanlar yazıya geçirilmiş ve tahlilleri yapılmıştır. Türk destanları, Türk tarihinin kaynakları arasında önemli bir yer tutmaktadır. Destanlar, çok ihtiyatlı olmak kaydıyla tarihe kaynak olarak kullanılabilmektedirler 180. 179 İbrahim Kafesoğlu, a.g.e. , s. 322. Zeki Velidi Togan,Tarihte Usül, İstanbul 1985, s. 43-44; Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, c. I, Ankara 1998, s. 2-61-235-373-381; Zeki Velidi Togan, Oğuz Destanı-Reşideddin Oğuz-nâmesi Tercüme ve Tahlili, Ankara 1982, s.122-126; R. Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri, Ankara 1991,s. 3-4. 180 77 İslâmiyet’ten önce Türk tarih ve edebiyatının en güzel örnekleri, çeşitli devirlerden kalan kitabelerdir. Bunlar, Türklerin ilk millî alfabesi olan Göktürk alfabesiyle yazılan Orhun (Göktürk) Kitabeleri’dir. Tarihte ilk defa Göktürk’ler kendilerini Türk olarak ifade etmişlerdir 181. Otuz sekiz harften oluşan bu alfabeye Orhun Nehri çevresinde bulunan kitabelerde rastlandığı için “Orhun Alfabesi”de denmiştir. Orhun yazıtları, II. Göktürk hükümdarı Bilge Kağan, kardeşi Kültigin ve devlet adamı Vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Bu kitabelerde Türk devlet anlayışı, devlet adamlarının ve halkın karşılıklı sorumlulukları, vatan sevgisi gibi konular yer almaktadır. Bu alfabe X. yüzyıla kadar ufak değişikliklerle Kırgızlar, Bulgarlar, Hazarlar ve Peçenekler tarafından da kullanılmıştır. Bir başka Türk devleti olan Uygurların da kendilerine ait alfabeleri ve Uygur Alfabesiyle yazılmış, dinî, edebî ve siyasî metinleri mevcuttur. Uygur Türkçesi ile yazılmış eserler daha çok dinî mahiyettedir. Büyük bir kısmı Turfan kazıları sonunda elde edilen bu eserler, Türkçe Mani metinleri ile Budizm’in esasları ve Buda’nın hayatını anlatan “Altun Yaruk” ve “Sekiz Yükmek” adlı kitaplardır 182 . Uygurlara ait destanlara ise “Merhale-nümâ” ve Hint destanından çevrilen “Mahabarata” örnek olarak verilebilir 183 . Uygurlar dönemine ait kazılar sonrası bulunan kalıntı ve bulgular da oldukça fazladır. Türkler, kitlesel olarak X. yüzyıldan itibaren Müslüman olmaya başlayınca, dindeki değişiklik, kültür, edebiyat ve sosyal hayata doğrudan yansımıştır. Türklerin İslâmlaşma sürecinde -geçiş döneminde-İslâmlaşma ile birlikte Müslüman Türk kimliği ve kültürü oluşmaya başlamıştır. Bu değişim sonucunda Türkçe, Arapça ve Farsça’nın etkisi altına girmiş; din dili olarak Arapça, edebiyat dili olarak Farsça yaygınlaşmıştır 184 . İslâm kültür dâiresi içinde Müslüman Türk devletleri, eğitim, bilim, sanat ve yönetim alanında olduğu kadar, tarih ve tarihçilik sahasında da kayda değer eserler ortaya koymuşlardır. 181 V.V. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, (Ter. K.Yaşar Kopraman-İsmail Aka), Ankara 1975, s. 5; İbrahim Kafesoğlu, a.g.e. , s. 321; M. Fuad Köprülü, Edebiyat Araştırmaları, Ankara 1989, s. 89-94; Ali Öztürk, Ötüken Türk Kitâbeleri, İstanbul 1996, s. 20-63; Komisyon, TTK, Tarih I, s. 41-45. 182 Ceval Kaya, Uygurca Altun Yaruk, Ankara 1993. 183 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 62; Faruk K. Timurtaş, Tarih İçinde Türk Edebiyatı, İstanbul 1999, s. 5-6; Saadettin Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Ankara 1997, s. 79. 184 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 121. 78 Amacımız, Osmanlı tarihçiliğine giriş için zemin oluşturmak olduğundan, Müslüman Türk devletleri döneminde yazılan tarih kitaplarını, ayrıntıya girmeden, tarih kitaplarının hangi Türk devleti döneminde yazıldığı ya da kaynak olarak kullanıldığı, yazarının ve eserinin isimlerini Türk devlet isimlerine bağlı olarak kısaca aktaracağız. 1-Karahanlılar Devri Tarihçileri: Mecdeddin Muhammed b. Adnan tarafından yazılan “Türkistan Tarihi” ve “Hitay Tarihi” iki önemli tarih kitabıdır. Muhammed b. Ali el-Kâtib es-Semerkandî’nin “A’radü’s-Siyâse fi Ağrâdi’r Riyâse” adlı eseri, Karahanlı ve Selçuklular dönemini aydınlatmaktadır. M. Grenard’ın hazırladığı “Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarih”185 ise bu dönem için kaynak olarak kullanılan en önemli menkıbedir. 2-Gazneliler Devri Tarihçileri: Gazneliler devrinin tarih edebiyatı oldukça zengindir. Ebu Mansur Hüseyin b. Muhammed Sa’Alibî’nin “Kitâbü’l-Gurer fi Siyerü’l-Mülûk ve Ahbârihim” adlı kitabı, Ebû Nasr Muhammed b. Abdülcebbâr Utbî’nin “Tarihü’l-Yemînî” adlı eseri, Ebû Sa’id Abdulhayy b. Dahhâk Gerdîzî’nin “Zeynü’l-Ahbâr’ı”, Ebu’l Fazl Muhammed b. Hüseyn Beyhakî’nin “Tarihî Beyhâkî”186 adlı eseri, Gazneliler dönemini aydınlatan en önemli tarih kitaplarıdır. 3-Harzemşahlar Devri Tarihçileri: Bahâü’d-din Muhammed b. Müeyyedi’l-Bâğdadî’nin,“Et-Tevessü’l ilâ’t-Teressül”, yazar Sultan Alaaddin Tekiş’in İnşa divan-ı reisidir. İbnü’t-Tiktaka’nın “Kitâbü’l-Fahri”si, Narşahî’nin “Tarih-i Buhara”sı, Nurü’d-din Münşî (Nesevî)‘nin “Siratü’s-Sultan Celâleddin”i, Atâ Melik-î Cüveynî’nin “Tarih-î Cihân-güşa”sı Harzemşahlar dönemini konu alan başlıca kaynaklardır 187. 4-Büyük Selçuklular Devri Tarihçileri: Tuğrul Bey’in Bağdat’a girdiği yıla kadar Abbasilerden ve dolaylı yönden Selçuklular’dan söz eden ilk eser “Hilâl el-Şâbî Tarihi”dir. Bu eser İbnü’l Esir tarafından kaynak olarak 185 V.V. Barthold, a.g.e. , s. 19; M.Grenard, Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarih, (Çev. Osman Turan), Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul 1980, s. 245-308. 186 M. Şemseddin Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları, İstanbul 1991, s. 122-126; V.V. Barthold, a.g.e., s. 20-26; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, s. 19-24; Claude Cahen, Selçuklu Devri Tarih Yazıcılığı, (Çev. N. Kaymaz), Tarih Araştırmaları Dergisi, c. VII, S. 12-13, Ankara 1973, s. 203. 187 İbrahim Kafesoğlu, Harzemşahlar Devleti Tarihi, Ankara 1992, s. 6-15; Yusuf Ziya Yörükan, Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Orta Çağ da Türkler, İstanbul 2004, s. 92-144. 79 kullanılmıştır. Ali b. Ebul-Ferec el-Basrî’nin “Sîretü’l Melik Tuğrul-beg elSelçukî” adlı eseri Tuğrul Bey dönemi için kaynak olarak kullanılmıştır. İbnü’l Adim’in “Buğya”sı, Ali b. Mehmet Kayânî’nin “Mefâhirü’l- Etrâk”ı, Alp Arslan nâmına yazılan “Melik-nâme”, Ebû Ali Hasan b. Ali Tûsî (Nizâmü’l-mülk) nin “Siyaset-nâmesi”, Ebû Tahir Hatunî’nin “Şikar-nâmesi”, Cemaleddin İbnü’lKıftî’nin, “Târih-î Al-î Selçuk”u, Ebu Bekir Muhammed b. Ali el-Râvendî’nin, “Râhâtü’s Sudûr ve Ayatü’s-Surur”u, Ali b. Nâsir el–Hüseynî’nin “Ahbârü’d– Devleti’s-Selçukiyye”si, İmadü’din Kâtib el İsfehânî’nin “Nusrat el-fıtra ve Usretü’l-fitra fi Ahbâri’l- Devlet’üs Selçukiyye”si Selçuklular dönemine ışık tutan başlıca tarih kitaplarıdır 188. Tarih kitaplarının dışında, Müslüman Türklerin yazdığı ilk dinî, edebî ve tarihî eserleri olarak kabul edilen ürünler de mevcuttur. Bu eserler şunlardır: Yusuf Has Hacip189, “Kutadgu Bilig”; Kaşgarlı Mahmut190, “Divân-ü Lugat’ itTürk”; Hoca Ahmet Yesevî191, “Divân-ı Hikmet”; Edib Ahmet b. Mahmut Yüknekî192, “Atabet’ül-Hakâyık” gibi her biri, bir hazine değeri taşıyan eserlerdir. 5-Anadolu Selçukluları Devri Tarihçileri: Kerimü’d-din Mahmud Aksarayî, “Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâmeretü’l-Ahyâr”; Niğdeli Kadı Ahmed, “El Veled el- Şefik”; Gregory Abü’l Faraç, “Ebü’l Faraç Tarihi”; Urfalı Mateos, “Vekayi-nâmesi ve Papaz Grigor’un Zeyli”; İbn-i Batuta, “Seyahat-nâme”si ve en önemlisi Fazlullah Reşidü’d-din’in “Câmî’ut-Tevârih” adlı tarih kitabıdır 193 . Câmi’ut-Tevârih, Türk tarihinin başlangıcını bir Türk olan Oğuz Han’la başlatıp devamını da onunla sürdüren, Türklerin kabilelere ayrılarak dünyayı fetihlerini anlatan ve bugünkü Türkmenlerin atalarıyla olan bağını açık bir şekilde ortaya koyan bir eserdir. Câmi’ut-Tevârih, kendisinden sonra yazılan eserlere kaynaklık etmiş, bütün Türk tarihçilerini etkilemiş, Türklerin şanlı mazisinden tafsilatlı olarak söz ederek, onlarda birlik ruhunun doğmasına yol açmıştır. Bu geleneğin 188 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul 1997, s. 19-25; Claude Cahen, a.g.e. , s. 196-210; Zeki Velidi Togan, Tarihte Usül, s. 188-1918; Şemseddin Günaltay, a.g.e. , s. 126-219; V.V.Barthold, a.g.e. , s. 26-34. 189 Yusuf Has Hâcip, Kutadgu Bilig, (Çev. R.Rahmeti Arat ), Ankara 1979. 190 Kaşgarlı Mahmut, Divân-ı Lugat’it-Türk, (Tercüme, B. Atalay), Ankara 1986. 191 Hoca Ahmed Yesevî, Divân-ı Hikmet, ( Haz. Kemal Eraslan), Ankara 1991, M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 2003. 192 Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki, Atebetü’l Hakâyık, (Çev. R. Rahmeti Arat), İstanbul 1951. 193 Şemseddin Günaltay, a.g.e. , s. 416-419; M. Fuad Köprülü, Anadolu Selçuklularının Yerli Kaynakları, Belleten, c.VII, 1942, s. 379-457; Z. Velidi Togan, Tarihte Usül, s. 190. 80 etkisiyle hemen bütün Osmanlı tarihçileri Osman Gâzi’yi 52 batından Oğuz Han’a bağlamışlardır.194 6-Selçuk-nâmeler Selçuklular dönemine ait kayıt ve bilgilerin toplu bulunduğu eserlere, genel bir isim olarak “Selçuk-nâme” adı verilmektedir. Selçuk-nâme’ler, olayları menkıbevî bir mahiyette aksettirseler bile, tarihin ayrıntı gerektiren bölümlerinde müracaat kitabı olarak kullanılmaktadırlar. Selçuk-nâme’lerden birkaç tanesini örnek olarak verebiliriz. Ahmed b. Mahmud, “Selçuk-nâme” (Haz. E.Merçil, İstanbul 1977); Hoca Dehhânî, “Selçuklu Şeh-nâmesi”, Sultan III. Alaaddin Keykubad’ın isteği ile Farsça yazılmıştır, 20.000 beyitten oluşmaktadır. İbn-i Bîbî, el-Hüseyin b. Muhammed b. ‘Ali el-Caferî er-Rugedî, “el-Evâmirü’lAlâ’iyye fî’l Umûri’l-‘Alâ’iyye” (Selçuk-nâme), Anadolu Selçuklu tarihinin en temel kaynağıdır. Anonim, Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi (Selçuk-nâme), Zahiri Nisabûrî, “Selçuk-nâme” ve en önemlisi Yazıcıoğlu’nun “Tevârîh-i Âl-i Selçuk” adlı Selçuk-nâme’sidir 195. Sultan II.Murat’ın emriyle 1436 yılında yazılmıştır. Yazıcıoğlu Selçuknâmesi, Oğuz-nâme adıyla da bilinir. XV. yüzyıl Anadolu Türkçe’siyle yazılmıştır. Tevârîh-i Âl-i Selçuk, destânî özellikler taşıyan bir Türk-Oğuz, Selçuk, Moğol, Beylikler ve Osmanlı tarihidir. Müellif eserinin birinci bölümünde Türk-Moğol ve Oğuz boyları hakkında bilgi vermekte, Oğuz Destânı’nı anlatmaktadır. Yazar, bu bölümü Reşîdüddîn’in, Câmiü’t-Tevârîh’inden almıştır. Yazıcıoğlu, eserinin diğer bölümlerinde Selçuklular tarihini Râvendî’den faydalanarak ve İbn-i Bîbî’nin Farsça Selçuk-nâme’sini Türkçe’ye çevirmek suretiyle yazmıştır. 7-Menâkıb-nâmeler ve Velâyet-nâmeler Menâkıb-nâme veya Velâyet-nâme, tarikat erbabı ve şeyhler etrafında oluşan, dinî ve efsanevî yönü ağır basan, küçük hikaye ve masallara denir. Bu tür eserlerde, tarikat pîrinin veya şeyhinin kerametleri ve velâyetleri; tarikat geleneğine göre abartılarak hikaye edilmiştir. İslam’ın yayılma sürecinde, İslam 194 İlhan Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 1995, s. 437-438. 195 Yazıcıoğlu Ali, Selçuk-nâme, Revan Köşkü 1290. Şemseddin Günaltay, a.g.e. , s. 416-419; M. Fuad Köprülü, Anadolu Selçuklularının Yerli Kaynakları, s. 379-457; Z.Velidi Togan, Tarihte Usül, s. 190. 81 toplumları arasında, Hz. Ali, Hz. Hüseyin ve Ebu Hanife vb. çevresinde menkıbeler oluşmaya başlamıştı. Türkler, Müslüman olmaya başlayınca, Müslüman Türkler arasında ata veya baba lakabıyla şeyhler doğdu ve bu şeyhler etrafında benzer şekilde menâkıblar oluştu. Hoca Ahmet Yesevî Menâkıb’ı buna en güzel örnektir 196. Anadolu’nun fethi yıllarında, askerî fetihlerin yanı sıra, manevî fetih diyebileceğimiz bir başka kültür dairesi içinde, Horasan Erenleri diğer bir deyimle Gâziyân-ı Rum öncülüğünde fetihler yoğunlaşırken, menâkıb-nâmeler de oluşmaya başlamıştır. Dine dayalı yeni Türk edebiyatının ilk zincirini, Kitab-ı Dede Korkut oluştururken, hemen akabinde Ebâ Müslim-nâme, Battal-nâme, Dânişmend-nâme destanları, Saltuk-nâme adlı kitaplarla devam etmiştir. Otman Baba Vilâyet-nâmesi’nden sonra, Hacı Bektaş-ı Velî Vilâyet-nâmesi, bu eserden sonra Hacım Sultan, Abdal Mûsa, Elvan Çelebi’nin Menâkıbu’l Kudsiyye’si; Seyyid Ali Sultan ve Demir Baba Vilayet-nâme’leri gibi küçük eserlerle tamamlanmıştır 197. Anadolu’da, Türk Edebiyatının ilk mahsûlleri olan bu menâkıb-nâmeler, Selçuklu Devleti’nin istikrar kazanması, askerî hareketlerin kısmen de olsa durması, ilim ve kültür hayatının canlanması sonucu teşekkül etmişlerdir 198 . İslâm edebiyatında kâfirler elinde bulunan yerlerin Müslüman mücahitler tarafından fethini tasvir eden, kahramanlıkları ve zaferleriyle halkı coşturan, halkın hayâl dünyasında derin izler bırakan hep bu halk hikâyeleridir. Ancak, tarihî roman niteliği taşımalarına rağmen, tarihte yazıldıkları dönemi aydınlatacak, tarihe yardımcı kaynak olarak kullanılabilecek değerde edebî ve tarihî eserlerdir. Ciddi bilimsel kritiğe tâbi tutulmak kaydıyla bu destânî rivayetler, tarihin yazılı belgeleri olabilirler 199. Tarihin pek çok türleri, birçok millette olduğu gibi Türkler arasında da oluşmuştur. Halk toplantı yerlerinde günün vak’aları yanında tarih vak’alarının da büyük yer alarak hikâye edilmesi, köklü bir destan geleneğine sahip bir milletin 196 A.Yaşar Ocak, Menâkıb-nâmeler, s. 32; Ali öztürk, Türk Anonim Edebiyatı, İstanbul 1985, s. 23; Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı, s. 166-169; M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 85-106. 197 Abdülbaki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 1; Ali Öztürk, a.g.e. , s. 3; Cemal Kafadar, Between Two Worlds-The Constructıon of the Ottoman State-London 1995, s. 67. 198 A.Yaşar Ocak, a.g.e. , s. 49. 199 M. Fuad Köprülü, Anadolu Selçuklularının Yerli Kaynakları, s. 42. 82 tabîî bir zevki ve merâkı netîcesidir 200 . Bunun sonucu olarak da, Anadolu’da Selçuklu Sultanlarının ve Türkmen Bey’lerinin saraylarında tarih hânlar yani tarih okuyucuları ve menâkıb-nâme okuyan halk şairleri doğmuştur. Gazavat-nâme formundaki tarihî eserlerin, sultanların gururlarını okşamak ve edebî zevklerini tatmin etmek için yüksek sesle okunmak üzere yazıldıkları bilinmektedir 201. 8-Anadolu Beylikleri Dönemi Tarihçiliği Anadolu Selçukluları’nın son zamanlarında, özellikle XIII. yüzyılın sonlarından itibaren, uç’lara yerleştirilen bazı Türkmen beylikleri, Selçuklular’ın zayıflaması üzerine, merkezle bağlarını kopararak bağımsızlıklarını kazandılar. Anadolu Beylikleri, hükümran olduktan sonra, bulundukları bölgelerde fetihlerde bulunarak sınırlarını genişlettiler ve rakipleriyle mücadeleye girerek güçlenmeye çalıştılar. Sahip oldukları coğrafyada iktisadî, ticarî, kültürel ve ilmî faAliyetleri takdir ve teşvik ettiler. Bu sayede çok sayıda âlim, sanatçı ve tarihçi yetişmiştir 202 . Beylikler dönemi Türk tarihçiliği, Osmanlı tarihçiliğinin doğuşuna ve gelişmesine ciddi katkılar sağlamıştır. Germiyanoğulları sarayında, Kütahya’da tarihçilik ve Türkçe alanında yeni bir çığır açılmıştır. Şair Ahmedî, Şeyhoğlu Mustafa, Germiyanoğlu sarayında yetişmiş kimselerdir. Germiyanoğulları evlilik yoluyla Osmanlılara katılınca, tarihçiler de Osmanlılara intisap etmiştir 203 Aydınoğulları Beylerinden Gâzi Umur Bey adına Enverî, “Düstûr-nâme”yi 204 Germiyanoğlu, Süleyman Şah adına, Ahmedî, “İskender-nâme”yi 205 . ; yazdı. Karamanoğlu Alaaddin Bey, Karaman şairlerinden Yarıcânî’ye Karamanoğulları “Şeh-nâme”sini yazdırdı 206. Ayrıca Şikârî bir “Karaman Oğulları” tarihi yazdı 207. Kuruluş dönemi Osmanlı Sultanları, Arapça ve Farsça yazılan tarih kitaplarını, Türkçe’ye tercüme ettirdiler. 200 N. Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1971, s. 497. Halil İnalcık, Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu, Söğütten İstanbul’a, İstanbul 2000, s. 110-111. 202 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, s. XII; Paul Wittek, Menteşe Beyliğli (Çev. O.Şaik Gökyay), Ankara 1986, s. 4; Yaşar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, Ankara 1988, s. 3-5. 203 Şehabettin Tekindağ, Osmanlı Tarih Yazıcılığı, Belleten, c. 35, S. 140, Ankara 1971, s. 656. 204 Enverî, Düstûr-nâme, (Neş. Mükremin Halil), İstanbul 1928; Düstûr-nâme-i Enverî, (Haz. Necdet Öztürk) ,İstanbul 2003, s. XXXV. 205 Ahmedî, İskender-nâme, (Neş. M.Halil Yinanç), İstanbul 1964; Yaşar Akdoğan, İskendernâme’den Seçmeler, Ankara 1988. 206 Kemal Yavuz, a.g.e. , s. 27. 207 Şikârî, Karaman Oğulları Tarih, (Haz. M. Mesud Koman), Konya 1946. 201 83 Anadolu’da hâkim unsur olan Selçuklular ve beylikler yerli halklarla olan ilişkilerinde özellikle Rum, Ermeni ve Musevîler’e karşı fetihçi politikanın yanında, yeni bir medeniyet inşasında da ön plana çıkmış, onların kültürel unsurlarını kullanarak Anadolu Selçuklu medeniyetinin alt yapısını oluşturmuşlardır. Bunun üzerine edebî, mimârî, felsefî ve ticâri birikimlerini de katarak âdeta Osmanlı medeniyetine temel teşkil etmişlerdir 208 . Osmanlı müellifleri geri dönüp baktıklarında, kendilerine zengin bir miras olarak bırakılan sözlü ya da yazılı bu edebî ve tarihî geleneği sahiplenmiş; tartışmasız tarihî bir belge ve bilgi olarak kullanmışlardır. Sonuç olarak, Türk tarihçiliği, Selçuklu devrinde çocukluk dönemini yaşamış, yeni bir hüviyyet, yeni bir şekil, yeni bir heyecan ve ruhla mükemmelliyete doğru yol almaya başlamıştır. Zaten tarihi, sanatı, edebiyatı, mûsikisi, resmi ve mîmarisiyle medeniyet bir bütündür. Medeniyetin Türk-İslam tarihinde bunların tekâmül veya gerilemeleri, genellikle siyasi, sosyal ve askeri hayatla paralel gittikleri görülmüştür 209. 9-Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu XIII. yüzyılın sonlarında, Anadolu’nun kuzeybatı sınırında, Bizans İmparatorluğu ile Selçuklu Devleti arasında, Ertuğrul Gâzi tarafından, Selçuklulara bağlı olarak bir uç beyliği kuruldu. Ertuğrul Gâzi’nin yerine, Osman Gâzi geçince beyliğin adı Osmanlı Beyliği oldu. Osman Bey önderliğinde beylik, Selçuklu hakimiyetinden çıkarak, bağımsızlığını kazandı ve Bizans İmparatorluğu aleyhine sürekli büyüdü ve bölgenin en etkin devleti hAline geldi. Bütün devletlerin oluşumunu sağlayan halk, ülke ve iktidar gibi temel unsurlar, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda da önemli bir rol oynamıştır. Orhan Gâzi döneminde, Osmanlı Devleti Rumeli’ye geçerek Balkanlar’a doğru ilerlemeye başlamışlardır. Anadolu’da ise Türk birliğini sağlamaya yönelik girişimlere hız vermiştir. Devletin sınırlarının genişlemesine paralel olarak Orhan Bey devrinde idarî, askerî, adlî ve mâlî düzenlemeler yapılarak devlet kurumlaşmıştır. I.Murat döneminde devletin sınırları, Tuna Nehri’nden Orta Anadolu’ya kadar genişledi ve devlet imparatorluk adayı hâline geldi. Sultan I.Murat’ın sürdürdüğü askerî ve siyasî başarılar, Osmanlı Devleti’nin kültürel yönden de gelişmesine ve kendi 208 209 M. Fuad Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara 1988, s. 57-57-79. Âmil Çelebioğlu, Muhammediye, İstanbul 1996, s. 43. 84 dinamiklerini keşfetmesine yol açtı. Devletin fetihçi politikası, Yıldırım Bayezit devrinde Ankara Savaşı’na kadar devam etti. Fetret döneminin doğurduğu yıkım, Mehmet Çelebi ve II.Murat döneminde tamir edilebildi. Osmanlı Devleti Fatih Sultan Mehmet’le birlikte, bir dünya devleti olma yoluna girdi 210. Osmanlı Devletinin askerî ve siyasî zaferleri sonucu, tarih zevki ve tarih merakı XV. yüzyıl Türkiye’sinde daha yaygın bir hayat kazanmış; nesirle ve nazımla çok sayıda tarih yazılmış ve bunlar Türk edebiyatında hemen hemen bir tarih çığırı manzarası almıştır 211. Osmanlı toplumunda tarihe karşı ilginin bu denli yoğun olmasının sebepleri şu şekilde açıklanabilir: Anadolu’da halk arasında yaşayan Battal-nâme, devrin katipleri tarafından yazılı edebiyata geçirilen Dânişmend-nâme gibi destânî tarihi eserler; Ahmedî’nin İskender-nâme’sine ilave ettiği tarih bölümleri ve benzeri yazmalar, halk kadar aydınlar arasında da Arap ve Fars gelenekleri yanında, Türk folklor ve tarihine de ilgi duyulduğunu göstermektedir. Osmanlı İmparatorluğunun bu asırdaki büyük hamleleri tarih yazımında en önemli etken olmuştur. İmparatorluğun devamlı zaferlerle gelişmesi, Osmanlı Orduları’nın Hıristiyan kavimlerle savaşarak onların birleşik ordularını yenmeleri, bütün bu savaş ve zaferlerin bilgili ve sistemli bir askerî ve idarî teşkilat içinde kazanılması, Anadolu ve Balkanlar Türkiye’sinin sağlam ve heybetli bir bütün hAline konulması gibi hadiseler, pek tabii olarak Anadolu ve Rumeli’deki halk arasında Osmanlı Hanedanı’na karşı derin ve köklü bir hayranlık uyandırmıştır 212 . Dinî, hamasî edebiyatın kökeni olarak popüler Türk destanları, diğer yandan geleneksel İslam tarihçiliğinin ilk örnekleri olan megâzi ve siyer kitapları ile birlikte bir temel teşkil etmişti. Gaza ruhuyla dolu bir toplumda menâkıb-nâmeler, genel toplantılarda, orduda veya tüccarların kendi paralarıyla askerleri donattıklarını gördüğümüz pazarlarda okunmak üzere düzenlenirlerdi. Sade bir dille, herkesin anlayacağı popüler hisleri yansıtan menâkıb-nâme türü, Aşıkpaşa- 210 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.I, Ankara 1983, s. 67-96; Mehmet Neşrî, Neşrî Tarihi, (Haz. M.Altay Köymen), Ankara 1988, s. 46-137; Halil İnalcık, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Türkler, c. IX Ankara 2000, s.66-68; Zeki Velidi Togan, Umûmî Türk Tarihine Giriş, s. 337-351. 211 N. Sami Banarlı, a.g.e. s. 497. 212 N. Sami Banarlı, a.g.e. , s.497; Mehmet İpşirli, Osmanlı Tarih Yazıcılığı, Osmanlı c. VIII, Ankara 1999, s. 247. 85 zâde’nin Tarihi ve Anonim Tevârih gibi eserlerde olduğu kadar sonraki yüzyıllarda da bir çok gazavat-nâmede yaşamaya devam etmiştir 213. XV. yüzyılın ilk yarısında başlayan tercüme hareketleri ile Osmanlı coğrafyasında Türkçe eser sayısı hızla artmıştı. Arapça ve Farsça eserler yazmanın yanında Türkçe de yaygın bir edebiyat dili hAline dönüşüyordu. Bu durum Osmanlı tarihçiliğinin doğuşunu kolaylaştırmıştır 214. Ankara bozgunu ve Timur felaketinden sonra, Osmanlı Devleti’nin yeniden toparlanması ve güçlenmesi, hem Osmanlı tarihçiliğinin doğuşunu hem de tarihin muhtevasını etkilemiştir. Osmanlı Devleti’nin Timur’la girdiği rekabet, Osmanlıları köken ve kimlik arayışına sürüklemiştir. Öte yandan Anadolu Türk beylikleri karşısında haklılıklarına güçlü bir dayanak bulmak ve Timur’un vasallığından kurtulabilmek için kendilerini Doğudaki hanların muâdili görmüş ve Osmanlılar kendilerini Oğuz–Türk geleneğine bağlayan soy kütüklerini çıkarmak zorunda kalmışlardır 215. Osmanlı Beyliği fetih ve gaza ruhu ile ortaya çıkmış, sınırlardaki akıncı beyler ve derviş Gâzilerin faAliyetleri ile büyüyüp ve güçlenmiştir. Bu gerçeğe uygun olarak, kuruluş devrinde ortaya konulan ilk örnekler menâkıb-nâme ve gazavat-nâme türünden eserler olmuştur 216. Özellikle II. Murat döneminde, Anadolu’da Türkmen aşiretleri üstündeki Osmanlı egemenliğini yerleştirmek ve Kayı soyundan olmanın getirdiği saygınlığı Osmanlı lehine kullanmak için, Osmanlı Devleti’nin kültürel temellerini zenginleştirmek yolunda yoğun bir çaba sarf ederek, tercüme ve te’lif eserlerin yazdırılmasına hız vermiştir. Bütün bu olumlu gelişmelere karşılık Osmanlılar, kuruluş döneminde ilm-i tarihi, aslî bilimlerden saymamışlar, daha genel anlamda tarihi, şiirin içinde düşünmüşlerdir. Bu sebeple de ilk tarihî eserler destânî karakter taşımışlardır. Kendilerine İranlı meşhur yazar Firdevsî-i Tusî’nin Şeh-nâme’sini örnek 213 Halil İnalcık, Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu, s. 101-102. Hasan Hüseyin Adalıoğlu, Osmanlı Tarih Yazıcılığında Anonim Tevârîh-i Âl-î Osman Geleneği, Osmanlı, c. VIII, Ankara 1999, s. 286. 215 Paul Wittek, Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu, (Çev. F. Berktay), Ankara 1985, s. 16-17; Halil İnalcık, a.g.e. , s. 99. 216 Paul Wittek, a.g.e. , s. 16-17; Mehmet İpşirli, a.g.e. , s. 247. 214 86 almışlardır 217 . Bu bölümü tamamlamak açısından, yukarıda sıraladığımız özelliklere uygun olarak yazılan yarı destânî Osmanlı tarihlerine birkaç örnek verebiliriz B-İlk Osmanlı Tarih Yazıcılığı Örnekleri 1-Yarı Destanî Olanlar a-Ahmedî Osmanlı Devletinde tarih yazıcılığı, devletin siyasî ve askerî başarısına paralel olarak gelişmemiştir. Osmanlı Devletinin kültürel alanda, tarihe dair yazılan ilk eser ancak devletin kuruluşunun ikinci yüzyılında, yani XV. yüzyılın başında yazılmıştır. Günümüze ulaşan bu eser, bir tarihçiden ziyade edebî yönüyle isim yapmış olan Ahmedî’nin, İskender-nâme adlı eserinin sonuna ilâve ettiği “Dâsitân-ı Tevârîh-i Mülûk-î Âl-i Osman-ı”dır. Ahmedî, Osmanlı Devletinin kuruluşundan 1410 yılına kadar gelen olayları konu eden bu eseriyle, Osmanlı tarih yazarlarının öncüsü sayılmıştır. İlk manzum Osmanlı tarihi örneği olan eser, kendisinden sonraki pek çok tarihçi tarafından kaynak olarak kullanılmıştır. İskender-nâme, Yıldırım Bayezit’in oğullarından Emir Süleyman’a sunulmak üzere kaleme alınmıştır 218. Asıl adı Tâceddin İbrahim b. Hızır olan Ahmedî, eserine Osmanlı devletinin başlangıcından Çelebi Mehmed’e kadar gelen dönemi anlatan 334 beyitlik bir bölüm ilave etmiştir; ki bu kısım, bugün elde bulunan en eski Osmanlı tarihi olması bakımından son derece önemlidir. Müellif, burada hiçbir olayın tarihini vermemiştir. İskender-nâme’nin özellikle Osmanlılar’a ait bölümü, Anonim Tevârîh-i Âl-i Osmanlara (bilhassa Giese Anonimi) Neşrî Tarihi’ne ve XVI. yüzyıl tarihçisi Lütfi Paşa’nın, Tevârîh-i Âl-î Osman’ından aynen veya bazı değişikliklerle alınmıştır. Ahmedî’nin, Şükrullah’a ve Rûhî’ye de büyük tesiri olmuştur 219. Ahmedî’nin Osmanlı tarihi, müstakil bir eser olmayıp, İskender-nâme arasına ilâve edilmiş 334 beyitlik bir bölümdür. Ahmedî, İskender-nâme’ye 217 Taner Timur, Osmanlı Kimliği, İstanbul 1986, s. 73. Necdet Öztürk, Osmanlılarda Tarih Yazıcılığı Üzerine, Osmanlı, c. VIII, Ankara 2002, s. 257; Necdet Öztürk, XV.Yüzyıl Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri, TDTD, S. 24, s. 42; Fahamettin Başar, XV. Asır Osmanlı Müverrihleri ve Eserleri, Tarih ve Medeniyet Dergisi, S. 37, s. 37; Franz Babinger, a.g.e., s. 12-13. 219 Necdet Öztürk, XV. yüzyıl Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri, s. 47. 218 87 Makedonyalı İskender’in destânî tarihinden başka bir İslâm Tarihi, bir İlhanlılar Tarihi ve bir de Osmanlı Tarihi bölümü ilâve etmiştir. Küçük, muhtasar ve manzum bir vakâyı-nâme özelliği taşımakla birlikte bu eser, bize büyük devletin temellerine ait bazı mühim sırlar vermiştir. Ayrıca Ahmedî’nin Divan’ında tarihe ait edebî metinler bulunmaktadır. 23 tane Emir Süleyman medhiyesi, 2 tane Emir Süleyman Terci-i Bendi, 5 tane Emir Süleyman Terkib-i Bendi, 1 tane Melik Süleyman Terkib-i Bendi ve 1 tane Emir Süleyman Mersiyesi, tarihî unsurlar taşıyan bölümlerdir 220. b-Yahşi Fakih Osmanlı tarihçiliğinin kayda değer örneklerinden birisi de Yahşi Fakih Menâkıb-nâmesidir. Yahşi Fakih, şimdiye kadar tanınan en önemli Osmanlı tarih yazarıdır. Hayatı hakkındaki tek bilgi, Sultan Orhan’ın imamının oğlu olduğudur. İmamın adının İshak Fakih olduğu sabittir. Aşıkpaşa-zâde, hastalanarak evinde yattığı bir tanıdık olarak, İshak’tan bahsetmiş ve Yahşi’nin “Menâkıb-ı Âl-î Osman ta Yıldırım Han’a” eserinin sahibi bulunduğunu da açıkça anlatmıştır. Bunun için, Yahşi Fakih’in tarihî bir şahsiyet olduğunu kabul etmek gerekir. Te’lif ettiği menâkıb’ın 1389 tarihine kadar geçen vak’aları içerdiği tahmin edilmektedir. Bu eser şimdiye kadar bulunamamıştır. Aşıkpaşa-zâde, mukaddimesinde Yahşi’nin eserinin Bayezit’in cülûsuna kadar yani; 1389’a kadar geçen vekâyi içerdiğini açıkça söylemiştir 221 . Aşıkpaşa-zâde, Yahşi Fakih Menâkıbını aynen iktibas etmiştir. c-Hamzavî Hamzavî, Ahmedî’nin kardeşinin mahlasıdır. O, 24 cüzden oluşan Hamzanâme adıyla bir eser yazmıştır. Hz. Peygamber’in amcası Hamza’ya ait menkıbeyi içermektedir. Ayrıca Hamzavî, “Cami’ül Meknûnat” adlı kafiyeli bir Osmanlı Tarihi yazmıştır ki, zikre değer bir eserdir. Bu eserin içeriği, kaynakları ve değeri hakkında henüz bir şey bilinmemektedir. Bu eser Firdevsî-i Rûmî tarafından 220 Yaşar Akdoğan, İskender-nâmeden Seçmeler, Ankara 1988, s. 61 Necdet Öztürk, Osmanlılarda Tarih Yazıcılığı Üzerine, s. 25; Halil İnalcık, Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu, s. 95-117; Aşıkpaşaoğlu Tarihî, (Haz. Nihal Atsız ), Ankara 1985, s. 95; Colin İmber, İlk Dönem Osmanlı Tarihinin Kaynakları, (Çev. Oktay Özel), Söğütten İstanbul’a, İstanbul 2000, s. 4. 221 88 görülmüş ve kullanılmıştır. Bilinen biricik yazma, İstanbul’da, İbnü’l Emin Mahmut Kemal’dedir 222. 2- II. Murat Dönemi a- Gazavat-nâme ve Fetih-nâmeler Osmanlı tarih yazıcılığında önemli bir safha, II. Murat dönemi ile başlamıştır. Bu dönemde Osmanlı ilim, kültür ve sanat hayatında kayda değer bir hareketlilik görülmüştür. II. Murat bizzat kendisi de ilimle özellikle, şiir ve mûsiki sanatı ile meşgul olmuştur. O, âlim, şâir ve musikîşinasları sarayında toplayarak onları himâye ve teşvik etmiş, sarayını adetâ akademik bir muhit hAline getirmiştir. Bu dönemde Arap ve Fars diliyle yazılmış bazı eserler tercüme edilerek Türk kültürüne kazandırıldığı gibi, Osmanlı tarihi kaynaklarından gazavat-nâme ve fetih-nâme türünden eserler ile saray takvimlerinin ilk örnekleri ortaya çıkmıştır; ki bu Osmanlı tarih yazıcılığının daha sonraki dönemlerine model teşkil etmesi bakımından önemli bir gelişmedir 223. Gazavat-nâme, köken olarak gaza kelimesinden doğmuştur. Gaza etmek, savaşa gitmek ve savaşmak manasına gelir. “Gâza-nâme ya da Gâzavat-nâme” adı altında toplanan eserlerde, tek bir savaş veya savaşlar silsileleri tasvir edilmiştir. Bir şehrin veya kalenin alınmasını anlatan eserler ise “Fetih-nâme” adını alır. Gazavat-nâmelerin, Osmanlı tarih yazıcılığında özel bir yeri vardır. Bu eserler, kafirlere karşı yapılan mücadeleyi, halkın maneviyatını yükseltmek, barış ve savaş zamanlarında halka anlatarak halka cesaret vermek üzere kaleme alınmıştır. Gazavat-nâmeler, XIV. ve XV. yüzyıl Osmanlı tarih yazıcılığı ile bir bütün teşkil etmekte olup sonraki asırlarda daha olgunlaşmış bulunan resmî tarihçiliğin yanında, kronik veya dünya tarih yazarlarının da ilk kaynakları arasındadır. Bunlar ister manzum ister mensur olsun, bir padişahın saltanat dönemi veya özel bir savaşına tahsis edilmiş monografiler olduğu kadar, imparatorlukta siyasî veya askerî alanlarda tanınmış kişilerin başarıyla neticelenmiş savaşlarını da anlatır 224. 222 Franz Babinger, a.g.e. , s. 14-15. Necdet Öztürk, Osmanlılarda Tarih Yazıcılığı, s. 257. 224 Aldo Gallotta, Seyyid Murad’ın Gazâvât-ı Hayreddin Paşa’sı, (Çev. Mahmut Şakiroğlu), Erdem Dergisi, Ocak 1988, c. IV, S.10, s. 127-128; Chrıstıne Woodhead, Osmanlı Gazâvat-nâmesi ve Gazâvat-nâmeler, Osmanlı, c.VII, Ankara 2000, s. 128; A. Sırrı Levend, Gazâvat-nâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazâvat-nâmesi, Ankara 1956; Halil İnalcık-M.Oğuz, Gazâvât-ı Sultan Murad b. Mehmed Han (İzladi ve Varna Savaşları Üzerine Anonim Gazâvat-nâme), Ankara 1978. 223 89 II. Murat döneminde yazılan tarih eserleri Gazavat-nâmelerle sınırlı kalmamıştır. Kendisi de şair olan padişah, Türkçe’ye ve Türk kültürüne düşkündü. Bu yüzden kültürel gelişmeleri hızlandırmak için yoğun bir çaba sarf etmiştir. II. Murat’ın emriyle tercümeler yapıldı ve yeni kitaplar yazıldı. Yazılan eserler arasında, Oğuz geleneğinin günümüze taşınmasını sağlayan Yazıcı-zâde Ali’nin Tarih-i Âl-i Selçuk’u, Molla Arif Ali’nin XI. yüzyıldaki Anadolu fethine ait “Danişmend-nâme”si ve Kâşîfî’nin “Gazâ-nâme-i Rûm’u” sayılabilir. Dînî edebiyatın ölümsüz ilk önemli eserlerinin de bu padişahın saltanatında yazıldığını da unutmamak gerekir 225 . II. Murat, Mercimek Ahmed’e Kabus-nâme’yi Farsça’dan tercüme ettirirken “Hoş kitabdur ve içinde çok faideler ve nasihatlar vardur; amma Farisî dilincedir bir kimse olsa ki kitabı açuk tercüme itse ta ki mefhumundan gönüller haz alsa” diyerek kitabın Türkçe’ye çevrilmesini emretmiş ve Türkçe’den yana tavrını koymuştur 226. Osmanlı tarih yazıcılığı açısından bu ilk Osmanlı metinlerinden olan gazavat-nâme ve menâkıb-nâmelerin önemi açıktır. Fakat bunlar, daha sonraki yazarların, Osmanlı devletinin ilk iki yüzyılı için şu ya da bu şekilde hammaddeyi oluşturan eserlerden oldukları için, tarih yazıcıları tarafından yeniden incelenmelidir. Bu metinlerin büyük kısmı günümüze kadar gelmiştir. Dolayısıyla birbirlerini izleyen derleyiciler tarafından örüldükleri ve nihayet sanatsal üslûpla süslendikleri için, muhtelif menkıbe, gelenek, kronik ve methiye çizgilerin izini sürmek mümkün olmaktadır 227. Ahmedî’nin eserinden sonra, takriben kırk yıllık dönemden hiçbir tarih çalışması günümüze gelememiştir. Aslî biçimiyle günümüze gelen ilk kaynak, bilinen üç tanesi, kesinlikle, saray için hükümdarlık takvimleri olarak da adlandırılan Saray Takvimleridir. b- Saray Takvimleri Selçuklulardaki takvim geleneğinin bir devamı olarak, Osmanlıların kuruluş devrinde, özellikle de tarih yazıcılığının başladığı II. Murat ve Fatih Sultan Mehmet devirlerinde birçok takvim yazılmıştır. Kısa metinler manzumesi 225 Kemal Yavuz, a.g.e., s. 12; Franz Babinger, a.g.e. , s. 16-18; Necdet Öztürk, Düstur-nâme-i Enverî, s. XXIV. 226 Faruk K. Timurtaş, s. 86. 227 Victor L. Menage, Osmanlı Tarihçiliğinin İlk Dönemleri, (Çev. Mehmet Öz), Söğütten İstanbul’a, Ankara 2000, s. 77-81. 90 hAlindeki bu saray takvimlerinde, Hz. Âdem’den itibaren peygamberlerin ve Abbasî HAlifelerinin kronolojik olarak listeleri verildikten sonra, Selçuklu, Karamanlı ve Osmanlı hanedanlarının önemli hadiseleri anlatılmıştır 228. Tarihi takvimlerin ilk ikisi 848/1444 ve 850/1446’da II. Murat için yazılmış yıllıklardır. Yıllıklar, Hz. Âdem’den başlayarak önemli olayların kronolojik listelerini verir; içinde bulunulan yılla ilgili kehanetler, rüya tabirlerinin kuralları vb. gibi astronomi ve astroloji’ye ilişkin kısımlar izler 229 . Aynı muhtevaya sahip üçüncü yıllık, İstanbul’un alınmasından bir yıl önce II. Mehmet için yazılmıştır. Takvim kısa ve özlüdür; ama yer yer önemli ayrıntılar da içerir. 1452 yılında Fatih Sultan Mehmet için yazılan bu takvim Nihal Atsız tarafından yayınlanmıştır 230. Takvimlerin muhtevaları kadar önemli bir husus da, bu erken dönem kayıtlarının nasıl muhafaza edildiği konusunda sağladıkları bilgilerdir. Olaylar meydana geldikleri hicrî yıl belirtilerek değil; fakat her yılla ilgili kayıtlar (elden berü,....yıldır..) biçiminde, yıllığın tertip edildiği yıldan şu kadar yıl önce vuku buldukları belirtilmek suretiyle tarihlendirilmiştir. Osmanlı kısmındaki kayıtlar çok kısa olup sadece sultanların doğum ve tahta geçiş tarihleriyle önemli fetihleri kaydederler. Ama daha yakın yıllara ait kayıtlar çok daha tamdır ve her bir yılda bazısı epeyce ayrıntılı, ötekiler ise sadece falanca vâkıa şeklinde yazılan birçok olay yer alır. Varlıklarından kaynaklanan değerleri dışında, bu hükümdarlık takvimleri ile esasen aynı tarzda nisbî tarihler de düzenlenmiş popüler takvimlerde tarihçi açısından önemlidir; zira bunlar, genellikle kelimesi kelimesine alınarak, ara sıra da derleyicinin malzemesini bunlardaki kronoloji ile uyuşturmak için yeni baştan düzenlenerek daha sonraki edebî kaynaklara dahil edilmişlerdir. Bunun için bu eserler ihtiyatlı kullanılmalıdır 231. 228 Fahamettin Başar, XV. Asır Osmanlı Müverrihleri ve Eserleri, TMD., S.37, s. 37. Victor L. Menage, a.g.e. , s. 77; Victor L. Menage, Sultan II. Murad’ın Yıllıkları, İ.Ü. Edebiyat Fak. Tarih Dergisi, S. 33, İstanbul 1982, s. 78-98; Bu Saray Takvimleri Osman Turan tarafından yayınlanmıştır. Osman Turan, İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihi Takvimler, Ankara 1954. 230 Nihal Atsız, Osmanlı Tarihine Ait Takvimler, (1444/5 ve 1146/7), İstanbul 1961; Halil İnalcık, Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1954; Tarihi takvimler üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda, toplam beş tane takvim tesbit edilmiştir. Nuruosmaniye’de 858 tarihine ait ve metin olarak Bagdat Köşkü takvimiyle yakından ilişkili 3080 numaralı bir yazma vardır. Victor L. Menage, a. g.e., s. 77. 231 Victor L. Menage, a.g.e. , s. 78; Necdet Öztürk, Düstûr-nâme-i Enverî, s. XXIV. 229 91 C-KLASİK OSMANLI TARİH YAZICILIĞINA DOĞRU 1- Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği XV. asır Türkçe’siyle yazılan tarihler arasında Tevârîh-i Âl-i Osman adı verilen fakat; yazarları bilinmeyen bazı tarih kitapları vardır ki birbirlerine çok benzeyen bu kitaplar, halk arasında okunmak için yazılmış–yazdırılmış destan tipi tarih kitaplarıdır. Çok sâde, samimi ve çekici bir halk Türkçe’siyle yazılan bu tarihlere, XIV. asır divan şairi Ahmedî’nin manzum Osmanlı tarihinden ve daha başka manzum söyleyişlerden de parçalar katılarak anlatım zenginliği sağlanmıştır 232 . Osmanlı Devleti ve Timur Devleti arasında başlayan rekabet ve üstünlük tartışması, meşruiyyet ve menş’e çatışması Osmanlı Devleti’ni tekrar ciddi bir köken arayışına sevk etti. Ankara Savaşı’nın getirdiği yıkım ve karamsarlığı izâle etme çabası, kahramanlık kavramını ön plana çıkardı, hatıraları yâd etme, geleceğe ümit ve güvenle bakma düşüncesini doğurdu. Öte yandan, Anadolu Türk birliğini sağlama, diğer Türk beylikleri üzerinde hakim olma çabası; Osmanlıları tarihen ve etnik olarak Oğuz-Türk nesline bağlaması ihtiyacını doğurdu ve bu Tevârîh-i Âl-i Osman’ların yazılmasını hızlandırdı 233. II. Murat devrinde başlayan Tevârîh-i Âl-î Osman geleneği Fatih devrinde de devam etti. Osmanlı tarihçiliği Fatih’ten sonraki dönemde de sürekli gelişmiş ve II. Bayezit’in ilim adamlarını himaye ve teşvik etmesi sonucunda, günümüze ulaşan pek çok eser kaleme alınmıştır. Özellikle II.Bayezit devrinde Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan, müellifin bulunduğu zamana kadar gelen, yalnızca Osmanlı tarihini konu edinen ve bu yüzden “Tevârîh-i Âl-î Osman” adı verilen veyahut müellifin adı ile bilinen tarihler yazılmıştır. Yine bu devirde, nüvesi II. Murat devrinde oluşan ve esas itibariyle birbirine çok benzeyen anonim Tevârîh-i Âl-i Osman’ların sayısında önemli artış olmuştur. Aynı zamanda Tevârîh-i Âl-î Osman geleneği üzerine temeli atılan Osmanlı tarih yazıcılığı, artık hızlı bir gelişme sürecine girmiştir 234. 232 Aldo Gallotta, Oğuz Efsanesi ve Osmanlı Devletinin Kökenleri, (Çev. İ. Yerguz), İstanbul 2000, s. 43; Paul Wittek, a.g.e. , s. 17-21. 233 Aldo Gallotta, a.g.e. , s. 43. 234 Şefaettin Severcan, Tevârîh-i Âl-i Osman XI. Defter, Kemal Paşa-zâde, Ankara 1996, s. 38. 92 Anonim Tevârîh-i Âl-i Osmanların genel muhtevasına baktığımızda şu özellikleri görebiliriz: Öncelikle anonim kroniklerinin büyük bir kısmı nesir olarak kaleme alınmıştır. Fakat bir kısmında metin arasında özellikle Ahmedî’den alındığı tespit edilen manzum parçalar bulunmaktadır ki bunlar Fatih devrine kadar devam etmiştir. Bazı anonim metinlerde yer yer Arapça şiirlere de rastlanmaktadır 235. Manzum parçaların bulunmadığı daha muhtasar metinlerin var olduğu da malumdur. Muhtasar metinlerde manzum parçalar bulunmadığı gibi genellikle sade bir Türkçe kullanılmış olup aşırı sanat kaygısı ile kaleme alınmamıştır. Metin arasında destânî ve hamâsî motifler bulunmamaktadır. Olayların tarihleri Hicrî Takvim’e göre verilmiş olup bazen ay, gün ve saat yazılmıştır. F. Gıese, anonimleri, metin inşası yönünden mufassal ve muhtasar metinler olmak üzere iki kısma ayırır. Mufassal anonim müellifi, eserinin gaye ve muhtevasını “Sebeb-i te’lif-i kitab” başlığı altında bir giriş cümlesi ile başlatır ve anlatacaklarını iki genel başlık altında toplar: Birinci bölüm, Osmanlılar’ın soy kütüğü ve Anadolu’ya gelişleri ile başlar. Bu bölümde verilen bilgilerde, özellikle şahıs ve yer isimlerinde oldukça hatalı ve yanlış yazımlar ve bilgiler mevcuttur. Birinci bölümün kaynaklarının neler olduğu müellif tarafından zikredilmemiştir. Anonimlerin ikinci bölümü İstanbul ve Ayasofya’nın efsanevî tarihinden ibarettir. Anonim metinlerin genelinde İstanbul’un Fatih Sultan Mehmed tarafından fethedilmesinden sonra “Fî beyan-ı tarih-î Kostantiniyye min evveli ve ahirihî” başlığı altında başlamış ve fethin hikayesini özetlemiştir 236. Anonim Tevârîh-i Âl-i Osmanların son bölümü, İstanbul’un fethinden 1555’e kadar vuku bulan hadiseleri ihtiva eder. Anonim tarihler, diğer Osmanlı tarihlerini tamamlar mahiyette olup son bölümleri, müelliflerinin yaşadığı devirde kaleme alındığı için kaynak olma yönünden önemlidir. Ayrıca XVI. asır konuşma ve edebiyat dili konusunda ip uçları vermesi bakımından da önem arz eder. Bunun dışında çok orijinalliği olmayan, basit, avâmi (popüler) tarihçilik ürünleridir 237. Bazı Anonim Tevârih-i Âl-i Osman Nüshaları: Tevârîh-i Nesl-i Âl-i Osman, İ.Ü. Ktp. T.Y. nr. 587,859/ 1455’te son bulur. 235 Hasan Hüseyin Adalıoğlu, a.g.e., s. 287. F. Gıese, Anonim Tevârîh-i Âl-î Osman, (Haz. Nihat Azamat), İstanbul 1992, s. XXII. 237 Hasan Hüseyin Adalıoğlu, a.g.e., s. 291. 236 93 Tevârîh-i Âl-i Osman, İ.Ü. Ktp. T.Y., nr. 3704, 89671490’da son bulur. Tevârîh-i İbtida-i Âl-i Osman, İ.Ü. Ktp. İbn-ül Emin, nr. 3202,897/1492’de son bulur. (Halime Doğru tarafından yüksek lisans tezi yapılmıştır, İstanbul 1986). Tevârîh-i Âl-i Osman, Belediye Ktp. M. Cevdet kitaplığı nr. K.255,894/1489’da son bulur. Tevârîh-i Âl-i Osman, Süleymaniye Ktp. Ayasofya Böl. nr. 2705, 971/15634’te son bulur. (çok muhtasar bir nüshadır). Tevârîh-î Nesl-i Âl-i Osman Süleymaniye Ktp. Ayasofya Böl., nr. 3018 (eksik nüsha). Tevârîh-i Âl-i Osman, Süleymaniye Ktp. Vehbi Efendi, nr.1223, 869/1465’te son bulur. Tevârîh-i Âl-i Osman, Millet Ktp. Ali Emirî, nr.15, 956/ 1549’da son bulur, Tevârîh-i Âl-i Osman, (Ruhi Çelebi ) Süleymaniye Ktp. Mikrofilm Arşivi, nr.1919. Sonuç olarak Tevârîh-i Âl-i Osmanlarda, olayların sebep ve sonuçları üzerinde durulmamış, yorum yapılmamış, hadiselerin tenkidi yoluna hemen hiç gidilmemiş; faydalanılan kaynaklar gösterilmemiş, sadece bizce meçhul râvilere atıflar yapılmakla yetinilmiştir. Kısacası ilk Osmanlı kronikleri tarih yazıcılığının en ilkel şekli olan rivayetçi tarzla yazılmış oldukları söylenebilir. Bütün bu kusurlarına rağmen, sözü edilen eserler, özellikle Osmanlı arşiv belgelerinin çok kıt olduğu ilk dönemler için büyük bir boşluğu doldurduklarından literatüre, Osmanlı tarihinin yerli kaynakları olarak geçmişlerdir 238 . Anonim tarihler hakkında bu açıklamayı yaptıktan sonra, şimdi yazarları belli olan klasik Osmanlı tarihçilerini tanıtmaya geçebiliriz. 2-Anonim Olmayan Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği ve Tarihçileri Sultan II. Murat döneminde doğduğu kabul edilen Osmanlı tarihçiliği, Fatih Sultan Mehmet döneminde gelişmiştir. Fatih devri, her bakımdan bir Rönesans devri olmuştur. Fatih devrinde kendi namına birçok eser kaleme alınmıştır. Fatih döneminde, Şükrullah, Farsça, “Behçet’üt-Tevârihî”; Enverî, Türkçe, “Düstûr238 Necdet Öztürk, Selâtîn-nâme, s. XXII. 94 nâme”yi; Karamânî Mehmet Paşa, Arapça, “Tarihü’s-Selâtini’l-Osmaniyye”yi ve Tursun Bey “Tarih-i Ebu’l-Feth’i yazmıştır. Fatih devrinde, Osmanlı Hanedanı’nın kuruluşundan kendi zamanına kadar gelmek üzere bir tarih yazmak şuuru ortaya çıkmıştır; ki burada kullanılan metot uzun müddet kullanılmıştır. Özellikle menâkıb-nâmelerin, varsa, râvileri tesbit edilerek, hadiselerin içinde yaşamış olanları da karıştırmak suretiyle bir Osmanlı tarihi yazmak modası ortaya çıkmıştır 239. Fatih’in oğlu II. Bayezit’in saltanatı ise birbirinden güzel tarihlerin telifi ile yeni bir çığır olmuştur. Osmanlı tarih yazıcılığında altın çağın başlangıcı olarak kabul edilen bu devirde dil, şekil, üslup, muhteva ve tür açısından büyük hamle yapılmış ve Osmanlı tarihçiliği sağlam bir zemine oturmuştur. Sistemli tarih yazıcılığına geçiş de bu tarihte başlamıştır. Bunun ilk başarılı örneği ise “Tevârîhî Âl-î Osman” adlı eseriyle Aşıkpaşa- zâdedir. Bu dönemde, Neşrî: “Kitab-ı Cihan-nümâ”yı; İdrisî Bitlisî, “Heşt Bihişt”î; Kemalpaşa-zâde “Tevârîh-i Âl-i Osman-ı”, Firdevsî-i Rûmî ise “Süleyman-nâme”, “Velâyet-nâme” ve “Kutbnâme”yi; Kemal, “Selâtin-nâme”yi; Kıvâmî, “Fetih-nâme”yi; Oruç b. Adil, “Oruç Bey Tarihi”ni yazmışlardır 240. II. Bayezit’in açtığı çığırla resmen teşekkül eden Osmanlı tarih yazıcılığı, XVI. yüzyılda olgunlaşma dönemine girmiştir. II. Bayezit, Kemalpaşa-zâde gibi, Ak Koyunlu hükümdarı Yakup’un yanından gelen İdrisî Bitlisî’ye Osmanlı tarihi yazmalarını emretmiştir. İdrisî Bitlisî, klasik diyebileceğimiz eski İran tarihçilerinin eserlerini örnek alarak Farsça tarih yazmış, bu da Osmanlı toplumunda sanat dili Fars kültürü ağırlıklı tarihçilik anlayışının gelişmesine sebep olmuştur. Bu dönemde bir taraftan genel tarih yazıcılığı devam ettirilirken, diğer yandan şu isimler altında tarih hususileşerek zenginleşmiştir: Selimnâmeler, Süleyman-nâmeler, Gazavat-nâmeler, Siyaset-nâmeler, Fetih-nâmeler, Zafer-nâmeler, Şeh-nâmeler, Nasihat-nâmeler...241 gibi. Bu bölümde XV. ve XVI. yüzyıl klasik Osmanlı tarihçileri tanıtılacaktır. Bizim konumuz, Firdevsî-i Rûmî’nin tarihçiliği olduğu için, çağdaşı tarihçiler hakkında ayrıntıya girilmeden bilgi verilecektir. Bu sayede Firdevsî’nin Osmanlı 239 Mehmet İpşirli, a. g.e. , s. 247-248; Necdet Öztürk, Selâtîn-nâme, s. XXIII-XXVII. Şefaettin Severcan, Süleyman-nâmeler, Osmanlı, c.VIII, Ankara 2002, s. 302. 241 Şefaettin Severcan, a.g.e. , s.302. 240 95 tarihçiliğindeki yeri tesbit edilecek, diğer tarihçilerle mukayese imkânı sağlanacaktır. Firdevsî-i Rûmî’nin tarihçiliği ise III. bölümde müstakil olarak ele alınacaktır. a- Şükrullah (1388-1464) Şükrullah, aslen Şirvanlı’dır. 22 yaşında Osmanlı Devleti’nin hizmetine girmiştir. Buna göre 1409 yılından itibaren Osmanlı hizmetinde bulunan Şükrullah; Fetret Devri, Mehmet Çelebi, II. Murat ve Fatih devirlerinde yaşamıştır. Osmanlı Devleti’nde aktif siyasî ve diplomatik görevler almıştır. Yazar, 1456 yılında başladığı “Behçetü’t-Tevârih” isimli Farsça eserini,1459 yılında tamamlayarak devrin meşhur sadrazamı Mahmut Paşa’ya takdim etmiştir. 13 bölümden meydana gelen umûmî bir tarih olup son bölümü Osmanlı tarihine aittir. Şükrullah, eserinin son bölümünde Osmanlı devletinin kuruluşundan Fatih Sultan Mehmet devrine kadar meydana gelen olayları anlatmıştır 242. Müstakil hanedan tarihleri yazma geleneğinin başlangıcı sayılabilecek bu eser, evrensel tarihin bir parçası oluşu, kronolojik bilgiye çok az yer verişi ve Osmanlı sultanlarına methiye niteliğinde hikâyeleri içinde bulundurması açısından Ahmedî’nin İskender-nâme’sine benzer 243 . Behçetü’t-Tevârih, Kanunî Sultan Süleyman devrinde Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Eser kendisinden sonra yazılan Osmanlı tarihlerine kaynak olmuştur. Behçetü’t-Tevârih’in Osmanlılara ait bölümü ilk defa Theodor Seif tarafından 1925’te Farsça ve Almanca metinleri birlikte yayınlanmıştır. Eser, Nihal Atsız tarafından Türkçe olarak 1939 ve 1945 yıllarında iki defa yayınlanmıştır. b- Enverî Fatih Sultan Mehmet ve II. Bayezit devrinde yaşamış bir şair ve tarihçidir. Enverî onun mahlasıdır. Düstur-nâme adıyla manzum bir tarih yazmıştır. Fatih Sultan Mehmet ve Sadrazam Mahmut Paşa’nın maiyyetinde bir çok sefere katılmıştır. Mahmut Paşa adına kaleme aldığı eseri, Düstûr-nâme’yi, Ağustos 1465’te te’lif etmiştir. Mesnevî tarzında yazılan ve 3730 beyitten meydana gelen bu eser, esas olarak bir mukaddime ile üç ana bölümden oluşmaktadır. Eserin ikinci ve en uzun bölümünde Aydın Oğulları Beyliği’nin tarihçesi, özellikle 242 Fahamettin Başar, a .g. e. , s. 39; Necdet Öztürk, XV. yüzyıl Tarihçileri ve Eserleri, s. 24; Franz Babinger, a.g.e. , s. 20-21. 243 Colin İmber, a.g.e. , s. 41. 96 Aydın Oğlu Umur Bey’in gaza ve fetihleri anlatılmaktadır. Son bölüm ise Osmanlı tarihine aittir. Bu bölümde Orhan Gâzi’nin oğlu Süleyman Paşa’nın Rumeli’deki fetihleri, Ankara Savaşı ve Fatih dönemi uzun uzun anlatılmaktadır. Enverî, eserlerini yazarken İslam kaynakları yanında, Bizans kaynaklarından da istifade edip, Bizans ve Latin kaynaklarının noksan bıraktığı noktalara ışık tutmuş olup, sadece Anadolu için değil, Akdeniz çevresi tarihi için de önemli bir kaynaktır. Düstûr-nâme-i Enverî’nin günümüzde iki nüshası mevcuttur. Bu iki nüsha da Mükrimin Halil tarafından neşredilmiştir. Aydın Oğulları ile ilgili kısım tarihî kıymetine binaen aynı müellif tarafından Medhal adı altında ayrı bir çalışma daha yapılmıştır 244 . Necdet Öztürk, Düstûr-nâme’nin Osmanlı tarihi ile ilgili kısmını, “Fatih Devri Kaynaklarından Düstûr-nâme-i Enverî”(1299-1466) adıyla yayınlamıştır 245. c-Karamânî Mehmed Paşa ( ? -1481) Nişancı, sadrazam, tarihçi ve şair olan Mehmed Paşa, Karaman’da doğmuştur. Tahsilini Konya ve İstanbul’da tamamlamıştır. Sadrazam Mahmut Paşa’nın himayesine girmiş, devletin değişik kademelerinde görevler yapmıştır. Arapça ve Farsça’yı iyi bilen Mehmed Paşa Sultan Fatih’e sadrazam olmuştur. Muhtemelen, meşhur Fatih Kanun-nâme’sinin büyük bir kısmı onun eseri olmalıdır 246. Karamânî Mehmet Paşa, “Tevârih’üs Selâtîni’l-Osmaniyye” (Osmanlı Sultanları Tarihi) isimli bir kitap yazmıştır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan 1480 yılına kadar gelen olayları anlatan bu eser bütünüyle Osmanlı tarihini ele alan ilk eserdir. Arapça olarak yazılmış olan bu eser “Risâle” adını taşıyan iki bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölüm, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan 1451 yılına kadar gelen olayları anlatır. İkinci bölüm ise Fatih Sultan Mehmet dönemindeki olayları anlatmaktadır. Fatih’e kadar olan bölümü yazarken kendisinden önceki eserleri kullanmış, Fatih devrini ise bizzat yaşamış ve yazmıştır. Kendisinden sonraki Osmanlı tarihçileri için de kaynaklık teşkil 244 Mükremin Halil, Düstûr–nâme-i Enverî, İstanbul 1928; Mükremin Halil, Düstûr–nâme-i Enverî Medhal, İstanbul 1930. 245 Necdet Öztürk, Fatih Devri Kaynaklarından Düstûr-nâme-i Enverî, Osmanlı Tarihi Kısmı, (1299-1466), İstanbul 2003. 246 Fehamettin Başar, a.g.e. , s. 40-41. 97 etmiştir. Eserin tamamı, İ. Hakkı Konyalı tarafından tercüme edilerek yayınlanmıştır 247. d-Tursun Bey (ö. 1490’dan sonra) II. Murat, Fatih Sultan Mehmet ve II. Bayezit devirlerinde yaşamış olan Tursun Bey, XV. asrın ikinci yarısını anlattığı eseriyle şöhret bulmuştur. İstanbul’un fethine katılmış, İstanbul’un fethinden sonra nüfus ve bina sayımında görev almış, sonra da Anadolu ve Rumeli eyaletleri defterdârlığı yapmıştır. Fatih devri hadiseleri içinde yaşamış ve pek çok sefere katılmıştır. Tursun Bey, “Tarih-î Ebü’l-Feth” adını verdiği bir eser kaleme almıştır. Adından da anlaşılacağı gibi Sultan Fatih’in gaza ve fetihlerini anlatmak üzere kaleme alınmıştır. Ancak yazar, II. Bayezit’in ilk yedi yılındaki hadiseleri de anlatmış ve eserini 1488 yılındaki Memlük Seferi ile bitirmiştir. Tursun Bey’in bu eseri, bizzat içinde bulunduğu olayları anlatması bakımından birinci elden bir kaynak olup, kendisinden sonraki tarihçilerin başvuru kitabı olmuştur. Günümüze ulaşmış beş nüshası bulunan Tarih-î Ebu’lFeth, Mehmed Arif tarafından ilk defa eski harflerle yayınlanmıştır. Tursun Bey, eserini inşa tarzıyla yazmıştır. “Hilye-i inşa ile mütezeyyin bir suret tasvir-i takrir idem” diyerek, tarihte inşayı temsil eden erken dönem Osmanlı tarihçiliğinin güzel örneklerinden birini ortaya koymuştur 248. e- Aşıkpaşa-zâde (1400-1484) XV. asır Osmanlı tarihçilerinin en önemlilerinden birisi Aşıkpaşa-zâde’dir. Aşık Paşa neslindendir. 