2000`LI YlLLARA DOGRU DOGU KARADENIZ BOLGESI`NIN

isTANBUL TiC
...,
2000'LI YlLLARA
. DOGRU
..
. .
DOGU KARADENIZ
.
.BOLGESI'NIN
.
..
EKONOMIK POTANSIYELI
VE ULKE
•
•
EKONOMISI
AÇlSlNDAN TARiHi MiSYONU
'-"
ETÜT-ARAŞTIRMA ŞUBESi
KASIM 1995
2000'Lİ YILLARA DOGRU
DOGU KARADENİZ BÖLGESİ'NİN
EKONOMİK POTANSİYELİ VE ÜLKE EKONOMİSİ
AÇISINDAN TARİHİ MİSYONU
Karadeniz Bölgesi, meydana gelen yeni yapılanmalar
içerisinde tarihi misyonunu devam ettirme kararlılığındadır. Tarihi
süreci içerisinde, gelişen Avrupa endüstrisinin yakın doğu ile
bağlantısında karşılıklı ticaretin kurulması bakımından da önemli
fonksiyonlar üstlenmiştir.
Doğu
1980'lerden
sonra
başlayan
küreselleşme
süreci
yanında
bölgesel
bütünleşme
hareketlerinin
de
gelişmeye
başlamasıyla
Karadeniz Bölgesi'nde de coğrafyasına uygun ekonomik bir bütünleşme
hareketi
ortaya çıkmıştır.
Zira,
özellikle Trabzon ve
Doğu
Karadeniz
Bölgesi,
Türkiye'nin
Doğu
Avrupa-Orta
Asya
ve
Ortadoğu' daki büyük
ekonomik ve ticari olanaklardan yararlanması
açısından
önemli bir konuma sahiptir.
Karadeniz Bölgesi'ndeki büyümeye bir örnek vermek
gerekirse 1994'ün ilk aylarında, bir önceki yılın aynı dönemlerine
göre Trabzon'un büyüme hacmi %212 'ye ulaşarak en yüksek değerini
buldu ve 1992 yılında İzmir'den sonra en hızlı büyüyen bölge
ünvanını aldı. Bunun sonucu olarak, 1994 yılının başlarında Philip
Rusya
Federasyonu' ndaki
depo
ve
mağazalarını
Morris
firması
kapatarak, bu ülkeye ve Bağımsız Devletler Topluluğu'na (BDT)
Trabzon'dan ihracat yapmaya karar verdi.
Doğu
Bütün
Karadeniz insanının çalışkanlık,
yaratıcılık
ve
girişimcilik
gücünün
yüksekliği
bölgenin
özelliklerini ve ufkunu güçlendirmektedir. Karadenizli işadamı ve
ihracatçı
Sibirya'dan Orta Asya'ya kadar inanılmaz olanakların
varolduğu BDT piyasasının önemini
kavramış
ve büyük sıkıntılarla
mücadele ederek yeni işbirliği süreçleri, yeni ortaklıklar ve yeni
bunların
ötesinde
iş
alanlarının
peşine
düşerek
haline getirmek için çaba
Yıllardır
Karadeniz'i
bir
ticaret
merkezi
harcamaktadır.
ve diğer batı şehirlerine yoğun bir
şekilde
göç veren Doğu Karadeniz' in büyük şehirleri bir süredir
yakın çevrelerinden göç alır duruma gelmiştir.
Bölgenin
ticaret hacminin
Doğu
başlıklar
İstanbul
nüfus
yoğunluğu
genişlemesine
Karadeniz
altında
artarken
bağlı olarak
Bölgesi' yle
özetlenıneye
istihdam
imkanları
da
artmaktadır.
ilgili konular
aşağıda
sunulan
çalışılmıştır:
TRABZON ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ
Trabzon Organize Sanayi Bölgesi 109 sanayi parselinden
oluşmaktadır. Önümüzdeki 3 yıl içinde tamamı işletmeye açılacak ve
5000'den fazla kişinin istihdam edileceği tahmin edilmektedir.
TARIM POLİTİKASI
-
Karadeniz' de ana mahsul fındık olmasına rağmen çay ve
tütün de üretilmektedir. Ziraat Odası'nın saptarnalarına göre bölge;
cevız,
dut,
kivi gibi ürünler için olduğu kadar ipekböceği
yetiştiriciliği için de mükemmel bir ortamdır.
Bunun için tarımda
mutlaka
modernizasyona
gidilmelidir.