1393 yılında Elvan Çelebi köyünde doğmuştur. Fetret Devri’nde Mehmet Çelebi’nin yanında yer almıştır. Geyve’de Yahşi Fakih’in evinde misafir olmuş, bu esnada Yahşi Fakih’in Menâkıb-nâme isimli eserini görüp okumuştur. Çelebi Mehmed ve II. Murat devirlerinde Anadolu ve Rumeli’de birçok sefere katılmış, Hac yolculuğu esnasında Konya’da Şeyh Abdullah Makdisi’yi ziyaret etmiştir. II. Murat’la birlikte Avrupa seferlerine 247 İ. Hakkı Konyalı, Karamanî Nişancı Mehmet Paşa, “Osmanlı Sultanları Tarihi,” İstanbul 1949. 248 Kenan İnan, Sade Nesirden Süslü Nesire : Fatih’in Tarihçisi Tursun Bey ve Tarih Yazma Tarzı, Osmanlı, c.VIII, Ankara 1999, s. 293-299; Tursun Bey, Tarih-î Ebu’l Feth, (Haz. A.Tezbaşar ), İstanbul 1977. 98 katılmıştır. İstanbul’un fethinde Akşemseddin ve Şeyh Vefa ile birlikte bulunmuş ve fetihten sonra İstanbul’da ikamet ederek olayları yakından takip etmiştir. Aşıkpaşa-zâde, hayatının son yıllarında Aşıkpaşa-zâde Tarihi veya Tevârih-î Âl-i Osman adıyla anılan eserini kaleme almıştır. Eseri, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan 1478 yılına kadar cereyan eden olayları içine almaktadır. Kendi ifadesine göre eserini tamamladığı 1484 yılında yaşı seksen beş civarındadır. Bütünüyle Osmanlı tarihini ele alan ilk Türkçe mensur eser olan Aşıkpaşazâde Tarihi, sâde bir Türkçe ile yazılmış olup XV. yüzyıl Osmanlı Türkçe’sinin en güzel örneklerinden birisidir. Akıcı bir üslûbu olup, zaman zaman nazım parçalarıyla süslemiştir. Eserdeki kısa başlıklar bazen soru-cevap ile bitmektedir. Yazar, sanki kalabalık bir dinleyici karşısında eserini okurken, dinleyicilerin soru ve itirazlarına karşılık vermektedir. İlk Osmanlı kroniklerinden olan bu eser, âdeta gazaya giden ordunun maneviyatını artırmak için destânî bir şekilde yazılmıştır. Osmanlı Devleti’nin kuruluş devri için önemli bir kaynak olan Aşıkpaşa-zâde Tarihi XV. yüzyıl veya daha sonra yazılan bütün tarihlerin ana kaynaklarından birisi olmuştur. Nihal Atsız tarafından yayınlanmıştır 249. f- Oruç b. Âdil ( ö. 1502’den sonra) Hayatı hakkında bildiklerimiz kendi kitabında bildirdiklerinden ibarettir. Edirne doğumlu olup, Kazzaz (İpekçi) Adil adında birisinin oğludur ve uzun süre Osmanlı Devleti’nde katiplik yapmıştır. Aşıkpaşa-zâdenin çağdaşı olan Oruç b. Adil, Tevârîh-i Âl-i Osman, adını verdiği kroniği, Osmanlı Devleti’nin başlangıcından 1484 yılına kadar gelen olayları anlatmaktadır. Oruç Bey, 1422’ye kadarki dönem için menâkıb-nâmeleri kullanmıştır. Özellikle II. Murat ve Fatih Sultan Mehmet devirleri hakkında verdiği bilgiler daha ayrıntılı olup, ana kaynak vazifesi görmektedir. Onun, Oruç Bey Tarihi ya da Tevârîh-i Âl-i Osman adıyla bilinen eseri, II Bayezit devri tarihi için büyük öneme sahiptir. XVI. yüzyıl Anadolu Türkçe’sinin sadeliğiyle yazılmış olup Aşıkpaşa zade Tarihi gibi, bütünüyle Osmanlı tarihini ele alan ilk eserlerdendir. İlk Osmanlı kroniklerinden 249 Aşıkpaşa oğlu Tarihi, (Haz. Nihal Atsız ), Ankara 1995; Halil İnalcık, Aşıkpaşa-zâde Tarihi Nasıl Okunmalı, Söğütten İstanbul’a, İstanbul 2000, s. 119-145; Halil İnalcık, Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu, Söğütten İstanbul’a, İstanbul 2000, s. 93, 117; F. Başar, a.g.e., s. 42. 99 olan Oruç b. Adil’in bu eserinin birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunmaktadır. Birkaç nüshası ise yayınlanmıştır 250. g- Mehmet Neşrî (ö. 1520) XV. yüzyılın tanınmış tarihçilerinden Mehmed Neşrî’nin hayatı hakkında bildiklerimiz çok azdır. Neşrî’nin, Kitab-ı Cihan-nümâ adlı eseri, sekiz kısımlık bir dünya tarihidir. Eserin ancak Osmanlı tarihi ile ilgili altıncı kısmı günümüze kadar gelebilmiştir. Neşrî Tarihi adıyla tanınmış bulunan bu eser, II.Bayezit devrinde 1492 yılında tamamlanmış ve o tarihlerde padişaha sunulmuştur. Cihannümâ’nın altıncı kısmı olan bu eser, üç kısma ayrılmıştır: Birinci kısım, Evlad-ı Oğuz Han; ikinci kısım,“Rum (Anadolu) Selçukluları”; üçüncü kısımda da “Osmanlı Hanedanı”nın tarihi anlatılmıştır. Osmanlı tarihi, kuruluşundan 1494 yılına kadar gelmektedir. Neşrî’nin bu eseri, Aşıkpaşa-zâde Tarihi’nin sağlam bir versiyonu ve Avrupa’da te’lif edilen Osmanlı tarihlerinin tefsiri olması bakımından değerlidir. Neşrî’nin kendisinden sonraki tarihçilere tesiri büyük olmuştur. Ayrıca Cihan-nümâ, Türkçe yazılan ilk dünya tarihi olması bakımından da ayrı bir değere sahiptir 251. h- Kemal (ö. 1490’dan sonra) II. Bayezit devri şair ve tarihçilerinden olan Kemal’in bize ulaşan yegâne eseri “Selâtîn-nâme yahut Tevârîh-î Al-i Osman” adını verdiği eseridir. Eser, manzum olup 3029 beyitten oluşmaktadır. Selâtin-nâme, Sultan II. Bayezit namına, Türkçe mesnevî tarzında kaleme alınmıştır. Müellif, asıl konusu olan Osmanoğulları tarihine başlamadan önce, İslâmî geleneğe uyarak Allah’a hamd’ü sena ve Hz. Peygamber’e medhiyeden sonra, dört halifeden bahsetmiş ve bunu takiben de II. Bayezit’i övmüştür. Tarihî değeri: Selâtîn-nâme, Kayı Boyu’nun Anadolu’ya gelişi, Anadolu Selçuklu Sultanı Alaaddin ile görüşmeleri ve kuruluş dönemine dair bazı farklı rivayetleri ihtiva etmesi bakımından dikkat çekmektedir. Osmanlılar’ın Anadolu 250 Oruç b. Âdil, Tevârîh-i Âl-i Osman, (Yay. F. Babinger) Hannover 1925; Oruç b. Adil, Oruç Bey Tarihi, (Haz. Nihal Atsız), İstanbul 1972; Necdet Öztürk, Oruç Bey üzerine iki önemli çalışma yapmıştır. II.Bayezit Dönemi Kronolojisi-Oruç Bey Tarihine Göre ve Oruç Bey Tarihi ile Türkçe Anonim Kronikler arasındaki İlişkiye Dair, Selâtin-nâme, s. XXIV. 251 Mehmed Neşri, Neşrî Tarihi, (Haz. M. Altay Köymen), Ankara 1983; Neşrî, Kitab-ı Cihannümâ, (Haz. F.R. Unat-M. A. Köymen), Ankara 1987; Necdet Öztürk, XV. Yüzyıl Tarihçilerinden Kemal, Selâtin-nâme, (1299-1490) , T.T.K. Ankara 2001, s. XXIV, XXV; F. Babinger, a.g.e., s. 42, 43; Victor L. Menage, a.g.e. , s. 86-88. 100 Beylikleri ile mücadelesi, Ankara Savaşı ve II. Bayezit’in fetihleri hakkında kayda değer bilgiler mevcuttur. Kemal’in Selâtîn-nâmesi kendisinden sonraki müellifler tarafından hiç kullanılmamıştır 252. i- Sinan Çelebi (Bihiştî ) Bihiştî mahlasıyla şöhret bulan müellifin asıl adı Ahmet Sinan Çelebi’dir. Sultan II.Bayezit zamanında meşhur olan müellif, bu padişahın hizmetinde bulunmuştur. Bir ara padişahın gözünden düşünce İran’a kaçtı. Daha sonra padişah tarafından affedilen tarihçi, eski itibarını yeniden kazandı ve padişahın yanında bulunarak onun çeşitli iltifatlarına mazhar oldu. Osman Gâzi’den başlayarak II. Bayezid’e kadar olan padişahların tek tek ele alındığı Bihiştî’nin “Tevârîh-i Âl-i Osman-ı” sekiz bölümden ibarettir. Sultan Bayezit’e ayrılan bölümde, bu hükümdarla Cem Sultan arasındaki mücadele ele alınmakta ve daha sonra II. Bayezit devrinin olayları anlatılmaktadır. Manzum ve mensur olarak edebî bir üslûpla kaleme alınan eserin, maalesef mevcut nüshasının başı ve sonu eksiktir 253. j- Kemalpaşa-zâde (İbn-i Kemal, 1468-1534) XVI. yüzyılda yetişmiş en büyük tarihçi, şâir, âlim ve şeyhülislam olan Kemal paşa-zâde, Tokat doğumludur. İyi bir eğitim gördükten sonra ilmiye sınıfına dahil olmuş bir medreselidir. Edirne’de müderris iken II. Bayezit’in emri ile “Tevârih-i Âl-i Osman” adlı tarih kitabını yazmaya başlamıştır. Oldukça hacimli olan bu eserinde, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan başlayıp 1533 yılına kadar meydana gelen olayları “Defter” adını verdiği on bölüm hAlinde anlatmıştır. Eserini 1505-1506 yıllarında yazmaya başlayan Kemalpaşa-zâde, II. Bayezit devrine ait VIII. Defterini 919 (1510-1511) yılındaki olaylarla tamamlamış ve Padişaha sunmuştur. Kemalpaşa-zâde II. Bayezid’in ölümünden sonra (1512) eserine kaldığı yerden devam ederek Yavuz Sultan Selim devrini (1512-1520) anlatan IX. Defter ile Kanunî Sultan Süleyman devrinin 1533 yılına kadar gelen olaylarını içine alan X.Defter’i de yazmış ve böylece eserini tamamlamıştır. Kemalpaşa-zâde’nin tarihî eserlerinden birisi de, Yavuz Sultan Selim adına yazmış olduğu Selim-nâme’dir. Bu eser ile Tevârîh-i Âl-i Osman’ın 252 253 Kemal, XV.yüzyıl Tarihçilerinden Kemal , Selâtîn-nâme, (Haz. Necdet Öztürk), Ankara 2001. Necdet Öztürk, a.g.e. , s. XXV-XXVI; Franz Babinger, a.g.e. , s. 49-50. 101 Yavuz devrine ait olan IX. Defter’i, yakın benzerliklerine rağmen bazı farklarla birbirlerinden ayrılmaktadır. Tevârîh-i Âl-i Osman’ın tarihî değeri; tarihî hadiseleri anlatırken olaylar arasındaki sebep ve sonuç bağlantısını çok güzel kurmuş, her olayın önce sebebini sonra sonucunu anlatmıştır. Adil bir devlet idaresinin kurulabilmesi için idarecilere yol gösteren bir tarihtir ve tarih ilminden bekleneni vermektedir. Kemalpaşa-zâde’nin 10 Defter olarak kaleme aldığı Tevârih-î Âl-i Osman nüshaları üzerinde ciddi bilimsel çalışmalar yapılmış ve defterlerin altı tanesi krıtik edilerek yayınlanmıştır. Osmanlı Devletinin kuruluşu ve Osman Gâzi devri olaylarını ihtiva eden 1. ve 2. Defter Şerafettin Turan tarafından, VII. defter, yine aynı yazar tarafından transkribe edilerek yayınlanmıştır Defteri transkribe ederek yayınlamıştır 255 transkribe ederek metnini yayınlamıştır 256 254 . Ahmet Uğur, VIII. . Kosil Mazama ise IV. Defteri, . Şefaettin Severcan X. Defter’in girişine kapsamlı bir tanıtım yazarak yayınlamıştır 257. 254 İbn-i Kemal, Tevârîh-i Âl-i Osman, 1. Defter, (Haz. Şerafettin Turan), Ankara 1991; İbn-i Kemal, Tevârîh-i Âl-i Osman II. Defter, (Haz. Şerafettin Turan), Ankara 1983, İbn-i Kemal, Tevârîh-i Âl-î Osman, VII. Defter, (Hz. Şerafettin Turan), Ankara 1954. 255 İbn-i Kemal, Tevârîh-i Âl-i Osman, VIII. Defter, (Transkripsiyon ), (Haz. A. Uğur), Ankara 1987. 256 İbn-i Kemal (Kemalpaşa-zâde), Tevârîh-i Âl-i Osman, IV Defter, -Metin-Transkripsiyon-(Haz. Kosil Mazama), Ankara 2000. 257 Kemalpaşa-zâde, Tevârîh-i Âl-i Osman, X. Defter, (Haz. Ş. Severcan), Ankara 1996. 102 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN ESERLERİNDE TÜRK TARİHİ A-Süleyman-nâme’de İslam Öncesi Türk Tarihi Bir Osmanlı tarihçisi olan Firdevsî-i Rûmî, klasik Osmanlı çağında yaşamış bilim, siyaset, sanat ve düşünce çevreleri ile iç içe olmuştur. Kendisinden önce yazılan her türlü kitabı bir şekilde temin edip okumaya çalışmış, okuduğu bütün eserlerden bilgileri derlemiş, bunlara kendi birikim ve tecrübelerini de katarak manzum ve mensur yeni eserler ortaya koymuştur. Müellifin yazdığı eserler arasında tarih kitapları ve tarihe malzeme olarak kullanılabilecek menâkıb-nâme türünden kaynaklar önemli bir yer tutmaktadır. Yazmayı bir geçim kaynağı ve alışkanlık haline getiren yazarımız genelde tarih, özelde Türk tarihinin her alanında ciddi sayılabilecek değerde eserler üretmiş, klasik bir Osmanlı tarih yazarıdır. Tarihe dair yazdığı kitaplar, çoğu zaman tarihsel bütünlükten uzak, menkıbevî mahiyette olup, daha çok tarihe kaynak olarak kullanılabilecek ham madde özelliği taşımaktadır. Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme adlı eserinin 42. cildini “Dâsitan-ı Cen-i Aheng-i Efrasyâb-ı Türk”258 adlı bir destana ayırmıştır. Bu destanda, İslamiyet öncesi Türk tarihini konu olarak seçmiş ve Efrâsiyâb etrafında oluşan rivayetleri derleyerek, bu konuyla ilgili bir menakıb-nâme-mitolojik bir destan yazmıştır. 1- Mitolojik Bir Yaklaşım Bütün dünya edebiyatlarının başlangıç eserleri olan destanlar, milletlerin hayatında büyük yankılar uyandırmış bir kahramanın veya tarih olayının milletin hayal dünyasında ortak sembol ve ifadelerle zenginleştirilmiş uzun manzum hikâyelerdir. Destanlar bütün bir milletin ortak mücadelesini ortak değerler, kurallar, anlamlar bütünlüğü içinde yorumladığı ve yaşatıldığı toplumun geçmişini ve geleceğini temsil ettiği için dünya edebiyatının en idealist eserleri olarak kabul edilirler. Destanlar her zaman tarihi gerçekleri doğru biçimde nakletmezler. Destanlarda tarihi olay ve kahramanlar, millet ortak bilincinin, 258 Hamdi Güleç, Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâmesi 42.cilt, “Dâsitân-ı Ceng-i Aheng-i Efrâsiyâb-ı Türk”, Süleyman–nâme’nin 42. cildi Üzerinde Bir Metin İncelemesi başlığı ile doktoraçalışması yapmıştır. Ege Üniversitesi, Türk Dili Edebiyatı Bölümü, İzmir 1994. Biz çalışmamızda bu doktora tezinin destan metnini esas aldık. 103 vicdanının istek, beklenti, doğruları ve değerleri ile idealleştirilir, eski hatıralarla birleştirilerek tarihî gerçekmiş gibi anlatılırlar. Her milletin milli kimlik ve nitelikleri, ortak dünya görüşü, hatıra ve beklentileri yanında kusurları ve yanlışlarıda destanlarına yansır. Cihangirlik tutkusu, kuvvet, binicilik, ve savaşçılık yanında, verdiği sözde durma, acizlere ve mağluplara hoşgörü ile yaklaşma, yardımcı olma Türk destanlarında dile getirilen ortak değer ve kabullerdir. Türk destanları, kainatın, insanın yaratılışı, Türk milletinin doğuşu, çeşitli Türk devletlerinin kuruluş, gelişme, çöküşleri, zafer ve yenilgileri gibi konularla beraber pek çok sebep açıklayıcı efsaneyi de içinde barındırır 259. Destanlar, toplumların normal hayatı dışında, olağanüstü olayları, maddi ve ruhî güçleri birleştirerek, abartılı bir üslûpla anlatan edebî türlerdir. Destanlar savaş, göç ve kahramanlık gibi toplumları etkileyen önemli olayların, halkın hafızasında derin izler bırakması sonucu ortaya çıkmışlardır destanları oluşturan motifler, milletlerin tarihî, siyasî, 260 . Bu nedenle de dinî ve edebî yaşantılarından beslendiği için, o toplumun psiko-sosyal hayatını yansıtan tarihi belge niteliği taşır 261. Türk destanları, Sibirya’dan Akdeniz kıyılarına kadar geniş bir sahada doğmuş ve Türk tarihini hikaye eden söyleyişlerle meydana gelmiştir. Bu destanlar, çoğu zaman tarihin bilinmeyen taraflarını aydınlatıcı ve az da olsa toplumsal olaylara ışık tutucu bir doğruluk içindedirler. İslamiyet Öncesi Türk Destanları’nın başlıcaları şunlardır: İskit (Saka)lere ait Alp Er Tonga (Efrâsiyâb) ve Şu Destanı; Hunların Oğuz Kağan Destanı; Göktürkler’in Ergenekon ve Bozkurt Destanı; Uygurların Türeyiş ve Göç Destanı ve Kırgızların Manas Destanı’dır 262. Yukarıda adı geçen Türk Destanları, Alp Er Tonga Destanı hariç, Türk edebiyatçı ve tarihçileri tarafından derlenmiş, bilimsel krıtiği yapılarak yayınlanmışlardır 263 . Yazı öncesi ya da yazılı destanî rivayetlerin önemli bir 259 Umay Günay, Türk Destanları, www. turan. tc./td/ destan. html. s.1; Murat Uraz, Türk Mitolojisi, İstanbul 1992, s. 262. 260 N. Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı, c. I, İstanbul 1971, s. 13-14. 261 Z. Velidi Togan, Tarihte Usül, s. 43-46. 262 Ali Öztürk, Tarih İçinde Türk Destanları, Erzurum 1980, s. 28-29. 263 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 2003, s. 65-89; M.Fuad Köprülü, Edebiyat Araştırmaları, Ankara 1989, s.192;. Zeki Velidi Togan, Oğuz Destanı, İstanbul 1982; s.117-127, Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, s. 15-24; Ali Öztürk, a.g.e., s. 28, Erzurum 1980; N. Sami Banarlı, a.g.e. , s. 11-30; Fahrettin Kırzıoğlu, Milli Destanlarımızdan Dede Korkut Oğuz- 104 kısmı ise nesilden nesile, kuşaktan kuşağa zenginleşerek aktarılmış, Selçuklu ve Osmanlılara kadar ulaşmışlardır. Özellikle Osmanlı yazar ve tarihçileri kendilerine ulaşan, destan ve menâkıbların krıtiğini yapmadan tarihsel bir belge olarak kullanmışlardır 264 . Şüphesiz bu bilgilerin doğruluk dereceleri-sıhhatleri tarşılabilebilir niteliktedir ve tartışılmaktadır da ama tartışılamayan bir nokta varsa o da bu destânî rivayetlerin, milli kültürü koruduğu, milli benliği geliştirdiği, Türk tarihinde tarihsel bütünlüğü ve devamlılığı sağladıkları gerçeğidir. Osmanlı tarih yazıcılığında gelenek haline gelmiş olan kabule göre; Osmanlı devleti, bir Türk kavmi olan Oğuzların devamıdır. Bu anlayışa göre, Osmanlılar, Oğuz neslinden olup Kayı boyu’na mensupturlar. Osmanlı ailesinin soyu bazen 35. bazen de 52. göbekten Hz. Nuh’a kadar çıkarılmıştır. Böylece, Osmanlıların Türklüğü İslamî bir kimlik de kazanmıştır 265 . Osmanlıların atası olarak kabul edilen Süleyman Şah, konar-göçer Türkmen aşireti ile birlikte Anadolu’ya göç etmiş, aşiret birçok maceradan sonra Bizans sınırını yurt tutmuş, beyliğin temellerini burada atmış, Osman Gazi, Oğuz töresine göre devletini burada hazırlamıştır 266. Osmanlılar, Orhan Bey zamanından itibaren Türkçe’yi resmi dil yapmış ve Türk geleneklerine bağlı kalmış olan bu hânedan, Oğuzlara ait hatıralara, belki Akkoyunlu’lardan daha fazla değer vermiştir. Ahmedî’den başlamak üzere Ertuğrul’un askerleri “Oğuz” olarak vasıflanıyordu. Osmanlılar için Oğuzlar, soyluluklarının ve siyasal üstünlüklerinin temeli ve en güçlü dayanağı idi. Öte yandan bu destanî gelenek yüzyıllar boyunca saltanat süren Osmanlı hanedanında da bir Türklük bilincinin sürekliliğinin de ifadesi olmuştur 267. Osmanlıları etnik olarak Oğuzlar’a dayandıran ilk çalışmalar, ilk Osmanlı kaynağı sayılan Ahmedî’nin İskender-nâme’sinde görülür. Bu eserde, Osman’ın nâmaleri’nin Tarihsel Belge Bakımından Değerleri, Ankara 1987; s. 916-921, Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar ), c.1, Ankara 1998; O. Şaik Gökyay, Dede Korkut Kitabı, Ankara 1973, s. 139; Ebülgâzi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime (Haz. Muharrem Ergin), İstanbul 1972, s.82. 264 Ahmedî, İskender-nâme, (Haz. M. Halil Yinanç), İstanbul 1964. 265 Faruk Sümer, Oğuzlara Ait Destanî Mahiyette Eserler, D.T.C.F. Dergisi, S. XVII, yıl 1969, s. 367. 266 Hoca Sadeddin Efendi, Tac’ üt-Tevâri,h (Yay. İsmet Parmaksızoğlu), c.I, Ankara 1992, s. 37; Halil İnalcık, Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu, İstanbul 2000, s. 107; Irene Melikof, İlk Osmanlıların Toplumsal Kökeni, (Çev. İ.Yerguz), Osmanlı Beyliği, İstanbul 1997, s. 149-150. 267 Aldo Gallotta, Oğuz Efsanesi ve Osmanlı Devleti’nin Kökenleri Bir İnceleme, (Haz. Hıcan Tuncer), İstanbul 1997, s. 41. 105 babası Ertuğrul ile yakınları olan Gündüz Alp ve Gök Alp’in Oğuz soyundan olduğu ifade edilmiştir. II. Murat zamanında ise Oğuzlara ait hatıralar, Osmanlı sarayında pek canlı bir şekilde yaşamakta idi. Bu hükümdarın sarayında ozanlar bulunmakta ve bunlar Oğuzlara ait destanlar okumakta oldukları gibi onun paralarına Oğuzların Kayı damgasını koydurmuştu 268. II. Murat’ın emir ve isteği ile Yazıcıoğlu Ali’nin kaleme aldığı tarih ile bu Oğuz geleneği doruk noktasına ulaşmıştır. Bu eser Tevârîh-î Âl-i Selçuk diye bilindiği gibi “Oğuz-nâme” olarak da tanınmıştır. Bu esere göre Osmanlı hanedânı, Oğuz kökenli yirmi dört boydan biri olan Kayı boyundan gelmektedir 269 . Oğuz geleneği konusunda tarihçi Neşri’de, Türklerin Hz. Nuh evladından olup ve asıl vatanlarının Türkistan olduğunu ifade ederek, 24 Oğuz boyunun ismini vermiş ve bütün Müslüman Türklerin Oğuz soyundan olduğunu söylemiştir 270. Azerbeycanlı bir Türk olan Bayâtî’nin 1481 dolaylarında yazdığı Oğuznâme’sinde Osmanoğullarını, Kayı ve Günhan’a kadar çıkaran bir soy ağı oluşturmuş; her biri için hayali bir hayat hikayesi de ihdas ederek ve bu kişiler İslâm tarihinin belirli aşamalarına yerleştirilmiştir 271 . İmamî isimli bir tarihçi tarafından derlenen, Han-nâme’de aynı paralelde bilgiler taşımış, Firdevsî-i Tûsî’nin Şeh-nâme’sine Han-nâme ile karşılık vermeye çalışmıştır 272 . Osmanlı tarihçileri tarafından yazılı kaynak olarak yalnızca Reşidüddin’in Oğuz-nâmesi kullanılmıştır. Kaldı ki Oğuz-nâme, bir tarih kitabı değildir; kaynakları belli olmayan yazılı rivayetlerden oluşmuştur 273. II. Murat döneminde yoğunlaşan Oğuz geleneği fikri, Fatih Sultan Mehmet döneminde de devam etti. Fatih torunların dan birine Oğuzhan, diğerine Korkut adını vermiştir. Öte yandan Oğuz geleneği ve hatıraları XVI. yüzyılda kaleme alınan velâyet-nâmelere bile yansımıştır. Osmanlıların kendilerini Oğuz Han’a nisbet etmeleri kendilerine tarihî bir temel bulmaları, sağlam bir dayanak teşkil etmeleri açısından şüphesiz çok 268 Ahmedî, İskender-nâme, (Haz. İ. Üner), Ankara 1983, vr. 65.b-68a; Faruk Sümer, Oğuzlar, İ.A., c. IX, İstanbul 1988, s. 386. 269 Yazıcıoğlu Ali, Selçuk-nâme, Revan Köşkü 1290, s. 6; Faruk Sümer, a.g.e., s. 454. 270 Mehmed Neşrî, Neşrî Tarihi, (Haz. M. Altay Köymen), Ankara 1983, s. 12-15. 271 Bayatî, Câm-ı Cem Âyin, (Sadeleştiren F. Kırzıoğlu -Atsız, Osmanlı Tarihleri içinde), İstanbul 1970, s. 380-400; Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 69. 272 İmamî, Han-nâme, (Haz. O. Şaik Gökyay), Ankara 1969, s. 276. 273 Z. Velidi Togan, Oğuz Destanı, İstanbul 1982, s.118, Faruk Sümer, a.g.m., s. 367. 106 anlamlıydı 274 . Ancak Oğuzlara ilişkin bütün yazılanlar bir iddiadan öte anlam taşımadı; ön kabulden hareketle yazılanlar, yazılı belgelerle tespit edilip temellendirilememiştir 275. İşte bu noktada en dikkat çekici ve anlamlı yaklaşım Firdevsî-i Rûmî’den gelmiştir. Yine destânî mahiyette olmakla beraber, Orta Asya Türk toplumlarının devlet yapısı, devletlerin faaliyetleri, savaşları, zafer ve mağlubiyetleri, halkın sosyal yapısı, az da olsa Türk mitolojisi ve geleneklerinden, özellikle Türklerin hükümranlık mücadelelerinden ileri boyutta söz eden ilk ve tek Osmanlı tarihçisi olmuştur. Önceki Türk destanlarından en önemli farkı, bizzat yazarının Osmanlı tebasından olması ve yazarın destanı yaşadığı dönemde kaleme almasıdır. Yazar bu destanla kısmen de olsa kendisinden önce yazılan Oğuz geleneğine ait yazılanları doğrulamış olmaktadır. Sultan II. Bayezit’in iradesi ile Firdevsî-i Rûmî, Anadolu’da yaşayan Efrâsiyâb hikayelerini toplayarak Süleyman-nâmesi’ne almıştır. XV. yüzyılda, İran’nın milli destanı Şeh-nâme’ye benzer bir destan derlemiştir. Yazarımız ünlü İranlı şair Firdevsî-i Tûsî’den etkilendiği kadar onun İranlı kimliğinden rahatsızda olmuştur. Kendisi de Firdevsî-i Rûmî adını kullanarak Anadolu’lu (Türk) kimliğini öne çıkarmıştır. Türk toplumuna ait olan bir destan yine bir Türk yazarı tarafından kaleme alınmıştır. İslamiyet öncesi Türk toplumu hakkında müstakil bir eser yazan Firdevsî-i Rûmî, meşhur eseri Süleyman-nâme’sinin 42. cildini bu döneme ayırmıştır. “Dâsitan-ı Ceng-i Aheng-i Efrâsiyab-ı Türk” 276 adıyla konuyu menkıbevî-destânî bir mahiyette ele alıp ve kendisinden önceki bilgileri kullanarak, hatta biraz da karıştırarak, bu bilgileri bize kadar ulaştırmıştır. Biz tezimizin bu bölümünde, eserin orijinaline bağlı kalarak ve diline fazlaca müdahale etmeden, “Dâsitan-ı Ceng-i Aheng-i Efrâsyâb-ı Türk”ün tanıtımı, tahlili ve tenkidini yapacağız. 274 Osman Turan, Selçuklular ve İslamiyet, s.56. Colin İmber, Osman Gâzi Efsanesi, (Çev. Gül Çağalı.), Osmanlı Beyliği, İstanbul 1997, s.75. 276 Hamdi Güleç, a.g.e , s 18 vd. Firdevsî-i Rûmî, ünlü eseri Süleyman-name’nin 39-45. ciltleri arasında Efrâsiyâb hikayelerine önemli ölçüde yer vermiştir. 275 107 2-Konunun Kapsamı a-Efrâsyâb-ı Türk Kimdir? Efrâsiyâb, Saka (İskit) devletinin hâkanıdır. Saka Devleti, M.Ö. VII. yüzyılda Çin sınırından Tuna nehrine kadar uzanan bölgede yaşayan, toprakları arasında bağlantıları zayıf olan, bir siyasî teşekküldür. Bu devlet uzun bir süre, Doğu Avrupa, Kafkasya ve İran’ı elinde tutmuş ve İranlılarla sürekli mücadele etmiştir 277 . Türk destanlarından birisi olan Alp Er Tonga destanı, Saka hâkanı; Efrâsiyâb’ın hayatı, fetihleri ve kaharamanlıkları etrafında oluşmuştur. Destan, en eski Türk tarihinin izlerini taşımaktadır. Alp Er Tonga, İran-Turan savaşlarında ün kazanmış, İran ordularını defalarca mağlup ederek İran’ı işgal etmiştir. Destan sözlü gelenek halinde asırlarca yaşamış, bütün Türk devlet ve toplulukları kendilerini Efrâsiyâb’ın soyu olarak görmüşler ve Alp Er Tonga’yı kendi ataları olarak kabul etmişlerdir. Alp Er Tonga’nın hâtırası bilhassa şehir hayatına alışan, Türkler arasında asırlarca yaşamıştır. Efrâsiyâb etrafında oluşan destan öncelikle Türkler arasında, kuşaktan kuşağa aktarılmış ve uzun zaman yazıya geçirilememiştir 278 . Efrâsiyab destanı denilince akla yazılı kayda daha erken geçen Firdesî-i Tûsî’nin Şehnâme’si gelmiş ve Efrâsiyâb hakkında kaynak olarak Şeh-nâme kullanılmıştır 279. Türk destanları üzerinde çalışmaları ile tanınan Nihal Atsız, “Türklerin Alp Er Tonga veya Buka Han dedikleri bu millî-destanî kahramana ait bizzat Türkler tarafından yazılmış bir parça henüz ele geçmemiştir” diyerek, destanın bazı bölümlerinin Şeh-nâme içinde yer aldığını ifade etmiştir 280. Halbuki Şeh-nâme’nin dışında halkın hafızasında asırlardır yaşayan bir destan vardı ve Alp Er Tonga adına teşekkül eden bu destan vaktiyle yazıya geçmediği için kaybolmuştu. Yalnızca Kaşgarlı Mahmud, bu destandan kopmuş olduğu anlaşılan bir sağu’yu yani ağıt XI. yüzyıl doğu Türkleri arasında söylenen şekliyle, bazı bölümleri Divan-ı Lügat’it-Türk’e almıştı. Efrâsiyâb destanının 277 Z. Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, s. 34-35. N. Sami Banarlı, a.g.e., s. 13-14. 279 N. Sami Banarlı, a.g.e., s. 13-14; Ali Öztürk, a.g.e. s. 205; Şemseddin Sami, Medeniyyeti İslamiyye, (Haz. E. Çalık), İstanbul 1996, s.104-105; N. Atsız, Makaleler, Alp Er Tonga Destanı, İstanbul 1997, s. 301; Hüseyin Hüsameddin,Afrâsyab Kimdir?, “Türt Yurdu” c. III, Nisan 1918, s. 31. 280 H. Nihal Atsız, a.g.e , s. 301. 278 108 muhtemelen tamamı ise yazarımız Firdevsî-i Rûmî tarafından “Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk”, adıyla derlenmiş ve yayınlanmıştır. Şimdi bu destanın yazılı kayıtlara geçişi ve tarihsel gelişim seyri hakkında bilgiler verelim. İslâmiyet öncesi Türk Edebiyatında, Alp Er Tonga adıyla bir destan teşekkül etmişti. Bu destan, geniş bir coğrafyada oluşmuş ve birçok milleti etkileyerek yayılmıştır. Fakat bu destan kahramanı, Türk hâkanı Alp Er Tonga’nın hayatı ile ilgili ayrıntılar-çeşitli milletlerin tarihinde de yer almasına rağmen-ve gerçek kişiliği aydınlığa kavuşturulamadığı gibi, destanı da bir bütün halinde tesbit edilememiştir. Türkler arasında sözlü kültür olarak yaşayan Efrâsiyâb-Alp Er Tonga hikâyeleri Türklere ait yazılı kayıtlara Tonga Alp veya Tonga Tigin adıyla ilk defa Orhun Abidelerinde geçmiştir. “Tonga Tigin’nin yuğu esnasında Tongra boyunun on yiğit erinin çevrilip öldürüldüğünden” bahsedilmektedir. Buradan anlaşılıyor ki, XIII. yüzyılda Alp Er Tonga’nın yuğu yapılmaktadır. Efrâsiyâb ismi, yazılı kayıtlara İranlı meşhur şair Firdevsî-i Tûsî’nin Şehnâme’siyle geçmiştir. Şair Firdevsî-i Tûsî, İran’ın millî destanı, Şeh-nâme’nin müellifidir. Destanı İran-Turan mücadelesini konu almıştır. Efrâsîyâb’ın zamanını, haberlerini, kahramanlıklarını bütün tafsilatıyla İran-Tûran savaşlarında şâirane bir dille yazmıştır. Şeh-nâme’de Efrâsiyâb önemli bir bölümü teşkil etmiştir 281 . Efrâsiyâb için destanda “Efrâsiyâb; cesur bir timsah, av günün de erkek bir aslan, savaş zamanında bir savaş fili gibidir” der. Efrâsiyâb, İran’ın ünlü kahramanları, Keykubad, Zal, Rüstem ve Keyhüsrev’le savaşmış, başlangıçta savaşı kazanmış ve İran’ın tamamını almıştır. Şeh-nâme’ye göre, Efrâsiyâb’ın orduları Çiğil, Taraz, Karluk ve Türkmenlerden oluşmuştur. Efrâsiyab genellikle Beykend şehrinde oturmaktadır. Karargâhında Pars derisinden çadırlar vardır. Kendisi altın ve mücevherlerle bezenmiş bir taht üzerinde oturmaktadır. Karargâhının önü, komutanlarının bayraklarıyla doludur. Keyhüsrev ile yaptığı bir savaşı kaybetmiş. Tutsak olmak yerine denizde ölmeyi yeğlemiş, sonra da yakalanarak öldürülmüştür 282. 281 Firdevsî-i Tûsî, Şeh-nâme, (Ter.Necati Lugal), c.I, İstanbul 1945, s. 118-119; Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, İstanbul 1970, s. 58-67; Z.Velidi Togan, “Türk Destanının Tasnifi”, Türkler c.VI, Ankara 2002, s. 506. 282 Firdevsî-i Tûsî, a.g.e. , s. 123. 109 İslam tarihçileri ise, Fars tarihi ve krallarını anlatırken İran-Tûran savaşlarına geniş yer vermişler, kendilerine ulaşan destanî bilgileri kaynak göstermeden kullanmışlardır. Özellikle Taberî, tarihinde İran kralı Minuçehr’in Efrâsiyâb’la mücadelesini anlatırken iki ülke arasındaki sorunu barış yoluyla çözmek için bir hakem tayin edildiğini, hakemin ok atarak, okun düştüğü Amuderya’yı İran-Turan sınırı olarak kabul ettiğini rivayet etmiştir. Taberî’ye göre, bütün İran kralları kendilerine Efrâsiyâb’ı rakip olarak görmüşler bağımsızlıklarını ve onurlarını koruyabilmek için Efrâsiyâb kavmiyle savaşmışlardır. Yazara göre Keyhüsrev zamanında Efrâsiyâb, savaşta yenilerek yakalanmış ve boğazlandıktan sonra kanı çanağa akıtılmış, Keyhüsrev, kanlıçanağa elini batırmış ve bu zafer bütün İran’da, o gün, bayram olarak kutlanmıştır 283 . İbn’ül Esir’de daha çok Taberî deki bilgileri kullanarak tekrar etmiş, Efrâsiyâb’ın ülkesinin sınırlarını, Kafkasya, Mezopotamya, İran ve Çin’e kadar bütün Tûran olarak göstermiştir 284. Türk tarihinde ise Efrâsiyâb’dan söz eden ilk kişi ünlü Türk düşünürü, tarihçisi ve edebiyatçısı Kaşgarlı Mahmut’tur. Muhteşem eseri Divan-ü Lügati’t Türk’te Alp Er Tonga destanı olarak bilinen beyitleri kayıt altına almıştır: Alp Er Tonga öldi mı \ ıssız acun kaldı mı Felek öcün aldı mı \ imdi yürek yırtılur Kaşgarlı Mahmut, şiirin şerhinde ve ilerleyen sayfalardaki açıklamasında Alp-Er Tunga’nın Efrâsiyâb’ın bir lakabı olduğunu ilave etmiştir 285. Türk hâkanı Efrâsiyâb’ın bir lakabı da Tunga Alp Er idi diyen Hüseyin Hüsameddin; “Mahmud-ı Kaşgârî Alp Er Tonga öldi mi mısrasında Efrâsiyab’ın lakabını gördü. Bu lakabtan mersiyenin Efrâsiyâb’a ait olduğunu anladı, Çünkü Tunga Alp Er, Efrâsyab’ın lakâb-ı meşhûresinden biridir” demektedir. Özlek kamug kefredi. Erdem arıg setredi. Yançıg yaguz tofradı Erdem beği çertilür. 283 Taberî, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, (Çev. Z. Kadiri Ugan-A. Temir), c. II, İstanbul 1991, s. 533-541-745. 284 İbn’ül Esîr, el-Kâmil Fi’t-Târih, (Çev. A. Ağırakça-A. Özaydın ), c. II, İstanbul 1985, s. 194224-227. 285 Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügat’it Türk, (Ter. Besim Atalay), c. III, Ankara 1986, s.157. 110 Bu dörtlüğün açıklaması için müellif şöyle diyor: “Zaafü’z-zaman ve Kültü’l-Menâkıb yani ben Efrâsiyâb eski Türk şairi diyor, zaman zaâfa duçâr oldu. İftihar edecek menkıbeler azaldı. Birtakım zebunlar ve adı unutulmuşlar kuvvet buldu. Çünkü Efrâsiyâb gibi büyük menkabeler sahibi olan bir kahramanı kaybetti ” 286 Efrâsiyâb’la Alp Er Tonga’nın aynı kişi olduğunu ve etrafında bir Türk destanının oluştuğunu savunan M.Fuad Köprülü ise tezini şöyle delillendirmektedir: Daha Orhun Abideleri’nde Dokuzoğuzlar arasında Alp Er Tonga namına yapılan mühim bir Yuğ; matem merasiminden bahsedildiği gibi, Turfan yakınında Bezeklik mabedi duvarında yine aynı kahramanın kanlı resmine tesadüf olunur. Divân-ü Lügati’t-Tür müellifine ve Kutadgu Bilig’e göre Alp Ertunga, İran Şeh-nâmesi’ndeki büyük ve menkıbevî Turan hükümdarı Efrâsyâb’tır. Divâü Lügâti’t–Türk bunun ikamet merkezi olarak Kaşgar şehrini gösterdiği gibi Orta Tiyanşan sahasındaki birtakım şehirleri de yine onun ailesine ait menkıbelerle alakalı gösteriyor. Müslüman Karahanlılar devleti hükümdarları kendilerini Efrâsiyâb sülâlesinden saydıkları gibi Moğol devri tarihçisi Cüveyni’ye göre Budist Uygur hükümdarları da aynı nesilden geldiklerini iddia ederlerdi; bunun gibi tarihçi Mesûdî de VII. yüzyıl. başındaki Göktürk Hakanını “Efrâsyâb” neslinden saymaktadır 287 demektedir. Büyük devlet adamı ve tarihçi Nizam’ül Mülk, Siyâset-nâme adlı eserinde hakanlara saygının gerekliliğini açıklarken: “Soy olarak Efrâsiyâb’a ulaşan hanedanı nedeniyle onu diğer padişahlarda bulunmayan kerametler ve ululuklar sahibi yapar diyerek Türk devlet geleneğine işaret edip Efrâsiyâb soyundan olmanın bir üstünlük vesilesi olduğunu beyan etmiştir.288 Ebü’l-Gazi Bahadır Han’da Türklerde hükümdarlığın meşruiyeti için hükümdarın Efrâsiyâb soyundan gelmesi gerektiğine inanmaktadır 289. Yusuf Has Hâcib’in 1069 da yazıp Karahanlı hükümdarı Tapgaç Buğra Han’a sunduğu siyaset-nâme türündeki Kutadgu Bilig isimli eserinde dünya beyleri içinde en iyileri olarak Türk beylerini gösterir ve onlar içinde adı meşhur 286 Hüseyin Hüsameddin, “Afrasyab kimdir” ?, “Türk Yurdu ”, S. 41, Mart 1334 (1918), s. 102; Z. Velidi Togan, Oğuz Destanı, İstanbul 1982, s. 102. 287 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 73. 288 Nizam’ül Mülk, Siyaset-nâme, (Çev. N. Bayburtlugil), İstanbul 1987, s. 29-30. 289 Ebü’l Gâzi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime, (Haz. M Ergin), İstanbul 1985, s. 82. 111 olanın Taciklerin Efrâsiyab dedikleri “Tunga Alp Er” olduğunu kaydeder. Yusuf Has Hacib’in Efrâsiyab’dan bahsettiği kısmı ve bunun Reşit Rahmeti Arat tarafından yapılan çevirisini aşağıda veriyouz 290: 276 Körü barsa emdi bu Türk beğleri ajun beğlerinde bular yigleri 276 Eğer dikkat edersen, görürsün ki dünya beyleri arasında en iyileri Türk beyleridir 277 Bu Türk beğlerinde atı belgülüg Tonga Alp Er erdi kutı belgülüg 277 Bu Türk beyleri arasında adı meşhur ve ikbâli ayan-beyan olan Tonga Alp Er idi. 278 Bedük bilgi birle öküş erdemi biliglig ukuşluk budun körümi 278 O yüksek bilgiye ve çok faziletlere sâhip idi; bilgili, anlayışlı ve halkın seçkini idi. 279 Ne ödrüm ne ködrüm ne ersiğ eren ajunda tetiğ er yidi bu cihan 279 Ne seçkin, ne yüksek, ne yiğit adam idi; zâten âlemde ferâsetli insan bu dünyaya hâkim olur. 280 Tejikler ayur anı Efrâsiyab bu Efrâsiyâb tuttı iller talap 280 İranlılar ona Efrâsiyâb derler; bu Efrâsiyab akınları salıp, ülkeler zapteder 281 İdi artuk erdem kerek ig bilig ajun tutguka ötrü sunsa elig 281 Dünyaya hâkim olmak ve onu idâre etmek için, pek çok fazilet, akıl ve bilgi lazımdır. 282 Tejikler bitiğde bitimiş munı bitigde yok erse kim ukgay anı 282 İranlılar bu kitaba geçirmişlerdir, kitapta olmasa idi, onu kim tanırdı demektedir. Türk destanlarında Alp Er Tonga, İran destanlarında Efrâsiyâb adıyla tanınan kahraman, Saka Devleti’nin hükümdarıdır. Saka devleti en kudretli ve en parlak dönemini Alp Er Tonga devrinde yaşamıştır. Saka Devleti hakanı Efrâsiyâb, hâkimiyet alanını Orta Asya, İran, Kafkasya, Anadolu ve Doğu Avrupa’yı içine alacak şekilde genişletmiştir. Alp Er Tonga’nın ölümü üzerine 290 Yusuf Has Hâcip, Kutadgu Bilig, Metin I, (Çev. R. Rahmeti Arat ), Ankara 1979, s. 43. 112 devlet zaafa uğramıştır. Alp Er Tonga destanı da aynı coğrafyada doğmuş ve etkisini yüzyıllarca buralarda sürdürmüştür 291. Destanın ne kadar etkin ve yaygın olduğuna kanıt olması için aşağıdaki örnekler sanırım yeterlidir. Alp Er Tonga’nın kafası, Tebriz kapılarından birine defnedildiği için burası “Dervaze-i Ser” (Başın Kapısı) adı ile anılmaktadır. Urumiye gölü ise Alp Er Tonga’nın gark olduğu göl olarak kabul edilir. Maraga yanında bazı yerler ve bir köprünün Alp Er Tonga tarafından yapıldığı söylenir.292 Evliya Çelebi ise Seyahat-nâmesi’nde Kars, Nahcıvan ve Malatya bölgesinde söylenen Alp Er Tonga ile ilgili bazı rivayetleri tesbit etmiştir. Evliya Çelebi, Nahcıvan için, “Bu şehir zaman-ı kadimde Şah Afrasyap tarafından bina edilmiştir. Bugün de atalarının defnedildiği kubbeler mevcuttur ” demiştir 293. Bütün bu yazılanlardan anlıyoruz ki eski Türkler, Efrâsiyâb’ı mevhum bir kahraman olarak değil, Tûran ilinde mevcut ve müşahhas bir hakan olarak tanımışlar; Efrâsiyâb’ın varlığına büyük ehemmiyet vermişler, parlak lakablarla tavsif ederek vücuduyla iftihar etmişlerdir. Türklerin Efrâsiyâb’ı Yunanîlerin Herkül’ü, Agemennon’u gibi hayali değil; İranîlerin Feridun-u, Nüşirevân-ı gibi tarihi bir hakan idi 294 . Efrâsiyâb, kahramanlar kadrosunda yaşamış, tarih yapmış, zaman geçtikçe efsaneleşmiş, kahramanlığın uyandırdığı hayranlık ve güven sonucu ideal bir kahramanlık tipi olarak doğmuştur. Bu girişten sonra, şimdi Firdevsî-i Rûmî’nin Efrâsiyâb destanının tahliline geçebiliriz. b- Firdevsî-i Rûmî’nin Destanda Yaralandığı Kaynaklar Firdevsî-i Rûmî, birçok eserinde olduğu gibi, Süleyman-nâme’nin 42.cildini yazarken de kullandığı kaynaklardan söz etmemiştir. Giriş cümlesi olarak, Hakim kavlince, râviyân-ı hikâyet ve nâkılân-ı rivayet, böyle haber verdiler kim, Lokman Hakim kavlince, Eflatun’u Yunânî naklince, Süleyman-nâme’den asah rivayet ve sahih hikâyet gibi ifadeler kullanmış; ama yararlandığı kitapların ya da yazarların 291 Z. Velidi Togan, Umûmi Türk Tarihine Giriş, s. 17-19-36-108-174-178, İlhami Durmuş, İskitler (Sakalar), Ankara 1993, s. 32-37. 292 A. Öztürk, a.g.e., s. 105. 293 Evliya Çelebi, Seyahat-nâme, c.III, s. 236-329. 294 Hüseyin Hüsameddin, a.g. e. , s. 104; Ebu’l Gâzi Bahadır Han, a.g.e. s. 82; İbrahim Kafesoğlu , Türk Milli Kültürü, İstanbul 1986, s. 320. 113 isimlerini belirtmemiştir. Sadece Süleyman-nâme kıssasını Tevrat ve Zebur’dan istihraç ettiğini ifade etmiştir. Süleyman-nâme kıssasını bütün unsurlarıyla, Seba Melikesi Belkıs, Hz. Davud ve Hüdhüd Kuşu’nu ana figür olarak destanına yerleştirmiş ve sık sık kullanmıştır 295. Ancak işlenen konulara, verilen örneklere ve Firdevsî-i Rûmî’nin, Firdevsî Tûsî’ye ait olan Firdevsî ismini mahlas olarak kullanmasına bakılırsa, Şeh-nâme en çok kullanılan kaynak eser olarak görülmektedir. Yazar âdeta Şehnâme’yi tersinden okumuştur. Tûran adına yine Efrâsiyâb vardır; ama İran tarafına Hz. Süleyman yerleştirilmiş gibidir. Yazar, ayrıca İskender-nâme, Mantık’ut Tayr, Kelile ve Dimne ve Binbir Gece Masalları olmak üzere bütün şark eserlerinden konu ve örnekler almıştır 296 . Hz. Süleyman’ın, peygamber- devlet başkanı olması, ins ve cin’e emir vermesi, bütün canlılarla konuşabilmesi ise âdeta Firdevsî’ye ve hikayelerine kolay bir malzeme teşkil etmiştir 297. c- Dâsitan-ı Ceng-i Aheng-i Efrâsiyab-ı Türk’te Zaman ve Mekan Efrâsiyâb tarihî bir gerçeklik olmakla birlikte, efsanevî bir kişiliğe sahiptir. Türklerin ilk büyük atası olarak kabul edilir. Tarihî kişiliği etrafında Alp Er Tonga destanı oluşmuştur. Yaşadığı asır ve zaman kesin olarak belli değildir. Yalnız ölüm tarihi ile ilgili çeşitli kaynaklar birleşmektedir. Türk, İran, Arap, Hint, Eski Yunan ve Asur kaynaklarında İranlıların Efrâsiyâb dediği Alp Er Tonga’ya ait çeşitli rivayetler vardır. Asur Kaynaklarında “Maduva” ismi ile geçen Saka hükümdarıdır. Maduva M.Ö. VII asırda bütün Ön Asya’yı zaptetmiştir 298 . İskitler hakkında Heredot Tarihi’nde çok kapsamlı bilgiler vardır. İskitler Çin’in kuzey batısından Tuna Nehrine kadar geniş bir alanda yaşarlar; anavatanları Asyadır. Savaşçı ve göçebe bir toplumdur 299 . Efrâsiyâb’ın, Heredot’taki adı “Madyes”tir. Medya Kralı Kıyaksares (Şeh-nâme’deki Keyhüsrev) tarafından ziyafete çağırılarak sarhoş edilmiş ve hile ile öldürülmüştür (M.Ö. 626 ve 625). Bu hadise, 295 Tevrat, (Çev. Hakkı Demirel), İstanbul 1996, s.145-150. Vasfi Mâhir Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1967, s. 300. 297 Necla Pekolcay, a.g.e , s. 131. 298 Hamdi Güleç, Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâmesi-42.cilt, -Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk, Üzerinde Bir Metin İncelemesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi Ege Ün. 1994) s. 21; Z.Velidi Togan, Umûmi Türk Tarihine Giriş, s. 36-108; M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 64; Firdevsî-i Tûsî, a.g.e , s. 25. 299 Heredotos, Heredot Tarihi, (Georege Rawlinson dan Çev, Ö Rıza Doğrul), c.I, İstanbul 1941, s. 370-393. 296 114 İranlılar arasında yüzyıllarca bayram olarak kutlanmış; Türkler arasında asırlarca yas tutulmasına sebep olmuştur. Destanda zaman gerçek değil, gerçek ötesidir. Olaylar tahmini olarak Efrâsiyâb dönemini içine almaktadır. Efrâsiyâb ile Hz. Süleyman’ın aynı asırda yaşamış gösterilmeleri ve birbirleri ile savaşmaları tarihi gerçeklere uygun değildir. Efrâsiyâb ise efsanevî bir kişiliğe sahiptir. Yaşadığı asır ve zaman kesin olarak belli değildir. Hz. Süleyman’ın Efrâsiyâb’dan iki üç asır önce yaşamış olabileceği tahmin edilebilir. Destanda Efrâsiyâb’ın ülkesinin sınırları şöyledir: Tûran ve İran memleketleri, çöl diyarından Karadeniz ve Hazar Denizine, Anadolu ve Balkanlardan Kızıl Deniz’e, oradan Seyhun ve Ceyhun Nehirlerinin arasındaki Mâveraünnehir’i içine alan yerler. Mekân olarak birkaç şehir hariç, fethedilen yerlerden hiçbirisinin tasviri yapılmamıştır 300. Efrâsiyâb ve Hz. Süleyman arasında ne zaman açısından ne de mekan açısından bir yakınlık mevcuttur. Buna rağmen, Firdevsî hayal dünyasında Tûran padişahı Efrâsyab’ın Hz. Süleyman’la savaşlarını ve mücadelelerini konu olarak seçmiş, çoğu kez yer bildirmeden, tarihî şahsiyetleri kendi ürettiği isimlerle ön plana çıkarmıştır. d- Dâsitân-ı Ceng-i Aheng-i Efrâsiyab-ı Türk’ün konusu Süleyman-nâme’nin 42. cildindeki “Efrâsiyâb-ı Türk ve Süleyman Ceng’i” bölümündeki hâdiseler Tûran padişahı Efrâsiyâb’ın Hz. Süleyman’la savaşları ve mücadeleleri ekseni etrafında dönmektedir. Türk âleminde ve eski Türk destanlarında adı Alp Er Tonga olarak geçen büyük Türk Hakanı ve kahramanı Efrâsiyâb’ın menkıbevî hayatına ait yazılar eserde geniş bir yer tutmaktadır. Destanda önemli bir yer tutan Hz. Süleyman’ın peygamberliği sahih ve sabittir 301. Peygamberlik tarihi ise tartışmalıdır. Hz. Süleymanın tahmini olarak M.Ö. 1040 tarihinde doğduğu, 970 yıllarında ise hükümdar olduğu iddia edilmektedir. Ayrıca 300 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 622. Kuran-ı Kerim, Bakara Suresi 102, Nisa Suresi 163, Enam Suresi 84, Enbiya Suresi 81-82, Sebe Suresi 12, 14, 15, 21, Neml Suresi 15, 44, Sad Suresi 30 ve 40. ayetler Hz. Süleyman’ın peygamberliğinin kanıtıdır. 301 115 Hz. Süleyman’ın Seba Melikesi Belkıs ile buluşması da M.Ö. X.yüzyıl olarak gösterilmektedir 302. Hazreti Süleyman cihana gelen dört büyük peygamberden birisidir. Hazreti Dâvud’un yerine 13 yaşında tahta geçmiş bir peygamber ve padişahtı. Hazreti Süleyman’ın parmağında İsm-i Âzam yazılı bir yüzük mevcuttu . Bu sebeple, “ins, cin ve vahşî hayvanlar, kuşlar ona itaat ederlerdi ”303. Bu destanın Türk rivayetlerinde, Alp Er Tonga ile, Türk hükümdar sülâlelerinin büyük atası, akraba ve evladı, onun kültü anlatılmaktadır. Süleymannâme’nin bu bölümü oldukça ilginçtir. Çünkü, İslamî iktidarın sembolü olan Hz. Süleyman ile Türklüğün sembolü olan Efrâsiyâb-ı Türkî destanda karşı karşıya getirilmiştir. Yazar, eserini sunduğu II. Bayezit’in dînî eğilimleri doğrultusunda İslamî gücü her şeyin üstünde tutmuştur. Bölüm sonunda din duygusu ağır basmış ve Hz. Süleyman galip gelmiştir. Menâkıb-nâme’deki zaman gerçek zaman değildir. Destan anlatıcısı Firdevsî-i Rûmî zamanı kısaltabilir veya uzatabilir. İnsanların çocukluk, gençlik gibi zamanları üzerinde fazla durulmamış; refah ve barış gibi konular üzerinde değil, yiğitlik ve kahramanlık gösterdiği anlar üzerinde durulmuştur. Bundan dolayı eserde kahramanlık ön plana geçer, savaş mekanı sık sık tasvir edilir. “Süleyman tarafından on iki sıbtun melikleri sağ sol alay bağlayub on iki saf tutub düşmana mukâbil muârız turdılar; kim meydana kim gele erlügi hünerin, kim göstere diyü ol karanlık gicede nazar meydana kılub her mübâriz nazar meydana salub, göz uruncak ol Süleyman leşgerinden beni İsrail behlivanlarından Karahan nâm bir pehlivan rahş girüb meydana girüb irdiler...”304. Destan zamanında mişli ifadeler yoktur. Masalla arasındaki fark, inanç konusuna yer verilmesidir. Olay zincirinin zamanı belirli bir dönemden başlayarak ileriye doğru gider. Eş zamanlı olaylara yer verilmiştir. Eş zamanlı veya art zamanlı “biz gelelimler” gibi olaylar zinciri esas alınmıştır “hikayet ve nâkilân-ı 302 Seyyid Ebü’l- Alâ Mevdudi, Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hz. Peygamber (Çev Ahmet Asrar) c I, Ankara 1984, s. 442-443; N. Sami Banarlı , a.g.e., s. 94. 303 Kur’an, Neml Suresi, nr.16. 304 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s 263. 116 rivayet böyle haber virürler; kim ez-in cânib bizim kıssamuz Gayyur-Cazuy’la Efrâsiyâb-ı Türk hikayesine geldi... ”305. e- Destanda Efrâsiyâb’ın Tasviri Destanların bütün kahramanları ve başlıca şahsiyetleri asilzâde sınıfına mensup kimseler; yani beylerdir. Menâkıb ta, çok defa başkahraman olan Efrâsiyâb’a geniş yer verilmiştir. Efrâsiyâb Turan soyundandır ve Turan şahıdır. Destanda, Efrâsiyâb-ı Türk’ün vücudu ve dış görünüşü ile ilgili benzetmelerde yer yer abartılı ifadelere rastlanılmaktadır. “... bir pehlevan-ı cihan bir siyah ata süvar olub gelübirdi. Şöyle kim altmış karış boyunda, bir karadağ gibi amma şekil camusa benzer, başı hammam kubbesince var; gözleri yanar fânûsa benzer, ağzı magara gibi âvâzı sada verir, kûsa benzer. Kulakları kalkan gibi, yüzi eyle kara ki abanosa benzer. Heynet içre heybette Efrâsiyâb, cesarette Behmen-i Tûsâ benzer, at üzerinde otırışı Neriman sıfat, deprenişi Keynus’a benzer ”306 .Başı kara öyük gibi gözleri yanar külhane benzer, bazuları bezirhane direği gibi, gövdesinün kılları dikene benzer; bogazı degirmen olığı gibi ayakları minareye, tabanları altı yassı hırmana benzer. Fil üzerinde otırmış sedd-i İskender gibi, gök deniz üstünde göge gibi, yüzi gemi zifti gibi kara sakalı ak yilkene, bıyıkları uzun serene ve burnı egri dümene, burnı içindeki kıllar demür çatal lengere, kirpikleri elmas hançere benzer ”307. Ayrıca Efrâsiyâb ülkesinde kuvvetli pehlivanların olduğunu, şahların kendi tâcını giydiklerini, kendi bayraklarını çektiklerini ve bunlarla büyük bir gurur duyduğunu belirtmiştir. “Tûran behlevanları, Acem merdanları benüm hizmetümdedür. Bana itaat edib dururlar, bunca Vilâyetün şahları benüm tâcum giyerler, ve benüm alemlerüm çekerler ve bana kulluk kılurlar. Ben ol Efrâsiyâbem cihan icre hem behlavan-i cihan, hem melik-i sahip-kıran bilürler ”308. Efrâsiyâb, masalımsı anlatımla Kayser-i Rum ağzından, Süleyman Peygamber’e şöyle anlatılmaktadır: “Efrâsiyâb Tûran şâhıdır. Acem mülkü anın eli altındadır. Keykubad ile yağı durür. Rüstem-i Zâl, Efrâsiyâb’a cevap veremez. 305 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s. 218. Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s. 608. 307 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s. 609. 308 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s. 609. 306 117 Anın korkusundan yedi başlı evrenler mülküne giremezler. Bugün âlem içinde Efrâsiyâb, Tûran şahıdır. Bir bahadır pehlivandır kim na’ra ursa râd-i felek kan kuşanur, cenge girse Kahraman’ı yılan kuşandırır. Bir aslandır kim Rüstem-i Zâl anın katında tavşandır. Feleğe kelek, ejderha’yı çarha sinek demez ”309. Bir savaş halinde “Efrâsiyâb-ı Türk, o koca kurt, karındaşı Oğrırat’ın attan yıkıldığını gördü, gayrete gelip, polat kalkanın omuzuna salıp, çınar ağacı saplı, ejderha derisi kaplı, engerek dilli süngüsün eline alıp, ata mahmuz urup Kartus üzerine yıldırım gibi gelip erdi. Kartus bu yandan onu gördü; ki pehlevân-ı cihan, bir siyah ata süvâr olub gelüb erdi”310 denilmektedir. f-Efrâsiyâb’ın Hükümranlığı Efrâsiyâb’ın kişiliğinin temelini teşkil eden kahramanlık, cihangirlik fikri, zamanı aşma duygusuyla bütünleşip cihana hâkim olma ideali olarak ortaya çıkmaktadır. “Ben ol şâhem ki İran-ı Zeminde tâ mağârib serhaddine ve Karadeniz’den deşt-i diyarından ta ağaç denizine varınca benim vilâyetüm içinde, ne kadar san’atçılar ne kadar ulular var ise benim hizmetümdedür, bana itaat edip dururlar. Şehr-i Medeni’den ta Sinob’a varınca Karadenizden Akgerme’ye varınca kal’adaki şehr içindeki basubanlar benim adım çağırurlar. Bunca vilâyetün şahları benim tacum giyerler ve benüm alemlerüm çekerler ve bana kulluk kılurlar. Ben ol Efrâsiyab’üm cihan içre hem behlivan-ı cihan hem Melik-i Tûran hem Sultan-ı sahip kıran bilürler” 311. Efrasiyâb ile Hz. Süleyman’ın cengini konu edilen bölümde hareketin ve kuvvetin hakim olduğu geniş bir mekan tasavvuru vardır. “... Acem Vilâyetinü Tûran memleketü benüm gencümle tolmış turur ki hiç melike ol kadar genç müyesser olmamışdur. Benim cephanem ve silahum ve hazinelerüm dükelim cem idersem piller çekmez eğer kılıcımun çukalum hisabın disem gökteki ilduzlardan çok durur. Ve benüm askerlerimi yirler götürmez, gürzime kimse takat getürmez ”312. Efrâsiyâb-ı Türk, buyruklarına karşı çıkılmayan, kendisine baş kaldıranları affetmeyen, güçlü ve kuvvetli bir insan tipini temsil etmektedir. Süleyman’ı kast 309 V. Mahir Kocatürk, a.g.e., s. 92. Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s. 218; Alp Er Tonga, Türk geleneğinde uğurlu ve kutsal sayılan kurt’a benzetilmiş ve kocakurt olarak nitelendirilmiştir. 311 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s. 477. 312 Firdevsî-i Rûmi, .a.g.e., s. 476. 310 118 ederek dedi ki: “...Efrâsiyâb-ı Türk dedi ki: “Bu demürci oğlu, zembil urıcı Süleymancugaz don doğdı, donlı büyüdi birkaç dil-gü segal öldürdise her guş uşak korkıdıb kendüyeç cager kıldurdı ise kendüyi sözine aldanub gelüb yedi başlı evren yatağına girdi; uyur ecderhanın kuyrığın basdu, kendü kendünün gaflet eliyle başın Sinob kal’asına asdı ” 313. Efrâsiyâb, İran ve Tûran ülkelerine hükmeden çok anlı ve şanlı bir Türk hakanı olarak tanıtılmıştır. İran hükümdarı Keykubad ile millî kahramanları Rüstem, onun gücüne karşı koyamazlar ve ona cevab veremezler 314 . Efrâsiyâb eski şâman’ın ruhî cephesini, Hz. Süleyman ise dinî olağan üstülükleri taşımaktadır. Efrâsiyâb; güçlü, zorba, gururlu bir insan olarak tanıtılmaktadır.. “...Efrâsiyâb Şah ol cebbâr nefer ü gümrâh Tûran tahtgah-ı şehrinde saltanat tahtı üzerinde karar itmekte, rüzigâr şerrinden düşman hücumundan gâfil olub, gurur ile dimağını fesâda virüb..”315 denilmektedir. Hz. Süleyman’nın Sinop kalesine saldırması ve kendisine bir tehdit mektubu göndermesi üzerine, bu duruma öfkelenen Efrâsiyâb gayet tehditkar bir konuşma yaptı ve düşmanlarını uyardı. “O Arap, mugaylan dikeni yakıcı, demirci Davud oğlu zembil örücü, kendini görücü Süleymancık, don ile doğup don ile büyüyen oğlan, çoktur ki bana bunun gibi mektup gönderip ululuğunu göstere... Bu sözleri o Süleymancuk askeriyle mi söyler, yoksa hazine-i memleketiyle mi söyler. Tûran’dan harac’u bâc ister kal’am üzerinde n’ister. Men o kişiyim ki, cihanın şahinleri benüm elümde turna gibidür. Tûran mülkünü, göğü kuşatan yedi başlı evren dahi elimden alamaz. Şöyle deryâyam ki şahlar katumda toprakdan kem durur. Çâkerüm zebûnum Zâl ile Rüstem durur. Hiç kimse ildüz ile beraber dirilmez veya gökten alçak olduğına ar kılmaz. Güneşin nurunı günülemek olmaz bunun gibi beyhude söz söylemekten bir hüner göstermek yigrekdür ki buncılayın sözi hayra yormak, uyur ejderhanun kuyruğını basub, yatur aslanu kulağın burmak olmaz. Son pişmanlık assı kılmaz. Benüm korkumdan, Keykubad tahtı üstinde rahatlıkla oturmaz, altun gümüş bakır çıkan maden ocakları benüm dağlarumdadur. Elvan elvan meyvalar nimetler benüm bostanumdadur. Cennet gülleri benüm bağımdadur. Ol cevher 313 Firdevsî-i Rûmi, .a.g.e., s. 465. Firdevsî-i Rûmi, .a.g.e., s. 596. 315 Firdevsî-i Rûmi, a. g. e, s. 468. 314 119 çıkan incü biten bahr-ı Kulzüm (Kızıl Deniz) benüm denizümde, ırmağumdadır. Cihanun arkası şimdi benümle doğrılmışdur, benüm ceng meydanum yeri kan ile yoğrılmış durur. ‘Ud-ı Anber denizi benüm ilimdedür. Altunun gümüşün haddi hisabı yokdur. Miftah-ı me’adin hep elümdedür cem’i dertlere dermân olan otlar benüm vilâyetümdedür. Düşmana kılıcı ile cevab veren kuvvetlü pehlevanlar benüm taht-ı hükümetümdedür. Ben ol şaham ki İran-ı zeminde tâ Magârib serhaddince ve Karadenizden Deşt-i Diyarından ta Ağaç Denizine varınca benüm vilâyetümdür. İçinde ne kadar sanatkârlar, ne kadar ulular var ise benüm elümdedir. Fagfûr-ı Çin (Çin hükümdarı) gibi pâdişâhun kızı benüm sarayımda durur. Andan bir arslan oğlum vardur ki kılıcı ile dağda aslanların, adımıyla taşta evrenlerin bağrın ezer. Ben ol Efrâsiyâb’am ki üzerümden göğün ankası uçsa tüy döker, ilümden arslan giçerse ter dökür. Kahraman-ı Keriman katumdan geçerse ter döker” 316 dedikten sonra savaş için ordusunun hazırlanmasını emr etti. g- Efrâsiyâb’ın Belh’teki Sarayı Destanda mekan Oğuz Kağan destanında görüldüğü gibi durulan, oturulan bir yer değil, aşılan bir yerdir. Dış mekan tasvirlerinden çok iç mekan tasvirlerine yer verilmiştir. Efrâsiyâb’ın Belh şehrindeki sarayı şöyle tasvir edilmiştir: “Gördüler kim, bir ova ortasında, taş döşeli, bir lâtif, geniş şehir içinde, Allah kimi yaratmışsa insan dolmuş, şehir kenarında gün doğusuna karşı bir yüksek kasr binâ olmış ki, binaltıyüz sütun üzerinde bir güzel köşk ki, şekli gönül şekli gibi, yapısının taşı yedi türlü mermerden, ancılayın mermer ki, âyineleyin içinde yüz görünür. Ve yine kasrun yanında havlı, ortasında bir acâyib kal’a yapmışlar, kubbe-i sahradan nişân virür. Kubbenin şimalinden bir bağ içre cennet bağı gibi serv-i revânlar bitmiş uzanıb gayet göklere çıkmış, ayaklarında ab-ı hayat misali sular revan olup akmış. Bağ ve bostan gülistan ve erguvan arasında, Efrâsiyâb altın fildişi abanos taht üzerinde otırmış. Taht çevresinde Tûran beyleri, Acem yiğitleri dirilmiş” 317 Sankim mahşer kavmidür. Ölü kalmayub dirilmiş, Elvan elvân nimetlerini ol lâle yanaklı, selvi boylu, güzel yüzlü güzeller, gül’izar sevgililer, sevilmeyi arzulayanlar, niyaz-ı nazla ellerine altun kadeh alıp gün gibi devr kılub oturan, duran beglere gönül râhatlığı içinde sunarlar. Efrâsiyâb-ı Türk dahi altmış altı karış boy ve bos ile taht üzerine oturmuş şarâb içer. Hakim 316 317 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s.622. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e.,s.469. 120 kavlince hüdhüd şehbâz-ı felek yüzinden Belh’i Efrâsiyâb’ın şehrini bağ ve dağ u deştini tacu tahtını azametini göricek..” 318 diyerek büyük bir devlet adamının, muhteşem sarayını tasvir etmiştir. h- Efrâsiyâb’ın Hakimiyet Alanı Hz. Süleyman ve Efrâsiyâb-ı Türk arasında geçen hâdiselerde tarihi ve coğrafi yer ve kavim adlarına rastlanılması Efrâsiyâb’ın hâkimiyet alanının tesbit etmemizi kolaylaştırmıştır. Örneğin bir savaş tasvirinde savaşa katılan toplumların isimlerini şöyle sıralamaktadır: “Pes Süleymân hışma gelüb çavuşlara ve seraskerlere hükmeyledi; Arabu Arba leşgerin, Mısr u Şâm erlerin Mekke vü Medine serverlerin, Bağdad ü Medâyin dilâverlerin, Kayser-i Rûm mübarizlerin, Yunan şehbazların, Sührab Şah leşgeri Amalika kavmin sağ u sol çumak urdılar karcaşub Tûran ceng erin sürüb yirinden irüb beglü begine sancaklu sancagına iletüb yirlü yirinde turgırdılar ”319. Hz. Süleyman’a kaşı meydan okuyup, kendi güç ve ihtişamını anlatırken kendisini Şâh-ı Tûran kabul edip, hâkim olduğu ülke ve sınırları ise; İran toprağından Mağrip sınırına, Karadeniz’den Deşt-i Kıpçak’a ve Ağaç Denizi’ne, Medâyin’den Sinop’a, Karadeniz’den Akkirman’a kadar olan yerler olup, Çin hükümdarlarının da kendisine vergi verdiğini bildirmiştir 320. I- Komutan Efrâsiyâb ve Ordusu Turan ordusu silah yapımında ve kullanımında ustaydı. Başlıca silahları: ok, kılıç, kargı, çomak, topuz-gürz, temrendir. Savunma silahları ise kalkan, sırt zırhıydı. Ok Türklerin milli silahıydı ve kayın ağacından yapılırdı 321 . Savaşın en önemli araçları atlardır. Türkler tarihleri boyunca çok at sahibi ve binici bir millet olarak tanınmışlardır. Efrâsiyâb’ın da atı vardır ve savaşları at üzerinden yönetmektedir. Atlı Türklerin, ailelerinden sonra, ikinci değerli varlıkları, atlar idi. Bundan dolayı Türk devletlerinde, en önemli devlet sembolünün, at perçemleriyle donatılmış ve süslenmiş gönderlerin olması yadırganmamalıdır. Efrâsiyâb, efsane bir devlet adamı ve muzaffer bir komutandır. Başkomutan sıfatıyla ordusunun başında savaşlara katılmaktadır. Bizzat kendisi iyi bir silahşör 318 Hamdi Güleç, a.g.e., s. 95. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 599. 320 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 622. 321 Faruk Sümer, a.g.e., s. 432. 319 121 ve savaşa her an hazır olan bir askerdir. Yazar, savaş öncesi Efrâsiyâb’ın savaş hazırlığını şöyle aktarmaktadır: “Efrâsiyâb’ı Tük dahi yirinde turdı, Başına hakanlık tacını urdı. Beline buz paresi gibi bir kılıç hamayil kuşandı. Üç sağrılı eleğim sagma misali Dımışkî yayın kurdı. Pûlâd temrenli simurg yeleklü okların kiş ağzına saldı. Bezirhane sütunu gibi süngüsün eline aldı, heybetle ayakta durdı, sonra yerinden sıçrayıp atına bindi ” 322 . Komutan savaşa hazır olduktan sonra, ordusunu bir kez daha teftiş ederek savaş hazırlıklarnı yerinde inceledi, ordunun eksiklerini tamamlattı ve askerlerini savaş vaziyetine soktu. Firdevsî-i Rûmî, destanında Efrâsiyâb’ın komutanları için hayali isimler bulumuş ve kullanmıştır. Örneğin Efrâsiyâb’ın, oğlunun adı Pişeng, kardeşinin adı ise Uziret’tir. Savaşta Efrâsiyâb-ı Türk’ünsağ yanında kardeşi Uziret sol yanında ise güvendiği ve saydığı beyler ile pehlivanlar bulunmaktadır. “...Efrâsiyâb’ın sağ yanında karındaşı ‘Uziret eşerdi, sol tarafında Kehrem bin Behram behlevan eşerdi, sağ ve sol alay bağlayub turgurdı, andan Efrâsiyâb karındaşı Üziret ile birkaç has serverler ile behlevan dilaverler ile ol püştenün ziyâde yüksek yirinde çıkdı ”323. Efrâsiyâb’ın ordusu; komutanları, savaşa hazır pehlivan-bahâdır askerleri, her türlü askerî donanıma sahip ve savaş hayvanları ile takviye edilmiş vaziyetteydi. Orduda her bölüğün alemi ve ayrı komutanı vardı. Turan ordusunda çok sayıda komutan vardır ki, yazarın naklettiği komutanların isimlerinin doğrusunu herhangi bir tarihsel kayıda teyit ettirmek mümkün olmamaktadır. “Tûran askeri silahları ile donanıp, savaş yoluna girip, fil ve gergedan dahi seferber edilip, sancak ve âlem getürüb saf ve alay bağladı; evvela, Efrâsiyâb karındaşı Uziret’e emr itdi. Altı kez yüz bin er ile Tûran behlevanlarından Ehrami Türk, Behrami Türk ve ‘Abdâdi Câbiri ‘Akvasi Kahiri bilesünce alub, Efrâsiyâbî âlemler çeküb boru ve zurnalar urub, altıyüz alayı bağlayub, altı yüz altın başlı sancak getürüb sağ kola sarf bağlayub turdı. İkinci Efrâsiyâb oglı Pişeng-i şah üçyüz otuz üç Efrâsiyâbî âlemler kaldurub, tabl u davullar çaldurub; Behlevanlardan Nakruşi Türk, ‘Akruşı Türk, Bikuri Türk, Rüstaki Türk, Sehayıb Sakıt, Sendanı Seynuni, Serâvili İzniki, Esvad-ı Rûmî bunca behlevanı bilesince alub sol kolda saf u alay bağlayub, sağ ve sola cenaha yerleşti. Üçünci Beni Asfar 322 323 Firdevsi-i Rumî, a.g.e , s. 482. Firdevsi-i Rûmî, a.g.e., s. 591. 122 Meliki Atfaş Han, Kaysuni Asfar ile Ankabi Asrar ile Erdevanı Asrar ile Şalik Asfari ile bir nice beni Asfari serverlerün bilesünce alub, dört kez yüzbin er ile dörtyüz Asfari sancak ve âlem kaldurub nay ve ruyın çaldurub, rahşı rahşan atlara binüb, dört yüz alay bağlayub Efrâsiyâb karındaşı Uziret alayınun ucunda sağ kolda turdı ” 324. Efrâsiyâb-ı Türk, savaştan önce yaptığı konuşmada, askerlerine savaşın kazanılması için bir toplum şuuru; birlik ve beraberlik içinde hareket etmelerini telkin etmiştir. Efrâsiyâb’ın konuşması bittikden sonra, önce kûs-i harbi öter ve sonra savaş başlardı. “ ceng itmege hazır olasız; ittifak idüb, elbir idesiz, seyfü sâlik urmagıla düşmanun menzilin yir idesüz yoksa cazunun sihrine güvenürsenüz abesdür, görmezmisün bu gelen leşger-i Süleymân ol ateş küre misali sihirle yanan ateşi nice ibtal itdiler. Hâkim kavlince Efrâsiyâb-ı Türk böyle diyicek, Tûran dilâverleri, Endelüs serverleri, beni Asfar ser-firâzları yerlerinden ışık gibi kalkıp, naralarla düşmana hücum ettiler ” 325. Savaşan taraflardan, Hz.Süleyman’ın ordusunun önünde ise Peygamberler, vüzerâ, ümerâ, hükemâ, ulemâ, zürefâ, nüdemâ, komutanlar ve pehlivanlar bulunurdu. “On iki bin enbiya asker önünce giderlerdi ve ulemâ başları üzerinde sekine getirüb giderlerdi, vüzerâ, umerâ, ulemâ, hukemâ, zürefâ, nüdemâ yirlü yirinde karar itdiler ” 326 . Hz. Süleyman’ın sağ tarafından Lokman Hekim ve sol tarafında veziri Asaf bin Berhiya, başkomutanlar, sultanlar ve padişahlar bulunurdu. Uzun süren savaş hazırlığından sonra Efrâsiyâb komutasında Türk ordusu Hz. Süleyman’ın ordusuna karşı savaşa hazırdı. “Savaş borusu öttü, davul yüzü urulup cihan içini velvele tuttu. O sekiz kez yüzbin Tûran çerisin çeküb dahi azm-i Süleyman kılub gitti. Sinob kal’asına doğru yürütdi. Atlar nalından yeryüzü demir polat oluben, mıhtan yerler yüzünün taşı, ağacı otu, didildi. Süngüler ucundan gök ejderhası oklu kirpiye döndü. Altun başlı sancaklardan gök yüzündeki aya bir bulut olmuştu ve süngüler yalmanı gökteki yıldızlara ışık verip, ışıklardan cihan dolmuştu. Kılıç, balçak yalmanından, nacak, bozdoğan parıltısından sanasınki gök yüzü yer yüzüne düşmüş idi. Atlar kişnemesinden, filler nağrasından, yedi 324 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 219. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 221. 326 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 465. 325 123 göğün tası çınlayıp öterdi.” Savaşta mağrur Süleyman ordusu Efrâsiyâb karşısında ağır bir yenilgi aldı ve komutanları ile birlikte teslim oldular. Ancak Tûran Şah-ı Efrâsiyâb, mağlup orduya ve komutanlarına saygıda kusur etmedi, onlara iyi muamele etti. Süleyman ordusu, “Efrâsiyab’a ta’zim ile karşu varub yakın irüb atlarından inüb yüzlerinden yire sürüb Efrâsiyab nazarına baş yire koyup yir öpdiler. Efrâsiyâb dahi izzet içün gergedandan inüb Tûran begler ile yayan olub ol melikler ile görüşdi. Her birinün gönlin ele alub hal u hâtır soruşdılar. Andan emr itdi. Atlu atına bindi sağ tarafta Endelüs Meliki Akran Şâh-ı Endelüsî sol tarafında beni Asfar Meliki Atfaş Han asfarı eşdi. Sağ alay bağlayub Süleyman leşgerine doğru gitdiler ”327. i- Anadolu’da Hakimiyet Kavgası Yazar, Hz. Süleyman ve Kayser-i Rum arasında Sinop hakkında geçen konuşmayı şöyle aktarmaktadır: Ya Kayser-i Rum! Bu bakır çıkan yer kimindir, bu memlekette kim hâkimdir? dedi. Kayser-i Rum ayak üzerine durup, devletin devamına, Süleyman’a dua kılıp dedi kim: Ya şâh-ı cihan! Bu bakır vilâyetidir, Sinop kalesinin diyarına tâbidürür. Evvel zamanda kayser-i Rum hükmederdi. Atam zamanında Efrâsiyâb gelip atamın elinden almış. Şimdiki halde Efrâsiyâb’ındır, dedi. Süleyman eşidip dedi kim: Efrâsiyâb kimdürür? Ne vilâyete hâkimdürür? Kayser-i Rum eydür: Efrâsiyâb Turan şâhıdır. Acem mülkü onun eli altındadır. Keykubad ile yağıdürür. Süleyman Hazreti, Efrâsiyâb’ın bu veçhile saltanatını, yiğitliğini, yılmazlığını işitince, bir zaman baş aşağa salıp, dahi, baş kaldırıp eydür: Ya Kayser-i Rum! Bu Efrâsiyâb böyle cihan pehlivanı olunca benim kapımda gerek idi. Acaba ne dine tapar? dedi. 327 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 464. 124 Kayser-i Rum eyitti: Ya Süleyman! Efrâsiyâb, aslı acayib bir kâfirdürür, putperestdürür. Amma ki gayette kuvvetli, dayanıklı kimesnedürür. Feleğe kelek, göğün ejderhasına sinek demez. Kuvvetine yedi başlı evren takat getirmez. Onun çaresi budur ki Hak Tealâ sen Süleyman’a onu çeke çeke getire, şerrini cihan sarayından götüre... dedi 328 . Bu konuşmadan sonra, Süleyman, Sinop üzerine varacağız, haberci gönderip bildirmek gerektir dedi ve ordularını hazırlayarak Sinop’a saldırdı ve şehri işgal etti. Efrâsiyâb-ı Türk, bunu duyunca çok öfkelendi. Süleyman’a zehirden acı, kılıçtan keskin bir nâme yazdı. Sonra da Hz. Süleymân’ın elinde bulunan Sinop şehrini almak için, büyük bir ordu ile hareket etti. Ilgaz dağının eteklerinde Sinob’a yakın bir yerde Süleyman’ın ordusuyla savaştı. “Efrâsiyâb-ı Türk dahi sekiz kez yüzbin Tûrani Leşger ile merd-i meydan serverleriyle sinob sahrasınun, Ilgaz dağınun eteğinde bir yüksek püşte üzerinde çıkageldi. Dağ eteğinden Sinob sahrası alçağına nazar kıldı ”329. Efrâsiyâb ve Hz. Süleyman arasındaki savaş, Efrâsiyâb’ın ülkesinin sınırları içindeki Sinop ve Kastamoni çevresinde geçmektedir. “... meger kim, otururken nâgehân kal’a-ı Sinob cânibine bakub gördüler ki, ol karanu gice içinde cihan elmas şulesine gark olmadı ”330. Efrâsiyâb’ın ordusiyle Sinop’u kurtarmak üzere harekete geçişi tasvirleri İlyada’nın en parlak tasvirleriyle mukayese edilebilecek bir değerdedir. Süleyman’ın en büyük kahramanını yere yıkan Efrâsiyâb’ın, çarpışmaya girişi destanda şöyle anlatılmaktadır: “Efrâsiyâb Şah ol çünar gümran nazar kılub sekiz kez yüz bin er, cephane ve silah geyub ceng aleti üzerlerine donatıp tazı atların binüb, kulaklarını çeküb, sağ sol alay bağlayub sekiz yüz seksen mübâriz Türk dilaverlerinle Kehrem pehlevân önce yürüyüb ordu ardınca katar ü mehar kırk bin er ile karavul sancağı turub Efrâsiyab sekizyüz altun başlu alem şukkaların açub sekizyüz çift nefiri çaldurub kûs harbiler ötdürüb tob u tüfenkler atdurub boru zurnalar urdurub kılıçlar pelhegin basub, süngüler yalmanın felege kaldurub, mübâriz bahlevanları ön safa saldurup pil yüriyüşlü, mıh nalından ot 328 V. Mahir Kocatürk, a.g.e., s. 92-93. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 591. 330 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 219. 329 125 çakarucu, yıldırım gibi düşmana urıcı, sedd-i İskender gibi yirinde turıcı, Tûran atların yıldırum gibi Süleyman üzerine ceng itmege, düşman kanlarından mübarizler cismini pelenk-renk itmege, ol saha üzerinden Efrâsiyâb leşger çeküp gitdi. Yıldırım gibi sahrâyı inüb gitdi. Atların ayağın nalı mıhı penbe gibi yiryüzin tutdı. Hakim kavlince Efrâsiyab-ı Türk gelmekde, Süleyman leşgeri bu yandan düşman çerisiyle Endelüs ve beni Asfar leşgeriyle gayret hamiyet kılub kılıç urub düşman çerisin sıyup, girüsine ahtarub, sancağına iletince ol canibden Efrâsiyabı Türk çerisi dahi zâhir oldu 331. Bahr-ı zulumât gibi ol kara toz, âlemi tutdı. Bahr-ı Okyanûs gibi yer yüzünü ihata itdi. Karadeniz gibi yirle gök arasın karartdı. Acaba bu toz neden dirken, rüzgâr esüb toz içüne ne ki girdi, leşger tozun dağutub iki yana ayırdı. Leşger tozu arasından Efrâsiyabî alemler gökyüzündeki yıldız gibi şule virüb göründi. Sekiz kez yüzbin er Tûran leşgeri cümlesi şît ü ner âhen-pûş atlar üzerine sedd-i İskender gibi pûlad-pûş olup gelürler. Tîg ü tîrden tîr-ü hançerenden cihan içi dolmış, yiryüzine leşger yıldırım gibi eyle gelürler ki, ol demür toynaklı, kamış kulaklu, âhen-pûş atların nalı mıhından yelük atlar çıkub gelür. Sanasın ki bu asker coşan deniz ya Karadeniz kim dalga urub seyl olub tagdan aşaga Sinob sahrasına akar. Alemlerün altun başı göklerle beraber olmış gelür, süngüler yalmanı gökteki yıldızlara şûle virüb şa şa’ dan cihan tolmış gelür. Cebe cevşen ışık kolçan şevkinden dördüncü kat gök yüzinde güneş nurı tonmış. Kılıç, balcak ve nacak cilâsın gören sanur ki gökyüzinden yıldızlar yeryüzine inmiş. Atlar kişnemesinden, pehlavanlar narasından fil ve gergedan kıçgırmasından ashab-ı Kehf uykudan uyanub balıklamış. Atlar kişnemesinden, kılıçlar şakırtısından, at na’lından, yiryüzi sedd-i İskender gibi demür pülâda dönüp, öküz balık demür yükin götürmeyüb egilmiş. Leşger ortasında İsfendiyar alemi dibinde Efrâsiyab-ı Türk altmış karış boyunda Rüstem gibi cesaret ve yiğitliğiyle, üçyüz altmış altı batman demür gürzini dağ gibi omızına urmış gelür ”332. Anadolu’ya hâkim olmak için, Efrâsiyâb ve Hz. Süleyman arasında sürekli savaşlar olmuştur. Savaşlar vesilesiyle destanda Anadolu’daki bazı şehirlerin isimleri geçmektedir. Yazar eserinde, diğer bölgeler için yaptığı gibi Anadolu’daki şehirlerin melikleri için de Arapça hayali isimler üretmiş ve onları 331 332 V. Mahir Kocatürk, a.g.e., s. 301. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s.110-125. 126 kullanmıştır. Savaş alanı olarak maden bölgesi Sinop ve Kastamonu dışında, Melikleri ile birlikte, Turgut İli Meliki Unsur b. Enâsı, Hamid İli Meliki Avn b. Iğvan, Germiyan Meliki Abdin Âbid, Ankara Meliki Akrabin Akar, Kocaeli Meliki Akdun b. Akayıb.gib isimler geçmektedir 333 . Bu bilgiler, Efrâsiyâb destanının tarihsel izlerinin, yazar tarafından derlendiği şeklinde anlaşılabilir. Bunun ötesinde bu bilgiler sadece destanı süsleyen kültürel motiflerdir. j- Destandaki Kahramanlar Destanda, Efrâsiyâb-ı Türk ve Hz. Süleyman mücadelesinde, Tûran Padişahı Efrâsiyâb, dışa dönük bir insan tipini temsil etmektedir. Dışta, kainatı ele geçirmek en büyük hedefidir. Destanın en büyük kahramanı Efrâsiyâb’ın vücudu, Oğuz Kağan Destanı’nda olduğu gibi tamamen hayvanlar aleminden alınma benzetmelerle tasvir edilmiştir. “... ol ben Efrâsiyâb kurdem ceng-i cihan görmiş, eski kurdem” 334 “Efrâsiyâb’ı Türk ol kaplan kinelü, aslan sinel, köhne gürg adı behlevanlara nazar kılub..” 335. Hz. Süleyman ise içe dönük, olağanüstü güçlere sahip bir tiptir. O, gücünü inancından almaktadır. Efrâsiyâb-ı Türk bir destan kahramanı gibi insan üstü vasıflarla tanıtılmıştır. Bundan dolayı eser destanî bir mahiyet kazanmıştır. “...Efrâsiyâb-ı Türk altmış arşı kadd-ı kamet ile üçyüz altmış altı batman demürgürzini dağ gibi omızına urmış gelür. Bir pulâd-puş gergedana Sam-ı suvar gibi süvar olub, üç sıgrilu katı yayın kurub, tarama tahtası gibi kılıcına gadab elin urmış gelür...” 336. Süleyman-nâme’de Efrâsiyâb-ı Türk, çok güçlü bir Türk Hâkanı olarak tanıtılmasına rağmen Şeh-nâme’de Rüstem’le yaptığı savaşta yenilerek kaçtığı belirtilmektedir. “artık bu savaşı kazanacak gücü kalmadığını anlayan Efrâsiyâb, Piran’ın dediği gibi yaptı bayrağını orada bırakarak, olanca hızıyla Çin ve Maçin’e doğru çekip gitti.” “.Daha sonra da Tûran ordusunun padişahının izini bulmaya çalışarak, köşe bucak her yeri aradı. Fakat ne denizde ne karada izine rastladılar; Efrâsiyâb’dan hiçbir haber yoktu. Hemen kalkıp onun sarayına ve 333 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 102-103. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 480. 335 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 622. 336 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s.595. 334 127 eğlence yerlerine gitmek ve oraları yakıp yıkmak için yola girdiler. Onun bütün bayındır şehirlerini yakıp yıktılar; dünyayı ateşe verdiler...” 337. İnsan ve toplum ilişkilerinde Süleyman-nâme’deki bu bölümün masaldan farklı olan bir yönü de insan kadrosunun çok kalabalık olması, özel isimlerin çok bulunmasıdır. “...Efrâsiyâb-ı Türk, düşman geldügin görüb, sağ kolda duran karındaşı Uziret hükmeyledi; altı kez yüz bin Tûran serverleri, behlevanlardan Ehram bin Behram, Gadbani Türk, Gayturî ve Eşbahi Türk ve Atnuşî ve Abdadi Cabirî ve Akvasu Kahirî, Tengülüs bilesünce alub, beni İsrailün on iki sıbtun beglerine karşu mukabil varub, tabl alem çeküb cenge mukabıl turdılar ”338. k- Devlet ve Halk Süleyman-nâme’de insan ve toplum ilişkileri çok yönlü olarak ele alınmıştır. Efrâsiyâb, çevresine sımsıkı bağlı ve asla yalnız değildir. Halkla birlikte yaşar, verdiği ziyafetlerin de sosyal bir anlamı vardır; divan kurulur beyler ile yenilir, içilir, birlikte eğlenilir ve birlikte karar verilir. Efrâsiyâb’ın beylerine verdiği ziyafet destanda şöyle tasvir edilmektedir: “Efrâsiyâb Şah, Turan başşehrinde saltanat tahtı üzerine oturmuş idi. Dünya şerrinden, düşman hücumundan gafil olup, gururla dimağını fesada verip şiddetini unutmuş idi. Kasr’ü sarayı divanhanesinde divan-ı azim kurub, Tûran Begleri, Acem serverleriyle, Şiraz ve Semerkand beyleriyle, Harzem ve İsfehan dilaverleriyle meclis-i âlî kurub, gümüş tenli ayyüzlü sâkîler billur câmdan altın kadeh içre şarâb-ı erguvânı koyub nûş ederler, hatırların içki ile hoş ederlerdi. Çünki şarap boşa çıktı, Efrâsiyâb’ın başı kızdı. Sözden söz açıldı, Süleyman sözü açıldı ”339. Destanda “Efrâsiyâb’ın Şah-ı Turan” olduğu bir devlet vardır. Bu devlete bağlı beyler (melikler) vardır. Her bey’in, kendisine ait ve yalnız kendisinin hâkim bulunduğu bir yurdu vardır. Savaş halinde bütün beyler Efrâsiyâb komutasında askerleri ile birlikte savaşa katılırlardı. Beylerin hemen tamamı ise Efrâsiyâb’ın yakın akrabalarıdır. Menâkıb’a göre, Şâh-ı Efrâsiyâb başkanlığında bir Türk devleti kurulmuştur. Bu devletin başşehri Belh olmak üzere, devlet hemen bütün Asya kıtasında örgütlenmiştir. Devletin güçlü bir ordusu, devlete tâbi, vergi veren devletler 337 Firdevsî-i Tûsî, a.g.e. , c. IV, s. 273. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 263. 339 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 468. 338 128 topluluğu, eyaletleri ve eyalet valileri vardır. Bu devlet Tûran devleti adıyla anılmaktadır. Devlet ve Tûran beyleri arasında sıkı bir teşkilatlanma ve bir haberleşme ağı vardır. Bu devlette Tûran yazısı kullanılmakta olup, katipler topluluğu mevcuttur. Efrâsiyâb, Tûran diliyle mektuplar ve siyaset-nâme’ler yazarak beylerini savaşa çağırır. “... dahi hükmeyledi, katipler nâme yazdılar. Tûran beglerine cem olmak için Siyaset-nâme’ler yazdılar. Tûran tarzıyla nâmeler tamam olıcak üzerlerine nişan-ı Efrâsiyâb urulub dahi yiglere virüb, vilâyet beglerine gönderdiler. Kim on gün içre cem olub geleler, yigler nâmeleri ile gitdiler ” 340. l- Kavimler ve Ülkeler Hz. Süleyman ve Efrâsiyâb cengiyle ilgili bölümde mücadele Ben-î İsrail kavminin başında bulunan Hz. Süleyman’la Tûran kavminin başında bulunan Efrâsiyâb arasında geçmektedir. Ancak destanın değişik yerlerinde birçok ülke ve kavim adı yer almaktadır. Sıkça kullanılan isimlerden birisi Benî İsrail kavmidir. “…ez-in canib Beni İsrail kavminün on iki sımtınun çerisi on iki bölük olub, cem’an altı kez yüz bin dahi beş bin beş yüz kırk dört er alub gelüb irdiler... gördüler ki, Karadeniz gibi bir deryayı umman Efrâsiyâb leşgeri çevre alub kuşatmış. Süleyman serverleri anı görücek taaccüb idüb eyittiler: “Ya Sâdık peygamber, düşman aceb ne yirde turur kim, çevresin deryayı umman kuşatmış.” Sadık peygamber eyitti: “Bir kaçınuz bu deryayı dolaşsın görün düşman bunun niresinden geçüt bulub geçti ise biz dahi oradan geçüp düşman ile gayret cengin kılalum” dedi 341. Destanın bütünü içinde; Mısır, Yunan, Kayser-i Rum, Endülüs, Beni Asfar, İran ve Amelika kavimlerinin de adları geçmektedir. Nıte Süleyman nebi a.s. ‘Arab’u ‘arba begleri, Mısır u Şam dilâverleri, Bağdad serverleri, Kayser-i Rum erleri, Yunan mübârizleri, düşman çerisin sıyup, nusrat viren Allah’a şükr idince nazar kılub; gördüler ki, kıble tarafından Ilgaz eteğinden bir kara toz kopdı. Bahr-ı zulumât gibi ol kara toz’ âlemi tutdı ”342. Bir başka satırda ise, Şam, Mekke, Medine, Halep ve Ba’el-bek’in isimleri geçmektedir. “Ammâ ki, Süleyman canibinden Mısr u Şam serverleri Arab’u Arba 340 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 479. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 223. 342 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 594. 341 129 yigleri, Mekke, Medine bihterleri, Haleb u B’al-Bek mihteri, Süleyman icazet ile urub, rahş’u rahşan sürüb Efrâsiyab üzerine irüb eli kılıca urub cenge turdılar ” 343 . Hz. Süleyman ve Efrârsiyâb mücadelesinde Tûran ve Acem ülkelerinin adları da çok sık geçmektedir. “Tûran milkini harab itdim, İran mülkine katdum. Süleymancugaz kim olur kim bana gele, ya kal’am elimden ala? “Tûran mülkini çarhı kuşadan yedi başlu evren dahi elümden alamaz. ‘Acem Vilayetini Tûran memleketini benüm gencümle tolmış durur ki hiçbir melik ol kadar genç müyesser olmamışdur.” Ayrıca, Hz. Süleyman’ın ülkesinin sınırları içinde bulunan Mekke, Medine, Şam’ın dışında Halep ve Kudüs gibi şehir adları da geçmektedir. “... Beni İsrail’ün on iki sıbtun begler ile Kudüs, Haleb dilaverlerini Süleyman ile sancak dibinde kalub, on iki sıbtun beglerinden gayrisi on dört kez yüz bin sipahi Efrâsiyâb çerisin karşılayub; otuz iki kez yüz bin er olub şahlu şahı yolına düşürüb...344. Sonuç olarak Efrâsiyab destanında; Afrika’da Mısır, Arap yarımadasında, Kudüs, Şam, Halep, Ba’el-bek, Mekke, Medine, Filistin, Bağdat; Anadolu’da, Sinop, Kastamonu, Ankara, Germiyan, Koca İli, Hamid İli, Kafkasya’nın tamamı; Avrupa’da, Beni Asfar yani Doğu Avrupa, Yunan; merkezi Asya’da ise; Türkistan, Çin, Afganistan ve İran’ın isimleri yer almaktadır. m- Efrâsiyâb ve Araplar Türk temsilcisi, Turan Şah-ı Efrâsiyâb, Arapların temsilcisi olarak gördüğü Hz. Süleyman’ı sürekli küçümsemektedir. Onunla ilgili düşünceleri şöyledir: “...Süleymâncugaz kim olur? Kim bana gele ve kal’am elümden ala. Bin Arab beçe benüm gözümde yoktur. Bin sîmurg kuşı gözümde serçe değildür. Bin Süleyman dehr-i katumda bir zayıf serçe degüldür ”345. Efrâsiyâb, Hz.Süleyman karşısında malının ve hazinelerinin çokluğu ve zenginliği ile övünmektedir. “...Arab beglerinün ne begligi ola, ne erligi ne gencü malı ola, ne iklimi ola, şahlıktan hemen nasipleri lâf u güzaf ururlar. Andan gayri 343 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 611. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 476. 345 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 469. 344 130 nesne ellerinden gelmez... Acem Vilâyetinü Tûran memleketinü benüm gencümle tolmış durur ki, hiçbir melik’e ol kadar genç müyesser olmamışdur 346. Hz. Süleyman için, “Ol Arapbeçe, mugaylan dikenin yakıcı, demirci Davud oğlu, zembil örücü, kendin görücü Süleymancuk, don ile doğup don büyüyen oğlan, çoktur kim bana bunun gibi nâme gönderup ululuğun göstere. Ben şol tavşancılım ki Süleyman-ı zaman değil, Hüthüt değil, cihan şahinleri benim elimde turna gibidir... Şol kadar çeriyi cem kıldum ki Arab u Arba askerin Süleymana tabi olan yiğit askerleriyle ve yer yüzü behlevanları ile kahrum kılıcına uğradum; canların alub cigerlerün doğradum, cem’iyi serkeşlerün başlarun kestirem, ecderha derisi kemendüm ile Sinob kal’ası burcu başlarına asduram...” 347 . Kendisini dünyanın hakimi ve sahibi olarak gören Efrâsiyâb, milletinin üstünlüğüne ve ululuğuna inanırken, Araplarla ilgili olumsuz düşünceler beslemektedir. Bu düşünceye sahip olmasının, galiba, yegane sebebi, Hz.Süleyman şahsında Arapları kendisine rakip olarak görmesindendir. n- Efrâsiyâb ve Tûran Firdevsî-i Rûmî’nin kendi kayıtlarına göre; ailesi, mazbut olarak Selçuklulara kadar gitmektedir ve köken olarak da kendisini Oğuzlara nisbet etmektedir. Yazar-şairimizin, samimi İslâm kültürü ve Osmanlı terbiyesi almasına rağmen ruhunda hep Tûran fikri var olagelmiştir. Hayal dünyası, İslâm dininin hârika hikayeleriyle birlikte, Tûran savaşçılarının destanlarıyla doludur. O, bütün Osmanlı edebiyatında ve hatta bütün İslâmî Türk Edebiyatı’nda eski Türk destanlarına yer veren ilk büyük şair, tasvirini “Divan-ü Lügati’t-Türk”teki manzumelerde gördüğümüz büyük Türk kahramanı ve hâkanı Alp Er Tonga’yı Efrâsiyab-ı Türk adı altında anlatan, Türk adını şan ve şeref içinde tekrarlayan biricik büyük Türk sanatkârıdır. Süleyman-nâme’de Tûran ve Efrâsiyâb, muhtelif münasebetlerle büyük bir yer tutmuştur. Toprağa, ateşe, yele, suya, kurda, kuşa hükmeden Süleyman Peygamber’in-eserin esas kahramanının-sonsuz haşmetine rağmen, eserde en canlı ve en şanlı kahraman, Efrâsiyâb-ı Türk’tür 348. Firdevsî-i Rûmî’de, çağdaşı Osmanlı tarihçi ve edebiyatçılarında pek sık görülmeyen millet olma şuuru ve Türklük duygusu hayli yüksektir. Eserine konu 346 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 476. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 596. 348 Vasfi Mahir Kocatürk, a.g.e., s. 301. 347 131 yapıp kahraman seçtiği Hz. Süleyman, Efrâsiyâb’ı doğru yola çağırınca tereddüdsüz ret etmiş ve onunla savaşa girmiştir. Hz. Süleyman’ın ordusunun Araplardan oluşmasını küçümsemiş ve onları ciddiye almamıştır. Efrâsiyâb’ı dünyanın hakimi ve sahibi olarak göstermiştir. Şüphesiz ideolojik anlamda bir milliyetçilikten bahsedilemez; ama bir millete mensup olma fikrinin temelinde Türklük düşüncesinin olduğu dikkati çekmektedir. Türk tarihinde ancak XX.yüzyılda Tûran düşüncesi gündeme gelirken ve Tûran fikrinin gerçekleşmesi Ziya Gökalp tarafından bile uzak bir ihtimal olarak görülürken, 349 Firdevsî’nin çok erken dönemde bu fikri sahiplenmesi anlamlı olmalıdır. Yazarın Süleyman-nâme’sinde, Efrâsiyâb-ı Şâhı Tûran, Efrâsiyâb-ı Tûranî, Tûran leşgeri, Tûran Beyleri, Tûran Serverleri, Tûran Bahâdırları, Tûran Pehlevanları ve Türkistan gibi isim ve ifadeleri, bu kadar sık kullanması başka türlü açıklanamaz ve yorumlanamaz 350. Orta çağda Tûran, İran ve sınırlı ölçüde Arap kaynaklarında, geniş Orta Asya bozkırları anlamında kullanılırken,351 Firdevsî-i Rûmî’de Tûran fikri, bütün Türkleri içine alan genel bir isimlendirme olup, Türkistan’da yaşayan bütün Türk topluluklarını kapsamaktadır. Yazarın kullandığı bilgiler şüphesiz tartışılabilir, destânî mahiyyetteki bilgi kırıntılarıdır; ama taşıdığı ruh ve verdiği mesaj; deyim yerindeyse çağlar üstüdür. Müellif, Osmanlı Tarihi’ni ve özellikle II. Bayezit devrini anlattığı Kutb-nâme adlı eserinde bile bütün kahramanlık örneklerini Tûran’dan seçmiştir. Yiğitlik, cengâverlik örnekleri Efrâsiyab’dan alınmıştır. “Kutb-nâme”de geçen Efrâsiyab’la ilgili beyitleri şöyle sıralayabiliriz: Tutayın sâm olısen y Efrâsiyâb Olısersen tu’me-i mûr-u Zebâb Leşkerün mansûr olur re’ yün savâb Rüstem kimi Efrâsiyâb Sayd-ı Sungur ala mı bûm u gurâb Rüsteme karşu duram Efrâsiyâb 349 Ziya Gökalp, Türkçüiüğün Esasları, İstanbul 1976, s. 22. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 11-108-112-113-114-115-116-117-118-119-238. 351 Scott C. Levi, Orta Çağ Asyasında Türkistan ve Turan, (Çev. B.Boğaç ), Türkler, c. I, Ankara 2002, s. 391. 350 132 Kime sü’nu sındı çün Efrâsiyâb Sankim odda hasmını itdi kebâb Eh bahadur sözini görüp sevâb Virdi otuz yoldaş ana Efrâsiyâb Cerh-i tennin gözleründe bir zübâb Rüstemem durmaz sana Efrâsiyâb352 “Kutb-nâme”de; Efrâsiyâb dışında az da olsa Tûranî, Oğuz Han isimlerini görmek normal karşılanabilir; ama “Kızıl Elma” deyimini görmek, gerçekten çok mânidardır: İtdügin Efrengiye Rûmi şegal İtmedi Tûraniye destân-ı Zâl Leşkerini cem idüp şâh Üngürüs Kızıl almadan çıkup çaldırdı kûs Rûmelinün avcısın akıncısın cem’ eyleyüp O Kızıl Almay alup itsem gerek halkın şikâr Yatağumdur kızıl alma hem evüm Lîk Rûm ilindedür cümle avum 353 Yukarıda alıntılanan, Tûran ve Kızıl Elma ile ilgili rivayetler bir araya gelince, Firdevsî-i Rûmî’de Türk tarihinin çok erken dönemlerinde Milliyetçi düşüncenin var olduğu tesbit edilmektedir. o- Savaş ve Zafer Sahneleri Destanlarda en fazla yer tutan bölümler, savaşlar ve kahramanlık hikâyeleridir. Zaten destanların ana teması da bu konulardır. Yazar, Firdevsî-i Rûmî, konuda Türk tarihi olunca, savaş tasvirleri destanda daha yoğun olarak yer almıştır. Türklerin savaşçı bir millet olduğu kabul edilirse, Efrâsiyâb destanın savaşçı boyutu daha iyi anlaşılmaktadır. 352 352 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 22-113-196. Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 77-112. 133 Gökyüzünden yeryüzünü izleyen Hz. Süleyman; dağ ve taşın Efrâsiyâb’ın ordusuyla dolu olduğunu görür ve gözlemlerini şöyle aktarır: “ Sinop yöresinde, Efrâsiyab-ı Türk askerine bakup gördi ki alem-i etrafı asker-i Efrâsiyab dutmış çadırlar ve hargâhlar kurılmış, sanasın kavm-ı mahşer bir yire dirilmiş, otâg-ı Efrâsiyab kurulmış. Tûran serverlerinün üç sinirlü katı yayları kurulmış, kan içici kılıçları bagı billerine sarılmış, ellerin gürzlerine urmışlar, has Arap atların eyerleyüp ki’s agzına kartal yeleklü okların dize komışlar, yarak yasak görüp cebe vü cevşen geyüşürler, ‘alemleri yukarı kaldurup nây-ı çaldurup, Efrâsiyâb atın otag kapusına çekmişler. Server-i selâtînler Efrâsiyâb’ı atına bindürmek için özengiye yapışup, kimi ayagın durup kimi diz çökmişlerdir... Yapılan zorlu savaşı Efrâsiyâb’ın komutan olduğu Tûran ordusu kazandı ve Hz. Süleyman’ın askerleri esir alındı, elleri başları üzerine bağlandı ve savaşa sebep olan komutanlar cezalandırıldı. “Efrâsiyab sol tarafında abanos taht üzeride karar itdi. Çün dîvân-ı Efrâsiyâb kuruldı. Tûran bahadurları yiryirin pûlâd kürsilere diz çöküb turdılar. Ellerin gürzi girâna urdılar. Anı gördüler ki Efrâsiyâb oglı Bişeng ve oglı ‘Uziret Kurtus-i ‘adi’nün Zentur-i ‘adi’nün Ra’d b. Berk’ün iki ellerin kafasında bağlamışlar. Can ve cigeri dağlamışlar. Siyaset üzerine diz çökerdiler. Yedi başlu evrenlerün ellerin kafasında bağlamışlar. Kahrile cigerlerin daglamışlar. Ol ‘izzet ile beslenmiş vücutların, horluk ile mihnet yirine getürdiler. Pulad ışıkları başlarında yogrulmış kollarında kolçakları yogrulmış, yiryirin yara yiri açılmış, kızıl kara kanlar yer üzerine saçılmış. Boyunlarında demür zencir sercümlesi hor u hakîr siyaset atlı üzerinde tururlar. Aslan gibi egreşüb çevre yana bakub göz ururlar. Efrâsiyab-ı Türk düşman pehlevanların karşusında görüb evren gibi baş kaldurub kaplanleyin gögsün gerüb, el dizine urub at kuyrugu gibi bıyıkların burub, kılları ucın kulaklarına iledüp, gadaba gelüb, Endelüs beglerine, beni Asfar mübârizlerine, Tûran serverlerine erlik satub, celladlara ki Süleyman otaguna karşı bir buste üzerinde ser cümlesin dar idün, diyü siyaset kılup hükmeyledi. Yalın nacaklar çeküb celladlar dahi bebr ü pelenk gibi gümreşdiler. Elmas nacaklar çeküb adım adışdılar. Ol düşman pehlevanlarun boynı zencirine muhkem yapışdılar. Dutsakları birbirinden kabıştılar. Dört yüz kırk dört hûnhâr celladlar can alıcı kan döküci horyadlar...” 354. 354 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 420. 134 Bir başka meydan savaşı edebî bir üslûpla şöyle anlatılmaktadır:“Tûran serveriyle ceng itdiler. Karışub katışub uruşdılar. Süngüler sancısub sineler sönüşdüler. Gürz saliklarıla tırak tırak dögüşdiler. Baş ve leşger hurd kılışdılar. Tîg teberlerle başlar biçüşüb kanlar saçışdılar. Tüş tüşe ecel kuşı atışdılar. Kalkan sineler dutışdılar, kemendler atışub atdan erler alışdılar. Aşağa yukaru birbirin sürüşdüler. Her kişi hallü halince duruşdular. Kim turub kim düşdiler. Kim korkub kılıç yüzinden kaçışdılar. Yüz suyın yere saçdılar, mest ejderhâleyin gümreşüb egreşdiler. Adûsun gözledüler. Rüstem destan çıgırub hakim kavlince ol gün tâ akşam olınca gün tolınunca gâh orduyu Tûran-gâh asker-i Süleyman onikişer kez birbirini sıyub kaş kararınca bu resme çalışub uruşub kırışdılar. Şahlu şahı yolına baş ve can virişdiler. Akıbet filler, atlar gergedanlar yavaşıdı. At, fil, gergedan geçimleri oklar demreninden dörpeye döndi. Savaşçı pehlevanlar, okdan oklu kirpiye döndi. Çalışdan tîg teberler yüzi çün gelüb destereye döndi. Kılıç yüzinde cebe ve cevşenler rişteleyin biçildi. Yaralardan kanlar saçıldı. Oklar atılub kişler boş kaldı. Tîr u peykânlu süngü dilinden kalkan kalbıra döndi. İki canibden kûs-i mehterler dahi ceng-i harbî sazın koyub ahşam oldıgın duyub Süleyman cânibinden kûs-ı harbî tabl u âsâyiş çalındı. Çeri birbirinden cengi koyub ayrıldıgı bilindi. Kan içici arslan sinelü kaplan kiynelü serverler gönli dolandı. Alemler şukkası çadırlı çadırından yana dönüb bulandı. Ölüli olüsün görüp dilaverler gözi kan yaş akıdub sulandı. Maalkıssa iki cânibden Efrâsiyab-ı Tûran Begleri Süleyman dilaverleri at dizginin diyüb hasımlu hasımından el çeküb gürzler topuza salub kılıçlar kınına katılub, ucu sigrilü katı yaylar kurbuna salınub, ucı kanatlu bir ayaklu anka yileklü okları kiş ağzına dizüb, atların sürüb, sancaklu sancağına varub, begli begi yanına cem ‘olub, eşi yoldaş dögenleyüb, at fil gergedan sürüb, kılıç yüzinde düşen dilâverleri arayub, savaş-gâhtan leş ve başların götürüb, ölenlerün ağlayub,”355 denilerek, Türkiye Türkçesine yakın bir dille, uzun bir savaş tasviri yapılmıştır. Firdevsî-i Rûmî, destanında yer ve zaman belirtmeksizin, genellikle savaşlardan söz etmiştir. Destanın son bölümünde hikâye ile beraber sözü uzatmayalım, uzun söz okuyucuyu sıkar, kısa keselim dedikten sonra uzunca Efrâsiyâb’ın savaş hazırlıklarını ve bir meydan savaşını anlatmıştır. 355 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 225. 135 “...on gün içre cem’i Tûran begleri cem olub geldiler. Cenk yaragıla hazır oldular. Çerilü çerisin getirüb Efrâsiyâb’ın tah-gahını kuşatdılar. Ve her bir melik gelüb tazim kılup azim pişkesler çekdiler. Andan Efrâsiyâb emreyledi otâğını şehirden taşra kurdılar. Beylere yarın göç dür diyüb haber virdiler. Andan ol Tûran leşgerinün begleri dahi dergâh-ı Efrâsiyâb’e çıkub her birisi atlu atına süvar olub, otaglı otaguna gelüb, leşgere göç haberin virüb, cevşenlü cevşenlerin giyüben başlarına ışık urundılar. Ve billerine hançer sokundular. Ve kılıçların hemayil var kuşandılar. Otuzaltı pare ceng aletin üstlerine giyinüb, gömgök pulad demüre gark oldılar. Üç sigirlü katı yayların kurdılar. Üç kanatlu kayın ağacından okların kurban ağzına kiş ağzına dize kodılar. Andan sonra ol Acem atların aşkar ü düldül-sıfat peri-peyker ahu-yı nahun tazılara zerrih eyerler urdılar. Cem’i ceng yaragı kurdılar. Sabahun intizar ile turdılar. Çünkim ol gice geçüb sabah oldı. Hakim kavlince ‘ale’s sabah olub tan kim atdı. Efrâsiyâb kilisesinde çan çalınub nakus kim ötdi. Tûran begleri yirlerinden turı gelüb atlarına süvar olub leşgerlü leşgerin alub Efrâsiyab otağını çevre alub, saf tutub turdılar. Ammâ ki güzîde serverlerle kılıçlar yalıncak kılub Efrâsiyab-ı Türk karındaşı ‘Uziret’ün altı kez yüzbin elini kırk bin ikiyüz Süleyman serverler ile karşu varub kılıç yalıncak idüb Türkistan çerisiyle cenge turdılar. Azim ceng kıldılar. Altı kez yüzbin er birbirine karışub erenler nam ü namus içün dürişdiler. At süheyl ergiriyu câbi ve nakkareler gökler gibi gürledi. Kılıçlar ve oklar sıgıltısı gürz salikler güpüldüsi, kalkanlar dübüldüsi, dilaverler narası fersah-be-fersah yola ilişdi. Süleyman, serveri Tûran dilâverleriyle ol gice ta subha dek bir ceng-i aşub itdiler. Guludan yirler gümledi, öküzi balığı inletdiler. At ayağı mıhından yedi kat yir yüzin penbe gibi didildi. Yiryüzinün tozları göge çıktı diyu rivayet ittiler. Tûran leşgerin Uziret dilâverlerin Süleyman pehlevanların şol kadar kanlar yire döküb yir yüzin seylab kıldılar. Uziret sancağın yirinden irdiler. Efrâsiyâb sancağına varınca kodılar, kırdılar, şöyle kırgun oldu kim adem leşiyle yeryüzü toldı ”356. 356 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 358. 136 B- DESTANDA TARİHÎ-EFSÂNEVÎ ŞAHSİYETLER Hazreti Süleyman Kur’an’da adı geçen büyük peygamberlerden biri, 4.İsrail Kralıdır. M.Ö.974’ten-936’ya kadar 38 yıl tahtta kaldığı tahmin edilmektedir 357. Lokman Hekim Hz. Eyyüb’ün kız kardeşinin oğludur. Teni esmerdi, Hazreti Davud zamanında yaşamıştı, kendisi hekimdi, ilim sahibi ve çok akıllı bir insandı. Bütün eşyanın hakikatını ve vasıflarını bilirdi. Onun güzel sözlerinden yüzlercesi insanlığın hafızasında yaşamıştır. Çok uzun ömür sürmüştür. Kısa bir zamanda hekimlikte de üstad oldu. Hastaları kısa bir zamanda tedavi ediyordu. Hekimler onu pir olarak tanımışlardır. Asaf Bin Berhiya Süleyman Peygamberin meşhur veziri ve İsrail Oğulları soyundan gelen bu kişinin İlm-i Simya gibi her tür garip ilimlere sahip olduğu söylenir. Yine bir rivayetle İsm-i Azam kuvvetiyle Belkıs’ı tahtıyla birlikte getirten bu vezirmi .358. Efrâsiyâb-ı Türk Tûran’ın en büyük hükümdarlarındandır. “Alp Er Tonga” adıyla bilinen Türk-Tûran destan kahramanın İran efsanelerinde ve “Şeh-nâme” kullanılan Farsça adıdır. “Divan-ü Lügati’t-Türk” ve “Kutatgu Bilig”te her iki ismin aynı kahramana ait olduğu kaydedilmiştir ve bugün bu bilgi kesin sayılmaktadır. Efsaneleşen şahsiyetleri ile Efrâsiyâb-ı Türk ile Oğuz Kağan arasında bir ilgi kurulabilir. Son olarak Oğuz Destanı’nın inceleyen Zeki Velidi Toğan; Efrâsiyâb adıyla anılan Alp Er Tonga fetihlerinin, Oğuz Kağan Destanının temelini ve ilk tabakasını teşkil ettiği kanaatine varmıştır. Destandaki Oğuz Kağan, Alp Er Tonga’nın şahsiyetinden izler taşımaktadır. Hem Oğuz Kağan hem de Alp Er Tonga Kafkasları Kuzey’den Güney’e geçerek Anadolu, Suriye ve Mısır’ı fethetmişlerdir. Zeki Velid Togan, Oğuz Kağan Destanın’nda Oğuz 357 358 Tevrat, s.145-150; İbn’ül Esîr, a.g.e., s.212-223; Taberî, , a.g.e., s.701-728. Taberî, a.g.e., s.718-719. 137 Kağan’ın Efrâsiyâb idaresinde bir kumandan olduğunu ve çocuklarıyla birlikte daha sonra bütün Oğuz kabilelerine hâkim olduğunu belirtmiştir 359. Pişeng Şah Tûran Şâhı Efrâsıyâb-ı Türk’ün oğludur. Tarihi kayıtlarda böyle bir isme rastlanılmamaktadır. Destanda bölümün sonunda kuşlar tarafından kaçırılarak Hz. Süleymân’ın huzuruna getirilmiştir. Uziret Tûran Padişahı Efrâsıyâb’ın kardeşidir. Efrâsiyab’ın ordusunun ön safında bazen de sağ kolda bulunmaktadır. Tarih kitaplarında tesbit edilebilen böyle bir isim mevcut değildir. Gayyur Cazu Efrâsiyâb-ı Türk ve Hz.Süleyman mücadelesinde, Efrâsıyâb-ı tutan bir büyücüdür. Efrâsıyâb’ın savaşı kazanması için çeşitli büyüler yapmış; fakat büyüleri Hz. Süleyman tarafından bozulmuştur. Peygamberler Destanda çok sayıda peygamber adı geçmektedir. En çok adı geçen peygamberler; Hz Adem, Hz. Nuh, Hz. Mûsa, Hz. İbrahim, Hz. Dâvud, Hz. Süleyman ve Hz. Muhammed’dir. Melikler Destanda çok sayıda melik ismi geçmektedir. Bu isimlerin doğrusunu tesbit etmek mümkün olmamaktadır. Beni Asfar meliki Atfaş Han, Endelüs Meliki Akran Şah ve oğlu Ender Yusukî, Ceriyi Melik Surgamî, Girdab Emiri Ağrâsı, Havfül Gıva Melik Akmarı, Batmalarad Meliki Kestanı Kuvıstı, Ubil Sıbtı Meliki Neşanil Şah, Şem’un Sıbtı Melik Uynazu Şah, Lavil Sıbtının Meliki Radi bin İşa, Zibalün Sıbtınım Meliki Ücem bin İşa. Tûran Pehlivanları Tûran Pehlivanları; Ehrâm-ı Türk, Behrâm-ı Türk, Atramuş-ı Türk, Gadbanı Türk, Gabtur-i Türk, Abdadi Câbiri, Akvasi Kahiri, Nahruş-i Türk, Akruş-i Türk, Biküri Türk, Rustak-i Türk, Sehayib Sakıt, Sendani Seynuni, Esvad-ı Rûmi, 359 Zeki Velidi Togan, Oğuz Destanı, s.152. 138 Gayturı, Eşbah-ı Türk, Tengülüs Türk, Aclan-i Türk, Gaycelan-i Türk, Antur-i Türk’tür. Keykubad İran’ın Piştadiyân sülalesinden gelen şah sülalesi, Keyâniyân’ın ilk hükümdarıdır. Key lakabını ilk defa kullanan odur. Adaletiyle ün salmıştır 360. Rüstem-i Zal İran’ın ünlü kahramanın adıdır. Şeh-nâme’de övgü ile anılır. Rüstem-i Dâstan, Rüstem-i Zâl gibi sıfatlar hep onundur. Rüstem, Sam’ın oğlu olan Zal’ın oğludur 361. Kayser–i Rum Eski Roma ve Bizans imparatorlarının lakabıdır. Kayser-i Rum Anadolu’ya hakim olan Bizans imparatorlarını anlatmada kullanılır. Eflâtun-ı Yunânî Aristo’nun hocası olan meşhur Yunanlı filozoftur. Sokrat’tan öğrenim gören Eflatun, Mısır’da okumuş ve Yunanistan’a dönerek Atina’da Akedemia’yı kurmuştur. M.Ö.430’da doğan Eflatun 348’de ölmüştür. Yunan filozoflarının en büyüğü Eflatun’dur. Büyük bir mütüfekkir ve parlak bir yazardır. Eflatun sayesinde Yunan Felsefesi gerek şekil gerek öz bakımından en yüksek mertebesine erişmiştir 362. Dâsitân-ı Ceng-i Aheng-i Efresyab-ı Türk adlı Türk destanından çıkarılabilecek tarihi bilgi ve kültürel sonuçlar şöyle sıralanabilir: Dâsitân-ı Ceng-i Aheng-i Efresyab-ı Türk, adı üzerinde bir Türk destanıdır ve Türk destanlarının bütün özelliklerini kendi üzerinde taşımaktadır. Destan içinde tarihî unsurlar, tarihe kaynaklık yapacak değerde bilgiler az da olsa mevcuttur. Destanın tahlili yapıldığı zaman ortaya önemli bilgiler çıkmaktadır. Destanda verilen bilgilere göre şu sonuca varılabilir. Turan padişahı, dünyanın hakimi ve hükümdarıdır; kuvvetli pehlivanlar onun hükmü altındadır, dünyanın kralları onun tâcını giymişlerdir. Cihan şahinleri 360 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 298. Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 298. 362 Arif Müfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1947, s. 385. 361 139 onun elindedir. Efrâsiyâb güneş gibidir, güneşi günülemek olmaz, herkes güneşten alçak olmak durumundadır. Yiğitlikte ejderha gibidir, kimse kuyruğuna basamaz, O yatan aslandır. Aslanın kulağını burmak olmaz. Tûran mülkünü yedi başlı ejderha dahi alamaz. Onun cephanelerini, silahlarını ve hazinelerini filler çekemez. Kılıcı gökteki yıldızlardan çoktur. O İran’dan, Karadeniz’den Mağrib’e kadar hâkimdir. Arap, Acem merdanları onun uşaklarıdır. O Meliki Turan ve Sultanı sahip kırandır. Çin padişahının kızı onun sarayındadır. O öyle Efrâsiyâb’dır ki üzerinden anka’yı felek uçsa per döker, İlin den arslan geçse ter döker. Efrâsiyâb’ın hakimiyet alanı çok geniştir. Çin onun kotrolündedir. Karadeniz’in Kuzeyindeki Kıpçak Bozkırları Ağaç Denizi’ne kadar onun ülkesine dahildir. İran ve Anadolu’yu da almıştır. Afganistan, Seyhun, Ceyhun nehirleri arası, Mekke, Medine, Kudüs, Mısır’a kadar Efrâsyâb’ın egemenliği altıdadır. Bu bilgiler Şeh-nâme’de de teyit edilmiştir 363. Destanda, Efrâsiyâb’ın başkenti, Belh şehridir. Efrâsiyâb bütün ön Asya’ya seferler yaparak egemenliği altına almıştır. Türkistan-Tûran zaten anavatanıdır. Dünyanın bütün hâkan ve hükümdarları Tûran şahına vergi vermişlerdir. Efrâsiyab, İran’ı yenerek ülkesine katmıştır. Başta Rüstem olmak üzere, İran kahramanları karşısında çaresiz kalmıştır. Türk topluluklarının başında isimleri Han, Hakan ya da Kağan olarak bilinen devlet adamları bulunmuş ve hükümdarlar Türk milletini tanrı adına yönetmişlerdir. Menâkıb içinde, Efrâsiyâb için genellikle Şah-ı Tûran ismi kullanılmaktadır. Yanında ise sürekli tanrı’yı temsilen Gayyur Cazu adında bir kahin bulunmakta, sahip olduğu İlahî gücüyle Efrâsiyâb’a akıl vermekte ve yardım etmektedir. Türk Hakan ve hükümdarları, hep muhteşem saraylarda oturmuşlardır. Kurultayda, Hakanın sağ ve sol yanında Efrasyab’ın oğlu, tiğinler, vezirler ve komutanlar yerlerini almışlardır. Devlet ve milletin geleceği ile ilgili kararlar alınırken meclis toplanmış, devlet erkanı kararları müşavere yoluyla almışlardır. Komşu ülkelerle ilgili bir karar alındığı zaman, Efrâsiyâb’ın elçileri risale ve siyaset-nâmelerle emirleri vilâyetlere götürmüşlerdir. 363 Mustafa Aksoy, Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Er Tonga (Efrâsiyâb), Türkler c. III, Ankara 2002, s. 554-567. 140 Devlet ve milletin tehlikeye düştüğü her önemli karar anında hemen Efrâsiyâb başkanlığında, savaş divanı toplanmaktadır. Tûran Şâhı sözlerine “Ey benim beylerim, yeğlerim, sultanlarım! Bilirsiniz ki âlem içinde ben Efrâsiyâb ne vechile pehlivanım” diyerek iktidarını ve hükümranlığına vurgu yapıp, divandan istediği kararı almaktadır. Destanda Efrâsiyâb’ın hangi dine mensup olduğu söylenmemiştir. Yalnızca Kayser-i Rum Hz. Süleyman’a Efrâsiyâb için “acayip kafirdürür, putperestdürür” demektedir. Satır aralarında ise savaşlar öncesinde kiliselerde çanlar çalmaktadır. Yazar, Efrâsiyâb’ın müslüman olmadığının farkındadır; ama bağlı olduğu dinin adını da koymamıştır. Tûran ülkesi, tabii kaynak ve maden bakımından hayli zengindir. Efrâsiyâb, dünyanın bütün zenginliklerine ve güzelliklerine el koymuştur. Bu maden zenginliğini Anadolu’yu alıp, Ilgaz civarındaki bakır madenlerini de elde ederek daha da zenginleştirmiştir. Madencilik eski Türklerde büyük öneme sahiptir. Türk destanlarında görülen madencilik, Türklerin yaşantısından destanlara geçmiştir. Sanatkârlar, Türk toplumunda kutsiyet kazanmışlardır. Bu anlamda, Efrâsiyâb’ın Anadolu’daki bakır madenlerine sahip olması dikkat çekicidir. Turan ülkesi aynı zamanda zenginlikler diyarıdır; Firdevsi’nin deyimiyle “altın, gümüş ve bakır çıkan madenler benim dağlarımda, elvan elvan meyvalar, nimetler benim bostanımda, cennet gülleri benim bağlarımda, güher çıkan inci biten ırmaklar benim denizlerimde, cümle dertlere derman derman otlar benim vilâyetimdedir”364 demektedir. Efrâsiyâb, Süleyman-nâme’de Oğuz-name’lerdeki Alp tipi gibi canlandırılmıştır. Alplerin önemli özelliklerinden birisi son derece güçlü olmalarıdır. Zaten Alpler’den beklenen yiğitlik ve kahramanlık için de bu şarttır. Bu yüzden Alpler daha doğuştan güçlüdürler. Onların bu gücü, güçlü hayvanlara benzetilmek suretiyle anlatılmıştır. Mesela Efrâsiyâb için Türkler arasında söylenen Alp Er Tonga ismindeki Tonga kelimesi kavgada filleri bile öldürebilen kaplan demektir 365. Süleyman-nâme’de Efrâsiyâb’dan bahsedilirken o kurt, kartal, tavşancıl ve kaplan gibi güçlü yırtıcı hayvanlara benzetilmiştir. 364 365 V. Mahir Kocatürk, a.g.e. , s. 92-93. Mu stafa Aksoy, a.g.e., s. 554-567. 141 Efrâsiyâb destanda karşımıza güçlü bir hükümdar olarak çıkarken, Müslüman hükümdarlığı temsil eden diğer kahraman Hz Süleyman’ın hayatı da peygamberlik gelişinden itibaren verilmiştir. Efrâsiyâb olağanüstü tabii bir güce sahipken, Hz. Süleyman, peygamberlik geleneğinden gelen manevî bir güce sahiptir. Süleyman-nâme’de Efrasiyâb ideal bakımından Oğuz Destan’ındaki (Oğuz nâme) Oğuz’a benzer. O da bu tür eserlerdeki Oğuz gibi cihan hakimiyeti ülküsü taşımıştır. Efrâsiyâb destanında, Korkut Ata’nın yerini Gayyur Cazu almıştır. Gayyur Cazu, Efrâsiyâb’a danışmanlık yapmış ve doğru yolu göstermiştir. Dâsitân-ı Ceng-i Efrâsiyab’ın dili Türkçedir. Eser Türkçe olarak kaleme alınmıştır. Dili sadedir, Eski Anadolu Türkçesi kullanılmıştır, tasvirler ve benzetmeler kitapta önemli bir yer tutmuştur. Zaman zaman günümüz Türkçe’sine yakın bir dil kullanılmıştır. Türk dili tarihi ve Türkçenin zenginliği açısından değerli bir kaynaktır. Vasfi Mahir Kocatürk, Firdevsî’nin bu eserini Homeros’un İlyada’sı ile mukayese etmekte ve en az onun kadar edebî yönden güçlü olduğu kanaatine varmaktadır. Firdevsî, destanında Türk, Tûranî, Türkan, Nesl-i Efrâsiyâb, Türkmen, Âl-i Oğuz Han isimlerini hep Türkleri tanımlamak ve bütün Tük topluluklarını kapsayacak şekilde özel isim olarak kullanmıştır. Yazarın zihninde Türk ismi ve imajı yerleşmiş olup, Türkleri millet düzeyinde düşünmüş, destanında millî bilinci sürekli yüksek tutmuştur. Özellikle Türkleri, Arap ve Acem gibi diğer milletlerle mukayese ederken, Türkçü tarafı belirgin olarak ortaya çıkmıştır. Türk coğrafyası için, Türk İli, Turan, Türkistan isimlerini kullanmaktadır. Her ne kadar Türkistan’ın kesin sınırlarını çizmemişse de, eserlerinde bir Türk vatanının varlığını haber vermiştir. Türklerde var olan cihangirlik fikri, destana da yansımış, Türkleri sürekli dünyanın mâliki ve hâkimi olarak göstermiştir. Dünyanın bütün prensleri, melikleri, ülkeleri, Efrâsiyâb’a vergi ve ordularına asker vermektedirler. Türkler anayurt Orta Asyadan üç ana kıtaya sürekli göç etmiş ve egemenlik alanlarını daima genişletmişlerdir. Nüfuslarının çokluğu, askerî güçleri ve genel anlamda göçebe olmaları dünya tarihinde etkin olmalarını sağlamıştır. Bu sayede 142 Efrâsiyâb destanıda üç ana kıtada yayılmış, kalıcı tesirler bırakmış ve Çin, İran, Rus ve Arap destanlarını etkilemiştir 366. Destanda savaş tasvirleri önemli bir yer tutmaktadır. Efrâsiyâb o komutandır ki; Turan dilaverleri savaşta seddi İskender gibi saf tutar, savaş Tanrısı Mirrih, Türk ordusu gibi asker görmemiştir. Mehterler vurup, davullar zurnalar çalınca, sesler Sûr-u İsrafil gibi gürlerler. Yüzbin elmas nacaklı cengaverler, Tûrânî alemler çeküp, düşman üzerine coşan deniz gibi yürürler. Savaş meydanları Türk ordusuyla dolar, çadırlar hargahlar kurulur, sanasın ki mahşer günüdür. Otağı Efrâsiyâb kurulunca, Turan serverleri üç sinirli katı yayları kurar, kan içici kılıçları bellerine sarar, ellerinde gürzleri, bedevi atları eyerler ve savaş için hazır olurlar. Savaş sonunda oklar demreninde dörpüye döner, oklar oklu kirpiye döner, tığlar teberler destereye, kalkanlar kalbıra döner, öyle savaş olur kim âdem leşiyle yeryüzü dolar 367. Hükümdarlar halkın arasında ve yanında olup zayıfları güçlülere karşıkorumakta, açları doyurmakta, çıplakları giydirmekte, ülke bolluk ve refah ülkesi haline gelmektedir. Türk ordusu dünyanın en güçlü, en düzenli ordusudur. Yazara göre Türk ordusu, Turan Leşgeri adıyla bilinir, hepsi Turan pehlivanları, Turan dilâverleri, Bahâdır serverler ve Turan bahâdırlarından oluşurlar. Efrâsiyâb bu ordusuyla Dünya’ya hakim olmuştur. 366 367 Z. Velidi Togan, Oğuz Destanı, s.152. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 482-591. 