Tarımsal
üretim
yeniden
planlanmalı,
özellikle batı bölgelerindeki verimli taban arazilere
fındıktan başka ekimler de yapılmalıdır.
Doğu
Fındığımızın
dünya ülkelerinde tanıtımına önem verilmeli,
özel sektörüroüzün çikolata fabrikası yapmaya başladığı Çin halkına
fındığımız götürülmelidir.
2
HAMMADDE POTANSİYELİ
Karadeniz'de
milyonlarca
ton
çimento
ve
tuğla
hammaddesi mevcuttur ve bu konuda en önemli sanayi kuruluşlarından
biri 1992'de özelleştirilen Trabzon Çimento Fabrikası'dır.
Doğu
HAYVANCILIK
Bölge
hayvan
bölge
sayılabilmesine
rağmen
hayvancılık
küçük
sürü
hayvancılığı
yok denecek kadar azdır. Gerek hayvancılığın gerekse
balıkçılığın
sorunları
arasında
hayvancılık
kooperatiflerinin
genişletilmesi,
bunlara işlerlik ve etkinlik kazandırılması önem
varlığı
bakımından
zengin
çapta
bir
olup,
arzeder.
İMALAT SANAYİ
Karadeniz
Bölgesi'nde
imalat
sanayı
açısından
sayılabilecek belli başlı alanlar un ve kepek, süt mamulleri, balık
lastik ve plastik ürünler,
PVC boru
kereste,
unu ve yağı,
Doğu
imalatıdır.
- Trabzon' da birçok
Trabzon Silah Sanayi A.ş.
Bölgede sektör
ihtiyaç
-
girişimcinin
adlı
bir
gelişimini
biraraya gelerek
şirket
oluşturduğu
kurulmuştur.
sağlamak
ıçın
çeşitli
teşviklere
vardır.
Hafif sanayi
yatırımları
konusunda birinci derece
teşvikler
sağlanmalıdır.
BALIKÇILIK
Doğu
atılımlar
Karadeniz' de son
yaşanmaktadır.
yıllarda
Sornon
3
kül tür
ciddi
giderek
balıkçılığında
yetiştiriciliği
yaygınlaşrnaktadır.
ihtiyaç
yeterliliğe
Ancak teknik
doğru
ve
uygularnalara
vardır.
KARADENİZ EKONOMİK İŞBİRLİGİ
- Karadeniz Ekonomik
İşbirliği
bir serbest mübadele
anlaşması,
malların,
alan
hizmetlerin, sermayenin, emeğin serbestçe dolaştığı bir
olarak düşünülmüştür. Yunanistan ve Arnavutluk hariç diğer
bütün KEİB ülkelerine Doğu Karadeniz'de yetişen fındık, kuru üzüm,
incir gibi ürünler satılabilir.
Türkiye' nin toplam ihracatı içinde KEİB ülkelerine
ihracat oranı 1994 verileriyle % 12 civarındadır.
KEİB
ülkelerini
kapsayan
karayolu/demiryolu-denizyolu
karayolu-demiryolu,
bağlantılı
Karadeniz
içine alacak bir ulaşım
(Ring)
Koridoru
ekonomisine canlılık getirilebilinir.
İstanbul
-
RO-RO
ya
da
bandını
sahil
oluşturularak
bölge
Bağazı'nın
bulundurulduğunda
KEİB
Karadeniz'e geçiş yolu olduğu gözönünde
ülkelerinin gernilerinin onarım, kurnanya ve
açısından
ış
- Balıkçılıkla ilgili gemi inşaatı
yan sanayimiz Karadeniz'de gelişebilir.
ağı
malzeme
ikrnal
sözkonusudur.
yaptığı
ihtiyaçları
imkanları
yaratması
YAN SANAYİ
SAMSUN'UN
ULAŞIM
AÇISINDAN
ve
donanıını
irnali gibi
ÖNEMİ
demiryolu bağlantısı nedeniyle Akdeniz'e çok
kolay ulaşırnın sağlanacağı bir limandır. KEİB üyesi ülke limanları
arasında sefer yapacak tren ferileri, Samsun'da kurulması düşünülen
-
Samsun
Limanı,
serbest bölgeye getirilerek
malların
sağlayabilir.
4
uzun süre bekletilrneden
arzını
SERBEST BÖLGE
Uzakdoğulu
bölgesine açılmak ve üretimlerini
bu bölgede gerçekleştirrnek amacıyla serbest bölgelerin sunduğu
avantajlardan
yararlanmak
isternektedirler.