143 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN VELÂYET-NÂMESİ VE İSLÂMİ DÖNEM TÜRK TARİHİ 1-Velâyet-nâmenin Tarihi Tahlili Bu bölümde, Firdevsî-i Rûmî’nin te’lif ettiği manzum “Hacı Bektâş-ı Velî Velâyet-nâme’si” 368 esas alınmak üzere Abbâsîler devrinde Anadolu’ya yapılan akınlar, Türklerin Anadolu’yu fethi ve Türkiye Selçukluları konusu ele alınacaktır. Bugüne kadar velâyet-nâmeler “menâkıb-nâmeler” konusunda kayda değer bilimsel çalışmalar yapılmakla birlikte Hacı Bektaş Menâkıb-nâmelerinin genel manada tahlil ve tenkitleri, hatta bu tür eserlerin tümüyle bir sayımı ve dökümü bile yapılamamıştır. Velâyet-nâmeler içinde yer alan farklı nüshaların manzum ya da mensur - mukâyesesi ve bilimsel kritiği de yapılmamıştır. Hacı Bektâş-ı Velî’nin hayatı hakkında gerek tarihî gerek menkıbevî bilgiyi veren temel eser Velâyet-nâme’dir. Hacı Bektâş-ı Velî Velâyet-nâmesi, Türk edebiyatının orijinal eserleri arasında yer alacak değerde olduğu kadar, tarihî bakımdan da önemli bir belge niteliğindedir 369 . Eserde geçen olayların bir kısmı, Hacı Bektâş’ın gündelik hayatındaki olaylardan derlenmiş, bir bölümü ise kişiliğinin halk arasındaki yansımalarından oluşan yarı efsanevî bilgilerdir. Bazı hikâyelerde, Hacı Bektâş’ın farklı zamanlarda yaşayan kimselerin birbirleriyle buluşup görüştükleri anlatılmıştır ki bu daha çok yazarın hayal gücünü kullanarak olayları bir menâkıb mahiyetinde yazmasından kaynaklanmaktadır. Menâkıb’da yer alan mucize ve kerâmetler gibi olağanüstü anlatımlar ise, şeyh-mürit ilişkisinden doğan ve kamu vicdanında yerleşen toplumsal değerler olarak görülmelidir. Menkıbevî metinler, XIV-XVI. asır Anadolu’sunun sosyal, siyasî ve dînî faaliyetleri hakkında kıymetli bilgiler barındıran nadide eserler arasında yer almaktadırlar. Velâyet-nâme adıyla bilinen tarihî destanlar, Orta Asya, Kafkasya ve Anadolu’yu kapsayacak şekilde geniş bir coğrafyada doğmuş ve Anadolu’dan 368 Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî, Hacı Bektaş İlçe Ktp. nr. 200’ de kayıtlıdır. Velâyet-nâme, 1034 yılı Rebi’ul Evvel’inde (13 Kasım 1624) istinsah edilmiştir. Mili Kütüphane’deki Mikro Film ise, M.F. A. 5040’da kayıtlıdır. 369 Bedri Noyan, Firdevsî-i Rûmî, Manzum Hacı Bektaş Velî Vilâyet-nâmesi, Aydın 1986, s. 1. 144 başlamak üzere Balkanlar’a kadar yayılmış, asırlarca halk kitleleri tarafından ilgiyle okunmuş ve taraftar bulmuşlardır. Hacı Bektaş Velâyet-nâmeleri, Anadolu’daki en popüler evliyalardan biri olan Hacı Bektâş-ı Velî ve müritleri etrafında oluşmuş olup, mensur ve manzum olmak üzere iki ayrı tarzda kaleme alınmıştır. Velâyet-nâme, Bektâşî geleneğinin nasıl korunup geliştiğini ve Bektâşî inaçlarını göstermesi ve epik edebiyatımızın bir mahsulü olması bakımından değerli olmakla birlikte, uydurma ve doğru rivayetlerin kaynaştığı bu kitap, tarih bakımından ancak sıkı bir tenkitten geçirildikten sonra kaynak olarak kullanılabilir 370 . Fuad Köprülü de Vilâyet-nâme’nin tamamen uydurma olmadığını, kuvvetli bir tarihsel tenkide tâbi tutulmak kaydıyla bu eserden büyük yararlar sağlanabileceğini söylemiştir 371. Menâkıb-nâmeler konusunda günümüzde daha çok Abdülbâkî Gölpınarlı’nın çalışmaları dikkati çekmiş ve mûteber kabul edilmiştir 372 . Buna ilâveten Hacı Bektâş-ı Velî’nin, hayatı, eserleri ve Bektâşîlik konularında ciddi çalışmalar yapılmış olmasına rağmen,373 Menâkıb-nâme’ler hâlâ hak ettiği ilgiyi görememişlerdir. Konunun bütün boyutlarıyla-aktüel, politik ve kültürel-canlılığı sürmekle birlikte, tartışmaların odağındaki Hacı Bektâş-ı Velî ve Bektâşiliğin en temel kaynakları olan menâkıb-nâmeler ihmal edilmiştir. Onlarca nüsha arasından bilimsel anlamda yalnızca iki tanesinin tenkitli yayımı yapılabilmiştir 374. Gerçi Abdülbaki Gölpınarlı “Velâyet-nâme nüshaları birbirinin aynısıdır. Nüsha farkları, sonraki zamanlarda yazılanlarda, bazı kelimelerin devre göre değişmesinden ibarettir. Farklı nüshalarla uğraşmak yerine, bu kitabı diğer kaynaklardan yararlanarak tahlil ve tenkit etmek, yapılacak işlerin en doğrusudur.” 375 demişse de, Fuad Köprülü; “farklı müritler tarafından yazılmış 370 Abdülbâki Gölpınarlı, Hacı Bektâş-ı Velî, “Türk Ansiklopedisi”, c. VI, İstanbul 1968, s. 33. M. Fuad Köprülü, Bektâşiliğin Menşe’leri, Türk Yurdu, S. 52, Yıl 1922, s. 120. 372 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme-Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî, İstanbul 1958. 373 Sefer Aytekin, Makalât-ı Hacı Bektâş-ı Velî, Ankara 1954; Sefer Aytekin Vilâyet-nâme-i Hacı Bektaş-ı Velî, Ankara tarihsiz; Hasan Basri Erk, İslâmî Mezhepler-Tarikatlar, İstanbul 1954; R. Hasluk, Bektâşî Tetkikleri, (Çev. R.Hulusi), İstanbul 1928; Hacı Bektâş-ı Velî, Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye, G.Ü.H.A.M, Ankara 2004; Cevat Hakkı Tarım, Tarihte Kırşehrî-Gülşehrî, İstanbul 1948; Rüştü Şardağ, Her Yönü ile Hacı Bektâş-ı Velî, İzmir 1985; Bedri Noyan, Bütün Yönleriyle Bektâşilik ve Alevilik, c. I, İstanbul 1998. 374 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî, İstanbul 1958; Bedri Noyan, Firdevsî-i Rûmî, Manzum Hacı Bektâş-ı Velî Velâyet-nâmesi, Aydın 1986. 375 Abdülbâki Gölpınarlı, a.g.e., s. XXXVIII. 371 145 muhtelif velâyet-nâmeler arasında büyük ayrılılıklar vardır”376 diyerek daha isabetli bir tesbitte bulunmuştur. Gölpınarlı’nın hazırladığı -ki tartışmasız en güzel Velâyet-nâme örneğidir - mensur “Menâkıb-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî” nüshasıyla, manzum nüsha arasında bile çok bariz farklılıklar mevcuttur. Velâyetnâmelerde, temelde aynı gibi görünen; ama teferruatta farklılık arz eden bir çok nokta vardır. Örneğin, Manzum Velâyet-nâme’de, Firdevsî-i Rûmî’nin Anadolu’nun fethine dair yazdığı orijinal bilgiler, mensur Velâyet-nâmede bulunmamaktadır. Bedri Noyan, Velâyet-nâme’lerdeki farklılıkların bir kısmını tesbit ve tenkit etmiştir 377 . Çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde bu farklılıklara dikkat çekilecektir. Velâyet-nâme’lerin yayını konusunda ise Abdülbâkî Gölpınarlı’nın, “Vilâyet-nâme-Menâkıb-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî” adıyla yayınlanan ve orijinalinin Hacı Bektâş Tekkesi’nde olduğu söylenen nüshasıyla, yayınlanan ikinci baskının hiçbir alakası yoktur. Yayıncılar eserin orjinaline sadık kalmamış ve farklı bir nüshayı yayınlamışlardır 378. Biz çalışmamızda Hacı Bektâş İlçe Kütüphanesi nr. 200 de kayıtlı olan, “Manzum Hacı Bektâş-ı Velî Velâyet-nâme”sini esas aldık. Bir nüshası da Bedri Noyan’ın özel kütüphanesinde bulunan Velâyet-nâme, Bedri Noyan tarafından yayınlanmıştır 379 . Ancak eserin tanıtımı esnasında mezhebî özelliklerin ön plana çıkarılması ve yazarın kısmen ideolojik yaklaşımı, kitabın bilim dünyasında kabul görmesini engellemiş ve menâkıb-nâme’nin tarihi boyutunun gölgede kalmasına yol açmıştır. Halbuki edebî, tarihî ve dinî boyutuyla diğer nüshalardan farklı olan bu Velâyet-nâme, Türk tarihi ve Bektâşilik araştırmaları için yeni ufuklar açabilecek nitelikte bir eserdir. Velâyet-nâmeler bugüne kadar daha çok Hacı Bektâş-ı Velî ve Bektâşilik merkezli tartışmalara konu olmuş ve genellikle de yayınlanan bir iki nüshadan hareketle çok genel yargılara varılmıştır. Eğer velâyet-nâmeler kısır tartışmalardan kurtarılabilirse, Bektâşilik asliyetiyle ortaya çıkabileceği gibi 376 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 76. Bedri Noyan, a.g.e. s. 1-14. 378 Yayıncılar Hacı Bektâştaki nüshayı mikrofilme alamadıkları için, Mevlânâ Müzesi, Gölpınarlı kütüphanesi 195 numaralı Velâyet-nâme’nin tıpkı basımını yayınlamışlar ve bunu bir uyarı ile Okuyuculara duyurmuşlardır. Aynı eser, s.162. 379 Bedri Noyan, a.g.e., Aydın 1986. 377 146 menâkıb-nâmelerin tarihe kaynak olarak kullanılabilmesi de mümkün olacaktır 380 . Çalışmamızın bu bölümünde Firdevsî-i Rûmî tarafından kaleme alındığı bilinen “Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî”, Velâyet-nâme’sindeki tarihî unsurları ve Firdevsî-i Rûmî’nin Selçuklu Tarihi’ni yorumunu ele alacağız. Firdevsî-i Rûmî, bu eserinde, bugüne kadar bilinenlerden farklı bir yaklaşımla Selçuklu Tarihi’ni ele almakta ve yeniden yorumlamaktadır. Özellikle Selçuklular’ın Anadolu’yu fethi, fetih aşamaları ve Osmanlı Devleti’nin kuruluşu hususunda fevkalâde orijinal bilgilerle bizlere yeni açılımlar kazandırmıştır. Türklerin Anadolu’yu fethi konusu şüphesiz yerli ve yabancı birçok çalışmaya konu olmuştur. Özellikle Anadolu’nun vatanımız olması münasebetiyle Selçuklu tarihi konusunda ve Anadolu’nun fethi hususunda bilimsel araştırmalar sürdürülmektedir. Anadolu’nun Türkler tarafından nasıl fethedilip, yurt haline getirildiği çağdaş tarihçiliğin en önemli konu ve araştırma alanlarından biridir. Konu bilimsel olmanın yanında Türk tarihçileri için ulusal bir görevdir. Bugüne kadar nicelik ve nitelik açısından önemli eserler verilmiştir 381 . Türkiye Tarihi araştırmalarına kaynaklık etmesi açısından, Anadolu’nun fethi konusunda belki en kayda değer eserlerden birisi Firdevsî-i Rûmî’nin Velâyet-nâme’sidir. Firdevsî-i Rûmî Anadolu’nun fethi konusunu ele alırken bugünkü bilinenlerden farklı olarak, olayları daha geniş boyutlu ve Anadolu’nun fethini bir bütün olarak ele almaktadır. Anadolu’nun fethi konusunu Selçuklu kronikleri daha çok Anadolu Selçuklular’ı ve Beylikler zâviyesinden ele almış, Selçuklular öncesiAnadolu’ya yapılan akınlara hemen hiç temas edilmemiştir. Hâssaten Menâkıb-nâmeler, Anadolu’nun fethi konusunu Abbâsî’ler döneminden başlayarak ve Ebu Müslim Horasanî geleneğine bağlı kalarak ele almış -özellikle Abdülvehhab Gâzi, Battal Gâzi örneğinde olduğu gibi-menkıbevî bir şekilde de 380 A. Yaşar Ocak, Menâkıb-nâmeler, s. 65-66. İlhan Erdem, Türkiye Selçuklularında Fetih Metodu ve Uygulanışı, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, Konya 200I, s.299; İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, İstanbul 1992; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul 1997, Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler (Çev.Y.Moran ), İstanbul 1984. 381 147 olsa Türkler’den önce ya da Türk mücahitlerle özdeşleştirilerek konuyu mütalâa etmişlerdir 382. Osmanlı tarihçileri ise Anadolu’nun fethini daha çok Osmanlı Hanedanı’nı ve Kayı Boyu’nu Oğuzlar’a bağlama çabası çerçevesinde ele almışlar ve eserlerinde Anadolu’nun fethini fazlaca işlememişlerdir. Aşıkpaşa-zâde ve Mehmed Neşri örneklerinde olduğu gibi 383 . Sonuç olarak Osmanlı tarihçileri Türk Tarihi’ni bir bütün olarak değerlendirmemişlerdir. Çağdaş Türk tarihçileri ise Anadolu’nun fethi konusunu daha çok Büyük Selçuklu Devleti’nin, devlet ve fetih politikasının bir parçası olarak kabul etmiş, Anadolu Selçukluları’nı ise bu fetih politikasının devamı ve takipçisi saymışlardır 384 . Bu haklı yaklaşım tarzı kendi içinde birtakım kusurları da barındırmıştır. Bu konunun daha doğru anlaşılabilmesi için Firdevsî-i Rûmî’nin konuyu ele alış tarzını önce kısa başlıklarla özet olarak aktaracağız, sonra konunun tafsilatına ve tahliline geçeceğiz. Firdevsî-i Rûmî Anadolu’nun fethini üç aşamada ele almaktadır. 2-Firdevsî-i Rûmî’de Anadolu’nun Fethi Rum fethi üç kez oldu ey aziz Böyle zikreyledi ashâbü’t temyiz Zikredeyin imdi sen dutğıl kulak Nakildir bu nev’e oldu ittifak Feth-i evvel çün Benî Abbasîler Oldu Bağdad’a halîfe çün olar Cins-i Kayser Rûm’a îken padişah Hazret-i Battal ol yüzü mâh Gâzilerle evvel anlar açtılar 382 Mikail Bayram, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında Hâce Ahmedî Yesevî’nin Rolü “ Ahmed Yesevî, Hayatı-Eserleri-Tesirleri” İstanbul 1996, s. 533, Arif Âli, Dânişmend-nâme, (Haz. Bekir Biçer) yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Konya 1994. 383 Mehmed Neşrî, Neşrî Tarihî, (Haz. M.Altay Köymen), Ankara 1983; Aşıkpaşaoğlu Tarihi, (Haz. Nihal Atsız), Ankara 1983. 384 M.Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1991; Osman Turan, Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul 1980; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1984. 148 Bu fenâdan çün ki anlar geçtiler Girü küffâr gâlip oldu geldiler Rûm’u anların elinden aldılar Kaldı küffârın elinde bir zemân Çünki Şark’tan çıktı Oğuzdur ayân Duttular mülk-i Horâsânı temâm Hem Irâkeyn’i dahi ey nîk-nâm Çeküben leşker Çorûm’a yettiler Farsî milkini bilküllî duttular. Rûm’u dahî aldı bular serteser Pes ikinci feth budur bil haber Çün ki tebdîl oldu Oğuz şevketi Sürdü devrân geçti bunlar müddeti Gine küffâr gâlip oldu geldiler Rûm mülkini bunlardan aldılar Kaldı bir müddet bu Rûm ol vechile Bir tevârihten yine geldi dile Âl-i Selçik durür üçüncü fetih Âl-i Selçuk’u diyem görklü medih Âl-i Selçuk bilki Abbâsîlerün Sağ taraf vezîrîydi anlarun Bermekîlerün idi hem sol taraf Çoğidi Selçukte Bermek’ten şeref Bir taraf oldu pes Oğuz şevketi Sürdü geçti bunların da müddeti Âl-i Selçuk’ten Selîm Şâh nâm Şâh 149 Olıben cem’ eyledi bî-had sipah. 385 Anadolu’nun askerî yönden fethini üç aşamada ele alan müellif, Velâyetnâme’nin ilerleyen bölümlerinde, Anadolu’nun fethinin kültürel boyutundan da söz etmektedir. Anadolu’nun fethinin kültürel boyutu ise Horasan Erenleri’nin yani Abdâlân-ı Rûm’un Anadolu’ya gelmesidir. Bu sayede fetih dalgası ve gaza ruhu yeni bir ivme kazanmıştır. Bu gerçeği Firdevsî-i Rûmî, Hoca Ahmed Yesevî’nin ağzından; Hacı Bektâş-ı Velî’nin velâyet ve hilâfet töreni yapıldıktan sonra Anadolu’ya gönderilişini şöyle rivayet etmiştir: Pes Horasân’ın o gerçek erleri Çok çok geldi cem-ü illeri Hep Halîfelik mübârek didiler Yâ ricâl ol Hak tebârek didiler Gine geçti kapuya ol pâk-bâz Hak nazarla du’a kim itti niyâz Hoca kıldı hakkına hayır du’â Ol du’â oldu hemîn ol dem revâ Döndü hoca didi yâ Bektâş işit Her ne dir isem sana sen ânı it Rûm erenlerine baş kıldık seni Var iriş tâlipleri eyle ganî Dahi yâ Bektâş gûş eyle sözü Kutb ben idim şüphesüz bilgil özüm Üstüne ol rütbeti virdik sana Gitmeye ukbâya vakt irdi bana Kırk yıl olıser senin devrin temâm Ba’de kırk yıl olıser emrin temâm 385 Firdevsî-i Rûmî, Menâkıb-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî, Hacı Bektâş Kütüphanesi, nr. 200, s. 91-92. 150 Suluca Karayöğü var mesken it Yurt verdik durma var anda git Demini yomunu oynat anda sen Fakr-u erkânı eyle zinde sen Hacı Bektâş çün ki işitti sözin Yine sürdü Hoca önünde yüzin Aluben anda havâlet durdu tiz Azm idüp gider yoluna ey azîz İrte yeri agârup doğunca gün Meğer ol meydan ortasında hûb Tarabıl âteş yanardı durup Yürüyüp andan bir dut eksisin Dutuben Rûm’dan yana attı hemîn Rûm erenlerine mâ’lum ola dîr Olalar cümlesi bu işden habîr. Aldı nasîbin döner ol yüzü gün 386. Firdevsî-i Rûmî’nin Velâyet-nâme’sinden aktardığımız bu özetten sonra ilgili bölümlerin tanıtımı, tenkidi ve tahliline geçebiliriz. A- Abbasîler Devrinde Anadolu’ya Yapılan Akınlar ve Battal Gâzi Rûm fethi üç kez oldu ey azîz Böyle zikreyledi ashâbü’t temyiz Feth’i evvel çün Beni Abbâsî’ler Oldu Bağdâd’a halife çün onlar Cins-i Kayser Rûmayiken pâdişah Hazreti Battal ol yüzü mah 386 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s.149-150-149-150-149-150. 151 Gâzi’lerle evvel onlar açtılar Bu fenâdan çünki onlar geçtiler 387. Firdevsî-i Rûmî, Anadolu’nun Müslümanlar tarafından ilk defa fethini bu cümlelerle ifade etmektedir. Kendisinden önceki doğru bilgi sahiplerinin kendisine sahih olarak bildirdiklerine göre; Anadolu’da Bizans İmparatorları egemen iken, Bagdat’ta Abbâsî Halifeliği vardı. Anadolu’ya ilk İslâm fetihlerini Abbâsî’ler başlattılar. Bu devirde Hazreti Battal benzeri ay yüzlü yiğitler, gâziler, Anadolu’ya ilk akınları yaptılar. Firdevsî-i Rûmî’nin, Anadolu’nun fethini Abbasîlerle birlikte başlatması, Türk tarihçileri arasında sıkça görülen bir durum değildir. Bu yaklaşım tarzı tarihimizin doğru anlaşılması noktasında için önemli ip uçları vermiştir. Bu bakış açısıyla konuyu ele alırsak, Firdevsî-i Rûmî’nin yaklaşım tarzının çok aydınlatıcı olduğunu söyleyebiliriz. İslâm tarihinde Anadolu’ya yönelik fetih hareketleri ilk defa Hulefâ-i Râşidîn devrinde, özellikle Hz. Ömer zamanında başlamış, İslâm orduları Antakya dahil Güneydoğu Toroslar’a kadar gelmişlerdir. Küçük Asya olarak bilinen coğrafyaya Emevîler devrinde akınlar hızlanmış, Fırat Nehri’nin doğusuna kadar olan kısımlar Emevîler devrinden itibaren hâkimiyet altına alınmaya çalışılmıştır. Emevîler bu bölgede Ermeniyye eyaletini kurdukları gibi, Kilikya’nın güneyinde ve Ceyhan Nehri ile Fırat Nehri arasındaki topraklarda da Kınnassarin ve El Cezire vilâyetlerine bağlı iki sınır kumandanlığı teşkil etmişlerdir. Tarsus, birinci kumandanlığın, Malatya ikinci kumandanlığın merkezi olmuştur. Emevîler Anadolu’yu baştan başa almak için aralıksız çalıştılar. Yaz ve kış akınlar tertip ettiler. İslâm orduları birçok defa Ege Denizi’ne ve Kostantiniyye Halici’ne (Marmara) kadar ilerledi ve dört defa İstanbul’u muhasara ettiler 388 . Abbâsî’ler devrinde de Anadolu’ya yönelik fetih politikası devam etti ve bu defa Anadolu’nun fethinde Türkler ön plana çıktılar. Abbâsî iktidarında Türkler, ordu ve yönetimde etkin olmaya başladılar. Abbasîler gayri Arap unsurlar arasında, Türkler’e de büyük önem vermişlerdir. 387 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 91-92. İbnü’l Esir, a.g.e , s. 479; İbn Havkal, Kitabü’l-Mesâlik Ve’l–Memâlik, (Der. Y.Ziya Yörükan), İstanbul 2004, s. 76; İbrahim Hakkı Konyalı, Konya Tarihi, Ankara, 1997, s. 33; Şahin Uçar, Anadolu’da İslâm-Bizans Mücadelesi, İstanbul 1990, s. 59-62; Philip K. Hitti, Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, (Çev. Salih Tuğ), İstanbul 1980, s. 316-317; Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi ve Papaz Grigor’un Zeyli, (Çev. Hrant D. Anreasyan), Ankara 2000, s. 4-5; Walter e Kaegi, Bizans ve İlk İslâm Fetihleri (Çev. Mehmet Özay), İstanbul 2000, s. 359. 388 152 Halife Mansur’dan itibaren durum tedrici bir şekilde Türklerin lehine değişmeye başlamış ve Türk nüfûzu kısa zamanda büyük mesafeler kat etmiştir. Bir taraftan hulefa ve umerânın yakın çevresinde Türk asıllı komutan ve askerlerin sayıları artarken, diğer taraftan hükümetin idârî kademelerinde, hatta edebî sahalarda boy gösteren Türkler, kendilerini kısa zamanda kabul ettirerek tesirli bir varlık haline gelmişlerdir 389. Abbâsî iktidarı güçlendikçe, Türklerin görev ve sorumlulukları da artmıştır. Türklerin tek görevi vardı: O da “bekçilik” idi. Bunlar İslâm Hilafeti’ni bekliyorlardı. İçeride geniş hilafet imparatorluğu ve bu topraklarda yaşayan insanların, emniyet ve huzuru, barış ve güvenliğini sağlıyor, dışarıda ise sınır boylarından gelebilecek her türlü tehlikeleri göğüslüyorlardı. Bunlar, İslâm’ın ezelî düşmanı, Bizans kayzerlerine karşı etten oluşmuş bir set gibi “suğur” denen “uç” bölgelerde nöbet tutan erlerdi 390. Abbâsîler devrinde Harun el-Reşid hudut bölgesini “Avâsım” adıyla müstâkil bir idarî bölge haline getirdi. Avâsım hem bir fetih merkezi hem de karakol görevi görmeye başlamıştı. Böylece Bizans karşısında müstahkem bir hudut hattı meydana getiriliyor ve burası tam manasıyla askerî bir üs oluyordu 391. Abbasîler devrindeki gâzilerin ekseriyeti Türk soyundandılar ve kendilerinden sonra Anadolu’yu açanlara öncülük etmişlerdi. Bu dönemdeki gazâ ve cihad Bizans İmparatorluğu’nu zayıflatmış kolaylaştırmıştır 392 ve Anadolu’nun fethini . Hatta Türk mücahitler Tarsus, Malatya ve Erzurum hattı boyunca fetihleri sürdürmüşlerdir. Türkistan, Harezm ve Horasan’dan başta Müslüman Türkler olmak üzere gönüllü Müslümanlar fethedilen bölgelere yerleştirilmişlerdir. Askerî bölgelerin yönetimi de Türk kumandanlar tarafından yürütülmüştü. Bu kumandanların birkaçının adlarını şöyle sıralayabiliriz: Vâsıf et Türkî, Bilgeçur, Toğanoğlu Ahmet, Ebu Sâbit et Turkî, Yazman 393 . Türk mücahitlerin oluşturduğu bu uç bölgelerdeki İslâm kuvvetleri, X.yüzyılın ikinci yarısında buralardan çekilmek zorunda kaldılar. Böylece Müslüman Türk gazilerinin Anadolu’da Bizans’a karşı sürdürdükleri gazâlar sona ermiş oldu. 389 Zekeriya Kitapçı, Saâdet Asrında Türkler, Konya 1996, s. 235. Zekeriya Kitapçı, Hz. Peygamberin Hadislerinde Türkler, Konya 1996, s. 235. 391 Hakkı Dursun Yıldız, İslâmiyet ve Türkler, İstanbul 2000, s. 87-88; Ali Sevim -Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi, Ankara 1989, s. 29. 392 Mükremin Halil Yinanç, Selçuklular Devri, İstanbul 1933, s. 7-8. 393 Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, Selçuklular Dönemi, Ankara 1988. s. 15-16. 390 153 Ancak Anadolu fâtih ve gâzileri halk muhayyilesinde öyle derin izler bıraktılar ki halk edebiyatının en önemli destanları bu kahramanlar etrafında oluştu. Battal Gâzi ve Dânişmend Gâzi destanları buna en güzel örnektir 394. Anadolu’ya yönelik faaliyetler sınır mücadeleleri ile sınırlı kalmadı ve düzenli akınlar da yapıldı. Daha önemlisi gâzi ve mücahitler gönüllü olarak Anadolu’nun fethine katıldılar. Bunlar arasında en önemlileri Seyyid Battal Gâzi ve Abdulvehhab b. Buht’tur. Konumuz itibâriyle sadece Abdullah el-Battal’ı ele alacağız. Türkçe de Battal Gazi, Seyyid Battal ve Seyid Gazi isimleriyle anılan Battal Gazi’nin asıl adı Abdullah Ebu’l- Hüseyin el-Antâkî’dir. Emevîlerin Bizans (Rum) seferlerinde ün almış Arap komutanı ve Arap-Türk destânî halk romanlarının kahramanıdır 395 . Bir rivâyete göre; Battal’ı Abdülmelik, oğlu Mesleme ile Anadolu’ya göndermiş ve onu Cezire ve Şam ehlinin reislerine emir tayin etmiştir. Oğluna da Battal’ı öncü kuvvetlerin ve gözcülerin başına geçirmesini emretmiş ve Battal’ın güvenilir, yiğit ve atak birisi olduğunu söylemiştir. Mesleme, Battal’ı on bin süvârinin başına geçirdi ve Battal’ı Mesleme ile Anadolu’ya gönderdi. Battal bir defasında Müslüman askerleriyle Bizans sınırlarına kadar ilerlemiş ve Anadolu’ya yalnız başına gitmiştir. Tahminen 740 yılında Afyon yakınlarında yapılan bir savaşta şehit düşmüştür 396. Battal Gâzi’nin hayatıyla ilgili rivayetler muhtelif ve çelişkili olmakla birlikte, tarihî şahsiyet olarak gerçektir. Anadolu’nun fethinin mimârı ve fethin sembolüdür. Seyyid Battal etrafında, Türk-Bizans savaşlarından alınan unsur ve motiflerle, değişik rivayetleri söylenen mistik bir destan vücuda getirilmiştir. Battal Gâzi Destanı zaman içinde teşekkül ederken ağızdan ağıza, bazı ilaveler alarak nakledilmiş ve ilerleyen yıllarda kayda geçmiştir 397. Büyük kahraman, gâzi ve efsanevî şahsiyet, Anadolu’daki Müslaman Türk halkına mâl olmuş bir Velîdir. Öyle ki halkın hayal dünyasında ve hayatında önemli bir yer bulmuş, Anadolu’nun birçok yerinde kabri mevcut olup üzerine türbeler yapılmış olup Seyyid Battal ve Hüseyin Gâzi adıyla iki ayrı isim halk 394 Ahmet Kabaklı, a.g.e. , s.168. Pertev N. Boratav, Battal Md, İA. , c. II, Ankara 1983, s. 344-351. 396 İbn’ül -Esir, a.g.e, s. 207; Pertev N. Boratav, Batta Md, IA. , c. II. s. 344-351. 397 Ahmet Kabaklı, a.g.e. s. 171; Türk Ansiklopedisi, Battal, c. 5, İstanbul 1968, s. 410-411; Muhittin Aslanbay, Seyyid Battal Gâzi’nin Hayatı ve Bazı Menkıbeleri, Eskişehir 1953, s. 126. 395 154 katında kabul görmüştür. Seyyid Battal’ın; İstanbul Maltepe’de Seydi Battal Kayası, Erdek ve Kapadokya’da Karacağ’da kaleleri, Kayseri’de kendisinin kurduğu kabul edilen camiî, Kırşehir’de ikinci bir mezarı, Eskişehir’de türbesi ve adına Seyyid Gâzi ilçesi doğmuştur. Ayrıca doğum yeri kabul edilen Malatya’da camiî vardır. Daha ötesi, Kızkulesi bile, kızını Battal’dan korumak isteyen Rum Valisi tarafından yaptırılmıştır. İkinci ismi olan Hüseyin Gâzi adı etrafından benzer bir halk geleneği silsilesi meydana gelmiştir. Bunun merkezi galiba Hacı Halife’nin Hüseyin Abâd dediği Paflagonya’daki “Alaca” olup, bu kelime Alaca ilçesinin resmî adı olarak kalmıştır. Yine Ankara’daki Hüseyin Gâzi Mahallesi ve türbesi de aynı şahsiyete aittir 398. Velâyet-nâme’ye göre Hacı Bektâş, Seyyid Gâzi’yi ziyaret etmiş, ona, “Esselamü aleyküm suyun başı” diye selam vermiş, ondan da “Aleyküm es-selâm ilüm şehrüm” cevabını almıştır. Hacım Sultan Velâyet-nâme’sinde, Hacım Sultan, Pâkçe Sultan, Hâbib-i Acemî ve Hacı Paşa adlı erlerle, hac ayında Seyyid Gâzi’yi ziyarete gider, Seyyid Gâzi’knin ruhâniyeti, onu bir sığın şeklinde karşılardı, birçok mâceradan sonra, Seyyid Gâzi tekkesinde şeyhlik yapmıştı. Saltuknâme’ye göre Saru Saltuk da Seyyid Gâzi soyundandır. Anadolu’da devam eden akınlar, Bizans tahtının güçlenmesi ile yavaşlamış ve mücahitler saldırıdan savunmaya geçmek zorunda kalmışlardır. Yaklaşık 300 yıl süren mücadeleler, Bizans İmparatorluğu’nun üstünlüğü ile neticelenmiştir 399. Buraya kadar verilen bilgiler yazarımızın rivayetlerini doğrulamaktadır. Ancak Müslümanların Anadolu’yu fetih çabası bitmemiş, Anadolu’nun fethi için bu defa da Doğu’dan Oğuzlar harekete geçmişlerdir. B-Büyük Selçuklular Çünki Şarktan çıktı Oğuzdur ayân Duttular mülk-i Horasânı temam Hem Irâkeyni dahi ey nîk-nâm Çeküben leşker Çorum’a yettiler 398 F. R. Hasluk, Bektâşilik Tetkikleri, (Çev. Ragıp Hulusi), Ankara 2000, s. 77-78, P. Wittek, Bizanslılardan Türklere Geçen Yer Adları, (Çev. M. Eren), Byzantion X, (1935), S. 17-61. 399 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 125; Abdulbâki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, s.257-258; Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 63; Paul Wittek, Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu, s. 35. 155 Farsî mülkini bil-külli duttular Rûm’u dahi aldı bûlar serteser Pes ikinci fethi budur bilhaber Çünki tebdîl oldu Oğuz şevketi Sürdü devrân geçti bunlar müddeti Gine küffâr galip oldu geldiler Rûm mülkini bunlardan aldılar Kaldı bir müddet bu Rûm ol vech ile Bir tevârihten yine geldi dile 400. Firdevsî-i Rûmî, Anadolu’nun fethinin ikinci aşamasının Oğuzlarla devam ettiği kanaatindedir. Abbasîler devrinde başlayan akınların mevzii kaldığının, Bizans İmparatorluğu’nun, Anadolu’nun tamamını kontrol ettiğinin farkındadır. Türklerin, Anadolu’yu sistemli bir şekilde fethinin, Oğuzların çıkışıyla başladığına işaret etmiştir. Oğuzlar, Şark’tan ortaya çıkarak, Horasan, İran ve Irak’ın tamamını hakimiyetleri altına aldılar. Azerbaycan üzerinden Çorum’a (orta Anadolu’ya) kadar ulaştılar. Sonra bütün Diyâr-ı Rum’da Selçuklu hâkimiyeti kademeli olarak ve baştan başa egemen olmuştur. II. büyük fetih sonrasında Oğuz iktidarı, İran’nın doğusundan Anadolu’nun batısına kadar yerleşmiştir. Firdevsî-i Rûmî kendi ailesini köken olarak Oğuzlara nisbet ettiği için Oğuz ismi ona yabancı değildir. Bütün eserlerinde Türkçülüğüne dair emâreler bulunan yazar için Oğuz adı en geniş manada Türk’e tekabül etmektedir. HattaVelâyetnâme’de Selçuklu yerine doğrudan Oğuz ismini kullandığı görülmektedir. Oğuz boylarından söz ederken Kayı ve Çepni boylarını bilhassa birlikte kullanmıştır. Bu iki boyu bir arada rivayet etmesi ayrı bir mana taşıyor olmalıdır. Kayı boyunun Osmanlı Devleti’nin kurucu boyu olduğu bilindiğine göre, bu ismi kullanması normaldir. Ancak Firdevsî’nin, uzlaşmacı yapısı dikkate alınırsa, Çepni boyunu Oğuzlarla birlikte kullanmasında yadırganacak bir nokta bulunmamaktadır. Daha Oğuzların 400 Anadolu’ya gelişlerinde “Kayı ve Çepni” boyunun birlikte Firdevsî-i Rûmî, a.g. e. , s. 91-92. 156 zikredilmesi, Türkmenlerin bir bütün oldukları, birlikte hareket ettikleri 401 şeklinde yorumlanabilir. Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme’de yararlandığı, kullandığı bilgilerin kaynaklarını vermemiştir. Ancak verdiği bilgiler Selçuklu tarihçilerinin verdiği bilgilerle mukayese edildiği zaman doğrulukları kabul edilebilir türdendir 402. Müslüman Türkler, Abbasîler devrinden itibaren Anadolu’ya âşina olmaya başlamışlardı. Abbasî ordularında İslâm hudut bölgelerinde, gaza yapan ve Horasan gâzileri ile de gönüllü olarak Rumlarla savaşan Türkler, Anadolu’yu çok iyi biliyorlardı. Fakat Türkler Anadolu’ya yalnız gaza için değil Anadolu’yu yurt tutmak maksadı ile kitleler halinde geliyorlardı. Selçuklular, Selçuk Bey döneminden itibaren önce Maverâünnehir’e, sonra Horasan’a yerleşmeye başladılar. Ancak bölgede Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu mücadelesinin yoğunlaşması, Oğuz-Türkmen topluluklarının Batı’ya doğru yönelmesine sebep oldu. Çağrı Bey 1018’de, kendisine bağlı 3000 kişilik Oğuz topluluğu ile İran ve Azebaycan üzerinden Anadolu’ya geldi. Üç yıl süren bu keşif seferinden sonra, Arslan Yabgu Oğuzları Sultan Mahmud ve Mesud’un tâkiplerine uğrayarak birkaç defa Anadolu’ya girmişler, 1028’de Diyarbakır havalisine kadar yayılmışlardır. 1044’ten itibaren Oğuzlar büyük kitleler halinde Doğu Anadolu’ya girdiler. 1048 Pasinler (Hasankale) zaferinden sonra Selçuklular Karadeniz kıyılarından Orta Anadolu’ya kadar geniş bir havaliyi Selçuklu hâkimiyeti altına aldılar 403 . Hemen akabinde 1071 Malazgirt Meydan Savaşıyla Bizans İmparatorluğu’nun direnci iyice kırılmış oldu. Marmara Denizi’nden Güney sahillerine kadar Anadolu’nun tamamı Selçuklular’ın siyasî hâkimiyeti altına girdi 404. 401 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 36-180; Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), İstanbul 1999, s. 2128-322; Faruk Sümer, Çepniler, İstanbul 1992, s. 93; Franz Babinger-Fuad Föprülü, Anadolu’da İslâmiyet, (Çev. R. Hulusi), İstanbul 1996, s. 23-52; Ahmet Refik, Anadolu’da Türk Aşiretleri, (966-1200) İstanbul 1989, s. 85-121. 402 Zeki Velîdi Togan, Umûmî Türk Tarihine Giriş, s. 191-195; Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1993, c.V, s. 104-112; Claude Cahen, Anadolu’da Türkler, (Çev. Y. Moran), İstanbul 1984, s. 82-85; A. Sevim-Y. Yücel, Türkiye Tarihi 1, Ankara 1990. s. 34; İlhan Erdem, Doğu Anadolu Türk Devletleri, Türkler, c. VI, Ankara 2003, s. 383-384. 403 Faruk Sümer, Selçuklular Devrinde Doğu Anadaolu’da Türk Beylikleri, Ankara 1990, s.2; Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara 1991, s. 53-126; Urfalı Mateos Vekayinâmesi, s. 110-111; Ali Sevim, Selçuklu Devletleri Tarihi, Ankara 1995, s. 37 . 404 M. Altay Köymen, Alp Aslan ve Zamanı, İstanbul 1972, s.74; Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmi’üd-Düvel, Selçuklular Tarihi I, (Haz. Ali Öngül) İzmir 2000, s. 41. 157 Bu defa Anadolu’nun kaderi kökten değişti. Türkler kitleler halinde yarımadaya akmaya başladılar. Gelenler arasında her türden ve her meslekten insanlar vardı. Her kitlenin başında da prensler, beyler, askerî şefler ve kabile reisleri vardı.Yanmış, yıkılmış içi boşalmış ve ihmal edilmiş Anadolu’da yeni bir dönem başlıyordu. Bizans’ın ihmalinin aksine yeni gelenler büyük bir istek ve hevesle yerleşmeye, iskân ve imâra başladılar 405 . Dânişmendliler, Artuklular, Saltuklular, Mengücekliler ve Çaka Beyliği gibi Anadolu’da Türk beyliklerinin kurulması ile Anadolu’nun fethi kolalaylaştı ve Müslüman Türk hâkimiyeti iyice pekişti. Türk akınları Ege kıyılarına kadar ulaştı. Anadolu’da, sivil, asker, göçebe, yerleşik, sünnî, gayri sünnî, Türk-Müslüman unsurlar bu yeni vatanı mekan tuttular. Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Melikşah (1072-1092) zamanında Doğu’da Ceyhun Nehri’nden, Batı’da Akdeniz ve Marmara Denizi’ne, Kuzey’de Kafkas Dağları’ndan Güney’de Kızıldeniz ve Basra Körfezi’ne kadar bütün Anadolu ve Ortadoğu’ya hakim olmuş ve İslâm Tarihi’nin Türkler devrini başlatmışlardır. Firdevsî-i Rûmî, Anadolu’nun Türklerin elinden tekrar çıkmış olduğunu ifade etmişse de, tarihen böyle bir hal vâki olmamıştır 406. Firdevsî-i Rûmî’nin ikinci fetih dediği bu dönem 1018’den 1085’e kadar süren zaman dilimidir. Bu süre içinde Anadolu’nun fethi büyük oranda tamamlanmış ve Oğuz Türkleri yani Selçuklular Anadolu’ya hâkim olmuş ve yerleşmişlerdir. C- Türkiye Selçukluları Âl-i Selçuk durür üçüncü fetih Âl-i Selçuk’u diyem görklü medih Âl-i Selçuk bilki Abbâsîlerün Sağ taraf vezîrîydi anlarun Bermekîlerün idi hem sol taraf Çoğidi Selçikte Bermek’ten şeref 405 İlhan Erdem, Türkiye Selçuklularında Fetih Metodu ve Uygulanışı, I. Uluslaraarası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, Konya 2001, s.300, İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, İstanbul 1992, s. 9-15; Sadreddin Ebu’l-Hasan Ali el- Hüseynî, Ahbârüd’-Devlet’sSelçukiyye, (Çev. N. Lugal), Ankara 1999, s. 49-50. 406 Zekeriya Kitapçı, Türkistan-Milli Tarih ve Kültür Davamızın Temeli -İstanbul 1993, s. 139-142. 158 Bir taraf oldu pes Oğuz şevketi Sürdü geçti bunların da müddeti Al-i Selçuk’tan Selîm Şâh nâm Şâh Olıben cem’ eyledi bî-had sipâh Cem ‘edüben yediyüz bin er olur Doğrulup Kayser’i üstüne gelür İşidüp Kayser dahî leşker direr Üstüne Kayseri’de gelüp irer Kayser çün sıyuben kadh eyledi Kayser’i Şehrin dahî fetheyledi Pes Selim Şâh Kayseriyi yapdurur Şimdi lîk andan hemân burc’ durur Aksaray üstünde bil hoş nihâd Bir dere var Selme dirler âna âd Ulu leşker cem’ itti ba’dezân Rûm’a kasd’itti Selim Şâh-ı cihan Kayseri’de Kayser ile hoş duruş Eylediler bir ulu ceng-i uruş Kıssası çok görelüm maksûdumuz Ahz idelüm bu beyândan sözümüz Kayser’i sıyub da şâr-ı fethider Oğlı Kılıç Arslan’ı gör kim n’ider 407 . Firdevsî-i Rûmî, Büyük Selçuklular’ın (Oğuzların) Batı Anadolu’da tam hâkimiyet kuramadıklarını, küffârın tekrar galip olduğunu, Rum mülkünü geri 407 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 26I. 159 aldıklarını bildirirken, Rum egemenliğinin de uzun sürmediğini Anadolu’da bu defa Âl-i Selçuk devrinin başladığını ifade etmiştir 408. Müellif Büyük Selçuklu Devleti için Oğuzlar ismini kullanırken, Türkiye Selçuklu Devleti için de, Âl-i Selçuk ismini kullanmıştır. Firdevsî-i Rûmî’ye göre Anadolu’nun fethi için üçüncü büyük girişim Türkiye Selçuklu’ları tarafından yapılmıştır. Âl-i Selçuk’un her türlü övgüye lâyık olduğunu vurgulayan yazar, Selçuklularla Abbâsîlerin kısa bir mukayesesini yapmıştır. Selçukluların başlangıçta Abbâsîlerin 409 sağ kolu olduğunu, sol tarafta ise Bermekî hanedanının var olduğunu rivayet etmiştir. Ancak Selçukluların Bermekî’lerden daha üstün olduğunu, Abbâsî iktidarının Oğuz şevketi karşısında kısa sürdüğünü ilave etmiştir. Bu girişten sonra Firdevsî’nin Velâyet-nâme’de kayda geçtiği Selçuklu Sultanları ve bu sultanların faaliyetlerine geçebiliriz. 1-Süleyman Şah (1075-1092) Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kutalmış Oğlu Süleyman Şah (Selçuk Beyin oğlu Arslan Yabgu’nun torunu) tarafından, Büyük Selçukluların vasalı olarak 1075 yılında İznik’te kurulduğu genel olarak kabul görmüştür 410. Firdevsî-i Rûmî ise Selçuklu Devleti’nin kurucusu olarak Selimşah nâmında bir şahıstan söz ediyor ki, Selçuklu Tarihinde böyle bir kişi mevcut değildir. Sehven Süleyman Şah yerine kullanılmış olmalıdır. Yazar, Selim Şah’ın (Süleyman Şah) asker toplayarak Rum Kayser’in üzerine yürüdüğünü; ama Kayser’in kaçarak meydanı terk ettiğini, bunun üzerine Kayser’i ve Aksaray şehirlerinin Selçuklu hâkimiyetine girdiğini söylemiştir. Süleyman Şah’ın Bizans İmparatorluğu ile savaştığı İznik ve civarını fethettiği ve Güney Marmara’ya egemen olduğu bütün kaynaklarca bidirilmektedir. Zayıf duruma düşen Bizans İmparatorluğu Anadolu Selçuklu Devleti ile barış anlaşması 408 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 91-92. Abbâsîler (750-1258), Abbasoğullarının Bağdat’ta hükümran olmasıyla başlayan, 1258 Moğol istilasına kadar devam eden siyasi iktidarın adıdır. Abbâsîler, Müslümanların halifesi sıfatıyla saygın bir konumda bulunuyorlardı. Ancak Şîilerin baskısı, Tevaif’ü Mülûk’ün güçlenmesi ve vezir ailesi olan Bermekî hanedanının Acem taraftarı olması, devleti iyice zayıflattı. Bu durum Abbasîlerin Selçuklu hakimiyetine girmelerine kadar devam etti. Firdevsî, bu noktaya özellikle dikkat çekmektedir. Bak. Philip K. Hitti, a.g.e. , s. 447-452. Bermekî’ler, Abbâsî iktidarında etkin olmuş, vezirler hanedanı diye anılmış olan İran kökenli vezir ailesinin adıdır. Bak, M.G.S. Hodgson, İslâmın Serüveni, (Haz. İ. Kutluer), c. I, İstanbul 1973, s. 249. 410 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul 1993, s. 258; Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, Ankara 1988, s. 79; Mükremin Halil, Anadolu’nun Fethi, İstanbul 1944, s. 109. 409 160 yapmak zorunda kalmıştır. Batı sınırlarını güvence altına alan Süleyman Şah, Kilikya’ya yönelmiş, Adana ve Tarsus’u sınırları içine dahil etmiştir. Sultan Antakya’yı hatta Haleb’i alma girişiminde bulunmuş ama bu girişim onun hayatına mâl olmuştur. Süleyman Şah, kısa zaman zarfında kuvvetli bir devlet kurmuş ve Boğazlar’dan Suriye’ye kadar Anadolu’yu hakimiyeti altına almıştır 411 . Süryanî Mihail, Firdevsî’nin yukarıda verdiği bilgileri doğrulamaktadır. “Süleyman bütün Türkiye şehir ve kalelerini fethedip, hakimiyet kurduktan sonra Süleyman Şah adını aldı. Onun idaresinde Türkler, Karadeniz, Marmara, Adalar Denizi ve Akdeniz arasında bütün beldelere girmiş ve hakim olmuşlardı ” 412 . Firdevsî-i Rûmî, fetih esnasınde fethe tanık olarak Selme Deresi’nin adını zikretmiş ve derenin var olduğunu söylemiştir. Firdevsî’nin var olduğunu söylediği Selme Deresi ise aynı isimle Aksaray’da hâlâ mevcuttur 413. 2-Sultan 1. Kılıçarslan (1092-1107) Kıssa çok pes âhir anları alur Oğlu Kılıçarslan’ı gör ne kılur Aksaray üstünde dirler Karataş Anda Ejderha ile kıldı savaş Aksaray sûyuna hoş sed bağladı Yaptırıp şehrin işini sağladı Ol kal’ayı alıcak Şâh Selîm Fevt oluben kalur anda ol halîm Kubbe yapdılar mezârı andadur Mürde sanma bil ki anı zindedür Kılıçarslan oldu anda pâdişâh 411 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, s. 287-288; Osman Turan, Süleyman Şah I. (B.Kutalmış), İ A. Md., c. II, İstanbul 1979, s. 206-613, Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1980, s. 85-89; Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, a.g e. , s. 4; Ernst Werner, Büyük Bir Devletin Doğuşu, (Çev. O. E.sen-Y. Öner), Ankara 1986, s. 44; Ali sevim a.g.e. s. 427; Ernst Honıgmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, (Çev. F. Işıltan), İstanbul 1970, s. 121. 412 Süryanî Mihail, a.g.e. , s. 64. 413 İbrahim Hakkı Konyalı, Belge ve Kitâbeleriyle Aksaray Tarihi, İstanbul 1974, c. II, s. 1640. 161 Gâziler Sultânı ol zerrîn külâh Tuttu Yunân milkini hep serteser Çün ki kıldı ol da dünyâdan güzer 414. Firdevsî-i Rûmî’nin söyledikleri tahlil edilecek olursa, Süleyman Şah vefatettikten sonra, Türkiye Selçuklu Devleti fetret devrini yaşamıştır. Sultan Melik Şah’ın ölümü üzerine, Anadolu Selçuklu tahtına Sultan I. Kılıçarslan geçmiştir. Sultan Kılıçarslan’la birlikte Selçuklu Devleti yeniden ivme kazanmış, kuruluş sürecini tamamlayarak fetih politikasına başlamıştır. Sultan I. Kılıçarslan kısa sürede devletin egemenlik alanını Batı’da İzmir, Doğu’da Malatya’ya kadar genişletmiştir. Aksaray ve Kayseri, Dânîşmendliler’den tekrar Selçuklulara geçti. Sultan I. Kılıçarslan Anadolu’da Türk birliğini sağlamak için Çaka Bey’i etkisiz hale getirdi 415 ve Dânîşmendliler’i tâbiyetine aldı. Selçuklular, Bizans İmparatorluğu’nu vergiye bağladı. Ancak Papalık tarafından organize edilen Haçlı Seferleri’nin başlaması Selçuklular’ı olumsuz etkilemiş ve Batı Anadolu Haçlı saldırısına uğramıştır. Devletin başkenti İznik’ten Konya’ya taşınmıştır. Sultan Haçlı Ordusunu Ereğli yakınlarında yenilgiye uğrattı. Firdevsî’nin deyimiyle, Gaziler sultanı Anadolu’yu serteser hâkimiyeti altına almıştır 416 . Müellifin Sultan için “Gâziler Sultanı” ismini kullanması da çok manidardır. Sultan I. Kılıçarslan’la birlikte Anadolu, büyük oranda Bizans hâkimiyetinden çıkıp, Selçuklu hâkimiyetine geçmiş, Türkleşme ve İslâmlaşma faaliyetleri hızlanmıştır. Yazarın söylediği gibi Sultan’ın kabri ise Aksaray’da değil, Silvan’da Kubbetü’s Sultan türbesindedir. 3-Sultan I. Alâaddin Keykubad (1220-1236) Oğlu ki Sultân Alâeddin durur Adl’ü dâd ıssı ve sâhib-din durur Hem muhibb-el ulemâdır ol Hem muhibb-el fukârâ ehl-i temyiz 414 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 93. Akdes Nimet Kurat, Çaka Bey, Ankara 1966, s. 53; Işın Demirkent, Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan, Ankara 1996, s. 45; Ali Sevim, a.g.e., s. 434. 416 Ali Sevim, a.g.e., s. 434; Ali Sevim –Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi, Ankara 1990, s. 86; İbrahim Hakkı Konyalı, a.g.e., s. 274; Erdoğan Merçil, Türkiye Selçukluları, Türkler, c. VI, Ankara 2002, s. 508; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1980, s. 85-89; Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, a.g.e. , s. 77. 415 162 Atası yerine oldu pâdişâh Geçti taht’a geydi hoş zerrîn külâh Yedi pâre şehr yaptı ol hümâm Konya’yı hem yaptırıp kıldı temâm Lakâbı Hüsrev asıl adı Alî Pâdişah idi ve hem gerçek Velî Ol zamanda geldi Hünkâr hazreti Rûm’a girdi duttu gâyet şöhreti İsteyenler Âl-i Selçuk’ten haber Hoş tevârîhlere eylesün nazar Yine söz cem’in e idelüm şürû Zikredem sana ne oldiyise vukû Çün ‘ki Çapni boy Oğuz’dan ayrılur Doğruluben Rûm mülkine gelür 417. Firdevsî-i Rûmî, Sultan Alâaddin örneğinde olduğu gibi genellikle tarihsel olayları kronolojik olarak rivayet etmemiş, elde ettiği bilgileri sistemsiz olarak kullanmıştır. Eserin bazı bölümlerinde doğru ve yanlış bilgileri birbirine karıştırmıştır. Abû’l-Faraç, Alâaddin Keykubad için: “Devrin hükümdarları arasında nev’i şahsına münhasır bir zât idi, çevik bir adamdı, sağlam kafalı ve temiz varlıklı idi. Arap hükümdarlarının alışık oldukları birçok kötü alışkanlıklardan ve çirkin ihtiraslardan münezzeh bir kimse idi. Suçlulara karşı sert davranır ve hükümlerinde adaleti gözetirdi. Birçok şehirleri ve müstahkem mevkileri zaptederek saltanatına katmış ve satvetini yaymaya muvaffak olmuştu” 418 diyerek Firdevsî-i Rûmî’nin Sultanla ilgili yargılarını doğrulamıştır. I. Alâaddin Keykubad, âdil, âlim bir padişahtı. İlme, irfana değer verir, âlim ve sanatçıları korurdu. Himaye ettiği çağdaşı düşünürlere örnek olarak 417 Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s. 93-94. Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, (Çev. Ö.R. Doğrul), c. II, Ankara 1999, s. 536-537. 418 163 Necmeddîn-i Dâye, Ahmed b. Mahmud-ı Tûsî, Sultânü’l- Ülemâ Bâhaü’d-din-i Veled, Mevlâna Celâled-dîn-i Rûmî, Sadreddin Konevî verilebilir. Ayrıca sultan, siyasî başarılarının yanı sıra ülkesinin kültürel yönden de gelişmesine önem vermiştir. I. Alâaddin Keykubad, bir rivayete göre, İmam Gazalini’nin “Kimya’yı Saadet’i” ile Nizam’ül-Mülk’ün “Siyaset-nâme”’sini elinden hiç düşürmezdi 419 . Kendisi bizzat ilmî faaliyetlerle ilgilenmiş, ilim ve kültür ile uğraşanları himaye etmiş, Moğolların önünden kaçan Türkistanlı ve İranlı âlim, şâir ve sanatkârlara kucak açmıştır. Ekonomik canlılığı sağlamak için, yaptığı seferler ile ticaret yollarının güvenliğini sağlamış ve bu maksatla birçok yerde yeni kervansaraylar inşaa ettirmiştir .420 Velâyet-nâme, Alâaddin Keykubad döneminde Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî’nin Anadolu’ya geldiğini, şöhretinin Rum’u tuttuğunu söylüyor ki, mübalağalı olmakla birlikte doğruluk payı vardır. Velâyet-nâme’de ayrıca Çepni Boyu lideri Yunus Mukri (Makri) nin Sultan Alâaddin’le görüşmek için Konya’ya geldiği ve yurtluk istediği Suluca Karahöyüğ’ün Çepni Boyu’na yurtluk olarak verildiği kaydı vardır. Hacı Bektâş-ı Velî Suluca Karahöyüğ’e gelince Yunus Mukri’nin misafiri olmuş ve Sultan Alâaddin’in Çepni Boyu’na tahsis ettiği topraklarda ikâmet etmiş ve dolaylı olarak Hacı Bektâş-ı Velî Selçuklu Sultanı ile irtibat kurmuştur. Bu durum Türk devlet ve tarikat geleneğinin iç içe olduğunun en somut göstergelerinden birisidir 421 . Hünkârın Suluca Karaöyüğ’e geldiği zaman orada oturanların, Oğuzlar’ın Çepni Boyu’ndan olduğu ve Çepniler’in Hacı Bektâş’a tâbi oldukları bütün Velâyet-nâme’lerde geçmektedir 422 . Hatta buradaki Bektâşî Çelebileri’nin Çepni’lerden olduğu, Hacı Bektâş-ı Velî’nin en sâdık Müritlerinin Çepni Boyu’na mensup bulunduğu da belirtilmektedir. Nitekim Kırşehir çevresinde yaşayan Çepniler, muhtemelen 1240 daki Babaî İsyanı’na da katılmışlardır 423 . Zâviye’nin 419 İbn-i Bibi, el-Evâmirü’l – Alâiyye, s. 228. Emine Uyumaz, Sultan I. Alaaddin Keykubat Devri ve Türkiye Selçuklu Tarihi, Ankara 2002; Erdoğan Merçil, a.g.e., s.159. 421 Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s. 181-182; Bedri Noyan, a.g.e ., s. 22; Ethem Rûhi Fığlalı, Türkiye’de Alevîlik ve Bektâşîlik, Ankara 1996 422 Bedri Noyan, a.g.e. , s. 22 423 Hanefi Bostan, Anadolu’da Çepni İskânı, Türkler Ansiklopedisi, c.VI, Ankara 2002, s. 299. Alevî –Çepni birlikteliği için bak. Saim Savaş, XVI. Asır da Anadolu’ da Alevîlik, Ankara 2002, s. 32. 420 164 bulunduğu bugünkü Hacı Bektaş Kasabası, eskiden Çepni Türkmen Boyu’nun kışlağı olan Suluca Karaöyük isimli küçük bir köy bulunmaktaydı 424 . Velâyet-nâme, Selçuklu-Moğol ilişkisinden de söz etmektedir. Yazar Cengiz Han’ın (Oğullarının) ordusu Tataristan’ı, Deşti Kıpçak’ı ele geçirdi. Moğollar Bağdat’ın işgalinden sonra Anadolu’yu tehdit eder hale geldiler. Hatta Moğollar’ın Selçuklular’ı kendilerine tâbi olmaya çağırmaları üzerine Sultan Alâaddin Keykubad Moğollar’a karşı ciddî önlemler aldı yakın çevresi ile müşavere etti, Firdevsî’inin deyimiyle “Guş itti serteser ey’zû fünun” danıştıkları arasında Hacı Bektâş da var idi, “Dir ne dirsiz ne dürür eyü savab nice idelüm ne virelüm cevab,” diye sorulduğu zaman; “bunlara vermek gerektür hayli yer, yaylak da vermek gerek yaylayalar, hem kışın kışla gerek kışlayalar” diye cevap aldı. Bunun üzerine “Aksaray’dan Engürü’den tâ Sivas’a” kadar olan bölge Kilu Han’a verildi 425. Târîhi kayıtlarda yukarıdaki görüşmeyi doğrulayacak bir bilgiye rastlanmasa bile, bu bilgiden Selçuklular’ın Moğollar’a vergi vermeyi kabul ettikleri sonucuna varılabilir. Üstelik Moğol tehlikesinin halkın hâfızasında bıraktığı derin tesiri tespit etmek açısından da bu bilgi önemli sayılabilir. 4-Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev (1266-1284) Kılıçarslan oğlu Keyhüsrev durur Müştehirdür işbu sözler bellüdür Saruhan, Aydın, Hamid-ü Germiyan Menteşe Kâresi Kocacık ey cân Pâdişâhın bular beyleri idi Her biri leşker başı baş er idi Herbirine kodu sultan çok çeri Herbiri fethetti varduğı yeri Bilecik Yârhisar’u İznik hemîn 424 A. Yaşar Ocak, Kalenderîler, s. 186. Firdevsî-i Rûmî, a.g. e. , s. 161; Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-î Cihan Güşa, (Çev. Mürsel Öztürk) Ankara 1988, s. 148. 425 165 Bursa kaldı fetholunmadık yakîn 426 Yazarın Selçuklu Tarihi’ne dair verdiği bilgiler bir menâkıb mahiyeti taşımasına rağmen, bütün içinden doğru bilgiler çıkarılabilmektedir. Selçuklular, bir bölge fethedildiği zaman fatihlere o bölgeyi yurtluk olarak verir; ama bağımsız olmalarına müsaade etmezler ve fethedilen yerler Selçuklu Devleti’ne bağlı olarak idâre edilirdi. Uçlarda kurulan bu beylikler yarı bağımsız olarak hayat sürerlerdi. Firdevsî’nin deyimiyle “bütün beyler, padişahın beyiydi, her biri padişah ordusunun komutanıydı. Devlet, askerleriyle, beyleri zaman zaman destekler ve beyler sınırlarda sürekli fetihlerde bulunurlardı ” 427. 1243 Kösedağ Savaşı’nda Selçuklular Moğollara yenilince, Anadolu’nun hâkimiyeti Moğollar’a geçti ve Selçuklu Sultanları Mogollar’ın vâlisi durumuna düştüler. İşgalci Mogollar’ın Türkmenler’i katliama tâbi tutmaları üzerine Türkmenler, Moğollar’la çetin bir savaşa tutuştular. Bu mücadele esnasında Türkmen halk daha çok batı bölgelere göç etti ve oraya yerleştiler. Hacı Bektâş-ı Velî ve Âhi Evren de batıya olan bu göçleri teşvik ettiler. Menâkıb’daki kayda göre Hacı Bektaş, müritlerini sistemli olarak Batı Anadolu’ya görevli olarak göndermiştir. Sarı İsmail’i, Şehr-i Tavas Livâ-i Menteşe’ye; Cemal Seyyid’i, Germiyan’a; Baba görevlendirmiştir 428 Menteşi, Sandıklı’ya ve Barak Baba’yı Bugadiç’te . Sonuçta ülkenin Batı bölümünde Türkmen nüfusu yoğunlaşmış ve Türk beylikleri güçlenmişlerdir. Selçuklu otoritesi zayıflayınca beylikler müstakil olmaya başlamışlardır. Böylece Türk tarihinde beylikler dönemi diye bilinen yeni bir dönem başlamıştır 429. Selçuklu Sultanlarına bağlı kurulan beylikler bağımsız oldukları dönemde Batı Anadolu’nun fethi, bölgenin İslâmlaşması, Türkleşmesi ve Türk denizciliğinin gelişmesine katkıda bulunmuşlar; daha da önemlisi Osmanlı Devleti’nin kurulmasına imkan ve ortam hazırlamışlardır. Yazarın rivayetine göre beylikler döneminde Güney Marmara’da fethedilmedik Bilecik, Yarhisar ve İznik 426 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 262. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 262. 428 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 305-307. 429 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, s. XI; Mikail Bayram,Türkiye Selçukluları Uç Beyi Denizlili Mehmet Bey, Türkler, c.VI, Ankara 2002, s. 296; Salim Koca, Anadolu Türk Beylikleri, Türkler, c. VI, Ankara 2002, s. 703; Fuad Köprülü, Osmanlı Devlet’inin Kuruluşu, Ankara 1988, s. 35. 427 166 kalmıştı. Oraları fethetmek de Osmanlılar’a kısmet olmuştur 430 . Anadolu Beylikleri’nin hükümran olmalarını ise Firdevsî-i Rûmî, şöyle rivayet etmektedir: Aydınu, Saruhan, Menteşe Hamîd Pâdişâh oldu yerine ber-mezîd Hutbe okur adına sikke kazar Yürür hükmün ider zabt serteser 431. Selçuklu Devleti’ne bağlı olarak kurulan beylikler, Selçuklu Devleti egemenlik haklarını kaybedince beyliklerin başında bulunan vâli, komutan ve melikler bağımsızlıklarını ilân ederek küçük birer devlet haline geldiler. Önce devlete bağlı beyler iken asker topladı ve fethettikleri yerleri kendi adlarına yönetmeye başladılar. Hutbe okuyup, para basarak müstakil hükümdarlar haline geldiler. 5-Anadolu’da Fethedilen Şehirler Firdevsî-i Rûmî Velâyet-nâme adlı manzum eserinde, Türkiye Selçuklu Devleti sınırlarına dahil olan şehirlerin hemen tamamından bir vesile ile söz etmiştir. Böylece Selçuklu Devleti’nin siyasî sınırlarını çizerken, hâkimiyet alanlarını da göstermiş olmaktadır. Şehirlerin fethini kronolojik olarak aktarmak yerine daha çok Hacı Bektâş-ı Velî ve Müritlerinden nakillerde bulunurken Anadolu coğrafyasını tahlil ederek ve fethedilen şehirlerin isimlerini zikretmiştir. Şimdi adı geçen bu şehirleri ve rivayet ettiği mısraları Selçuklu Devleti’nin egemenlik alanlarını belirlemek için sıralayalayalım: Suluca Karayöge var mesken it Yurt verdik durma var anda git Geldi Ayntâb’a bilesin sen ey cân Doğrulup ashâb-ı Kehf’e dek gelür. Durup andan dahi azm-i Rûm ider 430 Halil İnalcık, Osman Gâzi’nin İznik Kuşatması ve Bafeus Muharebesi, Osmanlı Beyliği, İstanbul 2000, s. 77-100; Mustafa Kafalı, Anadolu’nun Fethi, Türkler, c.VI, Ankara 2002, s. 181182. 431 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 262. 167 Kayseri şehrine doğrulup gider. Çeküben leşker Çorum’a yettiler Farsi milkini bi-külli duttular Aksaray üstünde bil hoş nihâd Bir dere var Selme dirler ana ad. Gidevü gide irer Erzincan’a Anda uğrar can Baba Kilu Han’a Yürüyüp Erciş’e iriştim hemân Pes ikincisinde Erciş’i temam Aksaray’dan Engürü’den tâ Sivâs Ana irinceye dek tûlu tıraz Müştehirdür Kırşehrinde bilinür Kırşehrin’de ol Bektâşi hânedür Çün gemi Rûm’den yana oldu revân Kudret ile Samsun’a irdi ey cân Saruhan Aydın Hamidü Germiyan Menteşe Karesi Kocacık ey cân Bilecik Yarhisar’ü İznîk hemîn Bursa kaldı fetholunmadık yakıyn Çünki sultan önüne geldi girü Ol yere sancak Beği oldu girü Aydınu Saruhan Menteşe Hamîd Pâdişah oldu yerinde ber-mezîd 432. Velâyet-nâme’ye göre, Türkiye Selçukluları, Anadolu’da Kuzey’de Samsun’dan, Güney’de Antep’e, Doğu’da Erciş’ten, Batı’da Aydın’a kadar Anadolu’nun tamamına yakın bölümüne hakim olmuşlardır. 432 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s.150-366. 168 D-Anadolu’nun Fethine Katılan Türkmen Dervişleri Velâyet-nâme, sadece tarihî olaylar değil; tarihî şahsiyetler hakkında verdiği bilgiler açısından da tarihe kaynaklık etmektedir. Hacı Bektâş-ı Velî’nin soyu, Hoca Ahmed Yesevî ile ilişkileri, Horasan’dan, hac yoluyla Anadolu’ya gelmesi esnasında ve Anadolu’da görüştüğü şahsiyetler hakkında, kayda değer bilgiler bulunmaktadır. Tarihî şahsiyetler hakkındaki bazı bilgiler düzmece olmakla birlikte, mevcudiyetleri kabul edilen insanlardır. Hacı Bektâş-ı Velî’den önce veya sonra yaşamış insanlardan da söz edilmektedir ve verilen bilgiler doğruya yakındır. Biz bu bölümde daha çok Hünkârın bizzat görüştüğü ya da görüşme ihtimali olan tarihi ve mânevî şahsiyetler üzerinde duracağız. Tarihî şahsiyetler derken; daha çok devlet adamları ve ümerâyı, mânevî şahsiyetler derken de; sûfîler ve tasavvuf erbabını kastediyoruz. Sonuçta hepsinin tarihî şahsiyetler olduğu da mâlumumuzdur. Anadolu’da, ülkenin fethi tarihi ile birlikte gelişen ve yeni yurdun dinî, askerî ve iktisadî hayatında büyük işler gören birçok İslâmî, ticarî ve askerî kurumlar oluşmuştur. Önemli bir kısmının Anadolu tarikatlarıyla bağlılıkları olmakla birlikte, bu teşekküller, yeni yurdun XI.-XIII. asırlarda ve daha sonraki dönemlerde sosyal kuruluş ve gelişim üzerinde, yaptıkları işler ve bıraktıkları izlerle etkili olmuşlardır 433. Selçuklular zamanında Anadolu’da etkili olan bu kişilerin, Hacı Bektâş-ı Velî’nin dost olduğu, müntesipleri veya muhalifleri ayrımını yapmadan, irtibatlı olduğu şahsiyetlerin bir kısmı hakkında, ilişkilerin boyutları, Velâyet-nâme içindeki yerleri, tarihî bilgilerle uyuşup uyuşmadığı hakkında kısa değerlendirmelerde bulunacağız. a-Hacı Bektâş-ı Velî ve Âhi Evren Manzum ve mensur Velâyet-nâmede, Âhi Evren’le ilgili rivayetler özetle şöyledir: Hacı Bektaş Velâyet-nâme’sinde Âhi Evren hakkında “meğer ol vaktin Kırşehri’nin adı Gülşehrî idi. Dopdolu ma’mur şehr idi. Mescidler, câmi’ler müftîler, müderrisler, âlimler, kâmillerle ol şehrin içi dopdolu idi. Bunlar içinde Âhi Evren adında bir er de vardı. Eyle olsa Âhi Evren padişah anda gelüp karar eylermiydi. Hazret-i Hünkâr (k.s.a.) dahi Karayüğe gelüp karar dutıcak, Âhi 433 N. Sami Banarlı, a.g.e., s. 295. 169 Evren padişah ser-güzeşti velâyet-i âleme meşhur oldu. Tâ kim Denüzlü’den Konya’ya geldi, Konya’dan Kayseri’ye geldi, Kayseri’den Gülşehri’ne, anda karar dutup eğlendi ” 434. Her iki zât birbirleri hakkında yakınlarından bilgi edînîp görüşmek fırsatı kolluyorlardı. Hz. Hünkâr Kırşehri’ne doğru giderken oradaki hi Evren de Hazreti görmeye Karahöyüğ’e doğru yola çıkar. Kırşehrin’e yakın bir tepede birbirlerine rastlarlar, bilişib görüşürler ve yerlerine dönerlerdi. Bu ilk görüşüp tanışmadan sonra aynı yerde muhabbet için buluştuklarında Hz. Hünkâr: “Ne olaydı iş bu arada bir pınar olaydı. Dest namaza ve içmeğe hizmetlenmeye gayet mahalliydi.” deyince Âhi Evren: “N’ola buyurun Hünkârım der”, Hazreti Hünkâr mübarek eliyle yeri biraz eşer, pırıl pırıl bir pınar akmağa başlar. Bunun üzerine Âhi Evren: “Erenler şâhı pınar oldu buyurtuğumuz gibi amma bir gölgelik ağaç dahi olsa ıssı günlerde gölgelik iderdi” der. Bu defa, Hazreti Hünkâr ona: “N’ola Âhim” der. Âhi Evren’in elinde kavak ağacından bir âsası varmış, onu toprağa diker. Hemen yeşerüp yapraklanır. O günden sonra daima bu yerde buluşup sohbet ederler, örnek: Kırşehri’nde Âhi Evren ile oturup birlikte sohbet ederledi 435 . Yukarıdaki metinde geçen ifâdeler, çağdaş olan iki büyük zatın irtibâtının işaretleridir. Ayrıntılar ve efsaneler menâkıbdan olup tarihî bilgi olarak kullanılamaz. Velâyet-nâme’deki bu bilgiler, menkıbevî bir şekilde anlatılmış olsa bile, tarihî gerçekleri yansıtmaktadır. Âhi Evren, Hacı Bektâş-ı Velî’nin yakın dostudur. Selçuklular devrinde Kayseri, Konya, Denizli ve Kırşehir’de bulunmuştur. Hacı Bektâş-ı Velî, Âhi Evren’in kurduğu Âhi evinde kalmıştır. Bu da Anadolu’da Âhi Teşkilatının kurulduğunun bir göstergesidir. Âhi Evren, üretken bir yazar, eşine az rastlanan bir halk filozofu, büyük bir fikir ve aksiyon adamıdır. Âhi Evren, Âhi teşkilatının kurucusu olup, medresede müderrislik yaparak öğrencileri eğitmiş, sanat erbabını yetiştirerek onların pîri olmuş, Moğol işgalcilerine karşı direnişin sembolü haline gelmiş, sahipsiz kentlere vâliler tayin 434 Abdülbaki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, vr. 59/a. Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s.183-184–185-187-188-214-215; Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 49-53. 435 170 etmiş, müntesiplerinin şeyhi mertebesine yükselmiştir 436 . Esnafı örgütleyip loncalar ve teşekküller kurmuş, mahfiller oluşturmuş, yeni taliplere, kalfalara ve ustalara şef bağlamış, peştamal kuşatmış, yeni dükkan ve tezgah açacaklara izin ve destur vermiştir 437. Kayseri’de sanayi sitesinin kurulmasına öncülük etmiş, eşi Fatma Bacı’ya “Bâcıyân-ı Rûm” teşkilatını kurdurmuş, Nasirûddin ünvanı ile Türk İslâm dünyasının Nasreddin Hoca’sı olmuştur 438 . Nâsirü’d-din Âhi Evren’in kurduğu Âhilik, çok boyutlu bir teşekküldür, bir taraftan fetih ve gaza hamlelerini kolaylaştıran askerî bir yapılanma, öte yandan şehir ve kasabalarda san’atkarları ve çalışanları kendi kadrosuna ve himayesine alan ekonomik bir organizasyondur. Bir boyutu da bütün teşkilatlara mensup kimselerin manevî ihtiyacını karşılayan bir tasavvuf hareketidir. Âhiliğin hayatla iç içe olması toplumu etkilemiş, kısa sürede örgütlenmesi sonucu geniş alanlara yayılmıştır. Âhiler Batı Anadolu’da insiyatifi tamamen ellerine almışlar; bu bölgedeki tasavvufî yapılanmayı kendi kuralları çerçevesinde gerçekleştirmişlerdir. Bunun sonucu olarak değişik tarikatlara mensup dervişler, Âhilik anlayışı çerçevesinde üretici olmuşlar, yeni fethedilen toprakları imar etmişlerdir 439. Başka bir Velâyet-nâme’de ise; “Tatar muhalifi olup savaşkan idi. Fütüvvet erbabının serveridir. Bu yüzden şehitlik şerbetini içti. Hünkâr ile müsafahası keramâtı çokdurur” 440 denilmektedir. Sonuç, Velâyet-nâme’de Âhi Evren’e ait bilgiler genel çerçevede doğru kabul edilebilir. Âhi Evren, debbağlar mesleğinin pîridir. Fütüvvet ehlinin ulularındandır. XIII.-XIV.yüzyılda yaşayan Ahî Evren’in, genç yaşında Hacı Bektaş ile görüşmüş olması mümkündür. Bu görüşme 436 İbn-i Batuta, Seyahat-nâmesinden Seçmeler, (Çev. İ.Parmaksızoğlu), s. 7-61; M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 209-213; Aşıkpaşa-zâde Tarihi, s. 193-195. 437 Cevat Hakkı Tarım, Tarihte Kırşehrî-Gülşehrî, İstanbul 1948, s. 58; Neşet Çağatay, Âhilik Nedir?, Ankara 1980, s. 35-86. 438 Mîkail Bayram, ihi Evren ve Âhi Teşkilatının Kuruluşu, Konya 1991, s. 35, 81, 85; Mîkail Bayram, Âhî Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, Ankara 1995, s. 16-29; Mîkail Bayram, Nasreddin Hoca ve Ahî Evren, İstanbul 2001; Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s. 183 -184 –185187-188-214-215; Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 49-53. 439 Yusuf Küçükdağ, Ahîliğin Konya’da Kuruluşu, “Konya’da Düşünce ve Edebiyat”, Konya 2003, s. 41. 440 Baki Yaşa Altınok, Hacı Bektaş Velî Hakkında Yazılmış Bir Menakıb-nâme ve Bu Menakıbnâmede Belirliten Anadolu’daki Alevî Ocakları, “Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi”, S.24, Ankara 2005. 171 nedeniyle belki de uzunca bir menkıbe meydana çıkmıştır. Velâyet-nâme, Âhi Evren’e ait bir menkıbenin varlığını haber vermiştir. Ayrıntılı bilgi isteyenler için müracaat etmeleri istenmiştir 441. b-Hacı Bektâş-ı Velî ve Fatma Bacı (Kadıncık Ana) Velâyet-nâme’de en çok adı geçen şahsiyetlerden birisi de Fatma Bacı’dır. Bektâşîler’in Kadıncık Ana dedikleri ve saygı ile andıkları bir hanımdır. Kutlu Melek ve Fatma Nuriye adıyla da anılmıştır. Fatma Bacı, Hacı Bektâş’ın Rum diyarına gelişini ilk bilenlerden ve onu selamlayanlardan olup, hatta pîr’in geldiğini Rum erenlerine müjdeleyen ilk kişidir. Hacı Bektaş Anadolu’ya geldiği zaman gelin (Fatma Bacı) kaynanasından izin almadan erenlere yemek verir, Hz. Pîr’in hayır duasını alır, küpteki yağı artar azalmaz ve erenlerden himmet alırdı. Müellif, Fatma Bacı’yı, Molla İdris’in hanımı olarak göstermiştir: Monla İdris’in meğer kim ey azîz Var idi bir hâtunu gâyet temiz K’ey ulu zâde idi aslı şerîf Pâk-i mısmıl idi gayette afir Adı hem Fâtıma idi müştehîr Ba’zısı Fâtımâ Bacı da diyir 442 . Fatma Bacı, Molla İdris’e rüyasını anlatır, o da yorumunda “senden bir çocuk olacak ve o çocuğu evliyalar kabul edecek” müjdesini verir ki, o zamana kadar İdris Hoca ve Fatma Hatun’un çocuğu yok idi. Hacı Bektâş-ı Velî’nin kalacak yeri yoktu ve mescitte sabahlıyordu. Fatma Bacı, evini pîr’le müşerref kıldı ve evi çilehane oldu. Bu durumdan komşular rahatsız oldu, dedikodu yaptılar. Hatta Nureddin Hoca (Caca)’ya şikayet ettiler. Nureddin Hoca Hz. Pîr’i bölgeyi terk etmeye zorladı ve Pîr’i tehdit etti. Hünkâr Suluca Karahöyük’te mesken kılınca, Molla İdris ve Fatma Bacı Hünkâr’a bir misafirhâne bünyâd itdi, gelenleri konuklayıp onlara hizmetlerde bulundu. İzzet ve ikram ettiler. Hz. Pîr’in himmetleriyle yiyecekleri doldu taştı. 441 442 Abdulbâki Gölpınarlı, a.g.e., vr. 49-53-70/a -89b. Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s. 96. 172 Fatma Bacı varını yoğunu erenlere harcadı, o kadar yoksul düştü ki sadece eğninde bir gömleği kalmış idi, onu da Sarı İsmail’e sattırarak misafirlere ikramda bulundu. Kendisi de çıplak kaldığı için tandıra gizlendi. Her şeyini erenlere bağışlayınca hayatının kalan bölümünü ancak Hz. Pîr’in himmet ve inayetiyle tamamlayabildi. Hünkâr, Fatma Bacı’ya “Gele üç oğlanımız senden didi / Nesl-i zürriyet ola andan didi / İsmimizle adayalar adını / Yapusınun berk ki ide bünyâdını” müjdesinden sonra Fatma Bacı hamile kalır, Hünkâr’dan nefes oğlu olur, adını Habîb koyarlar. İkinci çocuğun adı Hızır Lâle, üçüncüsünün adı ise Mahmud konuldu. Fatma Bacı’nın üç oğlundan sadece Hızır Lâle yaşadı ve soyu onunla devam etti 443. Buraya kadar olan bölümde, Velâyet-nâme’den Fatma Bacı ile ilgili bölümleri aktardık. Şimdi bu bilgilerin doğruluğunu, gerçekliğini tespit etmeye çalışalım. Aşıkpaşa-zâde Tevârîh-i Âl-i Osman adlı eserinde ilk defa Bâcıyân-ı Rûm yani Anadolu Bacıların’dan söz etmişti. Anadolu Bacıları (Fatma Hatun )için “Hacı Bektaş Hazreti bunların içinde Anadolu Bacıları’nı seçti ki ona Hatun Ana derlerdi. Geldi onu kız edindi. Gizli bilgi ve kerametlerini ona gösterdi, teslim etti. Sonra oradan Allah’ın rahmetine vardı. Hacı Bektaş nesi varsa Hatun Ana’ya emanet etti. Hatun Ana’nın dostu idi. Hatun Ana Hacı Bektaş üzerine mezar yaptı” 444 demiştir. Aşıkpaşa-zâde’nin Bâcıyân-ı Rûm hakkındaki bu rivayet uzun süre tarihçiler tarafından doğrulanamamıştır. Hacı Bektaş Menâkıbnâme’sinde Fatma Bacı, Fatma Ana, Kadıncık Ana ve Kadıncık olarak adından sıkça söz edilmekte ve Aşıkpaşa-zâde’yi destekleyen ciddî kanıtlar bulunmaktadır. Ancak, Menâkıb-nâme’deki rivayetler de doğru kabul edilse bile, şüphesiz Fatma Bacı’nın hayatını aydınlatacak düzeyde değildir. Velâyet-nâme içinde Fatma Bacı’yı test edecek müstakil tek çalışma şimdilik Fatma Bacı ve Bacıyân-ı Rûm adlı eserdir 445. Mikail Bayram’a göre, Fatma Bacı, Şeyh Evhadü'dîn-i Hâmid elKirmânî’nin kızı ve Âhi Evren’in eşidir. Fatma Bacı, Ereğli’den Suluca 443 Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s. 236-240-241. Aşıkpaşa-zâde Tarihi, s. 195-196; İ. Melikoff, yukarıda Aşıkpaşa-zâde’den rivayet edilen bilgilerin yorumunda Hatun Ana’yı Bektâşîliğin kurucuları arasında göstermiştir. 445 Mîkail Bayram, Fatma Bacı ve Bacıyân-ı Rûm, (Anadolu Bacıları Teşkilatı), Konya 1994, s.1132. 444 173 Karahöyüğ’e gelip yerleşmiş ve burada Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî ile irtibat kurmuştur. Velâyet-nâme’de menâkıb şeklinde Fatma Bacı’ya dair rivayet edilen bilgiler önemli oranda Bâcıyân-ı Rûm’un kurucusu Fatma Bacı’ya aittir. Bacılar teşkilatı, Âhî Teşkilatının yan kuruluşudur. Şeyh Evhadü’d’dîn-i Kirmânî ve Âhi Evren’in bilgi ve katkılarıyla kurulmuştur. Bacıyân-ı Rûm teşkilatı, Selçuklular ve Türk toplumu için çok önemlidir. Bacılar teşkilatı, Âhiler’in de merkezi olan Kayseri’de kurulmuş ve buradan Anadolu’nun diğer kasaba ve şehirlerine yayılmıştır. Bâcıyân-ı Rum, Moğol işgaline karşı Kayseri, Kırşehir ve Aksaray’da şiddetle direnmişlerdir. Müslüman Türk kadınları, Bacıyân-ı Rûm saflarına katılarak, sosyal hayatta etkin olup, değişik iş ve meslekler edinmişlerdir. Bacılar, askerî faaliyetlerde bulunmuşlar, misafirleri ağırlamışlar, dinî ve tasavvufî alanda faaliyetler yapmışlardır 446. Menâkıb-nâme’de Fatma Bacı’ya olağanüstü bir rol verilmiştir. Fatma Bacı, bütün erenlerin duymadığını duymuştur. O vakit kız olduğu halde, erenler meclisinde, onların yemeklerini pişirmiştir. Erenler meydanına ve muhabbetine kadını da erenlerle beraber olan Bektâşilikteki ileri görüşün, fikir hürriyetinin nüvesini taşımıştır. Fatma Bacı hikayesi okununca sûfîlerin dediği gibi “kadın vardır rical mertebesinde, er vardır nâkıslık payesinde” kanaati oluşmaktadır 447. Sonuç olarak, Vêlâyet-nâme’de adı geçen Fatma Bacı, tarihî bir şahsiyettir. Aile hayatına ilişkin bilgiler menâkıbdandır. Hacı Bektâş-ı Velî ile münasebeti mümkündür. Âhiler’in ve Bacılar’ın Anadolu’da çok yaygın olmaları, Velâyetnâme’de çok yoğun olarak yer almalarının da sebebi olmalıdır. c-Hacı Bektâş-ı Velî ve Hoca Ahmed Yesevî Türk-İslâm dünyasının mânevî mîmârı, Türkistan’ın fâtihi ve Anadolu evliyasının öncüsü Hoca Ahmed Yesevî’ye, Menâkıb-nâme’nin giriş bölümünde geniş bir yer ayrılmıştır. Bugüne kadar Hoca Ahmed Yesevî ve Yesevîlik üzerine 446 Mikail Bayram, a.g.e. , s. 11-61; Ömer Lütfi Barkan, Osmanlı İmparatorluğunda Kolonizatör Türk Dervişleri, Vakıflar Dergisi, c. II, Ankara 1974, s. 302. 447 Abdülbâkî Gölpınarlı, a.g.e, s, XVIII. 448 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavıflar, Ankara 2003; Hoca Ahmet Yesevî, Divân-ı Hikmet (Haz. H. Bice), Ankara 1993. 449 Abdülbâki Gölpınarlı, Melâmilik ve Melâmiler, İstanbul 1931, s. 167; Mustafa Kara, Hoca Ahmed-i Yesevî’nin eserlerini sıralarken “ Menâkıb-ı Ahmed-i Yesevî ‘yi , Menâkıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî den öğreniyoruz” diyerek Firdevsî’nin eseri kullanıldığını ifade etmektedir. Yeseviyyenin Temel kitabı,“Cevâhirü’l-Ebrar Min Emvacil – Bihar, Ahmed-i Yesevi” İstanbul 1996, s. 253; Abdurrahman Güzel ise Ahmed-i Yesevî’nin Fakr–nâmesi ile Hacı Bektâş-ı Velî’nin 174 kayda değer çalışmalar yapılmıştır 448 . Ancak Abdülbâki Gölpınarlı’nın Yesevîlikle ilgili bir tespiti ve iddiası halen doğrulanamamıştır. Gölpınarlı’ya göre, Hoca Ahmed Yesevî’ adına yazılmış “Menâkıb-ı Hoca Ahmed Yesevî” adıyla bir menâkıb-nâme vardı ve bu menâkıb-nâme Firdevsî-i Rûmî tarafından Hacı Bektaş Velâyet-nâme’sinde kullanıldı ama Firdevsî kaynak göstermedi, Velâyet-nâme’nin ne kadarının Hoca Ahmed Yesevî’ye ait olduğu tespit edilemedi 449. Gölpınarlı’nın bu tespiti gerçekten ciddi bir iddiadır ve isbatı da bir o kadar zordur. Bu konuya açıklık getirebilmek için Velâyet-nâme içinde Hoca Ahmed Yesevî’nin yerini bulmak, bu iddiaya dayanak aramak için Menâkıbnâme’yi dikkatlice tahlil ettik. Önce Velâyet-nâme’den Hoca Ahmed Yesevî ile ilgili bölümlerin bir kısmını aktaralım, sonra tahlil ve tenkidine geçelim. Hacı Bektaş’ın talim ve terbiyesi için bir mürebbi aranırken: Bir kemâl içinde ol kâmil ola Tâ ki Bektâş’a ol ulûm tâlim kıla Didiler kim bunda vardır bir azîz Müttakıdir hem dahî ehl-i temyîz Hoca Ahmed Yesevî’nin ki bu er Halifesi dürür azîz mû’teber Hoca Ahmed Yesevî tanıtılırken: Külli nasîbin alurdun der imâm Şöyledür nakl-i kemâliyle temâm Geldi Türkistân’a ol sâhibi kabûl Hoca Ahmed Yesevî’den mücâz Olubanı tuttu Horasân’a baz Zikredersevüz olur tatvîl kelâm Şeyh Lokmân’ın Velâyetin temâm Naklidür kümmel haber verdi bize Mâkâlatını mukayese ederek arsındaki benzerliklere işaret etmiş ve eserler arasındaki devamlılığa dikkat çekmiştir. Aynı eser, s.335. 175 Sem’ini tut tâ haber virem size Arz-ı Türkistan’da vardı bir ulû Bir vilâyet ıssı bir er baht’lu Hoca Ahmed Yesevî idi adı Kim Muhammed Hanefi nesli idi Vardı Türkistanda bir şehr-i acîb Şehr-i Yesi derler idi ey lebîb Ol kerâmet menba’ı ehli temyiz Bir Velâyet-nâme desem mu’teber Bir Velâyet-nâme takrîr eyleyem Guşü hûşu bana dut ki söyleyem Ey muhibb olup kılan ere sevi Dinle n’etti Hoca Ahmed Yesevî Bu Velâyet-nâme’de oldu beyân Ver salâvât Ahmed’e zâhir-u nihân 450 denmiştir. Yukarıdaki rivayetler, genel bir değerlendirmeye tâbi tutulduğunda, başka bir kaynaktan alındığı intibaını vermektedir. Özellikle Hoca Ahmed Yesevî’nin halef ve selefleri, Türkistan, Horasan ve Bedehşan ile ilgili bölümler anlatılırken yardımcı bir kaynak kullanmadan Firdevsî’nin bu kadar bilgiyi temin etmesi ve yazması mümkün görünmemektedir. Eserin 19. sayfasındaki “zikredersek uzun olur” ifadesi daha fazla bildiğim var; ama özet olarak aktarıyorum anlamına gelir. Sayfa 25’te bilgilerin kendisine nakledildiği ifadesi, sayfa 29’daki, bir Velâyet-nâme desem muteber, bir Velâyetnâme tasvir eyleyem, cümleleri de bir başka yerden alındığı intibaını vermektedir. Velâyet-nâme tahlil edildiği zaman görülür ki Firdevsî-i Rûmî bu bilgileri kendisinden önceki bir kaynağı kullanarak toplamıştır. Doksan dokuz bin Türkistan evliyasının Pîr-i Hace Ahmed-î Yesevî diye anılan, Ahmed Yesevî’nin kim olduğu, Türkistan’daki kerametleri anlatılmakta, Kutbeddin Haydar’ın onun 450 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 15-18-25-29-41. 176 oğlu olduğu belirtilmekte ve Bedehşan denilen kafir diyarındaki cenklerden bahsedilmektedir. Velâyet-nâme’de Hoca Ahmed Yesevî Menâkıb’ının kullanımı konusunda daha gerçekçi açıklamayı ise, Fuad Köprülü yapmıştır. Köprülü’ye göre; Hacı Bektaş Menâkıb’ını derleyenler, Hoca Ahmed Yesevî Menâkıbı’nı karıştırarak yazmışlardır. Şöyle ki: Hoca Ahmed Yesevî’nin hâlifeleri ve menâkıbları Türk– İslâm dünyasına yayılmıştı. Yesevî dervişler tarafından oluşturulan, başta Cevâhirü’l-Ebrar olmak üzere Hoca Ahmed Yesevî hakkında çok sayıda menâkıb oluşmuş ve bu menâkıblar yazıya geçmemişti. Yüce Pîr etrafında oluşan menâkıblar; Müritler, tüccarlar, seyyahlar ve en son da Cengiz istilasıyla Anadolu’da halk arasında yayılmıştı. Bektâşîler, halk arasında esasen mevcut olan an’aneleri alarak, arasına Hacı Bektâş-ı Velî’yi de yerleştirdiler ve böylece hem Yesevî ve Bektâşî menâkıbları bütünleşti hem de Hacı Bektaş-ı Velî, Hoca Ahmed Yesevî ile irtibatlandırılarak şeyh-mürit irtibatı sağlanmış oldu. Zaten Yesevî - Bektâşî menâkıblarının yazıya geçişleri de eş zamanlı olmuştur 451. Sonuç olarak, Firdevsî-i Rûmî, bir şekilde Hoca Ahmed Yesevî’nin “Menâkıb-ı Hâce Ahmed-i Yesevî” adlı eserini kaynak olarak kullanmış; ancak bu eserin isminden söz etmemiştir. Velâyet-nâme içinde kayıtsız olarak kullanılmış bile olsa bu güzîde eser bir nevi koruma altına alınmıştır. Ancak menâkıbın ne kadarının Menâkıb-ı Hace Ahmed-i Yesevî Menkıbesi’ne ait olduğunu belirlemek mümkün değildir. Bu güzide eser, Türk tarihinin erken dönemleri için kaynak olarak kullanılabilecek mahiyette olup, hâlâ tahlil ve tenkide muhtaçtır. d-Hacı Bektâş-ı Velî ve Resul Baba (Baba Resul ) Velâyet-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî de geçen önemli isimlerden birisi de, Resul Baba’dır. Resul Baba’yı Önce Velâyet-nâme’de geçen şekliyle aktaralım. Hacı Bektaş’ın halifeleri anlatılırken Sarı İsmail’den sonra; Hem Resûl Baba durür biri ey azîz Ululardan idi ashâb-ı temyîz 452. “Reften Baba Resûl der-kişver-i Beşkarış ve Velâyet-nümûden ey,” diye başlayan bölümde: 451 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 2003, s. 76; Hasibe Mazıoğlu, Ahmed Yesevî’nin Anadolu’ya Attığı Ateşli Eğsi, Yesevilik Bilgisi, Ankara 200, s. 456-461. 452 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 134. 177 Bir ulu halîfe hem Baba Resûl Ol Vilâyet ehl-i ol sâhibi-kabûl Hünkâra hizmet dâim kalmış idi Erlik içine nasîbin almış idi Nazarın da otururken Hünkârın Geçti fikrinden bu resme ol erün Ey aceb ben bendesîne evliyâ Nereyi aceb bize emreyleye..... diye Baba Resul düşünürken, Hünkâra mâlum oldu, Beşkarış demekte maruf yani Altıntaş civarına Resul Baba’yı kondurdu 453. Resul Baba o havalide kendisini Hacı Bektaş’ın halifesi olarak takdim etti, bu yeri o er bana yurt verdi, burayı bana mahal gördü; İmdi hak dîn bil Muhammed dînidür Makbul âyin bil onun âyînidir. Ben sizi ol dîne da’vet iderem Yolum oldur ben o yola giderem diyerek, Baba Resul Beşkarış halkını İslâm’a davet etti, kerametler gösterdi, onlar da müslüman olup, ehl-i îman arasına katıldılar. Sıdk ile Şeyh’e sâdık kaldılar. Kuru Gölcük’e yakın bir yerde Hisarcık’ı mekan tutup makam yaptılar, latif bir âsitâne şeklinde tekke inşa ettiler. Orası fakirlere mesken oldu. Sonra kiliseleri yıktı, zâviye yaptı, sonra da dervişleri topladı. Hayatını orada geçirdi. Âhirü’lemr Beşkarış da fevt oldu, merkadi dahi oradadır. Mensur Velâyet-nâme’de ise, Resul Baba Hünkâr’ın Ferraşı ve 360 halifesinden birisi olarak gösterilmiş ve Altıntaş bölgesi Seyyid Cemal Sultan’a yurtluk olarak verilmiştir 454. Firdevsî-i Rûmî, bu bilgileri nereden aldı bilmiyoruz; ama verdiği bilgiler ana hatlarıyla yanlıştır. Doğrusu, Baba Resul (Baba İlyas) Hacı Bektâş-ı Velî’nin 453 454 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 334. Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 36. 178 halifesi değil, şeyhidir 455 . Bu rivayetlerden çıkarılabilecek sonuçlar ise şöyle sıralanabilir: Anadolu’nun İslâmlaşması ve Türkleşmesinde sûfîlerin önemli rolleri olmuştur. Şeyhler etrafında toplanan halife ve Müritân zaman içinde Anadolu’ya dağılarak irşad görevlerini yerine getirmişlerdir. Baba Resul ile Hacı Bektâş-ı Velî arasında kuvvetli bir irtibat mevcuttur. Her ne kadar burada tersi söylenmişse de aynı camia içinde yer almaktadırlar. Hacı Bektâş-ı Velî, Baba İlyas Horasânî’ye intisap etmiş ve onun halifesi olarak bulunmuştur 456. Müellif, Baba Resul’ü de Menâkıb-nâme içine dahil ederek yıllarca halk arasında yaşamış ve yayılmış bir bilgiyi ve geleneği kayıt altına almıştır. Bir şekilde Hünkâr’ı, Babâî geleneği ile irtibatlandırmış ya da var olan irtibatı ifşa etmiştir. e Hacı Bektâş-ı Velî ve Muhlis Paşa Firdevsî-i Rûmî, Selçuklu Sultanları’nı sıralarken Sultan Gıyâseddin için; Keykubâd adı ile meşhûrdur Bil tevârîh’de bu söz mestûrdur Ölicek aldı yerin Muhlis Paşa Kalmadı nesli bak imdi bu işe 457. diyerek, Selçuklu Sultanlar’ı arasına Muhlis Paşa’yı da ilave etmiştir. Muhlis Paşa kimdir ve neden Firdevsî-i Rûmî, tarafından Selçuklu Sultanlar’ı arasında zikredilmiştir? Selçuklu kaynaklarında Muhlis Paşa hakkında kayda değer bilgiler çok azdır. Yalnızca Şikarî, “Baba İlyas kati ulu şeyh idi. Nureddin Sofu uzletten sonra yerine oğlu Karaman geçti.” diyerek Babâiler ve Karaman Oğulları arasındaki irtibatı kurmuştur 458 . Osmanlı tarihçilerinden Aşıkpaşa-zâde ise, “Muhlis Paşa’yı 455 İrene Melikoff, İlk Osmanlıların Toplumsal Kökeni, (Çev. Gülçağalı-İsmail Yerem) Osmanlı Beyliği, İstanbul 1997, s. 152-155; Ahmed Eflâkî, Menâkıb-ül Ârifin, (Çev. T. Yazıcı) İstanbul 1995, c I, s. 381, Aşıkpaşa-zâde Tarihi, s. 195. 456 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 36. 457 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 280. 458 Şikârî, Karamaoğulları Tarihi, (Haz. M.Mesut Koman), Konya 1946, s. 15-16. 179 (Baba Muhlis) Osman Bey döneminde yaşayan bir derviş olarak zikretmiştir ” 459. Oruç Bey, “Babâilerden Muhlis Paşa bir sebeple padişah oldu. Babaâileri kıranlardan intikam alıp o askerden kim varsa hep kılıçtan geçirdi. Kırk gün beylik etti. Bazıları altı ay beylik etti.” 460 tespitini yapmıştır. Menâkıbü’l-Kudsiye’de Elvan Çelebi, büyük dedesini menkıbevî bir şekilde de olsa anlatarak tarihî kişiliğine ışık tutmuştur. Elvan Çelebi’ye göre; Muhlis Paşa, Baba İlyas Horâsânî (Baba Resul)’nin beş oğlundan en küçüğüdür. 1240 ta Babâiler İsyanı’nda, Muhlis Paşa henüz beşikte bir çocuktur. Çarpışmalar sırasında Çat köyündeki zâviye ateşe verilmiş, o esnada içeride beşikte yatmakta olan Muhlis Paşa, müritlerden Şerefüddin namında biri tarafından kurtarılmıştır. Köre Kadı ile arası iyi olan bu zat, kimliğini bildirmeden çocuğu Köre Kadı’nın evine yerleştirmiştir. Muhlis Paşa gerçek hüviyyeti bilinmeden yedi yaşına kadar burada yetişmiştir. Sonra Muhlis Paşa Mısır’a kaçırılmış ve orada on dört yıl kalmıştır. Babasının intikamını almak için Anadolu’ya dönmüş; ancak Selçuklu Sultanlığı tarafından hapsedilerek cezalandırılmıştır. Konya’da hanedanın taht kavgalarından yararlanan Muhlis Paşa, 1273’te Konya tahtını ele geçirmiş ve sultanın sarayına yerleşmiştir. Altı ay hükümdarlık yaptıktan sonra, şehri terk ederek Kırşehir’e yerleşmiş, hayli müddet Kırşehir’de zâviyesinde yaşamış ve burada vefat etmiştir 461. Tarihî kaynaklar yukarıdaki rivayetleri tartışmalı bir hale getiriyorsa da, tartışılamayacak nokta Firdevsî-i Rûmî’nin Velâyet-nâme’sine Muhlis Paşa’yı bir satırla da olsa kayda almasıdır. Selçuklu kaynakları mühâlif, kısmen de olsa iktidar olmuş Muhlis Paşa’dan az söz etmektedirler. Bu durum normal karşılanabilir. Ama Firdevsî-i Rûmî’nin Muhlis Paşa’yı Selçuklu pâyitaht’ına oturtması, muhtemelen halk arasında yaygın bir düşünceyi yazıya geçirmesiyle açıklanabilir. Yazar, Muhlis Paşa’nın nesli kalmadı derken de yanılmıştır. Çünkü, Aşıkpaşa-zâde tarihinde, kendisinden başlamak üzere Baba İlyas’a kadar dedelerini sayarak Muhlis Paşa’nın soyunun devamına tanıklık etmiştir 462 . 459 Aşıkpaş-zâde Tarihi, s. 193. Oruç b. Adil, Oruç Bey Tarihi, s. 28; Yusuf Küçükdağ, a.g.m. s.193-194. 461 Elvan Çelebi, a.g.e., s. LIV-LV. 462 Aşıkpaş-zâde Tarihi, s. 193. 460 180 f-Hacı Bektâş-ı Velî ve Barak Baba Velâyet-nâme’de adı geçen şahsiyetlerden biri de, Barak Baba’dır. Önce menâkıb-nâmeden Barak Baba ile ilgili rivayetleri aktaralım, sonra tahliline geçelim: Bir Halîfe bilki Barak Babadur Erdür ol adı bil anâ mertebedür Bâis oldur eyle âd olmasına İşbu lâfza Er’en gelmesine Hazret-i Hünkâr-ı Şâh-ı Evliyâ Tâcidâr-ı asfiyâ-vü etkıyâ Hoş Barak’sun Barakkımsun Barakım Bais oldur bil nasîbüm bil benüm Andan âna geldi hâlet-i garîb Rütbet-ü erlik anâ oldı nasîb Sonra ânâ çâr alâmet virdiler Buğadıç yerine anı gönderdiler Şimdi ‘ahibbâsı anun saç getürür Böyl erenler söze te’vîl getürür Kim Barak kıllu olur hem biz dahî Götürürüz saç bu durur söz dahi 463. Ünlü Türk şeyhi Barak Baba’dan, Elvan Çelebi de söz etmektedir: Muhibi mümkiri Seçerse Barak Tân değül bunda hem Seçerdi burak Nâgehan çıktı sûfi vü ashab Ol Baraklar ne kıldılar deryâb 464. 463 464 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 346-347. Elvan Çelebi, a.g.e. , s. 22-25. 181 Mensur Velâyet-nâme’de ise Hacı Bektaş-ı Velî, Saru İsmail’e vasiyetini yaparken, “ne kadar Mürit, muhib varsa dâvet et, onları topla, öğüt ver ağlamasınlar. Bir halifem de (Barak Baba’dır) gerçek bir erdir. Ona da söyleyin, Karesi’ye varsın, Balıkesrî’ye gidip orasını yurt edinsin.” 465 denilmektedir. Adı geçen üç temel eserde de Barak Baba’dan söz edilerek, Hacı Bektaş halifesi olduğu vurgulanırken, Türkmen şeyhinden övgüyle söz edilmektedir. Barak Baba üzerinde yapılan çalışmalar, Barak Baba’nın Horasan erenlerinden olup, gayri sünnî düşünceler taşıdığı, Türkmen câmiada geniş taraftar topladığı rivayet edilmektedir 466 . Firdevsî-i Rûmî’nin eserleri tanıtılırken “Barak Baba Risalesi” şerhi münasebetiyle gereken açıklamalar yapılmıştı. Burada yalnızca yazarın Barak Baba hakkındaki rivayetleri tahlil ve tenkit edilecektir. Barak Baba, Babaî hareketi mensuplarının ikinci kuşağına mensup Kalenderî, daha doğrusu Haydarî şeyhidir. Sarı Saltık mürüdidir Barak (köpek) lakabını Sarı Saltık takmıştır. Yazar, Barak Baba’nın, Hacı Bektaş ile görüştüğünü söylemişse de tarihsel olarak böyle bir olayın olması mümkün değildir. Aralarında şeyh-mürit ilişkisi yoktur. Barak Baba ile Hacı Bektaş-ı Velî ikisi de KalenderîHaydarî câmiaya mensupturlar,467 belki de yazar bu nedenle iki önemli şeyhi bir araya getirmiştir. Firdevsî-i Rûmî’nin Velâyet-nâme’de Barak Baba için “Hoş Baraksun Barakkımsın, Barakım” ifadelerinin Saru Saltuk Menâkıb’ında da yer alması mânidardır. Ayrıca kendisine dört âlametin verilmesi Buğadiç’e (mensur Velâyetnâme karesi idi) gönderilmesi, tarihen vâki değildir. Ancak Barak Baba için “Kıllu olur.” ifadesi Heteredoks Türkmen şeyhi için kullanılan genel bir tanımlamadır ve doğrudur. Yazar Velâyet-nâme adlı eserine Barak Baba hikayesini almakla yetinmemiş, aynı zamanda Barak Baba Risâlesi’ni tercüme ve şerh etmiştir. Hem Firdevsî’nin Velâyet-nâme’de Barak Baba’dan söz etmesi, hem de eserin şerhini kendi adına tercüme etmesi, Türk tarihçiliği ve Firdevsî-i Rûmî için bir farklılık ve güzellik sayılmalıdır. 465 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 88. İ Melikoff, a. g. e. , s. 151-152; A. Yaşar Ocak, Osmanlı Beyliği Topraklarındaki Sûfî Çevreler ve Abdalân-ı Rum Sorunu (1300-1389), İstanbul 1997, s. 159-161. 467 A. Yaşar Ocak, Kalenderîler, s. 65-68; Abdülbâki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 4144. 466 182 g-Hacı Bektâş-ı-Velî ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî Velayet-nâme’de, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hakkında şu bilgiler yer almaktadır: “Bir gün Sarı İsmail, Hünkârın huzuruna gelip el kavuşturdu. Hünkâr, şöyle dedi: Sarı İsmail, sizin için sucağız ılıttım, lütfedip gelseniz dedi. Hünkâr, şimdi onun vakti değil dedi, tez Konya’ya, Molla Celâleddin’nin huzuruna git, onlarda bir kitabımız var, onu al gel.”dedi. Sarı İsmail hemen yola düştü, Konya’ya yaklaşınca gördü ki Molla Celâleddin çıkageldi. Birbirleriyle niyazlaşıp görüştüler. “Sarı İsmail bir gün su ılıtmıştım, mübarek arkanızın kirciğinizi arıtsam dedim; Şimdi onun vakti değil, Molla Celâleddin’de bir kitabımız var, Konya’ya git onu al gel dedi, ben de yola düştüm geldim mübarek yüzünüzü görüp şeref buldum.” dedi. Molla Celâleddin bu sözleri duyunca dedi ki: “Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî katına, her gün yedi deniz, sekiz ırmak uğrar. Onların suya girmeye ne ihtiyaçları var ki” böyle dedin erenler. Sarı İsmail bu sözü duyduktan sonra efendim dedi, kitabı verin de gideyim. Molla, kitaptan maksat, bu anlattığımız öğüttü dedi, bunun üzerine Sarı İsmail, vedalaşıp geri döndü . Mevlânâ, Molla Hünkâr’a bir nâme yazub elçi ile Hazreti Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî’ye irsal eyledi “yolladı”. Gelip vusul buldukta muhabbet-namesin okuyup mefhumu malum oldukta: “Bizlere bir Dede Sultan irsal buyursanız bizi irşad ede” deyu tahrir eylemiş. Ol vakit hazreti Hünkâr çile dağında ibadet ve taatle meşgul idi ve otuz altı bin evliya yanında mevcut idi 468. Menâkıbü’l Ârîfin’de, Mevlânâ’nın Hacı Bektâş-ı Velî’den haberli olduğuna dair bir rivayet vardır. “Bir gün Mevlânâ’nın huzurundayken Hacı Bektaş’tan söz açılmış, Nureddin Caca demiştir ki: “Bir gün yanına vardım, Şeriate uygun hareket etmediği için namaz kılmanın gerekli olduğundan bahsettim. Git su getir de abdest alayım dedi. Testiyi elimle çeşmeden doldurdum. Dök dedi, döktüm, bir de baktım ki su kan olmuş.” Bu sözleri duyan Mevlânâ, “keşke demişti, kanı su yapsaydı; temiz suyu pis bir hale getirmek, pek de öyle büyük bir hüner değil” 469 . “Mürşid ona derler ki senin şarabını bal yapsın, müşkülünü halletsin, bakır haline gelmiş gönlünü ayarı tam altın haline getirsin. 468 469 Bedri Noyan, a.g. e. s. 73. Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 29-539-540. 183 Hem de bu keramette israfın son derecesi var. İsrafta ileri gidenlerse şeytanların kardeşleridir” 470 . Meşreb bakımından Mevlânâ’ya tamamıyla zıt olan Hacı Bektaş, Baba İshak adlı bir dervişini Mevlânâ’ya yollamış ve “hakikati bulduysan aleme saldığın bu gürültü nedir? bulmadıysan ne diye aramızdasın”? diye haber göndermişti. Baba İshak geldiği sırada Mevlânâ sema esnasında “dostu görmediysen ne diye aramızdasın, sevgiliye ulaştıysan niçin çalıp çağırmazsın?’’ beytiyle gazeli söylemiş, derviş de soruyu sormadan geri dönmüştür 471. Mevlânâ, Harizm’in tanınmış âlim ve sûfîlerinden olan Sultanü’l- Ulemâ Bahaeddin Veled’in oğlu olup, M.1207 de Belh’te doğmuştur. Babasıyla birlikte uzun bir yolculuktan sonra Anadolu’ya gelmiş ve Alaaddin Keykubad’ın teklif ve ısrarıyla Konya’ya yerleşmiştir. XIII. yüzyıl Anadolu’sunun hatta İslâm dünyasının en büyük tasavvuf şâiri ve İslâm düşünürüdür. Coşkun bir aşk ve yüksek bir ilhamla yazdığı eserleri bütün dünyayı etkilemiştir. Anadolu Selçukluları döneminde, Konya’da yaşayan Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî ile Suluca Karayük’te yaşayan Hacı Bektâş-ı Velî arasında doğrudan temas olmamıştır. İki ulu şeyhin meşrebi, kültürleri ve siyasî eğilimleri de farklıdır, belki de temas kurmalarına manidir 472. Hacı Bektaş-ı Velî ve Mevlâna Celâleddin temsilcileri aracılığı ile görüşmüşlerdir. Menâkıb-nâme’lerdeki rivayetler, tarihî kaynaklara uymaktadır ve doğrudur. Bu iki büyük insan çağdaştır 473. h-Hacı Bektâş-ı Velî ve Yunus Emre Hacı Bektâş-ı Velî Menâkıbı’nda Yunus Emre hakkında şu bilgiler kaydedilmiştir: “Hacı Bektaş’ın şöhreti her yana yayıldı, her taraftan Mürit, muhip gelmeye başladı. Semalar, sefalar sürdürülüyordu, meclisler kuruluyordu. Yoksullar geliyorlar, zengin oluyorlar, murad almak dileyenler, başvuruyorlar, muradlarına eriyorlardı. 470 Abdülbâkî Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin Hayatı, Eserleri, Felsefesi, İstanbul 1999, s. 238. Ahmed Eflâkî, Menâkıbu’l Ârifîn, (Ter. T. Ünal), s. 97-98. 472 İsmail Kaygusuz, Hacı Bektâş-ı Velî ve Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî, www. AleviyolCom. s 915. 473 Abdülbâkî Gölpınarlı, a.g.e , s.117; M.Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 2003, s. 272-273, M.Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara2003, s. 213-224; Abdülbâkî Gölpınarlı, a.g.e. ,s. 34-234; Mehmet Önder, Mevlânâ, Hayatı, Şahsiyeti Eserleri ve Türbesi, Konya 1952; Emine Yeniterzi, Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Ankara 2001, s. 6. 471 184 Sivrihisar’ın güney’inde Sarıgök derler, Bir köy vardı (manzum Vilayetname’de Kütahya suyu kenarında Sarıköy).474 O köyde doğmuş Yunus Emre adlı biri vardı. Bu erin mezarı da gene doğduğu yere yakındır. Yunus, ekincilikle geçinir, yoksul bir adamdı. Bir kıtlık olmuştu, ekin bitmemişti. Hacı Bektaş’ın vasfını o da duymuştu. Gideyim biraz bir şey isteyeyim dedi. Bir öküze alıç yükledi, vara vara Karaöyüğ’e geldi, Hünkâr’a: Yoksul bir adamım, ekinimden bir şey alamadım, yemişimi alın, karşılığını lütfedin, ehlimle, ayalimle aşkınıza yiyeyim dedi. Hünkâr, emretti, alıcı yediler. Bir iki gün sonra Yunus memleketine dönmeyi kararlaştırdı. Hünkâr, bir derviş gönderdi, sorun dedi, buğday mı verelim, nefes mi ? Yunus’a sordular, “ben nefesi ne yapayım bana buğday gerek” dedi. Hünkâr’a bildirdiler. Buyurdu ki: Her alıcın çekirdeği başına on nefes verelim. Yunus’a bunu söylediler, “ehlim var ayalim var, bana buğday gerek” dedi. Bunun üzerine öküz’e buğday yüklediler, yola düştü. Fakat köyün aşağısına gelince hamamın öte yanındaki yokuşu çıkar çıkmaz ne olamayacak iş ettim, ben dedi, vilâyet erine vardım, bana nasip sundu, her alıcın çekirdeği başına on nefes verdi, kabul etmedim. Verilen buğday birkaç gün yenir, biter. Bu yüzden o nasipten mahrum kaldım. Döneyim tekrar varayım belki gene himmet eder. Halifeler gidip Hünkâr’a bildirdiler. Hünkâr o iş bundan böyle olmaz, o kilidin anahtarını Taptuk Emre’ye sunduk. Ona gitsin nasibini ondan alsın dedi. Halifeler Hünkâr’ın sözünü Yunus Emre’ye söylediler. O da Taptuk Emre’ye gitti, Hünkâr’ın selamını söyledi, olanı biteni anlattı. Tapduk; selamı aldı, safa geldin, kademler getirdin, halin bize malum oldu, hizmet et, emek ver, nasibini al dedi. Yunus, Tapduk Emre’nin tekkesine odun çeker, sırtıyla getirirdi, yaş ağaç kesmez, eğri odun getirmezdi. Kırk yıl hizmet etti. Sonra, Tapduk Emre, Yunus’a döndü “ vakit tamam oldu, o hazinenin kilidînî açtık, nasibini verdik, hadi söyle dedi. Yunus Emre’nin gözünden bir perde kalktı, söylemeye başladı. Söylediği nefesler, büyük bir divan oldu 475. Yunus Emre’nin hayatı hakkında, menkıbevî rivayetlerden başka, hemen hiç bilgimiz yoktur. Velâyet-nâme’deki bilgiler uzun süre birçok esere kaynaklık etmiş ve doğru kabul edilmiştir. Destan mahiyetindeki Velâyet-nâme Yunus Emre’yi Sivrihisar’ın Sarıköy’ünde doğmuş gösterir. Yunus’un Kütahya suyu 474 475 Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 177-178. Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 47-48. 185 üzerinde, o suyun Sakarya’ya karıştığı yere yakın bir mahalde yattığını söyleyerek menkıbelerle dolu olan Velâyet-nâme’deki kayıtların doğrululuğuna tanıklık etmiştir 476 . Yunus Emre, Tapduk Emre’nin hizmetine girmiş ve Hacı Bektaş dergahında bulunmuştur 477 . Yunus da yerini yurdunu haber vermemekle beraber şeyhinin Baba Tapduk olduğunu, birçok şiirinde açıklamıştır. Bu hususta Vilâyet-name’yi doğrulamaktadır. Yunus Emre, Tapduk Emre’ye, Tapduk Emre de Hacı Bektâş-ı Velî’ye bağlıdır. Yunus Emre şiirlerinde verdiği bilgilerle dolaylı yönden Babâi (Bektaşî) olduğunu teyit etmiştir 478. Yunus Emre, Mevlânâ ile çağdaştır ve gençlik çağında Mevlânâ meclisinde bulunarak Konya’da kendisiyle görüşmüştür. Mevlânâ meclisinde saz ile işret oldu Arif maniye daldı çün biledir ferişte Yunus’un bu sözinden sen mani alarısan Konya menaresini göresün bir çuvaldız Hayatı ile ilgili bütün bilgiler şiirlerinin tahlili yoluyla elde edilmiştir. Ama nasıl yaşadı, nerede okudu, neler yaptı sorusuna cevap verebilecek kesin kayıt yoktur.Yunus Emre, XIII. yüzyılın son yarısı ile XIV. yüzyılın başlarında yaşamış basit bir derviştir. Fakir bir çiftçiydi, uzun müddet hak yoluna erişmeğe çalışmış bu emeline ancak Taptuk Emre’ye Mürit olduktan sonra ulaşmıştır 479 . Yunus Emre’nin hayatı ve eserleri hakkında çok fazla çalışma yapılmış; ancak hayatı ile ilgili birçok soru hala cevapsız kalmıştır 480. Yunus Emre’nin hayatı gibi ölüm tarihi ve ölüm yeri de tartışmalıdır. Türkiye’nin birçok yerinde şairin mezarı ve makamının olduğu iddia edilmektedir. 476 Lâmîi, Nefahat Tercümesi, s. 69; Aşıkpaşa-zâde ise,Taptuk Emre ve Yunus Emre’yi Orhan Gâzi devrinde yaşamış göstermektedir. s. 193. 477 H. Baki Kunter, Yunus Emre, Eskişehir 1966, s. 141. 478 Abdülbâkî Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 62. 479 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 248-253. 480 A. Yaşar Ocak, Türkiye’de Kültürel –İdeolojik Eğilimler ve Bir XIII.-XIV.yüzyıl Türk Halk Sufisi Olarak Yunus Emre, Uluslararası Yunus Emre Sempozyumu, Ankara 1995, s. 79-83; S.Adnan Erzi, Notlar ve Vesikalar I, Yunus Emre’nin Hayatı Hakkında Bir Vesika, Belleten, c. XIV, S 53, s. 85-89; İ. Hakkı Konyalı, Yunus Emre Nerelidir? Yedigün Dergisi, Mart 1945, S.5; Kamil Kepecioğlu, Yunus Emre Nerdede Yatıyor? Agustos 1945, S.4, s 6-7; Faruk K. Timurtaş, Yunus Emre Divan-ı, İstanbul 1983. 186 Bursa’da Emir Sultan ile Çelebi Mehmet türbesi arasında Yunus Emre adına bir mezar vardır. Manisa’nın Kula ve Salihli kazaları arasında Emre adlı köyde türbe ve Yunus’a ait bir mezar vardır. Erzurum’da Tapduk Emre ile Yunus Emre’nin türbeleri mevcuttur. Konya Akşehir ve Karaman’da da Yunus Emre yatırları olduğu kabul edilmektedir 481. Bugün Yunus Emre’nin hemen bütün şiirleri ilâhî olmuş kuşaktan kuşağa aktarılarak yaşatılmış ve ölümsüz eserler arasına katılmıştır. Halk diliyle ve halkın zevkine göre yazılan tasavvufî şiirler, edebiyatımızın en güzîde eserleri arasındadır 482. İ- Hacı Bektâş-ı Velî ve Sarı Saltık Velâyet-nâme’ye göre, Sarı Saltık ile Hünkâr’ın karşılaşması şöyle olmuştur: “Rivayettir, bir gün Hünkâr Çilehane de idiler. Çilehaneden çıkub pınar kenarına eriştiler. Kim adına zemzem pınarı derler. Gördüler kim bir çoban, bir bölük koyun ile ol pınar kenarında yürür. Hünkâr, çobanın yanına gitti, arkasını sığadı, adın nedir çoban senin dedi. Çoban, adım Saru Saltuk’tur, ne emredersiniz, elimden geldiği kadar hizmette olayım deyince Hünkâr haydi dedi, seni Rum ülkesine saldık. Çobana safa-nazar edüb himmet itti. Gözin sığadı, an-ı vahitte, erin nazarı kimyadır, erlik mertebesine erdi. Hal nidüğin bildi. Andan Hünkâr Sarı Saltık padişaha itti. Yürü Taptık İmre’ye var. Bizden selam eyle. Dahi digel, sana yarağ (silah) virsün, yoldaş koşsun, andan öte Rum’a git dedi 483. ( mensur nüsha da, Hünkâr, Sarı Saltık’a bir yay’la yedi ok verdi ve bir kılıç kuşattı, bir seccade sundu). Dahi Ulu Abdal’ı Kiçi “küçük” Abdal’ı yoldaş koşdu. Ayrıldıklarında Saltık ve arkadaşları Sinop’un üstünde Karadeniz kıyısında Harmankaya adlı bir yere varırlar. Oradan seccadesini suya salub üzerine binerler, seccade bunları Dobruçka taraflarında Kiliğra adlı bir kalenin yanına götürür. (Romanya kıyılarında Kalikarya). (Mensur Vilayet-namede Gürcistan). Şehre giren Sarı Saltık şehri ejderden kurtardı. Halk Müslüman oldu. Sarı Saltık, o kavme çok kerametler gösterdi. O il halkını muhip etti. Rum ülkesinde nice 481 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 259-261. Abdülbâkî Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, s.144-145. 483 Firdevsî-i Rûmî, Vilâyet-nâme, A.yazması, vr.55/a. 482 187 kerametler görüldü. Yıllardan sonra Hünkârı ziyarete geldi. Fakat doğru rivayet şudur: Hünkârın ölümünden sonra yıllar geçti, Çelebiler zamanında Hacı Bektaş tekkesine geldi, ziyaret etti 484. Sarı Saltık kale beyine vasiyyet etti. “Ben müteveffa olurun. Bana muhib olanlarınuz birer tabut getirüb katımda bırakın gidin münazaa etmeyin, yoksa ziyanım dokunur, dedi. Kangınızın tabutunda çıkarsam çıkam, dedi. Hem eyle ettiler. Götürüp kodukları tabutunda her biri açtılar gördüler kim getirdikleri tabut içinde, alub yerli yerine gittiler ” 485. Sarı Saltık hakkında tarihî bilgimiz pek azdır. Menkıbevî şahsiyeti ile tarihî şahsiyetî birbirine karışmıştır. Ancak, menkıbevî bilgilerin bir kısmı tarihi belgelerle teyit edilebilmiştir. Sarı Saltık, Türk edebiyatında Alp-erenler denilen yiğit dervişlerdendir. Türk halkına sadece mistik inanışları aşılamak ve onları olgunlaştırmakla kalmamış, savaşçı arkadaşlarıyla düşman topraklarına akınlar yapıp çarpışmış kimselerdendir 486. Sarı Saltık hakkında tarihî kaynaklardaki bilgiler şöyledir: Evliya Çelebi’ye göre asıl adı Muhammed Buhâri’dir, Hoca Ahmed Yesevî Müriti olup, 1258 de adamları ile birlikte Rumeli’ye geçmiştir. Balkanlar, Kırım, Rusya, Lehistan topraklarını dolaşmış ve Moskova’ya uğramıştır beraberindeki Türklerle Dobruca’ya geçmiş, 487 . Sarı Saltık, 1263 te sonra Balıkesir’de Oğullarından İsa Bey zamanında tekrar Karesi topraklarına göç etmiştir 488 Karesi . Sarı Saltık, İzzeddin Keykavus’la, maiyyetinde birçok Türkmen bulunduğu halde Kırım’a gitmiş, Sultan İzzeddin’den sonra Kırım Han’ından izin alarak 1281’de karadan Dobruca’ya geçip ölünceye dek savaşla uğraşmıştır. Sarı Saltık’ın ölümünden sonra, onun yanındaki Müslümanlar 1300-1301de, başbuğları Halil Ece’yle Karesi’ye geçmişlerdir 489. Tarîhi Âl-i Selçuk, Sultan İzzeddin’le Ali Bahadır’un, bir gün Fasilyos’a, biz Türküz, daima şehirde oturamayız. Bize yaylak ve kışlak olacak yerler versen de Anadolu’dan bize uyanlar da gelse diyorlar. Kendilerine Dobruca ili veriliyor. 484 Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 46. Bedri Noyan. Velâyet-nâme, vr. 57b. 486 Bedri Noyan. Velâyet-nâme, s.57. 487 Evliya Çelebi, Seyahat-nâme, c.I, s. 659-660, c.II, s.133-140. 488 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s.80-81-128-262. 489 Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmî’ed Düvel, c. I, s.1183-1184. 485 188 Bunun üzerine Anadolu’dan birçok Türkmen göçüp geliyor. Sarı Saltık da bu göçenlerle beraberdir 490. İbn-i Battuta Seyahat-name’sinde, Sarı Saltık için “mükaşefe sahibi (gizlileri ortaya çıkaran) fakat hakkında söylenenlerin şer-i şerife uymaz’’ olduğunu kaydetmiştir 491. Sarı Saltık adına Saltuk-name adında birçok menâkıb oluşmuştur. Bunların en meşhuru, Müellif Ebu’l- Hayr Rûmî tarafından 1480’li yıllarda yazılan üç ciltlik menakıbdır 492. Velâyet-nâme’deki bilgiler, tarihî rivayetlerle test edildiği zaman görülüyor ki, Sarı Saltık tarihî bir şahsiyettir; ancak hakkındaki tarihî bilgiler kısıtlı ve çelişkilidir. Sarı Saltık, Hacı Bektaş yakınıdır, en azından Babâi zincirinin halkalarından bir tanesidir. Selçukluların son zamanlarında yaşamış, Balkanlar ve Doğu Avrupa’nın fethine aktif olarak katılmıştır. Tarihe tanıklık etmesi açısından çoğu Balkanlarda olmak üzere çok sayıda mezarı ve makamı oluşmuştur. Saltukname’deki bilgiler, Velâyet-nâmedeki bilgilerin doğruluğunu teyit etmektedir. E-Abdalân-ı Rum Anadolu’nun Türkler tarafından fethedişilini tâkip eden üç asır içinde, Anadolu’yu yeniden imar eden, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında emeği geçen birçok fikir adamı, şâir, mutasavvıf, sanatçı ve devlet adamının adı sanı unutulmuş, birçoklarının da sadece adı ve menkıbeleşmiş şahsiyetinden bazı izler ve hikayeler günümüze kadar gelmiştir. Anadolu’nun kültürel mimarları diyebileceğimiz bu kahramanların hatırası hâlâ Anadolu insanının hafızasında yaşamakta ve hatıraları saygıyla yad edilip, titizlikle muhafaza edilmektedir. Bu dönemden kalan, kurucusu bilinmeyen yüzlerce tekke, zâviye, medrese ve yatır bulun maktadır. Bu dönemde Anadolu’yu imar eden bu fikir adamları, Türkmen halkın rehberleri olmuş, muhtelif sosyal ve kültürel teşkilatlar da kurmuşlardır. Zamanla bu kahramanları destanlaştıran Anadolu insanı, bunlardan birçoğunun destanî şahsiyetlerini ve hatıralarını derlemiş, Dânişmend-nâme, Saltuk-nâme, 490 Yazıcıoğlu Ali, Târîh-i Âl-i Selçuk, vr. 357b-377a. İbn-i Batuta, Seyahat-nâme, (Çev. M. Şerif), c. II, s. 386. 492 Ebu’l- Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme, (Haz. Şükrü Haluk Akalın) c. I-II, Ankara 1988; Kemal Yüce, Saltuk-nâme’de Tarihî, Dînî ve Efsanevî Unsurlar, Ankara 1987; A.Yaşar Ocak, Popüler İslâmın Balkanlardaki Öncüsü, (XIII. yüzyıl ), Ankara 2002. 491 189 Velâyet-nâme, Dede Korkut Hikayeleri gibi birçok meşâyih menâkıb-nâme’leri bu şekilde doğmuştur. Anadolu Selçukluları devri, fikir hareketleri bakımından çok renkli ve çeşitlidir. Bu renklilik ve çeşitlilik, büyük ölçüde birbirinden küçük nüanslarla ayrılan pek çok dinî ve fikrî zümrelerden kaynaklanmaktadır. Abdallar, Âhiler, Haydarîler, Kalenderîler, Mevlevîler, Babâîler, Bektâşiler, Şemsîler, Evhâdiler Rûfailer, Ekberîler, Kübrevîler, o dönemde Anadolu’da faaliyet gösteren dinî, siyasî ve fikrî zümrelerdir 493 . Şüphesiz bu kadar farklı meşrep ve ekolün ortaya çıkmasında tasavvuf önemli bir rol oynamıştır. XIII. yüzyıl Anadolu’sunda tasavvuf, göçebe, yarı göçebe çevrelerde kuvvetli temsilciler bulmuştur. Bozkırlarda göçebe, yarı göçebe bir hayat süren Türkmenlerle birlikte bulunan ve eski kam ozanlara benzeyen babalar, sade bir İslâmî anlayışı yayıyorlar ve orada âdeta bir çeşit halk tasavvufunu oluşturuyorlardı. Onların hitap ettikleri Türkmen boyları, henüz sathî bir şekilde İslâmlaşmış olduklarından, eski Şâman inançlarını ve atalarıyla ilgili birtakım dinî geleneklerini muhafaza etmekteydiler. Türkçe konuşan bu ahâli baba, ata veya dede ünvanını taşıyan söz konusu şahsiyetlerin vaazlarını heyecanla dinliyor ve söylediklerini uyguluyorlardı 494. Bunlara ekseriya Horasan Erenleri ya da Abdalân-ı Rûm deniliyordu. Çoğu evliya Menâkıb-nâme’sinde, Anadolu’ya göç ettiğinden söz edilen her derviş, hangi tarikata mensub olursa olsun, mutlaka Horasan erenlerindendi. Esasında bu tâbir coğrafî anlamda alınmamaktadır. Zira asıl tarihî anlamına IX. yüzyıldan itibaren Horasan’da ortaya çıkan büyük bir tasavvuf anlayışının, Melâmîliğin etkilediği tasavvuf tarikatlarına mensup, Asya’nın değişik mıntıkalarından gelen kimseleri ifade eder idi 495. Velâyet-nâme’de Hoca Ahmed Yesevî’nin, Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî’nin şahsında Abdalân-ı Rûm’un Anadolu’ya gönderilişi şöyle anlatılmaktadır. “Hoca Ahmed Yesevî Hünkârı, erkana uygun olarak tıraş etti, emanetleri verdi, icazetini 493 Mikail Bayram, Şeyh Evhâdü’d-din Hamid el-Kirmânî ve Evhâdiye Tarikatı, Konya 1993, s. VII-VIII; Fuad Köprülü, Osmanlı Devlet’nin Kuruluşu, Ankara 1988, s. 94-96. 494 İrene Melikof, Anadolu’da Heteredoks İslâm, (Çev. İ. Cem Erseven), İstanbul 1999, s. 226-227. 495 A. Yaşar Ocak, Babâiler İsyanı, İstanbul 1980, s. 41-42; M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 73-79. 190 teslim etti, ya Bektâş dedi, tam olarak nasibini aldın. Müjde olsun ki Kutbu’l Aktablık senindir; kırk yıl hükmün vardır. Şimdiye dek bizimdi, bundan sonra senindir. Biz bu yokluk yurdunda çok eğlenmeyiz, ahirete gideriz. Var, seni Rum’a saldık Suluca Karayük’ü sana yurt verdik, Rum Abdallarına seni baş yaptık. Rum’da gerçekler, budalalar, serhoşlar çoktur, artık hiçbir yerde eğlenme hemen yürü. Hacı Bektaş-ı Velî ertesi gün, gün doğarken Hace Ahmed-i Yesevî’den izin alıp yola düştü. Orada bulunan erenlerden biri, ortada yanan ateşten bir odun alıp Rum ülkesine doğru attı, Rum’daki erenler ve gerçeklerden biri, bu odunu tutsun, Türkistan Erenleri’nin, Rum’a er gönderdikleri, erenlere malum olsun dedi ” 496 . Aşıkpaşa-zâde,“Tevârîh-i Âl-i Osman” adlı eserinde Anadolu Selçukluları devrinde Türkmenler arasındaki sosyal zümreleri “Gâziyân-ı Rûm,” “Âhiyân-ı Rûm”, “Abdalân-ı Rûm” ve “Bacıyân-ı Rûm” diye dörde ayırmıştır 497. Aşıkpaşazade’nin zikrettiği dört gruptan biri olan Abdalân-ı Rum genel isim olarak kullanılmakta olup, 1240 Babâi isyanından başlamak üzere, çoğu Kalenderîlerden, bir kısmı da Haydarî ve Yesevîlerden ibaret bir zümreye verilen isimdir 498. Elvan Çelebi, “Menakıbu’l-Kudsiyyesinde”, Baba İlyas’ın Müritlerini abdal lakabıyla yad ederek, önemli bir gerçeği, yani Rum Abdalları’nın Babai çevresiyle ilgisini ortaya koymuştur 499. O halde Abdalân-ı Rum yahut Rum Abdalları terimi, Babâi hareketine mensup kalenderî zümrelerini niteleyen bir isimlendirmedir 500 . Rum Abdalları zaman zaman Horasan er (en)leri tabiriyle de nitelendirilmiştir. Bu tabirdeki Horasan kelimesi, onların hakikaten Horasan mıntıkasından geldiklerini değil, Horasan’da doğmuş bulunan, cezbe ve ilâhî aşk esasına dayalı Melâmeti sûfîliğinden kaynaklanan Kalenderîlik akımına mensup olduklarını göstermektedir 501 . Türk halk sûfîliği ise kendi arasında üçe ayrılmıştır: 1) Türkistan Erenleri 496 Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 16. Aşıkpaşa-zâde Tarihi (Haz. Nihal Atsız), Ankara 1985, s. 205. 498 M. Fuad Köprülü, Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, “Abdal”Md, s. 29-38; M.Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 94-98-99; Franz Babinger-M.Fuad Köprülü, Anadolu’da İslâmiyet, s. 48-52. 499 Elvan Çelebi, Menâkıb’ül Kudsiyye, s. 166. 500 A. Yaşar Ocak, Kalenderîler, s. 81; A. Yaşar Ocak, Osmanlı Beyliği Topraklarındaki Sufi Çevreler ve Abdalân-ı Rum Sorunu (1300-1389), Osmanlı Beyliği, İstanbul 1997, s. 165. 501 A.Yaşar Ocak, Kalenderîler, s. 83. 