Bu
çerçevede,
Karadeniz'de
üretime
yönelik
serbest
bölge
kuruluşu
gerçekleştiriliDeli ve sayıları artırılrnalıdır.
firmalar
KEİB
- Trabzon Serbest Bölgesi kurulduğundan bu yana işlem hacmi
giderek artmaktadır. 1995 yılı sonu itibariyle işlem hacmi 120
milyon doların üzerine çıkacaktır.
SINIR VE BAVUL TİCARETİ
KEİB'e
Ukrayna
üye Gürcistan,
Karadeniz'e
kıyı
Azerbaycan, Ermenistan,
bölgelerinde
sınır
Moldova ve
ticaretini
geliştirrnektedirler.
ülkelerden 25 Odanın irnzaladığı (Ekirn'95) Karadeniz
Kıyısı
Ticaret ve
Sanayi Odaları
Protokolü
bütün Karadeniz
havzasını
kendi bünyesinde toplamayı amaçlamaktadır. Bu itibar la
işadamları arasında direkt ilişki kurulması bavul ticaretini büyük
çaplı
ticarete
dönüştürecektir.
1995
yılının
ilk
9
ayında
Trabzon' dan Rusya' ya 2000 'den fazla işadamı gi tıniştir. Karadeniz
havzasında
325 milyon nüfus yaşamaktadır, ancak piyasa ekonomisi
koşullarını
gerçekleştirrnerniş,
parası
konvertibl olmamış ülkeler
arasında serbest hareketin olması güçtür. Ülkeler arasında somut
işlere dönüştürülerneyen KEİB sürecinde Karadenizli işadamları en
etkili unsur olarak ortaya çıkmaktadır.
-
Çeşitli
BDT ile ilişkilerin yarattığı diğer bir alan ise bavul
ticareti diye adlandırılan ticaret turizmidir. Ülke çapında kimi
tahminlere göre 10 milyar dolar olduğu tahmin edilen bu ticaretin 1
milyar doları Doğu Karadeniz'den yapılmıştır.
5
ve sınır ticareti gibi yeni mekanizmaların harekete
geçirilmesiyle Doğu Karadeniz' de hızla yeni dış ticaret firmaları
kurulmuştur.
Sarp kapısı açılmadan önce 3 dış ticaret şirketinin
olduğu
Trabzon' da
bugün
4 00 'den
fazla
dış
ticaret
şirketi
bulunmaktadır. Bu durum bölgeden yapılan ihracatı artırmaktadır.
Kıyı
TURİZM POTANSİYELİ
Karadeniz' in
modernizasyonu,
bölgede
turizm yatırımlarının hızlandırılması, Karadeniz kıyı şeridinde
deniz ve yat turizmi, 20-80 km.lik iç şeritte yayla turizmi, yüksek
yörelerde dağcılık, kış sporları, trekking (yürüyüş), kampçılık,
avcılık,
yörelerdeki uygun nehirlerde rafting, su kayağı gibi
olanaklar
ve
hinterlandının
yaratılabilir.
KEİB
üyesi
ülkelerde
toplam
2.5
milyon
yatak kapasitesi
milyar
dolarlık
kapasite mevcut durumuyla
12-15
Bu
potansiyel bir turizm geliri anlamına gelmektedir. Bölgede pekçok
küçük ölçekte tesis bulunduğu ve büyük bir kısmının Belediye
Belgeli olduğu gözönüne alınırsa, organize turizme hitap edebilecek
tesis hemen hemen yok gibidir. Mevcut kapasite ve potansiyel en
rasyonel biçimde kullanılırsa yaklaşık 325 milyon nüfusa sahip
Karadeniz Bölgesi turizm hareketleri açısından büyük bir talep
hacmini ifade etmektedir. Bu sebeple, bölgede 3-5 yıldızlı otellere
ve günübirlik tesisıere büyük ihtiyaç sözkonusudur. BDT uyruklular
bölge konaklamalarının %70'ini oluşturmaktadırlar.
vardır.
ULAŞIM VE TAŞIMACILIKTA ÖNEMLİ PROJELER
-
Çin Denizi'ni Akdeniz'e bağlayacak olan Transasya demiryolu
hattını
Avrupa'ya
uzatacak
demiryolunun
eksik
bölümlerinin
tamamlanıp,
standardı
düşük
bölgelerde niteliğinin yükseltilmesi
Karadeniz Bölgemizin hem Avrupa hem de Asya ile olan ticari bağını
güçlendirebilir.