497 191 2) Horasan Erenleri 3) Rum Erenleri Bu sıralama Türkistan Piri’nin en üstte bulunduğu manevî yerleşik bir hiyerarşiyi göstermektedir. Türkistan ve Rum erenleri arasındaki bağı Horasan erenleri oluşturmuştur. Ahmed Yesevî’nin öğretilerini ve kültürünü Anadolu’ya Horasan erenleri taşımış ve Anadolu’da farklı bir kültüre zemin oluşturmuşlardır 502 . Şüphesiz bu ayrım Türk Sûfîliğini incelemeyi kolaylaştırmak için yapılmıştır. Yoksa erenleri kesin sınırları ile birbirinden ayırmak mümkün değildir. Eski kaynaklarda “Tâife-i Abdalân” veya “Cevâlika” namı altında da zikrolunur ki, eski Osmanlı tarihlerinin Abdal, Işık, Turlak, Şeyyad, Haydârî, Edhemî, Câmî, Şemsî” gibi manen hemen hemen müterâdif kelimelerle kastettikleri hep aynı camiadır 503. Bütün bunların ortaya koyduğu gerçek şu ki: Abdalân-ı Rûm, Müslüman Türklerin Anadolu’ya gelişleri ile birlikte Anadolu’nun fethinde yer almış, ülkenin mânevî mimarları olmuşlardır 504. İşte bu hakikati daha erken bir dönemde keşfeden Firdevsî-i Rûmî, Hacı Bektâş Menâkıb-nâme’sinde veciz bir ifade ile bu konuya yer ayırmış ve etraflı bir şekilde rivayetlerde bulunmuştur. Abdalân-ı Rûm olarak adlandırılan şahsiyetler, menâkıb-nâme içinde birebir isim olarak zikredildiği, hatta haklarında kapsamlı bilgiler verildiği gibi bazen de sadece isimler rivayet edilmeden Rum’un Pîr’leri, Rum Erleri, Rum Erenleri, Abdâlan-ı Rum, Ebdalân-ı Rum, Erenler, Ebdal gibi isimler halinde kullanılarak Anadolu’nun mânevî mimarları tarihsel kayda geçmiş ve velâyetnâmede hak ettikleri ilgiyi görmüşlerdir 505 . Aşıkpaşa-zâde’nin Anadolu’daki sosyo-kültürel hayata yön veren zümrelerden söz eden rivâyeti tartışılırken, çağdaşı tarihçi, Firdevsî Rûmî tarafından aynı türden bilgiler tekrar edilmiş, doğrulanmış ve kuvvetli bir dayanak daha bulunmuştur. 502 İrene Melikoff, Anadolu İslâm Gizemciliğinin Orta Asya Kökenleri, www. Aleviyol.com s.3-5. F.Babinger-F.Köprülü, a.g.e., s. 50; Mikail Bayram, Hacı Bektâş-ı Horasanî Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar ve Yeni Bilgiler, Osmanlı, c.VII. Ankara 2002, s. 55. 504 A. Yaşar Ocak, Türk Sufiliğine Bakışlar, İstanbul 1996, s. 51. 505 Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s.154-156-210-234-274-346-362. Ethem Ruhi Fığlalı, Türkiye’de Alevîlik Bektâşilik, Ankara 1996, s. 183-188. 503 192 Velâyet-nâme’de Anadolu’nun fethinde rol alan insanlar, tarihî şahsiyetlerine uygun bir şekilde, efsanevî bir tarzda bile olsa isimleri birer birer zikredilmiş, bu vesile ile hem bu dinî tarihî şahsiyetler kayıt altına alınmış, hem de Türk tarihini aydınlatan müstesna şahsiyetler olarak hayatımızdaki yerlerini muhafaza etmişlerdir. Müellif zaman zaman isimler hakkında daha kapsamlı bilgiler de arz etmiştir. Tarihi şahsiyetler hakkındaki bilgiler bir araya getirildiği zaman ortaya, Selçuklu tarihini aydınlatmaya katkı sağlayacak değerde bilgi tablosu çıkmaktadır. Bu isimlerin bir kısmı, Abdülbâki Gölpınarlı ve Bedri Noyan tarafından tahlil edilerek yayınlanmışlardır 506 . Biz de bazı şahsiyetleri bu bölümde tanıtmaya çalıştık. Haklarında bilgi verdiklerimizin dışında, velâyet-nâme’de adı geçen dinî ve tarihî şahsiyetleri, isimleri geçen sayfalarla birlikte, bir fikir vermesi açısından şu şekilde sıralayabiliriz: Seyyid Battal Gâzi (282, 284, 326); Molla Sâdeddin (203, 205, 207, 209, 226, 227); Karaca Ahmet (78, 356, 357); Tapduk Emre (78, 178, 179), Sarı İsmail (78, 134, 211, 220, 237, 255); Koluaçık Hacım Sultan (134, 314, 320, 323, 325, 328); İbrahim Hacı (82), Akça Koca (137, 138, 139, 140), Hızır Samed (304); Bahâeddin Atlas-pûş (304, 347, 348), Şeyh Necmeddin-i Kübra (143, 144), Sadreddin-i Konevî (338, 339); Seyyid Mahmud Hayranî (181, 356); Dede Garkın (82); Güvenç Abdal (294, 299); Recep Seyyid (134, 303, 342), Baba Menteş (134, 304, 345), Ali Baba (134, 304, 345); Hızır Lale (241, 242, 351, 364, 366); Yunus Mukrî (95, 96); Nureddin Caca (105, 106, 108, 109,110); Recep Seyyid ( 134, 303, 342). 506 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, İstanbul 1958, 74; Bedri Noyan, Menâkıb-ı-Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî, Aydın 1986, s. 18-34; Bedri Noyan, Bütün Yönleriyle Bektâşilik ve Alevîlik, c.I, İstanbul 1998. 193 BEŞİNCİ BÖLÜM FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ VE OSMANLI DEVLETİ TARİHİ A- Velâyet-nâme’de Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Devri Firdevsî-i Rûmî’nin hayatında ve eserlerinde Osmanlı Devleti’nin özel bir yeri vardır. Çünkü; Firdevsî, bir Osmanlı tarihçisidir ve hayatının tamamını Osmanlı coğrafyasında geçirmiştir. Yazar, eserlerini Osmanlı sarayına sunmuş ve geçimini te’lif ettiği eserleriyle sağlamıştır. Hatta Osmanlı Devleti’nin belirlediği genel politikaya uygun eserler vermiş ve faaliyetlerde bulunmuştur. Yazarın Osmanlı Devleti’ni konu aldığı tek müstakil çalışması Kutb-nâme adlı eseri olmasına rağmen, muhtelif eserlerinde bir vesile ile Osmanlılar’dan söz etmiştir. Osmanlılar’a dair ilk kapsamlı bilgiyi ise “Velâyet-nâme” adlı eserinde vermiştir. Velâyet-nâme’de menkıbevî unsurlar ağırlıkta olmasına rağmen Selçuklu Devleti ve Osmanlılar’ın kuruluş dönemini aydınlatacak boyutta ciddî bilgiler bulunmaktadır. Özellikle Oğuzlar, Kayı Boyu, Ertuğrul Gâzi, Selçuklu Devleti’nin Kayı Boyu ile ilişkileri, Ertuğrul Gâzi’ye hil’at verilmesi, Ertuğrul Gâzi yerine Osman Gâzi’nin Kayı Boyu’nun başına geçmesi gibi konularda mevcut bilgilerimizi doğrulayacak ve tarihe yeni katkılar sağlayacak düzeyde bilgiler vardır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşu, bağımsız olması, Selçuklu Sultanları’nın Osman Bey’e hil’at vermesi, Anadolu’nun Moğollar tarafından işgali, Anadolu Beylikleri’nin kuruluşu ve Abdalân-ı Rûm’un Anadolu’daki faaliyetleri, Osmanlılarla ilişkileri hakkında da hayli kapsamlı ve orjinal bilgiler yer almaktadır. Çalışmamızın bu bölümünde Firdevsî-i Rûmî’nin Velâyet-nâme’si ve Kutbnâme’si esas alınarak, Osmanlı Tarihi’ne ait bilgiler, kronolojik olarak toplanarak bir araya getirilecektir. Ertuğrul Gâzi döneminden, Sultan I. Murat dönemi dahil, Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemine ait bilgiler, Velâyet-nâme içinde yer almaktadır. Kutb-nâme ise tamamiyle Osmanlı tarihinin yükseliş dönemine ait olup, özellikle II. Bayezit devrinin fetihlerine ve siyasî olaylarına ışık tutmaktadır. 194 Müellifin adı geçen iki önemli eserinden, önce olaylar kronolojik sırayla aktarılacak, olaylar arasında konu bütünlüğü kurulduktan sonra, verilen bilgilerin tahlili ve tenkidi yapılacaktır. a- Osmanlıların Soyu Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme adlı eserinde, Osmanlılar’ın Oğuz Han soyundan geldiğini farklı yer ve mısralarda şöyle nakletmiştir: Hazretündür Âl-Oğuz Han nesl-i Osman bilürüz Lîk bende şâh-ı Asfar olmuşumdur nîk-nâm Zıll-i Hakken nesl-i Oğuz Âl-i Osman Bayezid Hind’ü Sind’ü Mısr’u Şâm’u Rûm’a şehken bahtiyar Zill-i Hallâk Âl-î Osman şehriyâr Nesl-i İshak Oğuz aslı tâc dâr 399. Bütün klâsik Osmanlı tarihçilerinde olduğu gibi Firdevsî-i Rûmî de, Osmanlı hânedanının Efrâsiyâb soyundan ve Oğuz Han neslinden olduğunu kabul etmiştir. Konu ile ilgili olarak, özellikle Kutb-nâme adlı eserinde Âl-i Oğuz Han, Nesl-i Oğuz Han ifadelerini kullanarak geleneksel Osmanlı temâyülüne dahil olmuştur 400 . Ancak yazar klasik Osmanlı tarihçilerinden farklı olarak, Osmanlı Devleti’nin Oğuzlarla ilişkisinde daha geriye giderek, Osmanlı Tarihi’ni anlatırken zaman zaman Tûrânî, Kızıl Elma, Türkmen, Türk İli ve Türkân gibi Türkçülük ifade eden isimleri kullandığı gibi kahramanlık örneklerini tamamen Türk tarihinden seçmiştir 401 . Osmanlı ismi yerine yüzlerce defa “Türk” ismini tekrarlayarak, geleneksel Osmanlı tarihçiliğinin dışına çıkmış ve eserlerinde Türk unsurunu öne çıkararak Türkçü sayılabilecek bir çizgide eserlerini kaleme almıştır. b- Firdevsî-i Rûmî’ye Göre Osmanlılar’ın Soy Kütüğü Şöyledir: 399 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 94-107-226. Mehmed Neşrî, Neşrî Tarihî, (Haz. M. Altay Köymen), Ankara 1983, s. 13; Oruç b. Adil, Oruç Bey Tarihi (Haz.N. Atsız), İstanbul 1972, s. 19. 401 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 22-42-55-77-108-195. 400 195 Efrâsiyâb Âl-i Oğuz Han Kayı Boyu Aydoğmuş- Ertuğrul- Gündüz Osman Gâzi 402. c- Kayı Boyu Firdevsî-i Rûmî, Kayı Boyu’nu tanıtmaya Ertuğrul Gâzi ve kardeşleriyle başlamıştır: Kayı Bey oğlanlarında üç dilîr Cenk içinde her biri bir nerre şîr Üçü dahî anlarun kardaş durur Üçü birbirine hem râzdaş durur Aydoğmuş durur anun en ulusu Artuk olur bil ulu’nun ulus’u Entunrol’ durur ortancası Gündüz olupdur olârın giçisi 403 . Osmanlı Devleti’nin, Oğuzlar’ın Kayı Boyu tarafından kurulduğu hemen bütün Osmanlı tarihçilerince kabul edilmiştir. Ancak, Süleyman Şah’tan başlamak üzere Kayı Boyu’nun Anadolu’ya gelmesi, Söğüt ve Domaniç’e yerleşmeleri, Süleyman Şah’ın çocukları, çocuklarının sayısı ve isimleri hususunda kaynaklarımızda ihtilaf vardır 404. Firdevsî-i Rûmî, Ertuğrul Gâzi’nin üç kardeş olduğunu yazmış ve isimlerinin, en büyüğünü Aydoğmuş, ortancası Ertuğrul ve en küçüklerini de Gündüz Alp olarak zikretmiştir. Firdevsî-i Rûmî Kayı Boyu ile ilgili bölümde sözlerine “Önce Sultan 402 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 264; Osmanlı kaynaklarında Kayı Boyu ve Osmanlıların soy kütüğü hakkında daha kapsamlı bilgiler verilmiştir. Bak. Cezmi Karasu, Osmanlı Vekayinameleri’ndeki Soykütükleri Hakkında Notlar, Türkler, c. VIII, Ankara 2002, s. 89-93. 403 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 264. 404 Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. I, Ankara 1994, s. 101; Joseph Van Hammer, Osmanlı Tarihi, (Çev. M. Ata), c. I, İstanbul 1997, s. 2; Aşıkpaşa -zâde Tarihi, (Haz. A. Nihal Atsız) Ankara 1985, s. 14; Yılmaz Öztuna, Osmanlı Devleti Tarihi, İstanbul 1986, s. 66; Kemal, Selâtinnâme, (Haz. Necdet Öztürk), Ankara 200, s. 26; Enverî, Düstur-nâme, s. XLV; Cezmi Karasu, a.g.e. , s. 90-91; Fahriye Arık, Oğuz Boyları ve Osmanoğulları Şeceresi, T.T.D. , S. 84, Ocak 2004, s.40-47. 196 (Selçuklu Sultanı) bunların sözünü kabul etti, onların en ulusu Aydoğmuş’a Sultanönü’nü yurtluk olarak verdi, oraya Aydoğmuş’u sancak beyi olarak atadı ve Aydoğmuş bey oldu. Aydoğmuş’un kılıcından bütün küffar zebûn oldu, bir iki yıl Sultanönün’de beylik yaptı. O gidince (ölünce) yerine Ertuğrul talip oldu” demiştir 405. d- Ertuğrul Alp (1231-1281) Yazar, Ertuğrul Gâzi’yi anlatırken sözlerine Ertuğrul Gâzi’nin Hacı Bektâş-ı Velî’yi ziyareti ile başlamıştır. “Ertuğrul kalktı sultanla görüşmek için Konya’ya azmeyledi. Yolda Hacı Bektaş yoldaşı bir yiğitle karşılaştı ve ondan Hünkâr’ın evsafını baştan sona öğrendi. Ertuğrul Gâzi hakkında öğrendiklerinden sonra Hacı Bektaş’a karşı muhabbet besledi ve onunla görüşmek istedi. Gece gündüz yol yürüdü ta ki Karahöyük’e ulaştı. Devecik Ardıcı dibinde Hünkârla görüştü, elini öptü, halini Hünkâr’a arz etti. Hacı Bektaş sözünü dinlemesini, hiçbir şeyin gizli kalmamasını istedi ve ekledi: “Nesl- Selçik’ten bu hükm-i saltanat Yedi yıldur götürirdi bil bu vakt” diyerek Selçuklu saltanatının zaâfiyetine işaret edip, “Âl-i Selçuk’tan saltanat alınmıştır. Ben saltanatı senin evladına verdim demiş, Ertuğrul Gâzi’nin evlâdına ve ahfâdına dua edip onların seçkinliğine işaret etmiştir” 406 . Müellifin rivâyet ettiği bu bilgileri Osmanlı tarihçileri tam olarak doğrulayamamaktadır 407 . Zira hiçbir Osmanlı tarihçisi XV. yüzyıla kadar bu denli detaylı bilgiyi kullanmamıştır. Bu bilgiyi sadece Firdevsî-i Rûmî’ye ait bir rivayet ve belge olarak kabul etmek durumundayız. Kardeşi Aydoğmuş’un yerine Ertuğrul Gâzi bey olmuştur. Ertuğrul Bey için, Alp408 ismini kullanan Firdevsî, “Ertuğrul kalktı Konya’ya azmeyledi, ol murad için kati cezmeyledi. Ertuğrul’a hil’at verdi, sancağına gönderdi. Sultanönün’e geri geldi, o yere sancak beyi oldu.” diyerek Ertuğrul Gâzi’nin Konya Sultanlığı ile ilişki içinde olduğunu ve Konya’yı bizzat ziyaret ettiğini, 405 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 264. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 264-265; Benzer bir rivayet, Enverî’de Ertuğrul Gâzi’ye Hızır’ın gelerek fetihler hakkında müjde vermesi şeklindedir. Bk. Enverî, a.g.e. , s. XLIV. 407 Mükremin Halil, Ertuğrul Gâzi md, İ.A, c. IV, İstanbul 1988, s. 328-335. 408 M. Fuad Köprülü, Alp Md. İ.A. , c. I, İstanbul 1988, s. 380 de “Efrâsiyâb soyundan gelen hükümdarlara Alp ünvanı verildiğini” yazmıştır. 406 197 kendisine Söğüt ve Domaniç’in yurtluk olarak verildiğini ifade etmiştir 409. Ertuğrul Gâzi’nin Konya ziyareti ve Sultan Alâaddin’le görüşme yapması tarihçiler arasında ihtilaflı bir konudur 410 . Belki Ertuğrul Gâzi, II. Alâaddin Keykubad’ı ziyaret etmiş olabilir 411. İlk Osmanlı tarihçisi olan Ahmedî, İskendernâme’sinde; “Ertuğrul Bey’in Rumeli ucundaki Selçuklu ümerâsından olup, Sultanöyüğü’ne gelen Sultan Alâaddin’in Rumlara karşı yaptığı bir seferde, yine kendisi gibi hudut ümerâsından olan Gündüz Alp, Gök Alp ve diğer Oğuz beyleri ile, sultanın maiyyetinde bulunduğunu, bu gazâda büyük şöhret aldığını, bir çok ülkeler ve hazineler kazandığını ve düşmanları bozduğunu söyler. O sırada Tatarlar’ın Anadolu’ya şarktan taarruz eylemiş oldukları haberinin gelmesi üzerine, sultanın geriye dönmeye mecbur kalıp, Rumlar ile yapılmakta olan savaşı Ertuğrul’a bıraktığını ve buna karşılık Konya Sultanlığı’nın Ertuğrul’a Sultanöyüğü’nü ikta eylediğini rivayet etmiştir ”412. Firdevsî-i Rûmî’nin Selçuklu Devleti ve Kayı Boyu ilişkisi hakkında verdiği bilgiler, özel isimler hariç ilk Osmanlı tarihçisi olan Ahmedî’nin verdiği bilgileri teyit eder şekildedir. Yazıcıoğlu Ali’de “Sultan I. Alâaddin Keykubad’ın Rum ucunu Kayı Boyu’ndan Ertuğrul’a ve Gündüz Alp ile Gök Alp’e ısmarladığını” söyleyerek, Ahmedî’nin vermiş olduğu malumatı kullanmış ve tekrar etmiştir 413. Yazar, Ertuğrul Gâzi’nin destur alıp Konya’ya eriştiği ve padişah Sultan Alâaddin ile buluştuğu konusunda ısrarlıdır: Hüsn’i kelâmı u hulku serteser Hoş gelür Sultân’a çün kıldı nazar Virdi hil’at sancağuna gönderür İş Hak’undur er çerâğın yandurur 409 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 264- 266; Ahmedî, İskender-nâme, vr. 113 vd. Aşıkpaşa-zâde Tarihî, s. 15; Ahmedî, Dâstan, s. 8, dizeler, 75-98; Yazıcıoğlu Ali, Selçuk-nâme, s. 238; Kemal, Selâtin-nâme, s. 25-26; Aldo Gallotta, a.g.e., s. 49; Hoca Sadeddin Efendi, Tac’üt Tevârih, c. I, İstanbul 1279, s. 15’de “Ertuğrul Gâzi oğlu Dündar’ı Keyhüsrevoğlu Alâaddin Keykubad’a gönderdi, dileğini bildirerek boyun konacağı uc’un açıklanmasını istedi’’ diyerek Kayı Boyu ile Selçuklular arasındaki doğrudan irtibata işaret etmiştir. 411 Ahmedî, İskender-nâme, s. 113 v.d. 412 Mükremin Halil, a.g.e, s. 328. 413 Yazıcıoğlu Ali, Selçuk-nâme, s. 238. 410 198 Çünki Sultân önine geldi girü Ol yere Sancak Beg’i oldu girü 414 . Menâkıb’a göre Ertuğrul Gâzi Konya’da Sultan Alâaddin ile görüşmüştür. Yapılan görüşmeden sonra, Sultan, Ertuğrul Gâzi’ye hil’at vermiş ve Sultanönü’ne sancak beyi olarak tayin ederek geri göndermiştir. Kayı Boyunun Anadolu’ya gelirken ve Anadolu’da Moğollarla yaptıkları mücadele sonunda, Sultan I.Alâaddin Keykubad tarafından, gösterdikleri yararlığa karşılık Söğüt ve Domaniç civarının kendilerine yurtluk olarak verildiği genel olarak kabul edilmektedir. Firdevsî-i Rûmî’nin rivayetleri de bu bilgileri doğrulayacak niteliktedir 415. Selçuklu Devleti ile Kayı Boyu arasındaki ilişkiler hakkında Mehmed Neşri tarihindeki bilgiler Osmanlı tarihçileri arasında en kabûl gören rivayetlerdir. “Sultan 1.Alâaddin’e Ertuğrul Gâzi yetişmiş ve onun zamanında nice işler yapmıştır. Ertuğrul’un Sultan II. Alâaddin ile tam bir münasebeti vardı. Oğullarından (biri) zaman zaman bu Sultan II. Alâaddîn’e hediyeleriyle varıp gelirlerdi. Sultan I.Alâaddîn’in ölümünden sonra Selçuk Oğullarından Rum’a kim hükümdar ola, Ertuğrul’a himaye gözünü esirgemezdi.”416 demektedir. Karamânî Mehmet Paşa ise, “Ertuğrul Gâzi’nin sultanın yanında savaşlara katıldığını yazmıştır. Ertuğrul Gâzi’nin vefatından sonra, Osman Gâzi aşiretin başına geçti. Selçuklu Sultanı’yla onun ilişkileri gayet samimi bir havada devam etti. İlk adımı Konya’da oturan sultan attı. Ertuğrul Gâzi’nin vefatı duyulunca hemen bir elçi göndererek gazâ işinde babasının yerine onu vekil tâyin etti. ”417 demiştir. Ertuğrul Gâzi ve Kayı Boyu muhtemelen 1260 larda batıya göç edip aşiretiyle birlikte Eskişehir, Sakarya bölgesine yerleştiler. (Firdevsî’ye göre Sultanönü’ne) 1261 de Anadolu’da Moğollar’a karşı başlayan isyanın yenilgiyle 414 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 267; Firdevsî-i Rûmî’nin yukarıdaki bilgileri ilk Osmanlı tarihçisi Ahmedî’nin Ertuğrul Gâzi’yi anlattığı mısralarıyla benzerlikler göstermektedir. Bk., Ahmedî, Dâstan, Atsız Osmanlı tarihleri içinde, s. 8. 415 Firdevsî- Rûmî, Velâyet-nâme, s. 278. 416 Mehmed Neşrî, a.g.e. , s. 32-42; Oruç b. Adil, Oruç Bey Bey Tarihî’de bu rivayeti doğrulamaktadır. Bk.s. 22; İbn-i Kemal ise, “Sultan Alâaddin’in Ertuğrul Gâzi’ye yoğun bir teveccühünün olduğunu, aralarında Saru Yatu aracılığı ile irtibatın sağlandığını” ifade etmiştir. Bk. Tevârih-i Âl-i Osman, 1.Defter, (Haz. Ş Turan), Ankara 1970, s. 44-49. 417 Karamânî Mehmet Paşa, Osmanlı Sultanları Tarihi, (Çev. İ. Hakkı Konyalı), İstanbul 1949, s. 344. 199 sonuçlanmasıya Türkmen akını ve göçünü hızlandırdı. Bu hâl Uç Beyleri’ni güçlendirdi. Türkmen egemenliğinde yarı bağımsız beylikler doğdu. Buna karşılık Selçuklu Sultanlığı üzerinde Moğol baskısı ve tesiri arttı 418. XIII. asrın sonlarında ise Ertuğrul Gâzi ve sonra Osman Gâzi fiîlen değil fakat nazarî olarak Konya Sultanları’na ve daha sonra İlhanlılara tâbi olan uç aşiret reisleriydiler 419. Firdevsî-i Rûmî’nin rivayet ettiği Ertuğrul Gâzi’nin Sultan II.Alâeddin ile görüştüğüne dair bilgileri - tartışılır olmakla birlikte - doğru kabul etmek mümkün görünmektedir. Ancak Firdevsî, Selçuklu Devleti yerine sürekli Sultan Alâaddîn ismini kullanmaktadır ki, bu da doğru bilgiyi bulmamızı zorlaştırmaktadır. Genel kabûl görmüş gerçek şu ki; Kayı Boy’u başından beri Selçuklu Devleti’nin vasal’ı durumundaydı, doğrudan ya da dolaylı olarak Selçuklular’la münâsebet kurmaları normaldi. Yukarıdaki bilgilerden çıkarılabilecek en doğru sonuç; Osmanlı hânedanının Selçuklular’ın haleflerinden biri olduğu ve Kayı Boyu’nun Sultan Alâaddin şahsında Selçuklulara bağlı kaldığı gerçeğidir 420. Menâkıb’ta, Ertuğrul Gâzi’nin Konya yolunda bir erle karşılaştığı, bu erin Suluca Karahöyük’te Hacı Bektaş dergahında menzile ulaştığı rivayet edilmiştir. Bu rivayet mevcut tarihî bilgilerimiz açısından doğru değilse bile, menâkıbın mâhiyeti ve sosyal psikolojisi açısından önemlidir 421 . Hacı Bektâş’ın Ertuğrul Gâzi’ye duasını Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun manevî boyutu hakkında bir fikir vermesi açısından ilgili bölümü aktaralım: Şöyle kılam ulu senün neslüni Tâb’ Mehdî ulu kılam aslını Gün doğrusundan batısına temâm Yana çerâğun didi ol nîk nâm Kardaşın yerin sanâ bağışlaya Vire sancak k’ey ulu iş işleye 418 Halil İnalcık, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 67. M. Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 73. 420 Colin İmber, Osmanlı Hanedanı Efsanesi, s. 252, Paul Wittek, The Rise of The Ottoman Empire, London 1971, s. 40; Şerif Baştav, Bizans İmparatorluğu Tarihi (1261-1461), Ankara 1989, s. 17. 421 Firdevsî-i Rûmî, Osmanlı Devleti’ni Selçuklular aracılığı ile Hacı Bektâş’a bağlayarak, devlet için güçlü bir manevî temel arayışına girmiştir. Mevcut bilgilerimize göre, Ertuğrul Gâzi ile Hacı Bektâş-ı Velî’nin görüşme yapması mümkün görünmemektedir. Çünkü Velâyet-nâme’yi teyit edecek başka bir kaynak şimdilik mevcut değildir. Bk. Süreyya Fârukî, Bunalım, Uzlaşma ve Uzun Süreli Var Oluş: Bektaşî Ocağı ve Osmanlı Devleti, (Çev. Cemal Çakır), Hacı Bektâş Velî Araştırma Dergisi, Yaz 2001/18, s. 142. 419 200 Bögöre atun kılıcun hem kese Düşmenün k’ey olıser senden kısa Gür gele önün sonundan k’ey kati Serteser mülki tutuser haşmeti Seni eyledi kabûl ilmim bilem Ol ulu didi Ertuntulum Adım ile âdına zürriyyetün Sıdk ile virgil yüce tut himmetün Kimse senün aslın arkasın ebed Yere getürmeye didi bir ehad Arkasın yaptı bilini bağladı Kılıcın kuşattı işin sağladı Dâhi kıldı hakkına hayır du’â Ol du’â oldu ol demde revâ 530. Dua bölümünde yazar, Hünkâr’ın ağzından Osmanlı soyunun mehdi tarafından ulu kılındığını, gün doğusundan batısına kadar zafer çerağının yanacağını, Hacı Bektaş adı ile Ertuğrul soyunun adının birlikte anılacağını, kılıcının keskin olup, haşmetinin mülkü tutacağını söylemiştir. Sonra Hünkâr, Ertuğrul Gâzi’nin belini bağlamış ve kılıcını kuşatmıştır. e- Osman Bey (1281-1324) Ertuğrul Gâzi ile birlikte Uç beyliği olan Kayı Boyu’nun Güney Marmara’daki etkinliği artmış, hakimiyet alanı genişlemiş ve müstakil olma yoluna girmiştir. Yazar Kayı Boyu ve Ertuğrul Gâzi’yi tanıttıktan sonra sözü Osman Bey’e getirmiştir. Sözün evvelîne geldük biz yine Geldi Osman Beye irdi söz yine Zikrolan Ertunrul Alp’ın ey azîz Varıdı Osmân nâm bir oğlu nîz Küçük kalur atası ölinceğiz Âhiret mülkine nakl olıncağuz Varıdı Ertunrul’un çiftlikleri 530 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 350. 201 İhtiyâr idüp o dahî bir yeri Çift sürerdi anda Osmân rûz-u şeb Atası yerini itmeyüp taleb Kaddü kaamet, yâlü bâl ıssı harîf Hüsnü hulk’u hûb gâyet zarîf Tâ ki Osman Bey oldu nevcivân Kuvvet ehli k’ey dilber pehlivân Kayı’nun yiğitleri bir gün meğer Cem’i oldu katına hep serteser Didiler Osman Beğ’e nutk açuben Meclise dürr-ü cevâhir saçuben Hiç bilir misiz bizi kim kimimüz Atan idi ezelîden begimüz Sen Beğimüz oğlısın Sancak senün Oğlan idün Atan ölince senün Ol sebebden itmedük âna taleb Atanun kullarıyuz biz didi hep Kuvvet ıssı hoş yiğit oldun bu gün Ne oturursun bu gün böyle zebûn Düş önümüze gazâlar idelüm Kâfire dürlü cezâlar idelüm Sen toyum ol bizi de eyle av’ım Böyle dir Osman Beğ’e ol kavim Râzı oldı çünkü eyle itmege Akın idüben gazâya gitmege Bir nice def’ât ile itti gazâ Kâfirün câniyle eyledi cezâ Gölhisar Göynük’le İznik mülkine Akına aktı dün-ü gün yine Tâ ki doyum eyledi askerini Mâla garketti temâmet varını 531. Firdevsî-Rûmî’nin yukarıdaki rivayetlerinden anlaşılıyor ki: Osman Bey, 531 Firdevsî-i Rumî, a.g.e. , s. 268-269. 202 Ertuğrul Gâzi’nin küçük oğluydu. Ertuğrul Gâzi vefat ettiğinde yaşı küçüktü ve çiftçilikle uğraşmaktaydı. Kendisi babasının yerine Boy Bey’i olmayı talep etmemişti. Ancak istikamet sahibi, güzel ahlaklı, yetenekli, meslek sahibi, zarif ve bir pehlivan kadar güçlü olduğu için, boylar meclisi toplandı ve meclis kararı ile Osman Gâzi’yi (Osmancık’ı) Kayı Boyu’na reis olarak seçtiler 532. Osman Bey, Kayı Boyu’na başkan seçildikten sonra seçici kurulu yani danışma meclisini toplamış ve mecliste uzun istişâreler sonunda Osmanlı Beyliği’nin genel politikası belirlenmiştir. Danışma kurulu üyeleri “Sen beyimiz oğlusun ve sancakda senin, biz de atanın kullarıyız; hoş bir yiğit oldun boş oturmak ve düşkünler gibi beklemek sana yaraşmaz, sen bize toyum bul, düş önümüze gazâ edelim ve düşmanlara cezalar verelim.”demişler. Bunun üzerine Kayı Boyu gazâ için akınlar yapmaya başlamıştır. Ertuğrul Gâzi’den sancak beyi diye söz eden yazar, Osman Beyi de sancak beyi olarak tanıtıyor ki bu durum Osmanlılar’ın hâlâ Selçuklular’a bağlı olduklarının kanıtı sayılmalıdır. Müellif, Osman Bey’in şahsında Osmanlı Devleti’nin genel politikasını da şöyle özetlemiştir: Kafirlere karşı akınlar yaparak gazâ etmek Ganimetlerle askerleri doyuma (toyum) ulaştırmaktır. Firdevsî-i Rûmî’ye göre, Osman Bey bizzat kendisi fetih ve gazâlara başlamış, Bizans üzerine yaptığı akınlarla Gölhisar, Göynük ve İznik’i fethetmiştir. Yaptığı akınlar sonrasında ise ordusunu doyuma ulaştırmıştır 533. Osmanlı kaynakları Ertuğrul Gâzi’nin doksan yaşını geçmiş olduğu halde H. 680 / M.1281 yılında vefat ettiğini kabul ederler. Kabrinin Söğüt’te bulunması Kayı Boyu’nun o havâliye hâkim olduğunun da delili sayılmaktadır. Selçuklular tarafından Kayı Boyu kışlak olarak Söğüt’e, yaylak olarak da Domaniç’e 532 Firdevsî-i Rumî’nin bu yaklaşımı ve Osman Bey için kullandığı ifadeler sonraki Osmanlı tarihçileri tarafından da kullanılmıştır. Örneğin. İbn-i Kemal, “Gerçi yaşta karındaşlarının kiçisi idi. Ama şimşir ve tedbir ile cümlesinin evVelî olması dolayısıyla babasının son zamanlarında ona vekil ve reisliğe müstehak olmuş idi ve bu vasfı ile her türlü istirkabı ortadan kaldırmış idi”demiştir. Bk. a.g.e. , s. 434. 533 Firdevsî-i Rûmî’nin Osmanlı Devleti’nin gazâ temeli üzerine kurulduğunu söylemesi, Paul Wittek’in, Osmanlı Devleti’nin “gazâ temeli üzerine kurulduğu” iddiasına delil teşkil etmektedir. Bak. Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu , s. 45-46; Gerçi Wittek’in devletin başarısını tek unsurla açıklama çabası ciddi eleştirilere sebep olmuştur. Bak. Colin Heywood, Writing Ottoman Hıstory, U.S.A. 2000, s. 238-240; Ferudun Emecen, Osmanlı’nın Batı Anadolu Türkmen Beylikleri Fetih Siyaseti: Saruhan Beyliği Örneği, Osmanlı Beyliği, İstanbul 2000, s. 34. 203 yerleştirilmiştir. Osman Bey babasının son zamanlarında Ertuğrul Alp’e vekalet ediyordu ve yirmi dört yaşları civarındaydı. Osmanlı Beyliği, kurucusunun adını almış ve Osmanlı Devleti diye anılmıştır. Bölgedeki savaşçı gruplar, Alpler - nökerler, cihat ve ganimet için gazâ liderinin etrafına toplandılar. Dışarıdan gelen dervişler ve göçmenlerle beylik güçlenmişti. Kayı Boyu Uç Beyliği o zamanlar Çobanoğulları’na tâbîi idiler. Selçuklu ve İlhanlı otoritesi de bu dönemde zayıflamıştı 534. Bizans İmparatorluğu’nun zayıflaması ve taht kavgaları, Bitinya’daki Tekfur’ların kişisel ihtirasları ve iktidar çatışmaları, Selçuklu ve İlhanlı oteritesinin zayıflaması, bölgede Osmanlılar’ın başarısını hızlandırmış ve büyümesini kolaylaştırmıştır. Moğol katliamından kaçan Türkmenler’in Osmanlı Devleti’nin saflarına katılmaları, Babâi ve Âhi şeyhlerin bölgeye gelerek yerleşmeleri, kısa sürede tekke ve zâviyeler kurarak, buraları imâra açmaları, fetih ve gazâlara katılmaları Kayı Boyu’nun bağımsız bir beylik mertebesine ulaşmasını ve sonra da devlet sıfatı kazanmasını temin etmiştir 535. Osman Gâzi’nin Şeyh Edebalî’nin kızıyla evlenmesi, Âhiler ve ulemâ gibi Anadolu toplumlarının güçlü sosyal zümrelerinin Osmanlılara olan manevi desteğini artırmıştır. Türkmen Babalar için zâviyeler ve vakıflar kurulması, Batı Anadolu’nun dinî, etnik ve siyasî yapısını kısa sürede değiştirmiş ve zaman Türkler lehine işlemeye başlamıştır. Bir aşiret düzeni içinde başlayan fetihler, düzenli orduların cihadı haline dönüşmüştür. Bizans İmparatorluğu’na ait şehirler, kasabalar birer birer Osmanlı Devleti’nin eline geçmişti 536. Osmanlılar, 1291 de Karacahisar’ı, Mudurnu’yu, Göynük’ü, Harmanka ya’yı aldılar. 1299 da Bilecik, Yarhisar ve İnegöl fethedildi. Aynı yıl Osmanlı Beyliği müstakil hale geldi. 1301 de İznik kuşatıldı ve Yeni Şehir kuruldu. 1302 yılında Koyunhisar (Baphaon) Muharebesi’nde ilk defa Bizans orduları Osmanlılar karşısında ağır bir yenilgi aldılar. Bu zaferden sonra Osmanlılar, 534 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. I, s. 103-116.-Yazarın, Osman Bey’in fetih ve ganimetlerine ilişkin verdiği bilgiler Göktürk Kitabelerindeki Bilge Kağan’ın ifadelerini andırmaktadır. Bilge Kağan “gündüzleri dinlenmeyerek, geceleri uyumayarak, dört tarafa 22 sefer açarak halkı zengin ettiğini çoğalttığını, düşmanları ezdiğini” söylemektedir. Bk. F. Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 58. 535 M. Fuad Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, s. 82-83. 536 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e. , s. 107-112. 204 Bitinya’nın en büyük siyasî ve askerî gücü haline geldiler. Osmanlılar 1308 de Karahisar’ı aldılar. 1313 yılında Köse Mihal Müslüman oldu ve beraberinde Mekece, Akhisar, Geyve ve Gölpazar’ı Osmanlılar’a katıldı. 1317 yılından itibaren Osmanlılar, İlhanlılar zayıfladığı için müstakil beylik haline geldiler. 1320 yılından itibaren Osman Bey sağlığı nedeniyle gazâlara katılamaz oldu ve yönetimde Orhan Gâzi ön plana çıkmaya başladı 537. Yukarıda verilen bilgiler ışığında söyleyebiliriz ki Firdevsî-i Rûmî’nin Velâyet-nâme’sindeki rivayetleriyle, Osmanlı kroniklerindeki bilgiler hemen hemen örtüşmektedir. Belki de Firdevsî’nin rivayet ettiği en sağlıklı bilgiler, Osman Gâzi’nin fetihleri hakkında söyledikleridir 538 . 1326 da Osman Gâzi vefat ettiğinde Osmanlı Beyliği diğer Türk beylikleri gibi geniş bir bölgeyi egemenliği altına almış, şehirleri, ordusu ve bürokrasisi olan bir devletçik haline gelmişti. Vakfiyelerin ortaya koyduğu bilgilere göre, Osman Bey katiplere (bürokrat) sahipti, tahrir defterlerindeki kayıtlar, Osman’ın Edebali dahil birçok derviş, Âhi ve fakı’ya vakıflar yapmış olduğunu ortaya koymaktadır 539 . Velâyet-nâme’de anlatıldığına göre, “din aşkına kafire kılıç vuran”, Osman Bey’in tekfurluklar üzerine yaptığı akınlar, onlarla anlaşma imzalamış olan Bursa Beyi’ni rahatsız etmiş, durum Selçuklu Sultanı Alâaddin’e bildirilmiştir. Firdevsî, ilerleyen sayfalarda Osman Bey’in Bursa’yı kuşatması üzerine Bursa Tekürü’nün Selçuklu Sultanı’na Osman Gâzi’yi şikayet ettiğini, Sultan’a: “Biz senünle barış idük bilürüz / İttiğün ahd üzere kâim oluruz / Bir eri kıldun musallat üstime / Vilâyetim gâret itmek kasdına / Ya hakkından gelin ya ahdı sıruz / Biz dahi bildiğimüzü iderüz.” diyerek Selçuklu Sultanı’na Osman Gâzi’yi şikayet etmiş ve Selçuklular’dan Osmanlılar’a karşı yardım istemiştir 540. Menâkıb’a göre bunun üzerine Sultan Alâaddin, Osman Bey’in yakalanıp kendisine gönderilmesini istemiştir. Osman Gâzi Sultan’ın huzuruna çıkarılmıştır. 537 Paul Wittek, Menteşe Beyliği (Çev. O.Ş. Gökyay), Ankara 1986, s. 17; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, s. XI- XII, İrene Beldiceanu- Steinherr, Bitinya da Gayri Müslim Nüfus, (Çev. Gül Çağalı), İstanbul 2000, s. 8-19; Halil İnalcık, Osman Gâzi’nin İznik Kuşatması ve Bafeus Muharebesi, Osmanlı Beyliği, İstanbul 2000, s. 90; J. V. Hammer, a.g.e., s. 7-10; Mehmet Neşri, a.g.e., s. 55-56; Ahmet b. Mahmut, Selçuk-name, (Haz. E. Merçil), İstanbul s. 177; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, s. 106-116. 538 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 268-269. 539 Halil İnalçık, a.g.e. , s. 72. 540 Firdevsî-i Rumî, a.g.e. , s. 269. 205 “Gördiler bir hûb nev-hat nevcüvan / yâl bâl ıssı mahbûb görkli Han” idi. Sultan’ın danışmanları “bir habis mel’un kafir sözüyle / Hayfdur bunun düzeni bozula” dedikleri zaman, Sultan sancağını ona tekrar reva gördüler ve görevine iade ettiler. Osman Bey’in yakalanarak Konya’ya götürüldüğü ile ilgili bilgiler tamamen menâkıbtandır. Ancak gerçek olan şu ki, Osmanlı Beyliği’nin batıdaki fetihleri, Bizans İmparatorluğu’nu ciddî anlamda rahatsız etmiştir 541 . Çünkü; bir yandan Osman Bey’in, diğer yandan uçlardaki öteki Türk beylerinin Bizans kalelerine ve topraklarına saldırıları karşısında Bizans İmparatorluğu zor duruma düşmüş ve İlhanlılar’dan yardım istemiştir. Bu sebeple Bizans İmparatorluğu’nun, Selçuklular’dan, Osmanlı Beyliği’ne karşı da yardım istemiş olmaları mümkündür 542 . Menâkıb üzere, Osman Bey Konya ziyaretinden sonra Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî ile görüşür ve onun hayır duasını alır. Osman Bey’i iltifatlarla karşılayan Hacı Bektaş-ı Velî, ona tekbirleyerek kafirler karşısında heybetli görünsün diye “elif-i taç” giydirmiş, belindeki kemeri çıkararak, Osman Bey’e kuşatmıştır. Önündeki çerağı ve sofrayı yine tekbirleyip Osman’ın önüne koymuş ve ona şu şekilde hitap etmiştir. “Bunları al, seni din düşmanlarına havale ettik. Senin başındaki tâcımızı gören kafirler, kılıcına karşı duramasınlar, kılıçları seni kesmesin. Nereye varırsan galip gel. Önünden sonun gür gelsin. Kimse senin soyunun sırtını yere getiremesin. Hünkâr adını sana bağışladım, senin soyunun adını bu adla ansınlar. Gün doğusundan gün batısına kadar çerağın yansın, kendi kavmi tâc’ı ak ola / sâirlerini boyayalar kızıla der, Ve öyle ederler ”.543 Bu rivayetten şöyle bir sonuca varmak mümkün olabilir. Osman Gâzi’ye başarısı için dua eden Hacı Bektâş-ı Velî, aynı zamanda ona bir misyon da 541 Mükremin Halil, Ertuğrul Gâzi Md, İ.A., c.IV, s.332. Bizans İmparatorluğu’nun Osmanlı akınlarından rahatsız olduğunu göstererek ve yazarımızı doğrulayan önemli kayıtlar var. “Bizans İmparatorluğu Selçuklu (Beylikler) akınlarına karşı İlhanlı Devleti ile dostluk kurdu. VIII. Michael kızı Meryemi Hülagu ile evlendirerek İlhanlılarla münasebeti pekiştirdi.” Bertold Spuler, İran Moğolları, (Çev. Cemal Köprülü) Ankara 1987, s. 77; Ayrıca bk. İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. I, s. 110. 542 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 62-70-84; P. Witttek, Menteşe Beyliği, s. 2; Halil İnalcık, a.g.e. , s, 72; Mustafa Kafalı, a.g.e. , s. 182-183; Yaşar Yücel, a.g.e., s. 3-4. 543 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 278. İlk Osmanlı tarihlerinde yer alan, Hacı Bektâş-ı Velî’nin Yeniçerilere ak börk giydirdiği rivayeti burada Hacı Bektaş’ın Osman Bey’e ak börk giydirdiği şeklinde yer almıştır. Osman Bey ak börk giyerken diğerlerinin kızıla boyanması istenmiştir. Aşıkpaşa-zâde ise; “ Her kimse ki Hacı Bektaş, Osmanlı Hanedânından birisi ile konuştu derse yalandır, şöyle bilesiz” diyerek bu irtibatı yalanlamıştır. bk. s. 197. 206 yüklemektedir. Misyon; islam’ın yayılması için mücadele etmektir. “Hünkâr” adını vermekle de Osman Gâzi onunla bir gönül bağı kurmaktadır. Böyle bir görüşme gerçekleşmese bile önemli olan, Yeniçeri Ocağı’nın bu olayın gerçekleştiği inancı ile Hacı Bektaş ve Bektâşi tekkelerine bağlılığın devam etmiş olmasıdır. Hünkâr adı da Osmanlı padişahları tarafından kabul görmüş ve kullanılmıştır 544. Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme’de; araya Osman Bey’in Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî’yi ziyaretini ve Sultan Alâaddîn’in Osman Bey’e hil’at vermesini aldıktan sonra, tekrar fetihler konusuna geri dönmüştür: Gâziler başı olup kıldı gazâ Dîn düşmenlerine kıldı cezâ Göl Köynüküle İznik Yârhisar Bilecik İrmeni ile Yenişar Fetih itti ol diyârın küllisin Tutucak öldürdi küffâr bellisin Göl Beği Mihâl idi ol vakt meğer 544 Osman Eğri, Yeniçeri Ocağının Manevi Eğitimi ve Bektaşilik, Hacı Bektaş Araştırma Dergisi, S. 24, Ankara 2004, s. 2. 207 Geldi Osman Beğ öninde kodu ser 545. Firdevsî-i Rûmî, Osman Gâzi’nin fetihlerini kapsamlı olarak tekrar ele almıştır. Kaynağımıza göre fethedilen yerler, Göl (pazarı), Köynük (Göynük), İznik, Yârhisar, Bilecik, İrmeni (Ermeni Beli), Yenişar (Yeni Şehir) dir. Sonra yazar, Köse Mihal’in Müslüman olmasına yer vermiştir. Osman Gâzi’nin artmakta olan gücünün en sağlam dayanaklarından birisi, Köse Mihal’in Müslüman olması ve Osman Gâzi emrinde hizmetlerde bulunmasıdır. Bu husus bütün tarih kitaplarında işlenen önemli bir konudur. Velâyet-nâme’de, Köse Mihal’in Müslüman olması doğru bir biçimde zikredilmiştir 546. Son bölümde yine Osman Bey’i anlatan Velâyet-nâme, Selçuklu Sultanı Gıyaseddin’nin ölümü üzerine sözü Anadolu Beylikleri’nin bağımsız olmalarına getirmiştir: Aydın-u Saruhân Menteşe Hamid Pâdişâh oldu yerinde ber-mezîd Hutbe okur adına sikke kazar Yürüdür hükmün ider zabt serteser Gördü bu hâli Osman Beğ hemân Ol dahi eyle kılur anda hemân Altıyüz seksen dokuzunda hemîn Saltanat tahtında oldu cânişin Nakl-i Osmân tarihi oldu temâm Böyle mezkûr oldu zikri vesselâm 547. Yazarın verdiği bilgiye göre; Aydınoğulları (1308), Saruhanoğulları (1302), Menteşe Beyliği (1282) ve Hamidoğulları (1284) tarihlerinde hükümranlıklarını ilan ettiler. Bağımsızlığın sembolü olarak yeni hükümdarlar: Kendi adlarına hutbe okuttular Kendi adlarına para bastırdılar Sahip oldukları topraklarda egemenliklerini ilan ettiler 548. 545 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 278. İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e. , s.117-118; Hoca Sadeddin Efendi, a.g.e. , s. 38. 547 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 386. 548 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 62-70-84; P. Wittek, Menteşe Beyliği, s. 2-4; Halil İnalcık, a .g.e. , s. 72; Mustafa Kafalı , a .g.e. s. 182-183; Yaşar Yücel, a .g .e. , s. 3-4. 546 208 Yazarımızın, beyliklerin bağımsız olmaları ile birlikte bağımsızlık sembollerini vermesi hayli manidardır. Diğer beyliklerin bağımsız olduğunu gören ve onları örnek alan Osman Bey de hemen bağımsızlığını ilân etmiştir. Firdevsî-i Rûmî, Osmanlı Devleti’nin H.689/M.1290 yılında bağımsız olduğu kanaatindedir. Diğer beyliklerin bağımsızlık tarihleriyle Osmanlı Devleti’nin bağımsızlık tarihi ise çelişmektedir. Firdevsî-i Rûmî, Osmanlı Devleti’nin naklinin tamam olduğunu söyleyerek, Velâyet-nâme’de Osman Beyle ilgili bahsi kapatmıştır 549 . Müellif, Velâyet- nâme’nin sonunda, Hacı Bektâş-ı Velî’yyel-Horasâni’nin vefatı ve kabrinin üzerine kubbe yapılmasını anlatırken, Sultan I. Murat ve Sultan II. Bayezit’ten de söz etmiştir: Çün ki Sultân itti dünyâdan güzer Dünye halkına irişti bu haber Ol zamanda şâh idi Gâzi Murâd Mülk-i Rûm’da ider idi adlu dâd Edrene’i itmişidi taht gâh Bursaya da gelür idi gâh gâh Dileğince devriderdi mâhü sâl Devlet-i şemsi bulupdu hoş kemâl Hâcı Bektâşa muhibb oldu emîr Kim bilür ceddi ne virdidi serîr Şâh-ı Osmân geydi Bektâş kisvetin Şem’i ondan yakup aldı himmetin Kasdiderdi hazretine varaydı İşiğün öpüp yüzin süreyidi Lîk mâni olmağın kevn-i fesâd Görmedi er dîdarın Gâzi Murâd 549 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 366; Yaşar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, Ankara 1998, s. 3-4. 209 Burusa’da otururken Gâzi şâh Hâcı Bektâş öldüğünden old âgâh Çok niyâz eyleyüp ağladı şâh Er’e mi’mâr olmağı istedi şâh İstediki türbesini yapa şâh Varup andan işiğini öpe şâh 550 Hacı Bektâş-ı Velî’nin vefat ettiği 1270 yılında, henüz Osmanlı Devleti kurulmamıştı. Dolayısıyla Sultan 1.Murat’ın Hünkârı görmesi ve o yılda padişah olması mümkün değildir. Ancak yazar, manzum metinde Sultan I. Murat’la II. Murat’ı birbirine karıştırmış olup, I. Murat’la ilgili olarak verdiği bilgiler ana hatlarıyla doğrudur. Şöyle ki; Sultan I. Murat (1362-1389) yılları arasında Osmanlı Devletine padişahlık yapmıştır. Osmanlı Devleti, Orhan Gâzi devrinde Bizans’ın Anadolu’daki topraklarının tamamını fethetmiş, Bursa’yı alarak başkent yapmış ve 1353 yılında Rumeli’ye geçmiştir. Sultan I. Murat, 1363 yılında Edirne’yi fethetmiş ve başkenti Edirne’ye taşımıştır. Balkanlar ve Anadolu’nun büyük bir bölümü Osmanlı hakimiyeti altına girmiş, bölgede barış ve adalet tesis edilmiş ve padişah halka adaletle muamele etmiştir. Sultanlar Avrupa’da sefere çıktıkları zaman Edirne’de, Anadolu seferlerine çıktıkları zaman da Bursa’da ikamet ederlerdi 551. İlk Osmanlı sultanlarının Velîlerin türbelerine büyük ilgi gösterdikleri bilinmektedir. Sultanın Hacı Bektâş-ı Velî’ye türbe yaptırması meselesine gelince, Sultan I. Murat’ın Hünkâr için türbe yaptırması tarihî gerçeklere daha uygun düşmektedir 552 . Sultan II. Murat, Hacı Bektâş-ı Velî türbesini süsleyen alem için altı yüz parça altın döktürmüştür. Sultan II. Bayezit ise Hacı Bektaş Türbesi’ni ziyaret etmiş ve türbeyi kurşunla kaplatmıştır 553. Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme’nin sonunda Sultan Muhammed Han’ın 550 Firdevsî-i Rûmî, a. g .e. , s. 449-450. Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebi, Solak–zâde Tarihi (Haz. V. Çabuk), Ankara 1989, s. 4049-69; J. V. Hammer, Osmanlı Tarihi, c.II, s. 27; Yılmaz Öztuna, Osmanlı Devleti Tarihi, s. 77. 552 Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. XXIX. 553 İ. Melikoff, a.g.e. , s. 157; Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. XXIX, Süreyya Farukî, a.g.e. s. 142. 551 210 yerine, Osmanlı Devleti’ne II. Bayezit’in hükümdar olduğunu, padişahın ülkeyi adaletle yönettiğini, çok sayıda imaret, hankâh, köprü ve kervansaray yaptırdığını ve yoksulları zengin ettiğini ilave etmiştir 554 . Yazar, bölümün devamında padişahın Hacı Bektaş türbesini ziyaret edip türbeyi kurşunla kaplattığını, Hacı Bektaş Vakfına yüklü miktarda altın bağışında bulunarak vakfı zenginleştirdiğini ifade etmiştir. Yazarın padişah II. Bayezit dönemi faaliyetlerine tanıklık etmesine, Hacı Bektaş’a karşı muhabbet beslemesine ve hükümdarla - Hünkâr arasındaki irtibatı teyit etmesine bakılırsa Velâyet-nâme II. Bayezit döneminde, padişahın bilgisi ve iradesiyle yazılmıştır. Bu bilgilere göre, Velâyet-nâme’nin II. Bayezit dönemindetarihi belli olmamakla birlikte- yazıldığı da kesinlik kazanmıştır 555. 554 555 Firdevsî-i Rûmî, a. g .e. , s. 455; İ.Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 247. Firdevsî-i Rûmî, a. g .e. , s. 456. 211 B- KUTB-NÂME ADLI ESERDE OSMANLILAR 1- Eser ve II. Bayezit Dönemi Hakkında Genel Bir Yaklaşım Bu bölümde ise müellifin Kutb-nâme adlı eserinden Osmanlı Tarihi’ne ait bölümler ele alınacaktır. Kutb-nâme ismini yazar, doğu geleneklerine uygun olarak çağının Kutb’u (Kutbu’l aktâb) sanını verdiği Sultan II. Bayezit’e ithaf etmiş ve kitabına Kutb-nâme adını vermiştir. Bunu kitabının çeşitli yerlerinde de ifade etmiştir Kutb-nâme kodum ismin söyledim târîh ana Kutb’ul-aktâb oldı bâkî şâh Sultan Bâyezîd mısraı hesabına göre, Kutb-nâme H.909 (M.1503) yılında yazılmış ve aynı yılda Muhammed b. Rasul-i Sarayî tarafından kopye edilmiştir. Kitap, “Kıssa-nâme-i Midilli” adıyla da bilinmektedir. Kutub-nâme’nin 556 konusu özetle şöyledir: Kutb-nâme’nin bir destan biçiminde yazılışına konu olan Midilli baskını, aslında 1499’da başlayıp 1503 Ağustos’unda biten Osmanlı-Venedik savaşında İnebahtı, Modon ve Koron kalelerinden başka Venedikliler’in en son Draç (Durazzo) kalesini de kaybetmeleri üzerine 1501 ekiminde giriştikleri bir deniz herakâtıdır. Olay o tarihte Osmanlı hükümetince çok önemli görülmüş ve Sultan II. Bayezit adanın kurtarılması için şiddetli önlemler almıştır. Venedik, Fransız ve İspanyol donanmalarından oluşan müttefik filo 18 Ekim 1501 yılında Midilli önüne gelerek demirlemiştir. Müttefik filo, ada önüne geldiği zaman 60 gemi, kuşatmayı bırakıp ayrıldığı vakit 80 gemiden oluşuyordu. Düşmanın Midilli’ye baskına kalkışacağı Osmanlı yöneticilerince hızla haber alındığından, Saruhan Sancak Beyi Şehzade Korkud, silahdarlar Ağası Kör Hamza Ağa’yı 800 kişilik bir kuvvetle Midilli’nin Anadolu’ya açılan kapısı olan Ayazmend İskelesine gönderdiği gibi, daha önce de Karesi Sancak Beyi Firuz Bey sancağındaki sipahilerle adaya geçmiş bulunuyordu 557. Haçlı Donanması beş altı gün süren kuşatmadan sonra Donanmayı Hümâyun’un gelmekte olduğunu haber alınca, Midilli’den ayrıldılar. Midilli’de olay böyle gelişirken, Sultan II. Bayezid adanın tehlikede olduğunu haber alınca 556 557 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XIX. Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XX. 212 deliye dönmüş, sefere katılmak istemeyen azebleri kendi eliyle cezalandırmış, adaları ve bu arada Midilli’yi de tahkim etmede ihmali görülen Mesih Paşa’ya da sinirlenmiştir 558. Divan-ı Hümâyun’da Midilli’nin kurtarılması için Hersek-zâde Ahmed Paşa, Serdâr-ı Ekrem olarak atanmış, donanma ile Kapudan-ı Derya Küçük Davut Paşa ve Anadolu askeri ile de Anadolu Beylerbeyi Güveyi Sinan Paşa görevlendirilmişti. Ancak donanma Gelibolu’da son hazırlıklarını tamamlarken, Sadrazam Mesih Paşa’nın Galata Baruthanesi’nde çıkan yangın sırasında geçirdiği kaza üzerine ölmesi, Hersek zâde’nin vezir olarak geriye dönmesine neden olmuş, Küçük Davud Paşa ve Güveyi Sinan Paşa hazırlanan kuvvetler ve donanma ile Midilli’yi kurtarmak amacı ile hareket etmişlerdi. Ne var ki, bunlar Ayezmend’e vardıkları zaman adanın düşman kuvvetlerince boşaltılmış olduğunu öğrendiler ve sadece ağır hasara uğrayan Midilli kalesini onarmak, yararlık gösterenleri belirleyip Divan-ı Hümayun’a arz etmekle yetindiler. Papalığın teşviki ile Osmanlılar’a karşı oluşan Haçlı İttifakına Hıristiyan Avrupa’nın, İspanya (Katalonya ve Aragon dukalıkları) Fransa, Cenova, Venedik ve Macaristan ile bu krallığa bağlı Bohemya, Lehistan ve Suarsel (As) Krallık ve dukalıklarına dek yani, İspanya’dan Moskova Knezliğine varıncaya kadar tamamı savaşa katılmış ve yazar da mücadeleyi başarı ile tasvir etmiştir. Yalnız burada bütün Avrupa kral, dük, kont ve kraliçelere kendine özgü unvanlar vermiştir. Ayrıca Macaristan ve Lehistan krallarının ortak kuvvetlerle karadan Osmanlı sınırlarına saldırıya geçmek üzere hazırlanışlarını, buna karşılık II. Bayezit’in Silistre, Niğbolu ve Bosna Sancakları’ndaki kuvvetleri alarma geçirişini, Lehistan kralı Jeanne Albert’in Osmanlı sınırlarına yaklaştığı sırada ölümü üzerine Macar Kralı Ladislas’ın böyle bir saldırıya imkan kalmadığı gerekçesiyle II. Bayezit ile anlaşma çabasına giriştiğini de, aynı destan ortamında canlandırmıştır 559. Kutb-nâme, tarihî bilgi bakımından olduğu kadar, Türkçe için bir kelime hazinesi olmak yanında epeyce önem taşımaktadır. Anlatım biçimi ile de yazarın devrin tarihini iyi tanıdığı meydana çıkmaktadır. Olayları, kişiler arasında 558 559 Hoca Sadeddin Efendi, Tac’üt- Tevârih, c. II, İstanbul 1282, s. 110. Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXV. 213 konuşma yöntemiyle açıklayarak dolaylı bir biçimde Sultan II. Bayezit dönemi askerî ve siyasî faaliyetlerini bu faaliyetlere katılanların kişiliklerini, başarılarını, başarısızlıklarını tanıtmaktadır. Kutb-nâme, iman ile küfr, yücelik ile aşağılık, ak ve kara, barış ve savaş, iyilik ve kötülük, deniz ve kara vb. zıt temalara dayanarak Sultan II. Bayezit’in saltanatı süresinde geçen olayları özetlerken, müttefik filonun 1501 yılında yaptığı Midilli baskınını gerçeklere yakın bir biçimde tasvir etmiştir. Bu nedenle Kutbnâme’nin verdiği bilgileri Sultan Bayezit devri olayları, papalığın teşviki ile Osmanlı Devleti’ne karşı girişilen Haçlı İttifakı, Midilli baskının nedenleri, olayın her iki tarafta da gösterdiği gelişme ve ulaşılan sonuç olmak üzere, üç ayrı yönde incelenmiştir. Olaylar bir destan havası içinde eski Türk geleneklerinden, eski İran ve İslam dini mitlerinden, astroloji vb. garib bilgilerden yararlanılarak, çoğu da bu temaları tekrardan kaçınılmayarak anlatılmıştır 560. Eserde Sultan Bayezid dönemi olayları, 1481 yılında Sultan Cem’in Bursa tahtında kısa süren saltanatından itibaren Şehzade Korkut’un İstanbul’daki saltanat naipliği ve Ayas Paşa ile Gedik Nasuh’un Bursa önündeki çarpışmasından itibaren ele alınmaktadır. Firdevsî, Sultan Cem olayına şöyle bir değindikten sonra, Mesih Paşa’nın Rodos seferini ve Karamanoğlu Mustafa Bey’e karşı yürüttüğü tenkil hareketini yererek, onu başarısız bir yönetici olarak değerlendirir. Bundan başka yazar, Sultan Bayezit’in Kili ve Akkirman seferini 1492 deki Arnavutluk seferini, İnebahtı Modon ve Koron kalelerinin fetihlerini, Kemal Reis’in Kefalonya ve Korfu akınını, Malkoçoğlu Bali Bey ile Ali Bey ve torunu Mehmed Çelebi’nin Boğdan akınını, İskender Paşa’nın Tağliyemento ve İzonso seferlerini, yukarıda belirtilen anlatım biçimi içinde kronolojik sıralamaya gerek görmeden destan tertibinde anlatmaktadır 561. Kutb-nâme’de ağırlığını tarihten alan bir destan havası vardır. İran şairi Firdevsî’nin İran - Turan savaşlarına karşılık Kutb-nâme’de Müslümanlarla Haçlılar karşılaştırılmaktadır. Haçla, hilalin çarpışması tasvir edilmektedir. Şehnâme’de olduğu gibi burada da her iki tarafın yiğitleri, silahşörleri birbirlerinden geri kalmayacak biçimde, bütün savaş hünerlerini ortaya koyarak savaşmaktadırlar. Savaş tasvirlerinde at nallarının yerin altındaki balığın sırtını 560 561 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXIII. Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXVI. 214 didik didik etmesi, donanmanın küreklerinin, denizin bağrını yarması, kan buharının gökyüzünü karabulut gibi kaplaması, savaş tanrısı Mirrih’in şaşkınlıktan parmağının ağzında kalması, düşman kellelerinin Kaf Dağı gibi yığılması en çok görülen tasvirlerdir 562. Destanın en başta gelen niteliği olan insan üstü yiğitlik niteliklerini bu eserde en iyi biçimde görmekteyiz. Başta Yıldırım ünvanıyla andığı padişah II. Bayezit olmak üzere, Şehzade Korkut, onun beylerinden Hamza Bey’in, Kemal Reis gibi yiğitlerin olağanüstü kahramanlıkları ve davranışları, önlemleri, kimi büyük ideallara bağlı kalarak onlar uğruna yaşamı hiçe saymaları ve benzeri temalar, hep bu destan türünün ortak yanlarıdır. Firdevsî, Midilli Savaşı üzerine işittiklerine biraz da hayal katarak, en büyük kahraman olan II. Beyazit’in çevresinde bir destan ortaya koymuştur 563. Firdevsî’nin Kutb-nâmesi’de öbür kitapları özellikle, en büyük ve ünlü eseri olan Süleyman-nâme’si gibi yaşadığı dönemin çeşitli bilgilerini içeren bir hazinedir. Dînî inançlar, Türk ve İran mitolojisi kalıntıları yanında, günün savaş taktiklerine ve deniz manevralarına, satranç terimlerine kadar geniş bir malzeme yığını bulmak mümkündür. Bütün olaylar, Firdevsî-i Rûmî’ye göre kişiliklerine, erdemleri ile kendilerine güvenilen habercilerden edinilen bilgiler üzerine yazılmıştır. Söz gelimi Yağdıralum ölüm okın düşmene Tut kefen giydün ye girdün cevşene Çıkarub Şeh Bâyezîd adın göge Ceng idelüm er-yigit bizi öğe Cânum ister Rüstem adın kazana Aşinâyum erlük adın yazana Ol Süleyman-nâme’sin te’lîf iden Padişeh çün nüshalar tasnîf iden Nutkıdur ahsen sühan emlah kelâm Dostumuzdur ol hünermend-i hümâm Erlügimi dinleyüp tahsîn ider 562 563 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXVI. Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXVII. 215 Nazm idüb tâ nazmını şîrîn ider Bu gazâm ola benim emlâh kitâb Tâze tâze yaza kâtib bâb bâb Cengimi Firdevsî işidirse temâm Nazm idüp söyleyişer emlah kelâm 564. Bu metinde Firdevsî, olayların görgü tanıklarının eserine kaynaklık ettiğini söylemek istemiştir. Gerçekten de yazarın olayla ilgili olarak çağının kaynaklarından yararlanmış olduğu, verdiği bilgiye göre kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.Bu bakımdan Kutb-nâme öteki özellikleri bir yana, Midilli tarihi ve II. Bayezit devri için yararlı bir kaynaktır denilebilir. Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme adlı eserinde ana hatlarıyla II. Beyazit devrini işlemektedir. II. Bâyezid (1481-1512), Fatih Sultan Mehmet’in yerine padişah olmuştur. Firdevsî-i Rûmî ise, II. Bayezit devri tarihçisi ve şâiridir. Kutbnâme’sini padişah adına yazmış ve padişaha sunmuştur. Kutb-nâme’nin doğru anlaşılabilmesi için II. Bâyezit döneminin genel özelliklerini ve önemli problemlerini şu şekilde özetleyebiliriz: II. Bayezit Avrupa’nın en kritik bir zamanında, Batı ve Doğu devletlerinin Türkler’e karşı gittikçe tehditkâr bir hal aldıkları ve Osmanlı İmparatorluğu ile daha çok ilgilendikleri bir sırada, saltanat sürmüştür. Bu devre içinde politik menfaatler, Müslüman ve Hıristiyan devletlerin Osmanlılar aleyhinde müştereken hareket etme arzularını kamçılamış görünmektedir. Osmanlılar aleyhine bu sıralarda girişilen teşebbüslerin çokluğu dikkate alınırsa, Avrupa’da öteden beri sürüp gelen Türk düşmanlığının, Osmanlı fetih siyasetini yürütecek kadar bir kabiliyete malik olmadığı kabul olunan II. Bâyezit zamanında daha da artmış olduğu görülmektedir 565. 564 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 230. Selâhattin Tansel, Yeni Vesikalar Karşısında Sultan İkinci Bayezit Hakkında Bazı Mütalâlar, “Belleten”, c. XXVII, S. 106, Ankara 1963, s.186. 566 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 170-171; J. V. Hammer, Osmanlı Tarihi, c.I, s. 301. 