6
Doğu
Karadeniz' de yoğunlaşacak uluslararası taşımacılık ve
ticaret
merkezleri
açısından
ciddi
bir
mücadele
sözkonusu
olacaktır.
Rusya Karadeniz' deki limanları ile kendi ihtiyaçlarını
karşılamakta zorluk çeker, yeni liman projeleri üzerinde dururken,
Gürcistan; Batum ve Poti Limanları ile bütün bölgedeki taşımacılığa
sahip olmak istemektedir. Dolayısıyla Trabzon ve Hopa Limanlarının
teknik ve fiziki kapasiteleri artırılmalıdır.
DOGU KARADENİZ VE PETROL BORU HATTI
Doğu
petrol
boru
Karadeniz
yalnızca
ticaret
yolları
açısından
değil,
olan yakınlığı ile de stratejik önemini
pekiştirmektedir.
Ancak Türkiye'nin;
Rusya,
Kafkasya ve
Orta
Asya 'ya yönelik ekonomik ve ticari olanaklardan yararlanabilmesi
için gerekli ulaşırnın yapılacağı yer de Doğu Karadeniz'dir. Ancak
bölgedeki
bugünkü
karayolu
sistemiyle
bu
taşımacılığın
yapılamayacağı
da bir gerçektir. Transkafkasya denilen kara ve
demiryolu sistemiyle Gürcistan'ı geçerek Bakü'ye gidilebilir.
hatlarına
DOGU KARADENİZ'İN STRATEJİK KONUMU
-
Avrupa, Orta Asya ve Ortadoğu üçgeninin odak noktasında
ve
geçiş
yolları
üzerinde bulunan Doğu Karadeniz,
stratejik
konumunun kendisine verdiği tarihsel misyonu değerlendirerek ülke
ekonomisi açısından ciddi roller üstlenebilecektir. İpek yolunun
tarihsel işlevi yeniden canlanmaktadır. Doğu-Batı yönündeki bu
tarihsel yol yanında Kuzey-Güney yönünde BDT ile Ortadoğu arasında
kurulabilecek işbirliği süreçleri için de Doğu Karadeniz Bölgesi
bir geçiş yolu olma özelliğine sahiptir.
Doğu
DOGU KARADENİZ-GAP BAGLANTISININ ROLÜ
Öncelikle Gürcistan'a bağlı Acaristan Özerk Cumhuriyeti
başkenti
Batum ile Doğu Karadeniz arasında hem kara hem de
demiryolu ulaşımı sağlanırsa Kuzey-Güney hattı için Trabzon'dan GAP
bölgesine yapılacak karayolu ve demiryolu ile Karadeniz Ortadoğu'ya
7
bağlanmış
olur. Bu sistem hem GAP'ta yakın dönemde üretilecek
malların yeni piyasalara ulaştırılmasını sağlayacak hem de Ortadoğu
ile BDT arasında yapılacak ticaret için geçiş yolu olacaktır.
Halen etüt çalışmaları süren Trabzon-Erzincan demiryolu ve
karayolu uzun vadede Trabzon Limanını Diyarbakır' a bağlayarak GAP
ve Ortadoğu BDT ile birleşmiş olacaktır. Ancak kısa vadede Doğu
Karadeniz ile Baturo arasındaki demiryolu çok büyük önem kazanmış
gibi gözükmektedir.
İran
ile Gürcistan arasında
imzalanan
son
anlaşması
ile Karadeniz Basra Körfezi'ne bağlanmış
bölgedeki ticari hareketin güzergahı konusunda İran
avantaj elde edebilecektir. Bu gelişmeden başta Trabzon
Doğu
Karadeniz'in
olumsuz
etkilenmemesi
için
projelerini hızla aktif hale getirmesi gerekmektedir.
ulaştırma
olacak ve
çok önemli
olmak üzere
Türkiye'nin
AZERİ PETROLÜ VE DOGU KARADENİZ
- Erken Azeri petrolünün bir bölümü kuzey hattından bir bölümü
de batı güzergahından Karadeniz'e ulaşacaktır. Eğer batı hattı adı
verilen
Bakü-Supsa
hattı
hayata
geçirildikten
sonra
Socar
Konsorsiyumu bunun esas petrol üretimi döneminde Ceyhan'a kadar
uzamasını
gerçekleştirirse,
Türkiye, Karadeniz'e ulaşan bu hat
sayesinde petrol üretmeden petrolden yararlanan bir ülke durumuna
gelebilecektir.
erken petrolün değerlendirilmesi
için Türkiye'nin öne sürdüğü tez hem Doğu Karadeniz Bölgesi hem de
ülke
ekonomisi
açısından
yeni
olanaklar
getirecektir.