565 216 II. Bayezit, rakiplerinden önce Macaristan’ı hesaba katmak mecburiyetini duymuş ve Mathias’ın kudretli idaresi altındaki Macaristan’ın, Osmanlılar için daha tehlikeli olduğunu hissetmişti. Fakat Bayezit’e göre en önemli mesele, kardeşi Cem’in isyanı idi. Çünkü, olay gittikçe genişlemiş ve imparatorluğu türlü yönlerden tehdit eder bir durum almıştı. Öte yandan Otranto’nun Osmanlılar tarafından fethedilmesinden sonra Papa IV. Sixtus’ün teşvikleri ile, Hıristiyan devletler birleşerek, kendilerinde İstanbul’u bile zaptedebilecekleri umudunu yaratan, büyük bir deniz kuvveti meydana getirmişlerdi. Ayrıca Fatih’in ölümünü duyan İtalya Prensleri, II. Bayezit ile Cem arasındaki mücadeleden faydalanacaklarını umdukları için, Osmanlılar’a karşı harekete geçmeye hazırlanıyor, bu arada Kırım Han’ından da bu harekete katılacağına dair müspet cevap alıyorlardı. Bundan başka, Karamanoğlu Kasım Bey, Cem ile yaptığı ortak hareketi kâfi görmeyerek, Rodos’tan harp levazımı ve gemi istiyordu. 10 Eylül 1481’de Otranto’nun Osmanlılar’dan geri alınışından sonra eğer müttefikler, Napoli Kralının Osmanlılar hakkındaki plânını uygulama yoluna gidebilseydiler, ihtimal II.Bayezit’in durumu daha da güçleşecekti. Bu sıralarda Cem de Mısır’a iltica etmişti. Bu mühim bir mesele idi. Çünkü; Mısır Sultanı onu çok iyi karşılamış, hattâ biraz sonra tekrar Anadolu’ya geçmesine müsaade etmişti. Fakat 1482 Temmuzunda Cem’in Rodos’a kaçması, büsbütün büyük bir hâdise oldu 566. Çünkü Cem’i ele geçiren Rodos şövalyeleri reisi Papa’ya, Napoli Kralı’na, Macar Kralı’na ve Venedik Hükümeti’ne birer mektup göndererek bir Haçlı Seferi’nin teşkilini teklif etmişti. Ayrıca Macar Kralı Şövalyelere başvurarak ve karşılığında her türlü yardımın yapılacağını vaat ederek Cem’in kendisine verilmesini istemişti. Cem’den büyük faydalar sağlayacağını ve yine onun sayesinde Osmanlı İmparatorluğu içinde bulunan Bayezid aleyhtarı zümrenin bile yardımını temin edeceğini uman Kral, Rodos şövalyeleri nezdinde yaptığı bu teşebbüsten bir sonuç alamayınca, aynı maksatla Papa’ya müracaat etti. Bundan da bir sonuç alamayan ve fakat bir türlü bu arzusundan vazgeçmeyen Mathias, bu sefer de, Fransa’ya götürülmüş olan Cem’i Fransa Kralı’ndan ısrarla istemeye başladı 567. 567 Selahattin Tansel, Sultan II. Bayezit’in Siyasi Hayatı, İstanbul 1966, s. 260; Şerafettin Turan, II. Bayezit Md, DİA, c.III, İstanbul 1989, s. 235. 217 Bu arada Osmanlı- Memlük münasebetleri bozulmuş ve iki devlet arasında savaş başlamıştı. Savaşın devam ettiği süre içinde, Osmanlılar aleyhine Hıristiyanlarla işbirliği yapma yolunda büyük gayretler harcayan Memlûklar da, türlü imkânlardan faydalanarak Cem’i elde etmeye uğraştılar ve bu maksatla Fransa’ya bir elçi heyeti göndererek, Cem kendilerine verildiği takdirde Fransa Kralı’na bir milyon duka ödeyebileceklerini bildirdiler. Ancak Papa VIII. İnnocent Türkler’e karşı açmayı düşündüğü bir haçlı seferinde, Cem’in oynayabileceği büyük rolü düşünerek, onun başka devletlere verilmemesi hususunda gerekli teşebbüsleri yapmış ve sonunda da bu kıymetli esiri elde etmeye muvaffak olmuştu. Ayrıca, girişeceği teşebbüslerden Bâyezit’i vaz geçirmek için Cem bir tehdit vasıtası olarak da kullanılıyordu. Nitekim 1485 den sonra İstanbul’da hazırlanan bir donanmanın Napoli’ye karşı harekete geçeceğini sanan Rodos şövalyeleri reisi, donanma Akdeniz’e çıktığı takdirde bütün Hıristiyan devletlerin birleşeceğini ve başa da Cem’i geçirerek Osmanlılara hücum edeceklerini padişaha bildirdi 568. Bu tarihlerde Dulkadir Beyi Alâüddevle, Osmanlılardan ayrılarak Memlüklerle birleşti ve bir müddet sonra, I490 da, Memlûk orduları Kayseri’yi kuşatırken, Papa VIII. İnnocent de Osmanlılara karşı bir Haçlı Seferi teşkil etmek üzere Roma’da topladığı kongrede, teşkil olunacak üç ordu ile Türkler üzerine yürüme kararını aldı. Ordulardan birincisi Papa kuvvetleri ile İtalyanlar’dan; ikincisi Almanlar, Macarlar, Daçlar ve Polonyalılar’dan; üçüncüsü de Fransız, İngiliz ve İspanyollar’dan kurulucaktı. Kuvvetlerin bir kısmı Viyana’da, bir kısmı da Ankona, Brendizi ve Mesina’da toplanacaktı. Viyana’da toplanacak kuvvetler Eflâk, diğerleri ise İllirya üzerinden Türkler’e saldırırken, Haçlı Donanması da Eğriboz ve Mora’ya hücum edecekti. Fakat bu Haçlı Ordularının başlıca gücünü teşkil edecek olan Macar Kralı Mathias’ın aynı yıl içinde ölmesi, bu plânın tatbikine imkân bırakmadı. Kısa bir süre sonra da Papa İnnocent öldü. Ancak yeni Papa VI. Rodrigo Borgia (Alexandre) zamanında da Haçlı Orduları kurmak fikri devam etti 569. 568 569 Selâhattin Tansel, a.g. , s.188. Selâhattin Tansel, a.g.e. , s. 189; Şerafettin Turan, Bayezid II Md, DİA., c. III, s. 235. 218 Aynı tarihlerde Dalmaçya’daki Türk akınlarından endişeye düşen Venedikliler, bir Haçlı Seferinin tertiplenmesi için Papa’ya bir miktar para göndermiş ve daha fazlasının da verilebileceğini bildirmişlerdi. Ayrıca maceraperest Fransa Kralı Charles VIII. Türkler’e karşı daha cüretkârane bir proje hazırlamış bulunuyordu. Bizans’ın son imparatoru Constantine’nin yeğeni Thomas oğlu Andria’dan Bizans tahtı üzerindeki hukukunu satın alarak bu suretle kendisini imparator farzeden ve büyük fetih plânının gerçekleşeceğinden emin bulunan bu kral, daha işe girişmeden, Kudüs Kralı unvanını kullanmaya başlamış ve Osmanlı topraklarından mühim bir kısmını da, Venediklilere sözde hediye etmişti. Ayrıca Anadolu’nun muhtelif bölgelerinde Safevîler’e taraftar yaygın bir zümre vardı. Bilhassa Anadolu’nun güney bölgesindeki kabileler arasında Kızılbaşlık çok ilerlemişti, İstanbul’da bile 1502 de Kızılbaşlar’ın sayısı beş bin kişi olarak tahmin olunuyordu. Ayrıca Safevîler’in, Bektâşî tarikatına geleneksel surette bağlı olan yeniçeriler ile hudut kabileleri arasında karışıklık ve isyan çıkaracakları düşünülüyordu. Doğu’da Safevî tehlikesi giderek büyüyordu 570. Doğu’da durum böyle iken, Batı’daki Türk düşmanlığı da devam ediyordu. Bilhassa 1503’de Papalık makamına geçen II.Julius imkânlar elverdikçe kendinden evvel gelenler gibi, Türkler’e karşı bir Haçlı Seferi’ni ısrarla teşvik etti ve Avrupa hükümdarlarının hemen hepsine yazdığı mektuplarda birleşmelerini ileri sürerek kâfirlere (Türkler’e) karşı açılacak mücadelenin maddî ve mânevî mükâfatlarından bahsetti. Onun her taraftaki mümessilleri bu gayeyi gerçekleştirmek üzere büyük gayretler harcadılar. Şah İsmail’in ortaya çıkmasından büyük bir sevince kapılan Papa, bir yazısında,“Adına iş gördüğümüz Tanrı bile mahut Türkler’e karşı büyük bir hareketi icra etmemiz için bize fırsat hazırlıyor görünmektedir.” diyordu. Müslümanların Gırnata’dan (Granada) kovulması olayı, aynı Papa’da Türkler’in Avrupa’dan atılabileceği kanaatini uyandırdığı için, Aragonya Kralı Ferdinand’a yazdığı bir mektupta “Şimdi bizim ve senin en mühim isteğimiz, kuzey krallarını, kayzerin ve Fransa Kralı’nın bütün kuvvetlerini şerefsiz Türkler’e karşı kullanmaları olmalıdır. Batı’da senin ve 570 Faruk Sümer, Safavî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara 1992, s. 34. 219 Portekiz Kralı’nın yaptığı iş, Doğu’da Allahsız Türklere karşı da yapılmalıdır.”571 demekte idi. Gerçekte 1508 de Cambrai’ de Venedik’e karşı olmak üzere ittifak eden İmparator Maximulian, Papa II. Julius, Fransa Kralı XII. Louis ve Aragonya Kralı Ferdinand, Macarlar’ı Türklerle münasebetlerini kesmeye zorluyorlar ve Dalmaçya sahillerini onlara vermeyi vaat ediyorlardı 572. Macar Kralı Mathias’ın ölümünden sonra da, Osmanlı-Macar münasebetleri kötü şartlar altında sürüp gitmekte idi. İki taraftan yapılan akınlar o kadar kanlı ve zâlimâne oldu ki, nihayet taraflar bunlara bir son vermek lüzumunu duyarak 1495 te üç yıllık bir barış antlaşması imzaladılar 573. Üç yıl için yapılmış olan bu antlaşma daha sona ermeden, Osmanlı - Leh münasebetleri de kritik bir hâl aldı. Osmanlı akıncı kuvvetleri tarafından Lehistan’ın yağmalandığı sıralarda Macar Kralı Viladislaus tarafından İstanbul’a gönderilen bir elçi, mütarekenin zedelendiğinden bahsetmiş ve Polonya’da yapılan tahribattan şikâyet ederek, Polonya’ya tazminat verilmesi lâzım geldiğini ve antlaşmaya Polonya Kralı ile Litvanya Dükü’nün de dahil edilmesini istemişti. Osmanlı-Venedik savaşının çıkmasını önleyemeyen ve Venedik’in müttefiki olan Fransa Kralı XII. Louis Rodos yoluyla Bayezit’e iki elçi gönderdi. 1500 Nisan’ında İstanbul’a gelen bu elçiler padişahla görüşmüşler ve Venedik’le sulh yapılmadığı takdirde, müttefiklerin, yani Fransa, Papalık, İspanya, Portekiz, İngiltere, İskoçya ve Rusya’nın, Türkler’e karşı hücuma geçeceklerini bildirmişlerdi. Öte taraftan Venedikliler de Macarları para ile ikna ederek 1500 Ağustos’unda onları Türkler’e karşı savaşa soktular. Bununla beraber denizde ve karada, iyice hırpalanan ve Mora’daki limanlarının en mühimlerini kaybeden Venedik, sonunda Papa ile diğer Hıristiyan hükümdarlara gönderdiği mektuplarla durumun kötülüğünü izah etmiş, Osmanlılar’a karşı onların yardımlarını da istemişti. Bu sebepten 1500 yılının sonuna doğru, Türkler’e karşı Papalık, Macaristan ve Venedik arasında saldırı ve savunma antlaşması imza olunmuş, bu ittifak 1501 yılının Pantecost yortusu günü ilân edilmişti 574. 571 Selâhattin Tansel, a. g.e. , s. 193 Selâhattin Tansel, a.g.e., s. 203. 573 Kenan Akın, II. Bayezit Dönemi, “Türkler”, c.VIII, Ankara 2002, s.386. 574 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e. , s. 220. 572 220 2- Kutb-nâme’ye Göre II. Bayezit Dönemi Fetihleri ve Siyasi Olayları Kutb-nâme’nin özetini verdikten ve II. Bayezit dönemine genel bir giriş yaptıktan sonra şimdi Kutb-nâme’nin tahlil ve tenkidine geçebiliriz. Kutbnâme’nin bir adı da müstensihin kaydına göre “Kıssa–i Midilli”dir 575 . Midilli Kıssası tahlil edilirken, Firdevsî-i Rûmî’nin eserinde oluşturduğu konu bütünlüğü bozulmamaya çalışıldı. Yazar, metin içinde yabancı isimler için kendisi özel isimler kullanmıştır. Bu özel isimlerin ve ünvanların karşısına doğruları eklendi, yabancı adlandırmalarda yerli isimler parantez içinde gösterildi. Firdevsî’nin verdiği bilgiler Osmanlı tarihçilerinin eserleri ile takviye edildi ya da tenkidi yapıldı. Destanî bilgiler içinden tarihî bilgiler seçilerek yorumlanmadan kullanıldı. Firdevsî tekrarlara sıkça müracaat ettiği için, tekrarlardan uzak durulmaya çalışıldı. Mitoloji ve efsanelere dair yazdıkları üzerinde durulmadı. Kullandığı dile mümkün olduğunca müdahale edilmemeye çalışıldı. Kutb-nâme’ye “Hâzâ Kitâbu Kıssa-i Midilli”, adıyla başlayan müellif; dua bölümünden sonra kendisini anlatmaya başlamıştır: Ne arûz u nahv okıdum ne ho sarf Cehlile itdüm hebâ ‘ömri telef Lik keşf oldı ma’âni vird İlah Ma’rifetden olmuşum Hânum âgâh,576. diyerek okul okumadığını, ama hayatını da boş geçirmediğini, kendisini yetiştirdiğini ve mârifet ehlinden olduğunu beyan etmiş, kendisini övmeye başlamıştır: Her kelâmum mev’izedür yâ habîb Hak peyâmumdur hadîse key karîb Dürr ü gevherdür sözüm şâfî cevâb O cihetden mû’teberdür bu kitâb Husrevâ şîrin-i sözün şeyhiyüm Ahmediyüm hem zemânın Şeyhiyüm Nî galatdür bu sözüm ki men kimin Mahlasum Firdevsî amma key kemin 577. 575 Firdevsî-i Rûmî, Kıssa-i Midilli, Süleymaniye Ktp, Halet Efendi Kitapları, nr. 643. Firdevsî-i Rûmî, Kutb- nâme, vr. 2a. 577 Firdevsî-i Rûmî, Kutb- nâme, vr. 2a-4a. 576 221 Midilli Adası’nın fethini konu alan Kutb-nâme’ye girişte uzun bir duadan sonra bir kaside ve münacaâta yer verilmiştir. Münacaat bölümünde: Al ü evlâdı Alî’nün hakk çün Hacı Bekdâş-ı Velî’nün hakk-ı çün dedikten sonra Ehli Beyt’e ve Hünkâr Hacı Bektâş’a tazimlerini sunarak meşrebini ve kendi hareket hattını tesbit etmiş olmaktadır 578. Na’t-ı Muhammedî’den sonra “Ender Sitâyiş-i Firdevsî ve Du’a- kerden-i Hâkân-ra” başlığı ile, kendisinin Sultan Bayezit’in şâiri olduğunu söyledikten sonra, sözü kendisini himaye eden kişinin kâmil ve fâzıl Nişancı Paşa olduğuna getirmiştir. Tarih konularını anlatmaya, Osmanlı Devleti’nin dış politikasından başlayarak, Osmanlı - Lehistan ilişkilerine geçmiştir. Lih (Lehistan) kralının Osmanlılar’a bağlı olduğunu, bütün düşmanların kahr olduğunu, kavm-i Efrengin Padişaha tâbi olduğunu zikretmiştir 579. Kitabının ismini Kutb-nâme koyan yazar, Kutb’unda Sultan II.Bayezit olması münasebetiyle, padişahtan sürekli övgülerle söz etmiştir. II. Bayezit, âlimleri sever, ilmi olana âlemi bahşeder, din hususunda âbid ve zâhittir. Sultan II. Murat’ın torunu ve Fatih Sultan Mehmet’in oğludur. Askerleri sürekli zaferler kazanır, komutanları Efrâsiyâb gibidir. Kendileri Sultan Mahmut, şairi de Firdevsî gibidir. Medh-i Sultan İbni Sultan Bayezit, başlıklı kasidesinde ise; II. Bayezit’e abartılı övgüler yaparak, padişah; kahramanlıkta Rüstem’e, padişahlıkta Feridun’a, hikmet’te Eflatun’a, hükümranlıkta Hazreti Süleyman ve İskender’e benzetilmiştir 580. a- Modon (Motun) Adası’nın Fethi İçin Yapılan Hazırlıklar Osmanlı Beyliği kuruluş döneminde, Orhan Gâzi’den itibaren denizlerle yakından ilgilenmeye başlamıştı. Osmanlılar özellikle Rumeli’ye geçtikten sonra, boğazlar ve Ege Denizi ile alâkâdar olmak bir zorunluluk haline gelmişti. Ege sahillerine yakın adalardan İmroz, Semandirek, Limni, Taşoz, Midilli, Sakız ve Sisam gibi belli başlı adalar Cenevizliler’in, İstanköy ve diğer bazı adalar ise Rodos şövalyelerinin yönetimindeydi ve zaman içinde adalar Osmanlı 578 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 13. Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 32. 580 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 39. 579 222 egemenliğine girmişlerdir. Osmanlı Donanması henüz Akdeniz’de üstünlüğü elde edecek durumda değildi. Buna karşılık Venedik, Ceneviz, Napoli ve Papalık donanmaları ile adaların donanmaları hem sayı hem de denizcilik bakımından daha üstün durumda idiler. Osmanlı Devleti sahillerini hem korumak, hem de Türk ticaret gemileriyle limanlarını emniyet altına almak için bu adaların senyörleriyle antlaşmalar yapmıştır. Antlaşmalara göre zaten vergi vermekte olan bu beyler, Osmanlı sahillerinin güvenliğini korumakla da görevlendirilmişlerdi 581 . 1390’da Gelibolu tersanesinin inşasına başlandığı yıl, artık Anadolu’nun batısı, kıyılar ve limanlar da Osmanlı hakimiyetine girmiş bulunuyordu. Saruca Paşa kumandasında Sakız ve Eğriboz adalarına yapılan harekat, Osmanlı Beyliği’nin ilk önemli deniz seferidir. İstanbul’un fethinden sonra Türk deniz gücü adalar halkı üzerinde müthiş bir panik yaratmıştı. Bu nedenle Taşoz, İmroz, Limni ve Midilli halkının büyük bir kısmı göç etmiş, geri kalanlar da verilen güvence üzerine yerlerinde kalmışlardı 582. II. Bayezit devrinde, Osmanlı donanması yenilendi ve güçlendirildi. Venedik donanması örnek alınarak yeni gemiler yapıldı. Padişah ünlü denizci Kemal Reis’i 583 devlet hizmetine aldı ve donanmanın başına geçirdi 584 . Kemal Reis, derhal donanmada tadilat ve ıslahat yaptı ve ölümüne kadar Türk denizciliğini müdafaa etti. Osmanlı Devleti, Ege Denizi, Akdeniz ve Adriyatik Denizi kıyılarında sınır güvenliğini sağlamak ve denizlere egemen olmak için yoğun bir çaba sarf etmişti. Mora Yarımadasında bulunan sağlam kalelerin çoğu Fatih Sultan Mehmet zamanında alınmıştı. Mora, Osmanlı Devleti ile Haçlı Donanması arasında bir set vazifesi görüyor ve iki büyük gücün çatışma alanını teşkil ediyordu. Pek sağlam bir kale olan Modon ve Koron adalarının alınma tasarısı, geçen yüzyıldan beri bekleyen ve padişahların emel edindikleri bir sorun olarak duruyordu. Bu kaleleri almak, bunların savunma gereçlerinin çokluğundan o tarihlerde mümkün olamamıştı. Kalelerin hakimleri olan Frenkler, kaleleri çelik gibi işlemiş ve içini 581 Yasemin Demircan, Ege Adalarında Osmanlı Hakimiyeti, “Türkler”, c.IX, Ankara 2002, s. 364. Yasemin Demircan, a.g.e. , s. 364. 583 Kemal Reis ( - 1511) Ünlü Türk denizcisidir. 1495’te Osmanlı Devleti’nin emrine girmiştir. Yeğeni Pîrî Reis’i yetiştirerek Türk denizciliğine hizmet etmiştir. 1511 de Venediklilerle savaşırken şehit düşmüştür. 584 Pîrî Reis, Kitab-ı Bahriye, (Haz. Y. Senemoğlu), Ankara 1973, s. 31-68. 582 223 askerler ve savunma araçları ile tıka basa doldurmuşlardı 585. II. Bayezit, denizlerdeki fetih faaliyetlerine önce Ege Adaları’ndan başladı. Padişah Mora Yarımadasından, adalara yönelik fetih faaliyetlerini bizzat yönetti. Rumeli Beylerbeyi Koca Mustafa Paşa karadan, Kemal Reis ise denizden İnebahtı Körfezi’ni kuşattı ve uzun mücadele sonunda İnebahtı Limanı’nı ele geçirdiler(1499) 586 . Osmanlılar, adaya asker ve mühimmat yerleştirerek, körfezin muhafazası için orayı üs olarak kullandılar. İnebahtı Limanı’nın Osmanlı Devleti’nin eline geçmesi ve denizlerdeki başarıları Venedikler’i çok üzdü ve elçileri aracılığı ile Osmanlılardan barış istediler. Padişah II. Bayezit ise, “eğer benimle sulh yapmak istiyorsanız Mora’da elinizde bulunan Modon, Koron ve Napoli (Napoli di Malvazya) şehirlerini teslim ile senede bir vergi vermelisiniz.” diyerek barış şartlarını açıklamış ve Osmanlılar için adaların önemine dikkat çekmiştir. 587. b- Modon (Motun) Adası’nın Fethi Yazar tarihî hadiseleri aktarmaya Modon (Motun) Adası’nı anlatarak devam etmiştir. Modon, Mora yarım adasında bir liman ve kale olup yarımadanın batısında yer almaktadır. Modon Adası’nda bulunan kalenin üç tarafı suyla çevrili iken, dördüncü yönünde yarlar vardı ve kalenin duvarı oldukça yüksekti. Modon Adası’nın fethini Osmanlılar geçen asırdan beri tasarlamışlardı. Bu kaleyi almak savunmasının kolay olmasından dolayı mümkün olmamıştı. Padişah II.Bayezit, Preveze sancak beyi Mustafa Bey ve Kaptan Davut Paşa’yı adanın fethiyle görevlendirdi. Ancak Mustafa Bey donanmanın hazırlıklarını sürdürürken Venedik donanması Osmanlı donanmasını yakarak ağır bir zayiat verdirdi.588 Buna rağmen Osmanlı donanması uzun bir hazırlıktan sonra Modon Adası’nı kuşattı. Modon, bir ay kadar Osmanlılar tarafından topa tutuldu, yürüyüş 10 Ağustos 1500’de başlamış, Türkler duvarlara tırmanınca, Frenkler şehri ateşe vermişlerdir. Alevler içinde, padişahın hilal alemli tuğu ve güneş alametli bayrağı, bir burca, bir yeniçeri tarafından yükseltilmiştir 589 . Ada, II.Bâyezit döneminde 585 Hoca Sadeddin Efendi, Tâc’üt- Tevârih, (Haz. İ. Parmaksızoğlu), s. 231. İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 217. 587 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 218-220. 588 Hoca Sadeddin Efendi, a.g.e., s. 307-308. 589 Emel Esin, İkinci Bayezit’in H. 904-906/1498-1500 Yıllarında Adalar Denizine Seferi, Erdem Dergisi, c. I, S. 3, Ankara 1985, s. 793. 586 224 fethedilmiştir. Firdevsî adanın fethini şöyle anlatmıştır: Ol zemânki Şâh Sultân Bâyezîd Motunı alup idince feth-ü îd Tîg-i havfinden ne kim varsa Freng Nüh cezîre suya daldı çün neheng 590. İşidüp bî-din ulusı Rin-pab Çekdi Motun fethiçün gâyet şitâb Zîra kudsün iskelesidür Motun Râhibi mün’ım sevenden ol putun 591 . Firdevsî-i Rûmî, “kâmil, hüner sahibi filozoflardan aldığı bilgilere göre; Şah Sultan Bayezit zamanında, Modon Adası Haçlı İttifakına rağmen Dâvut Paşa komutasındaki Osmanlı donanması tarafından, üç haftalık bir muhasaradan sonra fethedildi.” demiştir (H. 906 / M. 1500)592. Fetih, Osmanlı Devleti’nde büyük bir sevince yol açmış ve adanın fethi bir bayram havasında kutlanmıştı. Modon Adası’nın fethinden sonra, Ege Adaları’nın tamamı Osmanlılar’ın eline geçmiş oldu. Adanın fethinin beşinci gününde, kalenin en büyük kilisesi camiye çevrilip Cuma namazı kılındı. Öteki tapınaklar da mescide çevrildi. Kalenin bütünüyle onarılması ve yanan yapıların yeniden yaptırılması görevi Anadolu Beylerbeyi Sinan Paşa’ya verildi. Padişah fethi, fetih-nâmelerle dost düşman bütün devletlere bildirmişti 593. Osmanlılar’ın denizlerdeki hakimiyeti, Hıristiyan dünyasının ulusu Papa’yı paniğe sürüklemiş ve adanın geri alınması için şiddetli önlemlere müracaat etmişti. Modon Adası Hıristiyan dünyası için çok önemliydi. Çünkü Modon, Kudüs’ün iskelesi durumundaydı. Modon’un fethinden sonra Papalık, Hıristiyan âlemini dînî vaatler ve maddi imkanlarla Osmanlılar’a karşı Haçlı Seferi düzenlemeleri için kışkırtmaya başlamıştı. II. Bayezit Devri’nde Osmanlı Devleti, Ege ve Akdeniz’deki adaları fethetmek için yoğun bir çaba sarf ederken, buna karşılık Hıristiyan dünyası da, Osmanlılar’ın fetihlerini engellemek, kaybettikleri yerleri, özellikle, Kudüs’ü geri 590 Ege denizinde Arnavutluk’un batı kıyılarına serpilmiş dokuz adaya verilen isimdir. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 120. 592 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1983, c.II, s. 219; Solakzâde Tarihi, s. 416. 593 Hoca Sadeddin Efendi, a.g.e., s. 314-315. 591 225 almak için Haçlı İttifakı oluşturmaya çalıştılar. Firdevsî-i Rûmî’nin Rin-pab dediği papa VI. Alekandre Borgia ve Fransa kralı XII Louis Osmanlılar’a karşı ittifak çağrısında bulundular. Yazarın, yukarıda verdiği bilgiler, Safâi adında, savaşa gönüllü olarak Sinop’tan katılan, olayları günü gününe vezinli olarak yazan, yazdıkları akşamları padişaha anlatılan “Tarih-i Feth-i Aynabahtı ve Moton” adlı eser tarafından da doğrulanmıştır 594 . c- Koron Adası’nın Fethi Modon Kalesinin tamirine Güveyi Sinan Paşa memur edildikten sonra, Koron Kalesinin zaptı için, ikinci vezir Hadım Ali Paşa görevlendirilmişti. Deniz yönünden de kaptan Davud Paşa Donanmayı Hümayunla Koron Adası’nın üzerine gönderildi. Hadım Ali Paşa, Modon’a giderken önce Navarin Kalesi’ni harpsiz zapt etti ve içindeki Rumlar’ın bir kısmına göç izni verilirken, kalanlar cizyeye bağlandı. Buradan Koron üzerine gidildi. Osmanlı ordusu ve donanması Koron Kalesi’ni kuşattı. Komutan Hadım Ali Paşa, adanın komutanına hisarı teslim etmesini önerdi. Modon’un akıbeti, Koron’da yaşayanlar için bir ibret olduğundan paşanın teklifini fırsat bildiler. İsteyenler çoluk ve çocuklarını alarak adayı terk ettiler. Kalanlar ise Osmanlı egemenliğinde yaşamaya devam ettiler. Böylece Koron Adası teslim alındı (16 Ağustos 1500) 595. Rum Diyarının Molla Camîi’si, bilim ve hünerleri özünde derleyen Molla Lâmîi bu parlak fetih için şu güzel tarih dizelerini söylemiştir: Çün uluğ sancakların görkemli tahtın Şahı Mora üstüne yürüdü kıldı Freng’le cenk Aldı Moton kalesin savaşarak zor ile İtti toprak yüzün düşman kaniyle lale renk Vire didi Avarin bildi olan biteni Boyun eğdi Koron başa geleni işidecek Geldi bir ilham Lami’ı Hak katından hemen Çün didi Tarihini fethu biladi’l-Frenk 596. Modon ve Koron Adalarının fethini tamamlayan Osmanlı Devleti, deniz ticaretinin önemli merkezlerinden olan, denizcilerin çok sevdikleri ve uğrak 594 Emel Esin, a.g.e., s. 790; İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s. 219-220. İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s.220. 596 Hoca Sadeddin Efendi, a. g.e. s. 316 595 226 yerleri olan Mora yarımadasının tamamını fethetmiş oldu. Adalarda hak ve adaleti tesis ederek, buraları bayındır bir vatan haline getirdi. Bu tarihlerde, Endülüslü Müslümanlar, Hıristiyan zulmüne maruz kaldıkları için padişah, Müslümanlar’ı fethedilen bu yeni topraklarda iskan etti 597. 3- Osmanlılar’a Karşı Oluşan Haçlı İttifakı İnebahtı Limanı, Modon, Koron, ve Navarin Adalarının Venedikliler’den alınması fetih-nâmelerle İslam ve Hıristiyan devletlere duyurulmuştu. Osmanlılar adalardaki zaferleri değişik problemler yaşadığı Macaristan, Lehistan, Fransa, İspanya, Cenevizler ve Rodos şövalyelerine hassaten bildirilmişti. Venedik Cumhuriyeti üst üste inen bu darbelere karşı koyamayacağını bildiği için Hıristiyan dünyasından kendisine yardım edilmesini talep etti. Başta Papalık olmak üzere, Alman İmparatoru, İngiltere, Fransa, İspanya, Napoli, Lehistan ve Macaristan krallarından yardım rica etti. Modon Adası’nın fethinden sonra başta Papalık olmak üzere, Fransa (Freng) ve Venedik, Osmanlılar’ın Koron ve İnebahtı limanlarını almalarına şiddetle tepki gösterdiler. Orta Çağ’daki Haçlı Seferleri’nden sonra, ilk defa bütün Hıristiyan dünyası Osmanlılara karşı bu denli büyük bir ittifak girişiminde bulundular. Papalık, Osmanlılar’ın eline geçen adaları geri alabilmek için Şâh-ı Çih (Bohemya), Şâh-ı Lih (Lehistan) ve Üngürüs’ü (Macaristan) Osmanlılar’a karşı kutsal ittifaka çağırdı Osmanlılar’ı 598 Balkanlar, . Eğer Haçlılar, Osmanlılar’a karşı birleşebilirlerse, Doğu Avrupa ve hatta İstanbul’dan bile çıkarabileceklerdi. İlk defa müşterek menfaatleri sebebiyle Venedik, Papalık ve Macaristan arasında 1500 senesi sonbaharında bir antlaşma yapılarak, 1501 senesinde yortuya rastlayan bir pazar günü ittifak ilân edildi. Müttefikler denizlerde meşgulken, Macarlar da karadan Osmanlılar’a taarruz edeceklerdi 599. Papalık, Ceneviz Tekfuru’na da haber gönderdi, para karşılığı onlardan yardım istedi ve Akdeniz’de oluşturulan büyük bir Haçlı Donanması’na katkı beklediğini iletti. Bütün Hıristiyan dünyasına Modon ve Koron limanlarını geri almak, Tuna Nehri üzerinde köprüler yaparak, Osmanlılar’a saldırmak ve Kosova’da yeni bir meydan savaşına girmek için çağrıda bulunuldu. Hatta tüm 597 Hoca Sadeddin Efendi, a. g.e., s. 323 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 55; Selâhattin Tansel, a.g.e. , s.203. 599 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a. g.e., s. 220. 598 227 Beni Asfar yani Doğu Roma egemenliğinde bulunan bütün kavimler Türkler’e karşı ittifak yaparak, Kostantiniyye üstüne sefere çağrıldılar 600 . Müslümanlar’ın Endülüs’den çıkarıldığı gibi Osmanlılar’ın da Avrupa’dan çıkarılması istendi. Rim-pâb (Papa) çağrısını biraz daha genişleterek, Haçlı Seferi kapsamına Kudüs’ü ve Şâm’ı da aldı. Bu sefere Ceneviz Tekfuru’nun mutlaka katılmasını istedi. Cenevizliler, bu davete olumlu cevap verdiler ve Fransa ile ittifak yaptılar. Cendiral, (Amiral Ravenstein) Fransız donanmasını hazırlamakla görevlendirildi. Savaş hazırlığına Brankheford ve Bourganeuf dukası Santurluoğlu (Guy de Blançhefort) da katıldı 601. Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme adlı eserinde de nesir olarak II. Bayezit dönemi fetihlerinden ve Haçlı İttifakından uzun uzun söz etmiştir. “Kal’a-i Rodos’u ve Belgrat, kal’a gazâ kılup Engurüsun ruûsi keferesiyle mahalli ve mağrekelerin ve mal a mal ve deyyârların at ve ayağı altında pâyimal idüp....adl u insâfın ra’yetin ve sebâtı nâmı imaretin emaret.... Diyâr-ı keferede Vilayet-i İspanya kralı olan Karl nam lâin-i bîdin ve bi-dîn-i müşrikîn beyninde nâdir-ül akrân ve memalik-i âzam bilâd-ı erbabı ve akvâm..602 diyerek ittifaka katılan Hıristiyan ülkeleri ve amaçlarını açıklamıştır. Yazar, Osmanlı ordusu karşısında hezimete uğrayacak bu olan bu kuvvetleri, güçlü göstererek zaferin büyüklüğünü vurgulamak istemiştir. Haçlı ordusu ve donanmasının, askerler ve gemilerinin hazırlanıp, yol alışına kadar bütün ayrıntısıyla anlatması bu durumun bir kanıtı olmalıdır. Ayrıca olayları anlatırken, görgü tanığı olarak olayların içinden birisi gibi yazmıştı 603. 1500 sonbaharında Venedik amirali Pisaro, Türkler’e ait Egine Adası’nı aldığı sırada, İspanya ve Venedik donanması da Kefalonya Adası’nı ele geçirmişti. Fransızlar’ın gönderdikleri onbeş bin askerden oluşan donanma da Zanta Adası’na gelip demirlemişti; bundan başka Aragon ve Sicilya kralının donanması da Korfu Adası’na yanaşmıştı. Cendiral (Amiral Ravenstein XII.Louis’in filosuna komutanlık yapan kişi) komutasındaki donanma ile birleşen Venedik gemilerinin mevcudu iki yüz kadardı ve savaş için hazırlanmışlardı. Otuz 600 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 56; Emel Esin, İkinci Bâyezid’in H. 904-906 / 1498-1500 Yıllarında Adalar Denizine Seferi, “Erdem Dergisi” , c. I, no. 3, Ankara 1985, s. 793. 601 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 57. 602 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Milli Ktp. M.F.A. , s. 7. 603 A. Atilla Şentürk, a.g.e. , s. 521-522. 228 bin erle savaşa Cenevizliler de katıldılar. Santurluoğlu (Guy de Blanchefort )604 da bu sefere katılmıştı. Kutsal ittifak, mensupları bu muazzam donanma ile Ege Denizine gelerek Midilli Adası’nı muhasara ettiler. II. Bayezit Devrinde, Akdeniz de korsanlık yapan büyük denizci Kemal Reis, denizcilik deneyiminden yararlanmak için, bizzat Padişah’ın irade ve isteği ile Osmanlı Devleti’nin hizmetine alınmış ve donanmanın başına geçirilmişti. Haçlılar Osmanlılar’a karşı ittifakı sürdürürken Osmanlı donanması Kemal Reis’le birlikte Akdeniz de Hıristiyan donanması ile rekabet edecek güce ulaşmıştı. 4- Haçlıların Midilli Adası’nı Muhasara Hazırlıkları Osmanlı donanmasının Ege Denizi’ndeki, Venedikler’in en değerli kalelerinden olan İnebahtı,605 Modon, Koron ve Navarin adalarını Venedikliler’den alması, onları yürekten yaralamış ve büyük bir kuşkuya kapılmalarına sebep olmuştu. Hatta Osmanlı korkusu Hıristiyan dünyasının tepkisinin giderek büyümesine yol açmıştı. Osmanlılar’a karşı oluşan Haçlı İttifakı giderek güçlenmiş, Venedik Cumhuriyeti’nin teşvik ve tahriki, papalığın desteği ile 1500 yılında Kutsal İttifaka Aragon ve Kastilya Kralı V. Fernando Catholigue (Firdevsî’ye göre Şâh’ı Endülüs) de katılmak istemişti. Gadalen Serverü (Katalonya Dukası), Avusturya Arşidük’ü ve Flemenk Kralı olan I. Philippe seçkin askerlerden oluşan bir ordu ve donanma hazırlamaya başladılar. İttifakın büyümesi yeni bağımsız olan Kızhan’ı da (Kastilya kraliçesi ve V. Fernando’nun eşi olan İsabella de Castille) cesaretlendirdi 606 . Fransa’nın kötü niyetli kralı Papa’nın çağrısına uyup, askerî yardım toplamaya başladı. Fransa’nın bu girişimi Aragonya ve Kastilya kralını da harekete geçirdi. Bütün Haçlılar hep birlikte Osmanlılar’a karşı savaş için saf tutup, Midilli kal’asını almak istediler. Yazar, yazdığı bilgileri bazen gezerek, görerek ve gözlemlerine dayanarak edinmiş ve yazmıştır. Örneğin yazara göre Midilli adası: Ben Midilli kal’asın gördüm begüm Tâcir iken anda çok durdum begüm Ol hisârun yapusıdur üstüvâr Aşıkun ahdi bigi muhkeme yar 604 Kemalpaşa-zâde, Tarihi Âl-i Osman, Ali Emirî, s. 32-76. Korint Körfezi’nin kuzeyinde bir limandır. 1499 da Osmanlılar tarafından fethedilmiştir. 606 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 60. 605 229 Sedd-i İskender gibidir yapusı Gök denize karşu açılur kapusı Burci keyvân evcine olmuş gılel Her burucı sanasın kâf-ı cebel 607. gibi olup alınması hayli zordur demiştir. Papalığın Midilli Adası’nı almak için Hıristiyan dünyasına yaptığı çağrı olumlu etki yapmıştı, ittifaka Kızhan (Kastilya kraliçesi İsabellede Castille) da katılmıştı. Kaptanlık konusunda iddialı olan bir Cendiral (İspanya filosunun komutanı, Amiral Gonzalas da Cordo) da savaş meydanında yerini almıştı. Haçlı donanması uzun bir hazırlık yapıp altı günlük yolculuktan sonra Venedik’e varıp, şehrin limanına girdiler. Amiral Ravestein komutasındaki birleşik Haçlı Donanması, elli top ve iki yüz gemiden oluşmuştu. Amaçları, Midilli Adası’nı muhâsara ederek ele geçirmekti 608 . Ünlü Osmanlı tarihçisi Enverî’de Midilli Adası’nın muhasarasına katılmış olup, Midilli’nin muhasarasından kısaca söz etmiştir. “Düşman (Frenk Tekfuru) özellikle Venedik, Katalan ve Cenevizliler kan dökerek adaya saldırdı, gemileri ile denize ağ kurdu ve yer götürmez askerleriyle adayı muhasara ettiler. Osmanlılar’ın kaleyi hiç alamayacağını sanıyorlardı ancak Şehinşah ve paşa, adayı kurtarmaya azm etmişti” 609 demiştir. Papalığın çağrısı ile oluşan Haçlı İttifakı Akdeniz’de yer götürmez, su taşımaz askerleri ile hazırlıklarını tamamlayıp Venedik’e doğru yöneldiler. Müttefikler, ziyafet ve istirahatten sonra savaş divanını kurdular. Bütün beyler, âvam-u hâvas kurula katıldılar. Kendilerine o kadar çok güvenleri geldi ki, yüz bini aşkın insan orduya katılmıştı ve yüz bin kişilik orduyla Rum’u, Irak’ı ve Semerkand’ı bile alacak güce ulaştıklarını sandılar. Haçlı donanmasına Santurluoğlu komuta edecekti. Osmanlı kuvvetlerine ise Anadolu Beylerbeyi olan Güveyi Sinan Paşa’nın 610 komutanlığı münasip düşüyordu 611. Firdevsî-i Rûmî’nin yazdıkları değerlendirildiğinde ortaya çıkan manzara 607 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 62. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. s. 67-68; İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e. , s. 221. 609 Enverî, Düstur-nâme-i Enverî –Osmanlı Tarihi Kısmı-(Haz. Necdet Öztürk), İstanbul 2003, s.66-67. 610 Güveyi Sinan Paşa, 1491de Gelibolu sancak beyi olmuş, Kaptan-ı Deryalıkta bulunmuş ve Anadolu beylerbeyi olmuştur. II. Bayezit’in kızı ile evlendiği için güveyi sanı ile anılmıştır. 611 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. s. 68. 608 230 şudur. Venedikliler 1499-1500 yıllarında iki sene Osmanlılar’a karşı aldıkları yenilgiler üzerine diğer Avrupa devletlerini kendilerine yardımcı olmaya çağırdılar. Papa da Türkler aleyhine yeni bir Haçlı Seferi organizasyonu için devreye girdi. Evvela Venedik, Macaristan ve Papalık aralarında üçlü bir ittifak kurdu. Diğerleri de yardım kuvveti gönderdi. Avrupa devletlerinin oluşturduğu müttefik donanma 1500 yılı sonbaharından itibaren önce Akdeniz’de daha sonra da Ege Denizi’nde faaliyete başlamış, bilahere Midilli Adası kuşatılmıştır 612. Yazar, Şehzade Korkut’un resmî tarihçisi olması ve Şehzade’ninde Midilli Adası seferinde aktif görev alması nedeniyle, sözü ona getirmiş ve eserinde onun için önemli bir yer ayırmıştır. 5- Haçlılar ve Şehzade Korkut Bundan özge dahi vardur korku da Kim Midillidür yakın Şeh Korkud’a Şâh Korkud bin Sultan Bâyezîd Geçti tahta düşmeni oldı kadid Cümle şehden yücedir bahtı anun Şehr-i Mağnisâ durur tahtı anun Gerçi azdur mansıb-ı Sarhan ana İndirür âhir kamu ser han ana Hazreti dür şâh-ı şâhan hân onun Paşası ho Skender-i devrân anun Havfum ol ki re’yile tedbîr ide Kal’aya yardum idüp elbir ide Binden artuk vardur onun askeri Rüstem’e benzer beğenmez ‘Anteri 613. Midilli Adasının tehlikeye düşmesi, Manisa sancak beyi Şehzade Korkut’u, onun paşası İskender’i - ki sonra vezîr-i âzam oldu- ve şehzadenin silahtarı tek gözlü Hamza Ağa’yı hazırlık yapmaya sevketti. Midilli Adası’nın muhasaradan kurtarılabilmesi için Şehzade Korkut’un komutanı İskender Paşa614 hazırlıklarını 612 613 Kenan Akın, a.g.e , s. 388; İ.Hakkı Uzun Çarşılı, a.g.e. , s. 221. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 71-72. 231 tamamlayarak, Rüstem’e benzeyen askerleri ile yardıma gelmişlerdi. 6- Sultan II. Bayezit’in Haçlılar’a Karşı Tutumu İnebahtı, Modon ve Koron kalelerini Osmanlılar’a kaptıran Venedikliler, karşılığında Midilli Adası’nı geri almak için Eylül 1500 de hesaba gelmez asker ve iki yüz parça gemiden oluşan bir donanma gönderdiler. Türkler’in Avrupa’daki en güçlü rakibi ve ittifakın güçlü üyesi Macaristan iki yüz bin askeri ile Tuna Nehri’ne yakın bir yerde konakladı. Osmanlı karşıtı Haçlı İttifakı’na Moskova Knezi İvan’da katılmış ve bu sayede Rusya yayılmacı siyasete başlamıştı. Doğu Avrupa toplumları adına (Beni Asfar)615 Rusya’nın ittifaka katılması, bölgede Osmanlı Devleti’ni zora sokarken, Papa’yı çok memnun etmişti. Papalığın çağrısı çok geniş bir yankı yapmış ve Üngürüs’te (Macaristan) Osmanlılarla yaptığı barış antlaşmasını bozmuş, Osmanlı karşıtı ittifaka asker vererek, Osmanlı Devleti’ne karşı Orta Avrupa’da ciddî bir askerî tehdit oluşturmuştu 616. Haçlı güçleri her taraftan Midilli Adası’nı kuşattılar. Şehzâde Korkut, Midilli Adası’na yakın (Manisa’da Sancak Bey’i) olduğu için düşmanın hücumunu haber alınca, kendi kapı kullarından 800 cenkci dilaver ile silahtar ağasını Ayezmend’e gönderdi. Geceleyin iskelesi olan mahaldan gemilerle adaya asker naklederken, yıkılası düşman mes’eleden haberdar oldu ” 617. Hemen meşaleleri yakarak, o karanlık gecede savaşa başladılar. En az iki yüz bin askerin katıldığı, sanki denizlerin coşup gümlediği, at nalından feleklerin inlediği, toz dumanın gökyüzünü kapattığı ve savaş tanrısı Mirrih’in savaş naraları attığı büyük bir deniz savaşı yapıldı. Silahtar ağası savaş meydanında şehit düştü. Midilli Muhasarası İstanbul’dan duyulunca buranın düşman eline geçme ihtimali büyük telâşa sebep oldu. Padişah, bizzat ada ile meşgul oldu. Adalar halkının isyan ederek buraların elden çıkmasına sebep olacağından, adaya mühim bir kuvvet sevkinde zaruret 614 İskender Paşa, 1489 yılında Osmanlı Devleti’ne vezir oldu. 1498 de Bosna beyi olarak görev yaptı 615 Beni Asfar; İslam tarihçilerine göre Doğu Roma egemenliğinde bulunan bütün toplumların ortak adıdır. Genel olarak Slav ve Germen kavimlerine verilen isimdir. Kitapta Çek, Leh, Rus gibi doğu Avrupa toplumları için özel isim olarak kullanılmıştır. 616 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 77. 617 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 77. 232 gördü ve Hersek-zâde Ahmet Paşa 618 komutasında üç yüz parça gemiyi adaya gönderdi. Öte yandan müttefik donanmasının bir kısmı ise Ege sahillerini tahrip ettiği gibi, Rodos şövalyeleri reisi Kardinal Döbusson’un emri altındaki donanma da, Akdeniz’deki Osmanlı adalarını vurmaya başlamıştı 619. Papa bu savaşı çok önemsiyor, Hıristiyan dünyasına mektuplar yazarak savaşa katılımı artırmaya çalışıyordu. Özellikle Rus Çarlığı’nın bu savaşın içinde olmasını arzu ediyor, Rum mülkünü (Anadolu) bile Beni Asfar’la vurmayı hesaplıyordu 620 . Ruslar’ın bu çağrıya olumlu cevap vermesi, Şâh-ı Çih (Bohemya) ve Hân-ı Lih (Lehistan) arasında ittifak arayışlarını hızlandırdı. Buna karşılık Osmanlı hükümeti Macaristan’ı tehdit ederek ittifakı desteklememesini istedi ve Kutsal İttifak zayıflatmaya çalıştı 621. Osmanlı Devleti’nin özellikle Macaristan üzerindeki diplomatik girişimleri ve rakipleri üzerindeki baskıları etkisini gösterdi, ittifakın bazı üyeleri, özellikle Venedik ve Lehistan, sorunları barış yoluyla çözmeye ve Osmanlılar’dan ayrıcalıklar koparmaya çalıştılar. Buna karşılık Osmanlı Devleti tavizler vermek yerine, gücünü ortaya koymaya ve caydırıcı olmaya çalışarak gereken önlemleri almakta gecikmedi. Hatta yazarımızın anlatımı ile düşmanları etkilemek için yabancı elçi ve temsilcilere sarayda görkemli karşılama törenleri yapıldı 622. Osmanlı Devleti, aleyhine oluşan ittifakı bozmak, alınacak tedbirleri görüşmek üzere Divan-ı Hümâyun’u topladı. Padişah II. Bayezit, başkanlığında divan toplantısı yapıldı. Hünkâr divanda yerini aldı, sol tarafta Vezir Hersek-zâde Ahmet Paşa el pençe divan durdu, sol tarafta Beyler Beyi Koca Mustafa Paşa623 yer aldı. Sarayın dışında ise, Türgiş oklu serverler saf bağlamış, on iki bin yeniçeri, elli bin sipahi, on binden fazla sekban-solak ve yedi yüz zerrin kemerli has çavuş emre âmâde beklediler. Bu ihtişam karşısında yabancı elçiler (kralları 618 Hersek-zâde Ahmet Paşa (1458-1518) Fatih devrinde Sarayı Hümayun’a alındı. Kapudan-ı deryalık, Anadolu beylerbeyliği, kubbe vezirliği yapmış ve dört kez vezir-i azam olmuştur. 619 Selehattin Tansel, a.g.e. , s. 204. 620 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 77. 621 İ.Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e. , s. 224. 622 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 92. 623 Koca Mustafa Paşa, (? - 1512) Enderun’da yetiştirilmiş, kapıcıbaşılıkla saraydan alınmış, Papa VI. Alexandre Borcia’ya elçi olarak gönderilmiş, Rumeli beylerbeyliği ve Kubbe vezirliğinde bulunmuştur. 1501 de veziri âzam olmuştur. İstanbul’da Koca Mustafa Paşa semti onun adını taşımaktadır. 233 adına), padişahın huzuruna başını koyup, el öptüler 624 . Buna karşılık Hıristiyan dünyası da Osmanlılara karşı hazırlıkları tamamlamıştı. Macar Kralı, Beni Asfar devletleri (Bohemya-Lehistan), Doğu Avrupa devletleri Osmanlılar’a karşı yeni bir cephe daha açtılar. Amaçları, Tuna Nehri’ni geçip Karadeniz’e inmek ve sonrada, Edirne üzerinden İstanbul’a yürümekti. Osmanlı hükümeti, önlem olarak Haçlı İttifakı’nı bozmak için Macar kralına bir mektup yazarak bir ulak aracılığı625 ile Macaristan’a gönderdi 626 . Macaristan diplomatik yönden baskı altına alındı, önceki anlaşmalar hatırlatılarak, aksi halde büyük bir savaşın kaçınılmaz olduğu vurgulandı ve Macaristan savaşla tehdit edildi 627. Haçlı orduları ise, Tuna Nehri’ni geçti, Boğdan’ı işgal ettiler. Kili ve Akkirman kalelerini ele geçirdiler 628 . Malkoçoğlu Bali Bey’in oğlu Ömer Bey ise Haçlı saldırılarını durdurmak için Silistre Sancağı’nda hazırlıklarını tamamlayarak karşı saldırıya geçmişti. 629. Akdeniz, Ege Denizi, Balkanlar ve Doğu Avrupa’da saldırılara maruz kalan Osmanlı hükümeti, yeni tedbirlerle savaş hazırlıklarını hızlandırdı. İskender Paşa ikinci vezirliğe getirildi ve Hıristiyan İttifakı’na karşı Serdar-ı Ekrem olarak görevlendirildi. Yayça kuşatmasına yardım eden Miloş Kapudan’ın da haddini bildirmekle görevlendirildi. Balkanlar’daki Osmanlı askerî gücünü artırmak, Avusturya üzerinden gelecek bir saldırıyı önlemek için de Semendire Sancak Bey’i Muhammed Çelebi 630 görevlendirildi. Muhammed Çelebi aynı zamanda ulakları vasıtasıyla müttefiklerden alacağı istihbarî bilgileri İstanbul’a ulaştıracak ve bölgedeki akıncıları koordine edecekti 631 . Semendire Sancak Beyi Muhammed Çelebi 632 ile Miloş-ı lâin askeri arasındaki azîm savaşı Firdevsî şöyle tasvir etmiştir 633: 624 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 91-92. Macaristan’a elçi olarak Rumeli çavuşları başı Mehmet gönderildi. 626 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 86. 627 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 117. 628 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 113. 629 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 115. 630 Muhammed Çelebi, Mihaloğlu Ali Beyin oğludur. Nigbolu sancak beyliği yapmıştır. 631 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 117. 632 Miloş Kapudan (Michael), İskender Paşa’nın 1500’deYayça kuşatması esnasında kaleyi savunan Hırvat Banıdır. 633 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 126. 625 234 Kara sancaktan tutundı gök dunuk At tozundan gög yüzi oldı tunuk Asfarînun her bir eri mest pîl Canlar almak isteşür Çün ‘Azraîl Tiğ-ı Berrânı çeküp yortar bular At mıhıyla yer yüzin yırtar bular Çün Sikender Asfara âheng ider Gâziler tekbîr idüben çekdi seyf Asfari korkup deriga dirdi hayf Çekdi kılıç tutdı kalkan sürdi at Heybetinden oldı Mirrîh iki kat Har kral agâh olup eyledi zâr Tutdı mâtem Çıh-u Lıh-u oldu hâr Bu taraftan sünni gönlin şâd ider Ol yanadan Asfarî feryâd ider 634. Savaşların yoğun yaşandığı bir başka bölge de Polonya idi. Şâh-ı Lih’in (Lehistan kralı) ve Şah-ı Çih’in ittifak yaparak her fırsatta Boğdan’a (Moldova) tasullutu üzerine görevlendirilmişti Silistre 635 (1498) Sancak Bey’i Mihaloğlu Bâli Bey . İlkbaharda ve sonbaharda 40.000 akıncıyla akına çıkan akıncılar, Leh Kralı’nı yenerek Laraslow, Lublin, Varşova gibi önemli Leh şehirlerine girip yaktılar. Türk akıncıları Baltık Denizi’ne 500 km kadar yaklaştılar. Leh Kralı perişan ve şaşkın duruma düştü. Bu akınlar, Lehistan’ın Karadeniz’e yapacağı müdahaleyi engelledi. Bu durumdan korkuya kapılan Macaristan ve Venedik’in ise Papalığ’a güvenleri sarsıldı ve Osmanlılar’a yönelik saldırılarını artırdılar . 636 II. Bâyezit’in Macarlar’a karşı tehditkar duruşu ve akıncaların Lehistan üzerindeki başarılı saldırıları Macarlar’ın ittifaktan çekilmelerine sebep oldu 637 . Osmanlılar, Doğu Avrupa’da egemenliklerini pekiştirmek ve sınır güvenliğini sağlamak istedikleri için geniş çaplı bir savaş planı hazırladılar. Osmanlı Ordusu Moldovya üzerinden karadan hareket ederken, Osmanlı donanması da 634 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 123. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 135. 636 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e ., s. 137. 637 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e ., s. 137. 635 235 Karadeniz’den Tuna Nehri’ne girecek ve akıncılar da akınlara başlayacaklardı. Üçlü kuşatma ve saldırı hazırlıkları yapıldıktan sonra Osmanlı orduları Edirne’den bizzat padişahın da katıldığı bir sefere çıktı. Ordu Dobruca yoluyla Tuna Nehrini geçti. Boğdan üzerine sefere çıktılar. Önce Tuna Nehri girişindeki Kili’ye gelen ordu dokuz günlük bir muhasaradan sonra Kili Kalesi’ni fethetti. Sonra 50.000 kişilik Kırım kuvvetlerinin desteği ile Osmanlı ordusu 11 Ağustos 1498 yılında Kara Deniz kıyısındaki Akkirman Kalesi’ni fethetti. Üç cepheden yapılan saldırılar sonunda, Osmanlı Devleti Tuna Nehri’ni geçti, Boğdan ilini fethetti, Kili ve Akkirman kalelerini tekrar ele geçirmiş oldular. Ayrıca, bu sayede Osmanlı toprakları ile Kırım Hanlığı arasındaki bağlantıda kurulmuş oldu. Osmanlı Hükümeti, bu başarılı zaferlerden sonra Lehistan ve Moldova’yı vergiye bağladı.638 Firdevsî-i Rûmi, Osmanlı Devleti’nin Doğu Avrupa’daki fetih politikasını şöyle özetlemektedir: Devlet Tunay evvel geçdi ol Nusratile Boğdan ilin açtı ol Kerme Kili kal’asın almış dürür Bab-ı Boğdan bağrını delmiş dürür Çıh-u Lih’den dâima alur harâç Hin-ü Sindün banlarından aldı bâc 639. .Boğdan Seferi ile Osmanlı kuvvetleri Dobruca ile Tuna Nehri arasından başlayarak Karadeniz’le Prut Nehri arasından kuzeye çıkma imkanını elde ettiler. Bu şekilde Kırım Hanlığı ile de karadan temas kurulabildi 640. Bu fetihlerden zor duruma düşen Boğdan Bey’i Stefan Çel Mâre (1457-1504) Kili ve Akkirman kalelerini geri alabilmek için yeniden harekete geçti ve Leh Krallığı’ndan yardım istedi. Doğu Avrupa’da Osmanlı hakimiyeti tesis edilirken, Osmanlı orduları karadan Arnavutluk üzerine yürümüş ve Arnavutluk’un tamamını fethetmişti. Dalmaçya kıyılarında kurulan Osmanlı hakimiyeti, İtalyan şehir devletlerini zor duruma düşürmüş ve Osmanlılar’ın Akdeniz’deki deniz savaşları daha da kolaylaşmıştı. Bütün Akdeniz’de üstün olmak isteyen II.Bayezit Kuzey 638 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 144. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 144. 640 Kenan Akın, a.g. e. , s. 385; İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e. , s. 181- 182; Yılmaz Öztuna, a.g.e. , s. 141; Tursun Bey, Fatih’in Tarihi, (Haz. Ahmet Tezbaşar ), s. 168. 639 236 Afrika’dan destek bulmak için Cezayir Beylerbeyi ile irtibat kurdu ve işbirliği arayışlarına başladı 641. Firdevsî-i Rûmî, diğer eserlerinde olduğu gibi, Kutb-nâme’de de II Bâyezit devri olaylarını kronolojik sıraya göre ele almamıştır. Kitabın adı da Kıssa-i Midilli olduğu için olayları kıssa mantığı içinde ele almış olup diğer olayları daha çok Midilli Muhasarası’nı açıklamak için ilâve bilgi olarak kullanmıştır. Yazar girişte, konuya Midilli Muhasarası ile başlamış, Şehzade Korkut’un Midilli Adası’na yardıma gelmesi, padişahın savaş divanını toplaması, Osmanlı donanmasının harekete geçirilmesi ve hatta Lehistan ve Macaristan üzerine yapılan seferleri anlatmış ve asıl gündem olan Midilli Muhasarası’na geri dönmüştür. 7- Haçlılar’ın Midilli Adası’nı Kuşatmaları a- Midilli Adası Önlerinde Haçlılarla Osmanlılar Arasındaki İlk Büyük Deniz Savaşı Firdevsî için Kutb-nâme’yi yazmaktaki amaç, Osmanlı tarihini anlatmak değil, II. Bâyezid’i methetmek, yüceltmek ve Firdevsî-i Tûsî’nin Şeh-name’sinde olduğu gibi bir destan yazmak olduğu için, tarihi bilgileri ancak süslü satır aralarında aramak durumundayız. Mübalağalı övgüler, uzun uzun savaş tasvirleri ve Hıristiyanlığın aşağılanıp, Papalığın eleştirilmesi eserde daha çok yer tutmuştur. Yazarın bu şekilde bir yazım tarzını benimsemesi kitap içinde tarihî bilgilerin az yer almasına sebep olmakta ve tarihî bilgileri elde etme imkanımızı zorlaştırmaktadır. Uzun ayrıntıdan sonra müellif tekrar başa dönmüş, yani Midilli Muhasarası’nı anlatmaya devam etmiştir. Midilli Adası savaşı öncesinde Osmanlı Devleti Modon, Koron ve İnebahtı gibi liman ve kaleleri ele geçirdikten sonra bütün Avrupa ülkelerine fetih-nâmeler göndermiş ve Venedik’i isyancı olarak göstermişti. Bu hâl Venedik’i Papalıktan yardım istemeye sevk etmişti. Papalık öncülüğünde Osmanlılar’a karşı Almanya, İngiltere, Fransa, İspanya, Napoli, Polonya ve Macaristan’dan yardım istendi. Hıristiyanlık duygusu ve Osmanlı korkusu bütün Avrupa ülkelerini bir araya getirmişti. Roma’da Papa Kilisesi’nde 1501 yılının Pantecot yortusunda Haçlı 641 Firdevsi-i Rûmî, a.g.e. , s.144. 237 İttifakı imzalandı 642 . Venedik donanması, Papalık, İspanya ve Fransız deniz kuvvetleri tarafından desteklendi. Amiral Ravestein komutasındaki Fransız gemileri Midilli Adası’na doğru yelken açtılar 543 . Ardından müttefikler, Midilli Adası’nı kuşattılar. Önce sabahtan öğleye kadar Fransızlar saldırdılar. Cenevizliler de Fransızlar’a yardım ettiler. Fransızlar başlangıçta başarılı da oldular ve adada ki şehir ve köyleri yaktılar. Midilli baskını karşısında adadaki Müslümanlar, Alaybeyi Yunusoğlu Hızır Çelebi komutasında toplandılar. Midilli sancak beyi Çakırcıbaşı Mahmut Bey emrine girdiler. Midilli’ye yakın sancaklardan özellikle Karesi sancak bey’i Balipaşaoğlu Hamza Beğ ve Aydın sancak beği Sinan Bey’den yardım istediler 644. Gün akşama dönünce Cenevizler’in yardımı ile Fransızlar tekrar saldırıya geçti, kaleye girdi, şehri, köyü, burçları yaktı yıktılar. Kale halkı saldırıdan âciz kalınca, Sancak Beyi, bir eri kayıkla padişaha haber vermek için İstanbul’a gönderdi. Padişah kalenin düştüğünü öğrenince çok üzüldü. Vezir Mesih Paşa’yı azarladı ve görevden azletti. Zaten Mesih Paşa Rodos Adası’nın fethinde ve Karaman Oğulları’na karşı yapılan tenkil hareketinde de başarısız olmuştu. Âkil Ahmet Paşa vezir-i âzamlığa getirildi ve padişahtan vezirlik mührünü aldı. Ahmet Paşa, padişahın emri ile danışma kurulunu topladı. Rum Beylerbeyi’ne ulaklar göndererek, askerlerin Midilli İskelesi’nde toplanmasını emretti. Savaş için gereken bütün hazırlıkları tamamlattı. Kendisi de 60 000 asker ile Gelibolu Yarımadasına doğru sefere çıktı 645. Gelişmelerden Manisa Sancak Bey’i Şehzade Korkut da haberdar edildi. Şehzade Korkut’un silahtar ağası Hamza Bey komutasında 800 kişilik birliği, Midilli Adası’nda savaşmak için orduya katıldılar. Firdevsî-i Rûmî, eserinde Şehzâde Korkut’la münasebetlerini imâ ederek, minnet duygusu içinde “tuz ekmek hakkın”ı ödemek için savaşa katılan sipahilerin isimlerini de zikretmiştir. Bu isimler, Nasuh, Süleyman, Yoğurtlu Reis 642 1501 yılında, Papa öncülüğünde Hıristiyan dünyasının temsilcileri Roma’da, Papa Kilisesinde bir araya geldiler. Pantecot yortusu denilen özel dini günde Türklere karşı ikinci defa birleşerek karşılıklı taahhütlerde bulundu ve ittifak kurdular. Osmanlılara karşı savunma ve kontrol politikası sistemi oluşturdular. J. V. Hammer, a.g.e., s. 332. 543 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 147-148. 644 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 162. 645 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 147-148. 238 ve Hamza Bey’in kayınbiraderi Çeribaşı Mehmet gibi kişilerdir 646 . Yazar, Şehzade Korkut’un savaştaki konumunu ise abartarak ön plana çıkarmıştır. Güveyi Sinan Paşa, adayı muhafaza için görevlendirildi. Sinan Paşa, ulaklar vasıtasıyla sancaklardan asker toplanmasını istedi ve savaşa katılmak istemeyen ya da görevi ihmal edenlerin ağır bir şekilde cezalandırılmasını istedi 647. Hersek-zâde Ahmet Paşa, savaş hazırlıklarını denetlemek ve tamamlamak için savaş divanını topladı. Bütün sancak beyleri ve beylerbeyleri toplantıya katıldılar. Yüz bin askerin savaş için hazır olduğu görülmüştü. Yazar, tarihî ve siyasî olayları anlatmaktan çok, şairliğini kullanarak edebî bir lisanla savaş tasvirleri yapmış ve devlet erkanına bolca övgüler yağdırmıştır. Örneğin; Midilli Savaşı yazara göre şöyle olmuştur:“Savaş çanı çaldı, savaş bayrağı çekildi, Orduyu Hümâyun savaşa hazırlandı. Yeryüzündeki bütün askerler gemilere bindirildi, dümenler Midilli’ye doğru kırıldı. Doldu yelken, esti yel, gitti gemi geçti denizi görünmez oldu nemi. Burçlardan toplar tüfekler atıldı, gökte bulutlar, suda balıklar sarsıldı 648. Tarihçimiz, savaş tasvirleri yanında düşmanın bölgede yaptığı tahribata da geniş yer ayırmıştır. Düşman kuvvetleri ve birlik donanması, Midilli Adası’na geldi, köyleri yağma etti, hayvanlara el koydu, bağları harap etti ve ağır toplarla surları dövmeye başladılar. Kuşatma tasvirleri ise tarihin canlı tanığı olarak yazar tarafından yapılmış, adeta gördüklerini kağıda aktarmıştır. b- Midilli Destanı ve Haçlılar’ın Mağlup Olması Osmanlı donanması Midilli Adası’nın yardımına gelince İbn-i Santur ve müttefikleri paniğe kapıldılar. Osmanlı hükümetinin, Şehzade Korkut’un ve kale komutanlarının yoğun çabası sonrasında adadaki Haçlı kuşatması kırıldı. İspanya filo komutanı Gonzalos de Cardo ve Cenevizler’inde yer aldığı müttefik donanması yenilgi üzerine bölgeyi terk ettiler. Frenkler kaleyi koyup kaçtılar. Haçlı İttifakı ağır kayıplar vermişti 649. Donanmanın çekilişi anında Haçlılar’a ait bin gemiden ellisi bile kurtulamadı. Komutan Gonzalos de Cardo yenilginin hesabını veremeyeceğini bildiği için ülkesine gidemedi ve Rodos Adası’na 646 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s.196. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 181. 648 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 176. 649 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 239. 647 239 sığınmak zorunda kaldı. Haçlılar tarafından terk edilen ada ise tekrar Osmanlılar’ın eline geçti. Anadolu Beylerbeyi Sinan Paşa’ya kale dizdarı kalenin kapısını açtı. Kalan ganimetler askerler tarafından yağmalandı 650. Fransız Amiral Ravenstein ise Midilli Adası’ndan çekildikten sonra donanması ile Sakız Adası’na yaklaşmıştı. Ancak âni bir rüzgarın çıkışıyla Fransız donanmasındaki gemilerin çoğu battı ve az bir asker kurtulabildi 651 . Bu savaşta Osmanlı donanmasına ünlü Türk denizcisi Kemal Reis kaptanlık yapmıştı. Akdeniz’de yapılan bu deniz savaşını Kemal Reis kazanmış ve rakibi Santurluoğlu’nu tutsak almıştı. Yakalanan Santurluoğlu Sultan Bâyezit’e götürüldü. Vezir-i Âzam Mesih Paşa Santurluoğlu’nun (Guy de Blanchefort) öldürülmesini engelledi ve hapse attırdı, o da bir fırsatını buldu ve hapisten kaçtı 652 . Kaptan Dâvud Paşa ve Kemal Reis savaş divanını tekrar topladı ve kalenin tamirine karar verdiler. Az zaman içinde kale, gıda, asker, silah açısından eskisinden daha güçlü hale getirildi. Adaya 50.000 yük gıda getirildi. Ambarlar gıda maddeleriyle dolduruldu. Muhafaza için 600 yeni yeniçeri yerleştirildi. Burçlar onarıldı, toplar ve tüfekler burçlara yerleştirildi. Kale üzerine yeniden Osmanlı bayrağı çekildi. Adada günlerce zafer şenliği yapıldı. Padişah, savaşa katılıp yararlık gösterenlerden kimine vilayet, kimine mülk ve hil’at vererek ödüllendirildi 653 . Yazar, Kutb-nâme’de, Şehzade Korkut’un komutanlarından Silahdarağası Hamza Bey’e ve onun kayın biraderi Çeribaşı Mehmet’e özel bir yer vermiştir. Hamza Bey, başarılı bir komutan, yiğit bir askerdir. Haçlılar’a karşı savaşırken şehit edilmiştir 654 . Ayrıca yazar, Şehit Hamza Bey için uzun bir mersiye yazmıştır. Uzun bir kuşatma ve mücadeleden sonra, sonuçta Midilli Adası tekrar Osmanlılar’ın eline geçmiştir. Firdevsî-i Rumî, başarılı bir fetih ve savunma savaşı ardından, uzun uzun Avrupa krallarının yapmaması gereken faaliyetleri 650 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s 266- 267; Ahmet Akgündüz, Sultan II. Bayezid Han ve Devri, TDD, Mayıs 1989 , S. 29, s. 11. 651 Pîrî Reis, Kitab-ı Bahriye, (Haz. Y. Senemoğlu ), c. II, İstanbul 1973. s. 285; J. V. Hammer, a.g.e. , s. 333. 652 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e. , s. 58. 653 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 264- 265. 654 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 236. 240 anlatmış ve onlara öğütler vermiştir. “Devlet aklı olmayınca mülk ve taht tarumar olur, Türkler’e karşı çıkar savaşırsanız ve Papalığa inanırsanız, yanılır, yıkılırsınız. Batı’nın bin tane kralı, Yıldırım Han’a karşılık olamaz. Bütün Hıristiyan dünyası Araplar ve Acemlerle bile ittifak yapsa Osmanlı Devleti ile başa çıkamazlar.” 655. Firdevsî, son bölümde Padişah II. Bayezit’e dua ve övgülerle kitabını tamamlamıştır. “Hakka şükürler olsun ki bu kitap tamam oldu. Bu kitap edebi bir dille ve sahih bilgilerle yazılmış bir gazâvat-nâme’dir. Bu nüsha tamamlandıktan sonra, ümidim; kitabın noksanlarının görülmeyerek padişah tarafından kabul edilmesi ve ümit verilmesidir. Biz bir gün toprak olursak padişah sağ olsun.” demiştir.656. Fî Târih-i Kitâb Hicret-i sâl-i sevâbit içre ey bahtı sa’îd Başladum şehr –i Recebde âhiri oldı mezîd Kutb- nâme kodum ismin söyledüm târîh ana Kutbu’l –aktâb oldı bâkî Şâh Sultân Bâyezîd. Firdevsî-i Rûmî’nin Kutb-nâme adlı eserinden Osmanlı tarihine dair aşağıdaki bilgiler tesbit edilebilmiştir: Yazarın kendi deyimiyle, bir Gazâvat-nâme şeklinde yazılan Kutb-nâme, Osmanlı Devleti’nin II.Bayezit döneminde, Ege Denizi çevresindeki adaların fethini konu alarak yazılmıştır. Adalardan, Modon (Motun), Koron ve özellikle Midilli Adası’nın fethi ve Haçlılar’a karşı savunulması destanî mahiyette anlatılmıştır. Destanî bir eser olması münasebetiyle de tarihle doğrudan ilgili olmakla beraber, tarihe kaynak olarak kullanılabilecek bilgiler az da olsa mevcuttur. Genel mânâda Osmanlı Devleti’nin fetih politikası ve zihniyet dünyası ile II. Bayezit’in Doğu Avrupa, Balkanlar ve Akdeniz’deki fetih ve faaliyetlerini konu almıştır. Sultan, “Kutb’ul-Aktab” olduğu için eserde ağırlıklı olarak yer almıştır. II. Bayezit devrinde görev alan devlet adamları ise yazarın kendisine yakın olanlar abartılı bir şekilde övülürken, Mesih Paşa örneğinde olduğu gibi muhalif 655 656 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 236. Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 290. 241 olduklarını da acımasızca eleştirmiştir. Midilli Adası’nın fethinde bizzat tanıdığı, bildiği, gördüğü kişi ve olaylardan söz etmesi ise tarih bilimine yaptığı en ciddi katkı sayılabilir. Firdevsî-i Rûmî’nin verdiği bilgilere göre II. Bayezit döneminde Osmanlı Devleti, Kili ve Akkirman kalelerini alarak Karadeniz’deki hakimiyetini pekiştirmiş, Adriyatik kıyılarını kontrol ederek Venedikler’i baskı altına almıştır. Ege Adaları’nı fethederek, Balkanlar ve Anadolu’nun güvenliğini sağlamıştır. Osmanlı Devleti’nin Doğu Akdeniz’de güvenliği sağlaması Akdeniz ticaretini geliştirmiş ve devletin gelirlerini artırmıştır. Ülkesinde barış ve adaleti tesis eden padişah, halkın huzur ve güvenini de temin etmiştir. 242 SONUÇ XIV. ve XVI. yüzyılın önemli tarihçilerinden biri olan Firdevsî-i Rûmî, H.857 / M.1453 yılında Edincik’te (Balıkesir) Belkıs Pınarı civarında doğmuştur. Babası Gazi Genek Bey’den aldığı aile terbiyesi, doğduğu bölgenin Hz Süleyman devrinden kalma tarihî unsurlar taşıması, Osmanlı kültür ve siyaset merkezlerine yakın yaşaması, müellif üzerinde olumlu bir tesir bırakmıştır. Gençliğinden itibaren kendini yetiştirmeye çalışmış, hayatını ve eğitimini Manisa, Balıkesir, Bursa ve İstanbul’da sürdürmüştür. Yazar, çağının geçerli bütün bilgilerini edinmeye ve bütün bilimlerine vâkıf olmaya çalışmıştır. Tarihçimiz, düzenli bir medrese eğitimi görmemiş, kendi imkanları ile nazım ve nesirde ustalaşmaya çalışmış, sonra tarih ve destanlarla ilgilenmiştir. Yazarımızın ilgi alanı çok geniş olup; sanat, edebiyat, hikmet, hendese, astronomi, tıp ve askerlik gibi her türlü ilimle meşgul olmuştur. Kendi rivayetine göre kırk civarında te’lif ve tercüme esere imza atmıştır. Önemli eserlerinden bazıları şunlardır: Süleyman-nâme, Süleyman-nâme Muhtasarı, Velâyet-nâme, Satrançnâme-i Kebir, Silahşor-nâme, Davet-nâme, Kutb-nâme, Hakikat-nâme (Hakâyıknâme), Hayat-nâme, Câmeşuy-nâme, Firâset-nâme, Belkıs-nâme, Pend-nâme, Firâset-nâme, Muhtar-nâme, Tûtî-nâme, Firâset-nâme, Kenzü’l-Hakâyık, Münazâra-i Seyf-ü Kalem, Barak Baba Risalesi... Firdevsî-i Rûmî, İstanbul’a geldikten sonra Osmanlı sultanları ile irtibat kurmuş, eserlerini Fatih Sultan Mehmet, II. Bayezit ve Yavuz Sultan Selim’e sunmuştur. Ancak her zaman eksik olmayan rakiplerinin kıskançlığı ve şikâyetleri yüzünden yaşadığı dönemde eserleri umduğu kadar ilgi ve kabûl görmemiştir. Çok yönlü bir yazar olmasına ve her alanda çok fazla eser ortaya koymasına rağmen Firdevsî-i Rûmî, asıl başarısını tarihçilik alanında göstermiş, Türk tarih ve kültürüne ciddî katkılar sağlamıştır. Firdevsî-i Rûmî, Türk tarihinin üç ayrı alanında tarihe kaynaklık edecek değerde eserler vermiş ve Türk arihine hizmet etmiştir. Yazarın tarihe dair yazdığı eserleri şöyle sıralayabiliriz: I- İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi: Yazar, “Dâsitân-ı Ceng-i Aheng-i Efrâsiyâb-ı Türk” adıyla bilinen Alp Er Tonga Destanını, Süleyman-nâme adlı eserinin 42. cildine almıştır. İslamiyet Öncesi Türk Tarihi’ne ait olan Efrâsiyâb (Alp Er Tonga) Destanı, ilk defa Firdevsî-i Rûmî tarafından derlenerek kaleme 243 alınmıştır. Türk tarih ve edebiyatçıları arasında var olduğu bilinen; ama eser olarak görülmemiş, okunmamış ve yazılmamış olan bu sözlü geleneği, bu kültür hazinesini, kendine has üslûbuyla yazıya geçirerek, tarihimize kazandırmıştır. İskitler (Saka) döneminde oluşan, ve erken dönem Türk tarih ve kültürüne ait olan bu destanı kayıt altına alan yazar, eserin günümüze ulaşmasını sağlamıştır. Ünlü Türk hakanı Efrâsiyâb-ı Türk etrafında oluşan destan, Alp Er Tonga Destanı adıyla da bilinmekte olup, çok az bir bölümü XI. yüzyıl edebiyatçıları tarafından yazılı kayıtlara geçirilmiştir. Firdevsî-i Rûmî ise, destanı hangi kaynaktan aldığını belirtmeden, Hz. Süleyman’ın karşısına Alp Er Tonga’yı çıkararak, destanı edebî bir lisanla yazmıştır. Muhtemelen yazar, unutulmaya yüz tutmuş olan bu destanın tamamını yazıya geçirerek, yok olmaktan kurtarmıştır. Tarihin önemli kaynaklarından birisi olan menâkıb-nâmelere örneklik teşkil edebilecek bu eser -Dâsitân-ı Ceng-i Ahengi Efrâsiyâb-ı Türk- dikkatli bir tenkitten geçirildikten sonra, destanın, Efrâsiyâb’ın tarihi şahsiyeti, hükümdarlık anlayışı, Türkler’in hakimiyet alanları, Türk kültürü ve devlet geleneği hakkında ciddî bilgiler taşıdığı görülmüştür. Destanda geçen tarihî bilgiler, tarih kitaplarıyla teyit edilecek ve tarihe kaynak olarak kullanılabilecek düzeydedir. Efrâsiyâb Destanı’nda yer alan, Türkler’in devlet yönetimi, devlet-halk ilişkileri, ordu ve askerlik nizâmı, eski Türk toplumunun sosyo-ekonomik yapısı, Türkler’in savaşçılığı ve savaş teknikleri, Türk coğrafyası (Türkistan’nın sınırları), Türkler’e ait mitolojik ve destansı unsurların, Türk kültür ve medeniyetine uygunluk arz ettiği görülürken, bu kıymetli eserin çağdaş Türk kültürüne katkı sağlayacak düzeyde bilgiler taşıdığı kanaatine varılmıştır. Dikkatli okunup yorumlandığı zaman Türk tarihine kaynaklık edebilecek değerde bir eserdir. II- Selçuklu Tarihi: Yazarın önemli eserlerinden biri olan Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî Velayet-nâme’sidir. Velâyet-nâmelerin bütün özelliklerini taşımakla birlikte, tarihî bilgiler açısından da zengin bir kaynak olduğu görülmektedir. Tarihin tenkidi esaslarına uygun olarak yapılan eleştiriden sonra, ortaya bilimsel sayılabilecek düzeyde, tarihe hammadde katkısı sağlayacak bilgileri taşıdığı tesbit edilmiştir. Firdevsî-i Rûmî bu eserinde, Abbasîler döneminden itibaren, Müslümanların -Türklerin (Oğuzlar), Anadolu’ya gelişlerini Battal Gâzi örneğinden hareketle ele 244 almış, Oğuzlar’ın sistemli olarak Anadolu’yu fetihleri hakkında bilgiler vermiştir. Türkiye Selçuklu Sultanları’nın iktidar olmaları, sultanların Anadolu’daki fetih politikaları, Batı ve Orta Anadolu’nun fethi, Haçlılar’a karşı savaşları, Türkmen dervişlerin Batı Anadolu’ya iskanları ve Hıristiyan Bizans’la yaptığı mücadeleler önemli bir yer tutmuştur. Fetihler yanında, Anadolu’da âlim, sanatçı ve edebiyatçıların devlet adamları tarafından desteklendiklerine ve himaye edildiklerine dair de kuvvetli deliller bulunmaktadır. Velâyet-nâme, ayrıca Anadolu’nun manevî mimarları arasında sayılabilecek olan Horasan Erenleri (Abdalân-ı Rum) hakkında, bir kısmı ayrıntılı olmak ve masal özelliği taşımakla birlikte tarihî ve manevî şahsiyetlere dair bilgileri de içermektedir. Anadolu’nun fethinin manevî mimarları olarak bilinen, Hoca Ahmed Yesevî, Hacı Bektâş-ı Velî, Nasirüddin Âhi Evren, Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî, Fatma Bacı (Kadıncık Ana), Saru Saltuk Barak Baba ve Yunus Emre gibi şahsiyetler hakkında tarihî kayıtlarla doğrulanacak düzeyde bilgiler bulunmaktadır. Velâyet-nâme bu özelliği ile bugüne kadar birçok tarihî şahsiyetin hayatının ve şahsiyetinin aydınlatılmasında kaynak eser olarak kullanılmıştır. Bu manada Velayet-nâmeler Selçuklu kültür ve medeniyeti tarihi için temel kaynaklardan biri olarak kabul edilmektedir. Velâyet-nâme içinde, Selçuklu Devleti’nin Moğollar’la girdiği mücadele ve yenilginin izleri, Selçuklular’ın Moğol hakimiyetine girmeleri ve devletin zaafa uğrayıp, Anadolu Beylikleri’nin bağımsız olmaları hususunda aydınlatıcı bilgiler mevcuttur. Selçuklu - Osmanlı ilişkileri, özellikle, Kayı Boyu, Ertuğrul Gazi ve Osman Gazi’nin sancak beyi olarak Söğüt ve Domaniç’e yerleştirilmeleri, sınırlardaki faaliyetleri, Osmanlı Beyliği’nin Abdalân-ı Rum’la olan ilişkileri ve ilk Osmanlı fetihlerine dair kapsamlı bilgiler bulunmaktadır. Bilgilerin çoğu menâkıb mahiyeti taşımakla birlikte, tenkidi yapıldıktan sonra doğru bilgiler tesbit edilmiş ve tarihe kaynak olarak kullanılabilecekleri gösterilmeye çalışılmıştır. III- Osmanlı Tarihi: Tarihçimizin Osmanlı toplumuna mensup olması, Osmanlı Devleti’nin sınırları içinde yaşaması, Osmanlı eğitim ve terbiyesi alması münasebetiyle Klasik Osmanlı tarihçilerinin taşıdığı bütün özellikleri taşımıştır. Diğer Osmanlı tarihçilerinden farklı olarak, Osmanlı Devleti’nin geleneğine ve devlet politikasına uygun eserler vermiş, düşünce özgürlüğü konusunda özgürlükçü tutum takınarak mezhepler üstü bir anlayışı temsil etmiştir. Başta, 245 Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk gibi İslâm’a aykırı motifler taşıyan bir destan olmak üzere, Velâyet-nâme’yi derleyip te’lif ederek, Barak Baba Risalesi’ni şerh ederek, gayr-ı sünnî olarak bilinen eserleri bile Osmanlı toplumuna kazandırmıştır. Hemen bütün eserlerinde bir vesile ile Osmanlı Devleti’nden söz eden yazarımızın Osmanlı Tarihi’ne dair yazdığı müstakil tek eseri Kutb-nâme’dir. II. Bayezit dönemi fetihlerini özellikle, Ege Adaları’nın fethinden söz edip, Midilli Adası’nın fethini konu aldığı için eser “Kıssa nâme-i Midilli” adıyla da bilinmektedir. Firdevsî-i Tusî’nin Şeh-nâme’sini taklît ederek yazılan Kutbnâme’de, yazar Kutb olarak padişah II. Bayezit’i kabul etmiş, kendisini de şair Firdevsî-i Tûsî yerine koymuştur. Tarihçi Firdevsî-i Rûmî, Osmanlı saray ve siyaset çevrelerine yakın olduğu için, bir kısım olayların bilfiil içinde bulunmuş, bir görgü tanığı gibi konuları ele almış ve olayları kişiler arasındaki konuşmaları aktarır gibi rivayetlerde bulunmuştur. Kutb-nâme’de, II. Bayezit döneminde Ege Adaları’ndan İnebahtı, Modon, Navarin ve Koron gibi adaların fethi ve Midilli Muhasarası sonrası başlayan, Osmanlı Devleti’nin Hıristiyan dünyası ile yaptığı deniz savaşlarına ayrıntılı olarak yer vermiştir. Osmanlı Devleti için Ege Denizi’nin fethi çok önemliydi. Çünkü İstanbul, Trakya, Balkanlar’ın güney kıyıları ve Anadolu’nun güvenliği ancak Ege Adaları alındıktan sonra sağlanabilirdi. Üstelik karalarda başarılı olan Osmanlı ordusu, Avrupa hâkimiyetini sürdürürken, denizlerde ciddî bir varlık gösterememiş ve sürekli Haçlı Donanması’nın saldırılarına maruz kalmıştı. Bunun yanında Ege ve Akdeniz, Osmanlı hacılarının, hac yolu güzergâhıydı ve sürekli korsanların saldırılarına uğruyorlardı. Buna karşılık Haçlı İttifakı da varlığını koruyabilmek için, denizlerde başarılı olmak zorundaydı. Osmanlı ve Hıristiyan Dünyası’nın kaderini deniz savaşlarının sonuçları belirleyecekti. Nitekim bu durumun çok iyi farkında olan II. Bayezit adaların fethine özel bir önem vermiş ve Midilli Adası’nın muhasarasında olağanüstü bir çaba sarf etmiştir. Bir destan tertibinde kaleme alınan Kutb-nâme de II. Bayezit devrinin siyasî olaylarına, özellikle Cem Sultan sorunu ve II. Bayezit’le yaşanan taht kavgaları, Osmanlılar’ın, Karamanoğulları ile olan mücadeleleri, Osmanlı - Memlük 246 ilişkileri ve Anadolu’daki Alevî isyanlarına kısaca yer verilmiştir. Müellif ayrıca, Osmanlı Devleti’nin, Balkanlar, Doğu Avrupa ve Akdeniz’deki fetihlerini abartılı bir üslûpla ele alarak Osmanlı tarihçiliği için kayda değer bilgiler bırakmıştır. Firdevsî-i Rûmî, sadece tarihe dair yazdığı eserleri ile değil, Osmanlı Sarayı ile kurduğu münasebetleri, her konuda yazdığı te’lif ve tercüme eserleri Osmanlı kültür tarihçiliği açısından önemli bir kişidir. Bir kültürler mozaiği olarak kabul edilen Osmanlı kültür coğrafyasında yazar, Sünnî ve Alevî kültürleri kaynaştırmak ve barıştırmak için yoğun bir çaba sarf etmiştir. Kendisinden önce yazılan tarihî, dinî, edebî ve felsefî bilgileri kullanarak hem tamamından yararlanmış hem de muhtemelen kaybolabilecek özellikteki eserleri koruma altına almıştır. Başkasına ait eserleri kaynak göstermeden kullanmak bilimsel yönden eleştirilecek bir yöntem olmasına rağmen, yazarın yaşadığı dönemin yaygın bir uygulamasıdır. Yazarımız da kendisine ulaşan bazı kıymetli eserleri kaynağını göstermeden kendi eserleri arasına almıştır. Örneğin; Hoca Ahmed Yesevî’nin Menâkıb’ını, Serezli Sâdî’nin Süleyman - nâme’sini ve Hamzavî’nin tarih kitabını kendi eserleri arasına almıştır. Belki de böylece bu nadide eserleri yok olmaktan kurtarmıştır. Yazar, tarihçiliği yanında, Türk dili tarihine de ciddî katkılar sağlamıştır. Türk dünyasında kullanılan Türkçe kelimeleri seçerek ve tekrarından çekinmeden özenle kullanmış, eserlerini Türkçe’nin temel kaynaklarından biri haline getirmiştir. Yaşadığı dönemde eserlerini Türkçe yazmak hafife alınırken, yazar Türkçe te’lif ve tercümeler yapmıştır. Dili oldukça sadedir, nazım konusunda başarısız bulunmakla birlikte, nesirde ustalığı kabul görmüştür. Yazarın tarihçiliği ve edebiyatçılığı birleştirilince, ortaya “Firdevsî-i Rûmî Tarihçiliği” diyebileceğimiz bir model ortaya çıkmaktadır. Firdevsî-i Rûmî, çok boyutlu ve üretken bir yazar olduğu için hemen her alanda eserler vermiş ve bilim tarihine önemli katkılar sağlamıştır. Yazar Ansiklopedist ünvanını kazanarak, çağındaki bütün bilgileri Süleyman-nâme adlı 81 ciltlik eserinde toplamıştır. Tarihçi Firdevsî, ayrıca kırk yıllık yazı hayatında, Süleyman-nâme adlı eseri hariç, kırk civarında müstakil eser yazarak, Türk kültür tarihinde bir ilke imza atmıştır. Yazılarında nesirden çok nazma yönelen müellif, 247 düşünce, bilgi ve eserlerini 900 000 beyitle ifade ederek, Türk edebiyatında kendine önemli bir yer edinmiştir. Firdevsî-i Rûmî’nin tarihçiliğine dair ilk doktora çalışması olan bu eser şüphesiz bir çok noksanı içinde barındırmaktadır. Bundan sonra yapılacak çalışmalarla Süleyman-nâme ciltlerinin tamamının taranarak bu zengin külliyat bilim dünyasına kazandırılmalıdır. Yazarın tercüme ve te’lif ettiği eserlerin bir kısmı ise bulunamamıştır. Kayıp olarak bilinen eserler muhtemelen kayıtlara düzgün geçirilememiştir. Titiz bir çalışma ile bu değerli eserlere ulaşmak mümkün olabilir. Firdevsî-i Rûmî, yazdığı bütün eserlerinde Allah’ın rızasını kazanmak, okuyucudan hayır dua almak ve tarihle birlikte yaşamak isteğini sürekli ifade etmiştir. Ancak yazarın isteğinin aksine, kendisi ve eserleri 500 yıldır unutulmaya yüz tutmuştur. Bu çalışma Türk kültür tarihinde âbidevî bir şahsiyetin, bir bilim adamının yeniden hatırlanmasını sağlarsa bizce amacına ulaşmış sayılır. 248 KAYNAKLAR A- KAYNAK ESERLER ABU’L-FARAC Gregory: Abu’l–Farac Tarihi, C. I-II, Ankara 1999. ABDAL MUSA: Velâyet-nâme, (Haz.Abdurrahman Güzel), Ankara 1999. ABDULLAH el- İLÂHÎ: Süleyman (A.S.) Kıssaları ve Zülkârneyn Kıssaları, (O. Ergin yazmaları), No:545. AHMEDÎ: İskender-nâme, (Nşr. M. Halil Yinanç), İstanbul 1964. AHMED EFLÂKİ: Menâkıbu’l-Ârîfin, (Nşr. Tahsin Yazıcı), Ankara 1959. AHMET b. MAHMUD: Selçuk-nâme, (Haz. E. Merçil), İstanbul 1977. AKSARAYİ, KERİM’ÜD-DİN MAHMUD: Müsâmeretü’l-ahbâr ve Müsayeretü’l- ahyâr, (Yay. Osman Turan), Ankara 1944. ANONİM, Tevârîh-i Âl-i Osman, (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, ty), nr. 2438. ANONİM, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, (Yay. F. N. Uzluk), Ankara 1952. ANONİM, Süleyman-nâme Muhtasarı, (Sultan Bâyezid-nâme Süleymaniye Ktp. Ali Emiri), nr.316. ANONİM, Târih-i Selânik-î, (Haz. M. İpşirli), İstanbul 1989. ANONİM, Tarih-i Sultan Bayezid, (Topkapı Müzesi Kütüphanesi), nr. 0624. ANONİM, Vekâyi-i Sultan Beyazıd ve Selim Han, (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi), nr.1416. ANONİM, Selim-nâme, (Nşr. Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar), Ankara 1990. AŞIKPAŞA-ZÂDE: Tevârîh-i Âl-i Osman, (Yay. Alibey ), İstanbul 1332. ATSIZ, Nihal: Osmanlı Tarihine Ait Takvimler, İstanbul 1961. BAYÂTİ: Câm-ı Cem Âyin, (Haz.F. Kırzıoğlu-Atsız, Osmanlı Tarihleri İçinde), İstanbul 1970. BELİĞ, İSMAİL: Güldeste-i Riyâzı İrfan, Bursa 1302. BEYÂNÎ, MUSTAFA BİN CARULLAH: Tezkiretü’ş-Şuâra, (Haz. İbrahim Kutluk), Ankara 1997. BEYDABA: Kelile ve Dimne, (Çev. Ö. Rıza Doğrul), Ankara 1960. COŞAN, Esat: Makâlat, Ankara 1996. 249 CÜVEYNİ ALÂADDİN ATAMELİK: Tarih-i Cihan-Güşa, (Çev. M. Öztürk), Ankara 1988. ÇELEBİOĞLU, Âmil, Muhammediye, İstanbul 1996. EBÜL GÂZİ BAHÂDIR HAN: Şecere-i Terâkime, (Haz. Muharrem Ergin), İstanbul 1975. EBU’L HAYR-I RÛMÎ: Saltuk-nâme, (Haz. Ş.Haluk Akalın), C.I-II, Ankara 1988. EL-BELÂZURİ: Fütûhu’l-Büldân, (Çev. Mustafa Fayda), Ankara 2002. EDİB AHMED b. YÜKNEKİ: Atebetü’l-Hakâyık, (Haz. R. Rahmeti Arat), Ankara 1992. ELVAN ÇELEBİ: Menâkıbu’l Kudsiyye, (Haz. İ. Erünsal-A.Yaşar Ocak), Ankara 1995. ENVERÎ: Düstur-nâme, (Nşr .Mükerimin Halil Yinanaç), İstanbul 1928. __________: Düstur-nâme-i Enverî, “Medhal,” İstanbul 1932. __________: Düstur-nâme-i Enverî, Osmanlı Tarihi Kısmı, (1299-1466), (Haz. N. Öztürk), İstanbul 2003. EVLİYA ÇELEBİ, Seyahat-nâme, C. II, İstanbul 1984. FİRDEVSÎ, ŞERÂFEDDİN MUSA: Süleyman-nâme, (Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî), Manzum, nr. 317. FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ, Süleyman-nâme, (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp.), nr.1525.1537. ____________: Süleyman-nâme Muhtasarı, (Millet Kütüphanesi), nr.949.6. ____________: Kıssa-nâme-i Süleyman Aleyhisselam, (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp.) H. 1231. ____________: Hayat ve Memât veya Hayat-nâme, (Süleymaniye Hacı Mahmut Ef.), nr. 2333. ___________: Silahşor-nâme, (Musallah-nâme), (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi), H.625. ____________: Satranç-nâme-i Kebir, (Nuruosmaniye Kütüphanesi) ,nr. 3553/4073. 250 ___________: Kutb-nâme, (İ.Olgun-İ.Parmaksızoğlu), Ankara 1985. ____________: Dâvet-nâme, (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi), Ty, nr. 208. ____________: Münâzarâ-i Seyf-ü Kalem, (Millet Kütüphanesi), nr.576. ___________: Firâset-nâme, (Milli Kütüphane), Y.Z .A 5151. ___________: Kur’an–ı Kerim’den Tefe’üle Dair Risale, (İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi), nr.593. ____________: Tercüme-i Hadis-i Erbain, (Millet Kütüphanesi Ali Emîrî), nr. 297. ___________: (İlyas b. Hızır), Şah-nâme, (Süleymaniye Kütüphanesi), nr. 894.35. ____________: Kitabu’l-Mevâiz, (İstanbul Belediye Kütüphanesi Muallim Cevdet), nr.297.9. ____________: Tuhfetü’l Hâdi ya da Hakâyık-nâme, (Milli Kütüphanesi), YZ A 2251. ____________: Hakikat-nâme, (Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa), nr.1399. ____________: Teşhisü’l- İnsan, (İstanbul Ün. Edb. Fak. TDE. Bölümü Seminer Kitaplığı), nr.124. ____________: Barak Baba Risalesi Şerhi, Yunus Emre Ve Tasavvuf, (Yay. A. Gölpınarlı), İstanbul 1992. ___________: Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Veli, (Hacı Bektaş İlçe Halk ktp.) , nr.200. FİRDEVSÎ-İ TÛSÎ: Şeh-nâme, (Ter. N. Lugal), İstanbul 1967. GELİBOLULU MUSTAFA ÂL-İ: Künhü’l- Ahbâr, (Haz.M. İsen), Ankara 1994. GIESE, Fredrich: Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman, (Haz. N. Azamat), İstanbul 1992. HACI BEKTÂŞ-I VELÎ: Menâkıb-ı Hacı Bektâş-ı Horasân-î, (Hacı Bektaş Kütüphanesi), nr. 200. 251 ____________: Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimâtı Ayniye, (İstanbul Belediye Ktp.) , nr.87. ____________: Makalât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye, (G.Ü.H.A.M.), Ankara 2004. ____________: Makâlât, (Haz. Esad Coşan), Ankara 1996. HÂKİ EFENDİ: Süleyman-nâme, (Topkapı Sarayı, Ktp. Revan,) nr. 1289 V.6. HASAN, ÇELEBİ: Tezkire, (Yay. İbrahim Kutluk ), Ankara 1975. HEREDOTOS: Tarih, (George Rawlinson’dan Çev. Ö. Rıza Doğrul), C.I, İstanbul 1941. HOCA SÂDEDDİN EFENDİ: Tac’üt-Tevârîh, (Haz. İsmet Parmaksızoğlu), C. I-II, İstanbul 1992. İMAMİ: Han-nâme, (Haz.O. Şaik Gökyay), Ankara 1969. İBN-İ BATTUTA: Seyahat-nâme, (Ter. M. Şerif), C. II, İstanbul 1332. İBN-İ BİBİ, el-Evâmirü’l- Alâiyye fi Umûri’l- Alâiyye, (Yay. A. Erzi), Ankara 1956. İBN’ÜL ESİR: el- Kâmil fit-Tarih, (Çev. B.Eryarsoy ), İstanbul 1986. İBN-İ HAVKAL: Kitabü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, (Der.Y. Ziya Yörükan), İstanbul 2004. İBN-İ KEMAL: Tevârîh-i Âl-i Osman, I., II., VII. Defter, (Haz. Ş. Turan), Ankara 1991. ____________: Tevârîh-i Âl-i Osman, X. Defter, (Haz Ş. Severcan), Ankara 1996. ____________: Tevârîhi Âl-i Osman VIII. Defter, (Transkripsiyon), (Haz. Ahmet Uğur), Ankara 1997. ____________: Tevârîh-i Âl-i Osman, IV. Defter, (Haz. Kosil Mazama), Ankara 2000. KARAMANÎ NİŞANCI MEHMET PAŞA, “Osmanlı Sultanları Tarihi”, (Ter. İ.Hakkı Konyalı), İstanbul 1949 KAŞGARLI, MAHMUD: Divan-ı Lügat’it-Türk, (Ter. B. Atalay), C. III, Ankara 1986. 252 KATİP ÇELEBİ: Tuhfetü’l Kibar fi Esfari’l Bihar, (Yay.O. Şaik Gökyay), İstanbul 1973. ____________: Keşf ez-Zûnun, (Haz. Ş. Yaltkaya-R.Bilge), İstanbul 1942. KEMAL: Selâtin-nâme, (Haz. N. Öztürk), Ankara 2001. KEMALPAŞA-ZÂDE: Tevârîh-i Âl-i Osman, (Millet Kütüphanesi Ali Emiri), nr.320. KIVÂMÎ: Fetih-nâme-i Sultan Mehmet Han, (Nşr. F. Babinger), İstanbul 1955. LÜTFİ PAŞA: Âsaf-nâme, (Haz. Mübahat Kütükoğlu), İstanbul 1991. LATÎFÎ: Tezkiret-üş Şuâra ve Tabsıratün Nuzemâ, (Haz. Rıdvan Canım) Ankara 2000. LEVEND, Âgah Sırrı: Gazavat-nâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavatnâmesi, Ankara 1956. MEHMED NEŞRİ: Kitab-ı Cihan-nüma-Neşrî Tarihi, (Yay. F.R Unat–M.A. Köymen), Ankara 1949-1957. MELİKOFF, İ.: La Geste de Melik Dânışmend I , Paris 1960. MOLLA CÂMÎ: Nefâhât, İstanbul 1289. MÜNECCİMBAŞI AHMED B. LÜTFULLAH, Câmîü’d-Düvel, Selçuklular Tarihi I, (Yay. Ali Öngül), İzmir 2000. ——————: Câmîü’d- Düvel (Çev.A.Ağırakça), İstanbul 1999. MÜSTAKIMZÂDE SÜLEYMAN SADEDDİN EFENDİ: Mecelletün Nisab, (Tıbkı Basım), Ankara 2000. NİZAMÜL MÜLK: Siyaset-nâme, (Çev.N. Bayburtlugil), İstanbul 1987. PÎRÎ REİS: Kitâb-ı Bahriye, ( Haz. Y. Senemoğlu ), C.II, İstanbul 1973. REŞİD’ED DİN: Câmiü’t Tevârîh, (Nşr.A. Ateş), Ankara 1960. ____________: Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuz-nâmesi, Tercüme ve Tahlili (Haz. Z. Velidi Togan), İstanbul 1982. SADREDDİN EBU’L-HASAN ALİ EL HÜSEYNÎ: Ahbârü’d-Devlet’isSelçukiyye, (Çev. N. Lugal), Ankara 1999. SAFÂYÎ: Tarih-i Feth-i Aynabahtı ve Moton, (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. Revan), nr.1271 253 SEYFEDDİN, Akilli: Selçuk-nâme, (Nşr. F.N. Uzluk), Ankara 1952. SOLAKZÂDE MEHMED HEMDEMÎ ÇELEBİ: Solak-zâde Tarihi, (Haz. V. Çabuk), Ankara 1989. ŞİKÂRİ: Karaman Oğulları Tarihi, (Haz. M. Mesut Koman), Konya 1946. TABERÎ: Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, (Çev. Z. K. Ugan-A. Temir), İstanbul 1991. TURSUN BEY: Tarih-i Ebû’l-Feth, (Haz. M. Tulum), İstanbul 1977. URFALI MATEOS: Vekâyi-nâmesi ve Papaz Grigor’un Zeyli, (Çev. Hrant D. Anreasyan), Ankara 2000. YAZICIOĞLU Âli: Selçuk-nâme, (Haz. Erdoğan Merçil), İstanbul 1977. YAZICIOĞLU Âli: Selçuk-nâme, (Oğuz-nâme), Revan 1290. YAZICIOĞLU AHMED BİCAN: Acâibü’l Mahlûkat, (Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi), nr. 76. YUSUF HAS HÂCİP: Kutatgu Bilig, Metin I, (Çev. R. Rahmeti Arat), Ankara 1979. B- İNCELEME VE ARAŞTIRMALAR a- KİTAPLAR AHMED Cevdet Paşa: Kısâs-ı Enbiya, (Yay. Mahir İz), Ankara 1972. AHMED Vefik Paşa: Lehçe-i Osmanî, İstanbul 1876. AKDOĞAN, Yaşar: İskender–nâmeden Seçmeler, Ankara 1988. AKGÜNDÜZ, Ahmet: Osmanlı Kanunnâmeleri, C. II, İstanbul 1990. AKAY, Âsuman: Süleyman-nâme 44.Cilt (İstanbul Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1994. ARİF Alî: Danişmend-nâme, (Haz. Bekir Biçer, Selçuk Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 1994. ATEŞ, Ahmet: Mevlid, Ankara 1954. AYDEMİR Yaşar: Ravzî Hayatı, Sanatı ve Divanının Tenkitli Metni, Ankara 2002. AYTEKİN, M. Fikri: Edincik, Balıkesir, 1997. 254 AZAMAT, Nihat: II. Murat Devri Kültür Hayatı, İstanbul 1996. BABINGER, Franz: Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. Coşkun Üçok), Ankara 1982. BANARLI, Nihat Sami: Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, İstanbul 1971. BARTHOLD, V. V.: Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, (Çev. K.Y. Kopraman-İ. AKA), Ankara 1975. ——————: Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (Çev. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1990. .BAŞTAV, Şerif: Bizans İmparatorluğu Tarihi (1261- 1461), Ankara 1989. BAYKARA, Tuncer: Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Ankara 1985. BAYRAM, Mikail: Âhi Evren ve Âhi Teşkilatının Kuruluşu, Konya 1991. ____________: Âhi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, Ankara 1995. ____________: Şeyh Evhâdü’d-din Hâmid el-Kirmânî ve Evhâdiyye Tarikatı, Konya 1993. ____________: Fatma Bacı ve Bâcıyan-ı Rum, Konya 1994. ____________: Nasreddin Hoca ve Âhi Evren, İstanbul 2001. ___________:Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, Konya 2003 BLOCHET E: Catalague Des Manuscrits Turcs de la Bibliothegue Nationale II. Paris 1993, Supl. 1293. BROCKELMAN, Carl: Geschichte Arabischen Litteratur, C.I-II, Leiden 1943. BORNES, J. Robert: An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire, Leiden 1986. BURSALI Mehmed Tâhir: Osmanlı Müellifleri, C. II, İstanbul 1972 BÜYÜKKARCI, Fatma: “Firdevsî-i Tavil ve Davet-nâmesi”, (Boğaziçi Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1993. CAHEN, Claude: Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (Çev.Y. Moran), İstanbul 1984. ___________: İslâmiyet, (Çev. E. Erendor), İstanbul 1990. CEMÂLEDDİN Efendi: Osmanlı Tarih ve Müverrihleri (Ayîne-i Zürefâ) İstanbul 1324. 255 ÇAĞATAY, Neşet: Ahilik Nedir?, Ankara 1990. ____________: Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1974. CARRETTO, E. Giacomo: Akdeniz’de Türkler, (Çev. D. Kundakçı-G. Kuray), Ankara 1992. ÇATIKKAŞ, M. Ata: Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâme-i Kebir’i 72.cilt,Gramer, Sentaks, Lugat, Metin, (İstanbul Üniversitesi Yayınlanmamış Doktara Tezi), İstanbul 1979. DÂNİŞMEND, İsmail Hâmi: İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.I-II, İstanbul 1967. DEMİRKENT, Işın: Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan, Ankara 1966. DERVİŞ, Burhan: Velâyet-nâme-i Hacım Sultan, (Nşr. R. Tschudi) Berlin 1914. DEVELLİOĞLU, Ferit: Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1986. DİLÇİN, Cem: Mes’ud b. Ahmed, Süheyl-ü Nevbahar, İnceleme, MetinSözlük, Ankara 1991. DİVİTÇİOĞLU, Sencer: Oğuz’dan Selçuklu’ya, İstanbul 1994. DURMUŞ, İlhami: İskitler (Sakalar), Ankara 1993. ERDEM, İlhan: Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1306) (Ankara Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1995. ERGİN, Muharrem: Orhun Âbideleri, İstanbul 1970. FIĞLALI, Ethem Ruhi: Türkiye’de Alevîlik-Bektaşîlik, Ankara 1996. GIBBONS, H. Adam: Foundation of the O ttoman Empıre, London 1968. ____________: A History of the Osmanlı’s up to the Death of Beyazid 1-13001400-London 1968. GIESE. Fredrich: Die Altosmonischen Anonymen Chroniken, Teıl I, Breslau 1922. GIBB, E Lias- J.W. İlkinson: A History of Ottoman Poetry, I. London 1902. GÖKALP, Ziya: Türkçülüğün Esasları, İstanbul 1976. GÖKYAY, O. Şaik, Dede Korkut Kitabı, Ankara 1973. GÖMEÇ, Sadettin: Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Ankara 1997. 256 GÖLPINARLI, Abdulbaki: Vilâyet-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî, İstanbul 1990. ____________: Melâmilik ve Melâmîler, İstanbul 1931. ____________: Yunus Emre Divanı, İstanbul 1943. ____________: Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1953. ____________: Yunus Emre ve Tasavvuf, İstanbul 1992. GÜLEÇ, Hamdi: Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-namesi 42.cilt, “Dâsitân-ı Ceng-i Aheng-i Efrâsiyâb-ı Türk, Bir Metin İncelemesi” (Ege Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 1994. GÜLNAZ, Genç: Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme 25. ve 26. ciltler, GirişMetin- Sözlük, (Marmara Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1995. GÜNALTAY, Şerâfettin: İslâm Tarihinin Kaynakları, İstanbul 1991. GÜNAY, Ümay: Türk Destanları, Ankara 2005. GÜNDÜZ, İrfan: Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, İstanbul 1984. GÜZEL, Abdurrahman: Abdal Musa Velâyet-nâmesi, Ankara 1999. ____________: Ahmed-i Yesevî’nin Fakr-nâmesi, Ahmet Yesevî-Hayatı Eserleri, İstanbul 1996. HAMMER, J.V.: Devlet-i Osmâniye Tarihi, (Çev. M. Ata), İstanbul 1997. HANİWALDANUS: Anonimi’ne Göre Sultan Bayezid-i Velî (1481-1512), (Çev. N. Öztürk), İstanbul 1997. HASLUCKS, W.: Bektâşilik Tetkikleri, (Ter. R. Hulusi), İstanbul 1928. HITTİ, Philip K.: Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, (Çev. Salih Tuğ), C. I-II, İstanbul 1980. HÜSEYİN: Bedâyiü’l Vekâyi, (Tıpkı Basım), Moskova 1961. İNALCIK Halil, Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar, İstanbul 1954. ____________: M. Oğuz, Gazâvat-ı Sultan Murat b. Mehmed Han (İzladi ve Varna Savaşları Üzerinde Anonim Gazavat-nâme), Ankara 1978. ____________: Essay of the Ottoman Empire, Eren yay. İstanbul 1988. ____________: Şâir ve Patron, Ankara 2003. 257 ____________: Osmanlı İmparatorluğunda İslâm, Tarih Risaleleri, İstanbul 1995. KABAKLI, Ahmet: Türk Edebiyatı, C. II, İstanbul 1994. KAFADAR, Cemal: Between Two Words–The Consfruction of The Ottoman State, California 1995. KAFESOĞLU, İbrahim: Selçuklu Tarihi, İstanbul 1992. ____________: Türk Milli Kültürü, İstanbul 1986. ____________: Harzemşahlar Devleti Tarihi, Ankara 1992. KARA, Mustafa- ATLANSOY, Kadir: Bursa Dergahları-Yâdigâr-ı Şemsi, C. III, Bursa 1997. KARATAY, H. Fehmi: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, İstanbul 1961. KAYA, Ceval: Uygurca Altun Yaruk, Ankara 1994. KOCATÜRK, Vasfi Mahir: Büyük Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1964. ____________: Şaheserler Antolojisi, Ankara 1958. Komisyon, TARAMA SÖZLÜĞÜ, TÜRK DİL KURUMU, I-VII, Ankara 1963 – 1974 KONYALI, İ.Hakkı: Âbideleri ve Kitâbeleri ile Konya Tarihi, Ankara 1997. ____________: Âbideleri ve Kitâbeleri ile Aksaray Tarihi, İstanbul 1974. KIRZIOĞLU, Fahrettin: Dede Korkut Oğuz-nâmeleri, Ankara 2000. KİTAPÇI, Zekeriya: Orta Asya’da İslâmiyet’in Yayılışı ve Türkler, Konya 1994. ____________: Yeni İslâm Tarihi ve Türkler, Konya 1995. ____________: Saâdet Asrında Türkler, Konya 1995. ____________: Hz. Peygamberin Hadislerinde Türkler, Konya 1996. ____________:Orta Asya Türklüğünün Büyük İslâm Kültür ve Medeniyetindeki Yeri, Konya 1995. KÖPRÜLÜ, M. Fuad: Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1981. ____________: Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1981. ____________: Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara 1998. 258 ____________: Anadolu’da İslâmiyet, (Çev. Ragıp Hulusi), İstanbul 1996. ____________: İstanbul 1989. KÖYMEN, Mehmet Altay: Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C.V, Ankara 1993. ____________: Alp Arslan ve Zamanı, İstanbul 1972. KUNTER, Hâlim Baki: Yunus Emre, Eskişehir 1966. KURNAZ, Cemal: Türkiye -Orta Asya Edebî İlişkileri, Ankara 1999. KURNAZ, Cemal-Mustafa Tatçı: Yesevilik Bilgisi, Ankara 2000. KURAT, Akdes Nimet: Çaka Bey, Ankara 1966. KÜÇÜKDAĞ, Yusuf- Caner Arabacı: Selçuklular ve Konya, Konya 1994. LEVEND, Âgah Sırrı: Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, Ankara 1988. MANSEL, Arif Müfit: Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1947. MERÇİL, Erdoğan: Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara 1991. MÜKRİMİN, Halil: Selçuklular Devri, İstanbul 1933. ____________: Anadolu’nun Fethi, İstanbul 1944. NOYAN, Bedri: Firdevsî-i Rûmî, Manzum Hacı Bektâş-ı Veli Vilâyet- nâmesi, Aydın 1986. ____________: Bütün Yönleriyle Bektâşilik ve Alevilik, İstanbul 1998. OCAK, A. Yaşar: Menakıb- nâmeler, Ankara 1997. ____________: Bektâşi Menâkıb-nâmelerinde İslâm Önce İnanç Motifleri, İstanbul 1983. ____________: Türk Sûfîliğine Bakışlar, İstanbul 1996. ____________: Babâiler İsyanı, İstanbul 1980. ____________: Kalenderîler, Ankara 1999. OSTROGORSKY, George: Bizans Devleti Tarihi, (Çev.F.Kızıltan), Ankara 1981. ÖGEL, Bahâeddin: Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), Ankara1998. ____________: Türk Kültür Tarihine Giriş, C. VIII, Ankara 1987. ÖNDER, Mehmet: Mevlânâ, Hayatı Eserleri ve Türbesi, Konya 1952. 259 ÖZTUNA, Yılmaz: Osmanlı Devleti Tarihi, C.I, İstanbul 1986. ÖZTÜRK, N: XV.yy. Tarihçilerinden Kemâl, Selâtin-nâme, Ankara 2001. ÖZTÜRK, Ali: Türk Anonim Edebiyatı, Erzurum 1980. ____________: Ötüken Türk Kitabeleri, İstanbul 1996. PAKALIN, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I, II, III, İstanbul 1983. PALA, İskender: Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara 1989. PEKOLCAY, Necla: İslâmî Türk Edebiyatında Şekil ve Nevilere Giriş, İstanbul 2000. RASONYI, Laszlo: Tarihte Türklük, Ankara 1988. RUNCIMAN, Steven: Haçlı Seferleri Tarihi, (Çev. F. Işıltan), Ankara 1986. SARAY, Mehmet: Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara 1999. ____________: Doğu Türkistan Türkleri Tarihi, İstanbul 1987. SAVAŞ, SAİM: XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, Ankara 2002. SEVİM, Ali- Yaşar Yücel: Türkiye Tarihi, Ankara 1989. ____________: Anadolu’nun Fethi, Selçuklular Dönemi, Ankara 1988. SPULER, Bertold: İran Moğolları, (Çev. Cemal Köprülü), Ankara 1987. SÜMER, Faruk: Oğuzlar (Türkmenler), İstanbul 1999. ____________: Çepniler, İstanbul 1992. ___________: Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara 1990. ____________:Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara 1992. SÜREYYA Mehmet: Sicilli Osmânî, C. II, İstanbul 1986. ŞAHİN İlhan- Feridun Emecen: II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkam Defteri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1994. ŞARDAĞ, Rüştü: Her Yönü ile Hacı Bektâş-ı Veli, İzmir 1985. ŞEMSED-DİN SÂMİ: Kâmusu’l Âlâm, C. III-IV, Ankara 1996. TANSEL, Selahattin: Sultan II. Beyazid’in Siyasi Hayatı, İstanbul 1966. TARIM, Cevat Hakkı: Tarihte Kırşehri-Gülşehri, İstanbul 1948. 260 TİMURTAŞ, F. Kadri: Tarih İçinde Türk Edebiyatı, İstanbul 1999. TİMUR, Taner: Osmanlı Kimliği, İstanbul 1986. TOGAN, Z. Velidi: Umûmî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981. ___________: Oğuz Destanı, İstanbul 1982. ___________:Tarihte Usül, İstanbul 1985. TUMAN, Nail:Tuhfe-i Nâili, C. II., Milli Eğitim Yayımlar Kütüphanesi, nr. 870, Ankara 1945. TURAN, Osman: Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul 1980. ____________: Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi, İstanbul 1981. ____________: Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul 1997. ____________:İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihi Takvimler, Ankara 1954. ___________: Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1983. ____________:Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara 1988. ___________: “Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarih,” Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul 1980, s. 245-308. UÇAR, Şahin: Anadolu’da İslâm-Bizans Mücâdelesi, İstanbul 1990. UĞUR, Ahmet: Osmanlı Siyaset-nâmeleri, İstanbul 2001. UNAT, Faik Reşit: Hicri Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Ankara 1988. USTA, H. İbrahim: “Firdevsî-i Süleyman-nâme-i Kebir–İnceleme–Metin– Sözlük”, (Ankara Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1995. UYUMAZ, Emine: Sultan I.Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi (1220-1236), Ankara 2003. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı: Osmanlı Tarihi, C.I-II, Ankara 1974. ____________: Anadolu Beylikleri, Ankara 1988. ____________: Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Ankara I984. ÜNAL, Tahsin: Karaman Oğulları Tarihi, Konya 1986. 261 ÜMİT, Burhan: Yunus Emre Divanı, İstanbul 1993. Üveysilikten Bektaşiliğe Kitab-ı Cebbar Kulu: (Haz. H. Yüksel - S. Savaş), Sivas 1997. WİTTEK, Paul: The Rise of The Ottoman Empire, London 1971. ___________:Menteşe Beyliği, (Çev. O. Ş. Gökyay), Ankara 1986. YILDIZ, Hakkı Dursun: İslâmiyet ve Türkler, İstanbul 2000. YÜCE, Kemal: Saltuk-nâme’de Tarihi Unsurlar, Ankara 1987. YÜCEL, Yaşar: Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, Ankara 1998. b-MAKALELER AHMED YESEVÎ: Yeseviyyenin Temel Kitabı “Cevâhirü’l Ebrar Min Emvâc’il Bihar”, Ahmet Yesevi, (Haz. Mustafa Kara), İstanbul 1996. AKALIN, Haluk Şükrü: “Sarı Saltuk’un Türbe ve Makamları Üzerine” Uluslararası Eren ve Evliyaları Kongresi, Ankara 1988, s. 286292. AKGÜNDÜZ, Ahmet: “Sultan II.Bayezit Han ve Devri”, Türk Dünyası Dergisi, S. 29, (İstanbul 1989), s.10-14. AKKAYA, Şükrü: “Kitab-ı Melik Dânişmend Gazi-Dânişmend-nâme” Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.VIII, (Ankara 1954), s.131144. ALTINOK, Baki Yaşa: “Hacı Bektaş-ı Veli Hakkında Yazılmış Bir Menâkıbnâme ve Bu Menâkıb-nâmede Belirtilen Anadolu’da Alevî Ocakları”, Hacı Bektâş-ı Veli Araştırma Dergisi, S. 27, (Ankara 2004), s.1-8. ATSIZ, NİHAL: Alp Er Tonga Destanı, Makaleler I, İstanbul 1997. BAŞAR, F.: “XV. Asır Osmanlı Müverrihleri ve Eserleri”, Tarih ve Medeniyet Dergisi, S. 30, (İstanbul 1997), s. 31-45. BİCÂRÎ, Hasan: “Süleyman-nâme’nin Budapeşte’deki Yazma Nüshası” Bilimsel Bildiriler, 1972, Ankara 1975. BURSALI Mehmed Tahir: “Uzun Firdevsî (Firdevsî-i Rûmî), Türk Yurdu, C.VII, S.75, (İstanbul 1915), s.37. 262 CAHEN, Claude: “Selçuklu Devri Tarih Yazıcılığı” (Çev. N. Kaymaz), Tarih Araştırmaları Dergisi, C. VII, S.12-13, (Ankara 1973), s.193-221. COGİTO, Selçuklular, Güz 2001. ÇATIKKAŞ, M.Ata: “Türk Firdevsi ve Süleyman-nâme-i Kebir”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 25, (1983), s.169-177. ____________: “Satranç-name-i Firdevsî,” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 37, (İstanbul 1985), s.187-198. DAĞLIOĞLU, H. Turhan: “Uzun Firdevsi-Firdevsî-i Rûmî” Uludağ Dergisi, S. 10, (Bursa 1937), s. 44-46. DİRİÖZ, H. Ali: “Kutbu’l-Alevî’nin Barak Baba Risâlesi Şerhi”, Türkiyat Mecmuası, C. IX, (İstanbul 1951), s.167 –170. EĞRİ, Osman: “Yeniçeri Ocağının Manevî Eğitimi ve Bektaşilik”, Hacı Bektâş-ı Veli Araştırma Dergisi, S. 24, (Ankara 2004), s.1-18. EMECEN, Feridun: “Osmanlı’nın Batı Anadolu Türkmen Beylikleri Fetih Siyaseti: Saruhan Beyliği Örneği”, Osmanlı Beyliği, İstanbul 2000, s.34-40. ERDEM, İlhan: “Türkiye Selçuklularında Fetih Metodu ve Uygulanışı”, I.Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, Konya 2001, s. 297-308. ERÜNSAL, İsmail: “II. Bayezid Devrine Ait Bir İn’amat Defteri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 8, (İstanbul 1981), s.303-339. ____________: “XIV- XV. yüzyılda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe Kitaplar”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.VIII, S.8, (Bursa 1999), s. 29-58. ESİN, Emel:“İkinci Bâyezid’in H.904-906/1498-1500 Yıllarında Adalar Denizine Seferi”, Erdem Dergisi, C. I, S. 3, (Ankara 1985), s. 769-794. GALLOTTA, Aldo: “Oğuz Efsanesi ve Osmanlı Devletinin Kökenleri: Bir İnceleme”(Çev. İ. Yerguz), Osmanlı Beyliği, İstanbul 2000, s.4161. HÜSEYİN, Hüsameddin: “Afrasyab Kimdir”?, Türk Yurdu, C.III, S.154, (İstanbul 1918), s. 101-105. 263 IMBER, Colin: “İlk Dönem Osmanlı Tarihinin Kaynakları” (Çev. Oktay Özel), Söğütten İstanbul’a, İstanbul 2000, s.39-71. İNALCIK, Halil: “Aşıkpaşa-zâde Tarihi Nasıl Okunmalı?”, Söğütten İstanbul’a İstanbul 2000, s. 119-145. ____________: “Osman Gazi’nin İznik Kuşatması ve Bafeus Muharebesi” Osmanlı Beyliği, İstanbul 2000, s.78-105. KARA, Mustafa: Yesevilik Kültürünü Günümüze Ulaştıranlar ve Cevâhirü’lEbrâr, Yesevîlik Bilgisi, Ankara 2000. KOCATÜRK, V.Mahir: “Süleyman-nâme’de Efrâsiyâb-ı Türk Hikayesi”, Türk Yurdu, S.3, (İstanbul 1954), s. 200-208. KIENITZ, Friedrich Karl: Osmanlılardan Önceki Anadolu Türklerinin Politik ve Kültürel Bakımından Dünya Tarihindeki Önemi, (Çev. Mithat San), Belleten, S. 196, (Ankara 1986), s. 279-289. KÖPRÜLÜ, M. Fuad: “Anadolu Selçuklularının Yerli Kaynakları”, Belleten, C.VII, (Ankara 1942), s.379-458. ___________: “Bektâşiliğin Menşe’leri”, Türk Yurdu, S. 52, (İstanbul 1922), s.105-121. KURAT, Akdes Nimet: “Bizans’ın Son ve Osmanlıların İlk Tarihçileri”, Türkiyat Mecmuası, C. III, (İstanbul 1935), s.185-193. ___________:Orta Zaman Tarihi için Kısa Bir Bibliyografya, İstanbul 1934, s. 28 –31. KÜÇÜKDAĞ, Yusuf: “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Etkin Rol Oynayan Konyalı İlim, Fikir ve Devlet Adamları”, Yeni İpek Yolu Konya Ticaret Odası Dergisi Konya Özel Sayısı, (Aralık 2002), Konya, s. 187-203. ___________:“Konya Mevlânâ Dergâhı ve Türbe Hamamına Dair İki Mevlevî Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, C. XXIII, (Ankara 1994), s.75-101. ___________: Osmanlı Devleti’nin, Şah İsmail’in Şiî Propagandacılarına Halvetiyye İle Karşı Koyma Politikası, XIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 1999, s. 435-444. MAZIOĞLU, Hasibe: “Ahmed Yesevi’nin Anadolu’ya Attığı Ateşli Eğsi”, Yesevîlik Bilgisi, Ankara 2000, s. 456-461. 264 MELİKOFF, İ.: “İlk Osmanlıların Toplumsal Kökeni”, (Çev. G. Çagalıİ.Yarem), Osmanlı Beyliği, İstanbul 1997, s.19-158. ___________: “Anadolu’da Heteredoks İslâm”, (Çev.İ.Cem Erseven), İstanbul 1999, s. 222-233. MENAGE, V. L.: “Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. IX, (İstanbul 1978), s. 227-240. ____________: “Sultan II. Murat’ın Yıllıkları”, İÜ Ed. Fak. Tarih Dergisi, S. 33, (İstanbul 1982), s. 79 –98. NECİP, Âsım: “Osmanlı Tarih ve Müverrihleri”, TOEM, 1324. OCAK, A. Yaşar: Sarı Saltık, Popüler İslâmın Balkanlardaki Öncüsü, (XIII.yüzyıl), Ankara 2002. ____________: “Türkiye’de Kültürel İdeolojik Eğilimler ve Bir XIII-XIV. Yüzyıl Türk Halk Sûfisi Olarak Yunus Emre”, Uluslararası Yunus Emre Sempozyumu, Ankara 1995, s. 79-83. OLGUN, İbrahim: “Uzun Firdevsi ve Türkçeciliği”, Ömer Asım Aksoy Armağanı, Ankara 1978, s. 185-199. ÖZTÜRK, N: “XV.yy. Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S.24, (İstanbul 1988), s.32-36. SÜMER, Faruk: “Oğuzlara Ait Destani Mahiyette Eserler”, Dil ve Tarih Coğrafya Fakultesi Dergisi, S. XVII, (Ankara 1969), s. 359-443. TANSEL, Selahattin: “Yeni Vesikalar Karşısında Sultan İkinci Bayezid Hakkında Bazı Mütalâlar”, Belleten, C. XXVII, S.106, (Ankara 1963), s.185221. TEKİNDAĞ, Şerafettin: “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Belleten S. XXXV/140,1971, s. 655-663. ÜLKEN, Hilmi Ziya: “Anadolu Tarihinde Dînî Rûhîyat Müşahedeleri- Barak Baba”, Mihrap Mecmuası, Sene I, S.13-14, (İstanbul 1340), s. 167170. WİTTEK, Paul: “Bizanslılardan Türklere Geçen Yer Adları” (Çev. M. Eren), Byzantion X, 1935, s. 17-61. YAVUZ, Kemal: “XIII. ve XVI. Asır Dil Yadigarlarının Anadolu Sahasında Türkçe Yazılış Sebepleri ve Bu Devir Müelliflerinin Türkçe 265 Hakkındaki Görüşleri,” Türk Dünyası Araştırmaları”, S.27, (Aralık 1983), s.9-57. c- ANSİKLOPEDİLER ADALIOĞLU, H. Hüseyin: “Osmanlı Tarih Yazıcılığında Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği”, Osmanlı, C. VIII, Ankara 1998. AKGÜNDÜZ, Ahmet: “Câmekiyye” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. VII, İstanbul 1993, s. 45-46. AKIN, Kenan: “II. Bayezit Dönemi”, Türkler, C. IX, Ankara 2002, s.383-392. AKSOY, MUSTAFA: “Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Er Tonga (Efrâsiyâb )”, Türkler, C.III, Ankara 2002, s.554-568. BABINGER, Franz: “Sarı Saltık Dede”, İslâm Ansiklopedisi , C.X, İstanbul 1979, s. 220-221. BARKAN, Ö. Lütfi: “Osmanlı İmparatorluğunda Kolonizatör Türk Dervişleri”, Türkler, C. IX, Ankara 2002, s. 133-164. BAYRAM. Mikâil: “Türkiye Selçukluları Uç Beyi Denizlili Mehmet Bey”, Türkler, C. VI, Ankara 2002, s.287-294. ___________: “Hacı Bektâş-ı Horasâni Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar ve Yeni Bilgiler”, Osmanlı, C. VII, Ankara 2002, s.51-56. BORATAV, N. Pertev: “Battal ”, İslâm Ansiklopedisi, C. II, Ankara 1983, s.344351. BOSTAN, Hanefi: “Anadolu’da Çepni İskânı”, Türkler, C.VI, Ankara 2002, s.299-307. DEMİRCAN, Yasemin: “Ege Adalarında Osmanlı Hakimiyeti”, Türkler, C. IX, Ankara 2000, s.363-372. ERDEM, İlhan: “Doğu Anadolu Türk Devletleri”, Türkler, C. VI Ankara 2003, s.383-387. GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “Korkud”, “Abu’l-Hayr Muhammed Korkud”, İslâm. Ansiklopedisi, C. VI, İstanbul 1988, s.855-860. İNALCIK, Halil: “Murat II.” İslâm Ansiklopedisi, C.VIII, İstanbul 1979, s. 598615. 266 ___________: “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, Türkler, C.IX, Ankara 2002, s. 66-88. İNAN, Kenan: “Sade Nesirden Süslü Nesire: Fatih’in Tarihçisi Tursun Bey ve Tarih Yazma Tarzı”, Osmanlı, C. VIII, Ankara 1999, s. 293-299. İPŞİRLİ, Mehmet: “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Osmanlı, C. VIII, Ankara 1999, 247-255. KAFALI, Mustafa: “Anadolu’nun Fethi”, Türkler, C. VI, Ankara 2002, s.177193. KARA, Mustafa-HAMİT Algar: “Abdullah el-İlâhî”, Türkiye Diyanet.Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. I, İstanbul 1988, s. 110-112. KOCA, Salim: “Anadolu Türk Beylikleri”, Türkler, C. VI, Ankara 2002, s. 703755. KÖPRÜLÜ, M. Fuad: “Firdevsî”, İslâm Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul 1977, s.649-651. KÖPRÜLÜ, M. Fuad: “Alp” İslâm Ansiklopedisi, C.I, İstanbul 1988, s. 379-384. KÖPRÜLÜ O. FUAD, “Firdevsî-i Rûmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XIII, İstanbul 1996, s. 127-129. MÜKRİMİN, Halil: “Ertuğrul Gazi”, İslâm Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul 1988, s. 328-337. ÖZTÜRK, N: “Osmanlı Tarih Yazıcılığı Üzerine”, Osmanlı, C. VIII, Ankara 1999, s. 257-261. ŞENTÜRK, A. Atilla: “XVI. Asra Kadar Anadolu Sahası Mesnevilerinde Edebî Tasvirler”, Türkler, C. VII, Ankara 2002. TOGAN, Z. Velidi: “Türk Destanının Tasnifi”, Türkler, C.III, Ankara 2002, s.502-510. TURAN, Osman: “Süleyman-Şah I.(B. Kutalmış)”, İslâm Ansiklopedisi, C XI, s. 205-210. TURAN, Şerafettin: “II. Bayezid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. II, İstanbul 1989, s. 234 –238 . 267 Ekler Tarih-i Sultan Bayezid ve Safa-i, Tarih-i Feth-i Aynabaht-ı ve Moton adlı eserlerde, yazarları meçhul iki ayrı sanatkar tarafından Ege ve Akdeniz’deki adalar resimlenmiştir. Resim 1- Adalar Denizinde sefere çıkan gemiler. Resim 2-3- Piri Reis öncülüğünde Anadolu ve Rumeli Türk askerlerinin sefer sırasında inşa ettikleri kaleler. Resim 2-6- Moton (Modon)Adası haritası Resim 4- Barak Reis’in şehit düştüğünü gösteren savaş sahnesi. Resim 5- İnebahtı Limanı. Resim 2-7- Koron Adası. Resim 2-8- Avarına (Barak Reis) Adası 268 269 270 271 272 273 274 275 276