Bu,
Türkiye' nin 7. Kalkınma Planı' nda belirtilen "Karadeniz kıyısına 6
milyon ton kapasi teli bir rafiner i kurulması" yolundaki isteğe de
denk düşmektedir. Bakü-Süpsa boru hattı projesi gerçekleşmese dahi
bu rafineri Doğu Karadeniz Bölgesi için gereklidir.
Azerbaycan'ın
üreteceği
8
KARADENİZLİ İŞADAMINA TEŞVİK
Yunanistan' dan Kıbrıs Rum Kesimi' ne, İspanya' dan Belçika' ya
kadar birçok ülke ve ülke işadamı, Türkiye'ye göre çok daha
elverişli koşullarda mal verebilrnektedirler. Zira kendi ülkelerinin
çeşitli teşvik ve sübvanse edici araçlarını kullanrnaktadırlar. Öte
yandan Türk işadamları ihracattan kaynaklanan geri ödemelerini bile
almakta güçlükler çekrnektedirler. Dolayısıyla bu piyasalara yönelik
-
çalışan
işadamları
ve ihracatçılar rakipleriyle eşit koşullarda
rekabet edebilmeleri için yeni teşvik araçlarıyla desteklenmeli ve
özel bir kredi desteği sağlanmalıdır.
SOCHİ HAKKINDA BİR ÖNERİ
- BDT'de çalışan gerek işadamı ve gerekse işçilerimiz çeşitli
zorluklarla
karşılaşrnaktadırlar.
Karşılaştıkları
sorunların
çözümünde yalnız
kalrnaktadırlar.
Örneğin,
yaklaşık
4000 Türk
vatandaşının
yaşadığı
ve çalıştığı Sochi'de bir tane bile Türk
yetkili yoktur. Yılda 100. 000 'in üzerinde insanımızın giriş-çıkış
yaptığı
Sochi'de
bir
konsolosluk
açılması
gerekli
gibi
görülmektedir.
SINIR TİCARETİ
Özellikle
ülkemizde
sonra
insanların
ticareti
sınır
ticareti
yapmak için ülkemize gelip daha
yerleşip,
yaptığı
ticaretin hacmini genişleten
sayısı küçürnsenrneyecek kadar fazladır. Bu sebeple, sınır
dolayısıyla
ülkemize
gelen
insanların
küstürülrnernesi
gereklidir.
DOGU KARADENİZLE İLGİLİ PROJELER İÇİN OLASI FİNANS KAYNAKLARI
Büyük yatırırnlar çoğunlukla dış kredilere bağlıdır.
Bankası
ve
büyük
projelerin
tamamına
yakını
Dünya
ülkelerden alınan borçlarla finanse edildi.
-
9
1994'te
yabancı
kredilere olan bağımlılığımızı azaltmak için hükümetimiz
büyük
altyapı
projelerinde
Yap-İşlet-Devret
modelini
teşvik
etmektedir.
Bilindiği
gibi otoyolların çoğu yabancı danışman
mühendisler tarafından projelendirilmiş ve yabancı-Türk müteahhit
konsorsiyumlar
tarafından
şirketlerden
meydana
gelen
inşa
-
Dış
edilmiştir.
1995 yılı yatırım programında yeralan otoyollar arasında
Karadeniz-GAP ve Karadeniz sahil yolu projeleri de yeralmaktadır.
Yap-İşlet-Devret
modeli ile 1995 yılında planlaması yapılan 22
otoyol, 20 demiryolu ve liman, 3 havaalanı projesi yeralmaktadır.
Karadeniz' le ilgili projelerde, bu kaynaklardan başka
Avrupa Yatırım Bankası'nın
(EIB)
özellikle altyapı ve enerji
yatırımlarında
sağladığı
kredi imkanlarından da yararlanılabilir.
Verilen kredi miktarı projenin yatırım maliyetinin % 50'sinden
fazla
olmamaktadır.
Altyapı
projelerinde vade 20 yıla kadar
Doğu
uzamaktadır.
10