Anadolu Demiryolu Şirketi
advertisement
082 si e m e ns , s u ltan v e devl et — u l aş ım demiryolları Anadolu Demiryolu Şirketi demiryolunun adı Tuna-Karadeniz-Köstence olarak geçer. Siemens, Osmanlı Rumelisi’nin ilk demiryolu olan KöstenceBoğazköy Hattı için 1862, 1863, 1864, 1865, 1866, 1871 yıllarında9 elektrifikasyon hizmeti vermiştir. Türkler, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sonunda bölge topraklarını kaybetmiş ve Köstence-Boğazköy demiryolu hattı Romanya sınırları içinde kalmıştır.10 Köstence ve Boğazköy’ün ardından, Varna ve Rusçuk da raylarla birbirine bağlandı. Varna, Köstence gibi Karadeniz kıyısında; Rusçuk da Boğazköy gibi Tuna boyunda yer alıyordu. Varna-Rusçuk güzergâhı 1859’da İngilizler tarafından kurulan Rusjuk and Varna Railway Company tarafından inşa edildi.11 1866’da işletmeye Haydarpaşa Rıhtımı üzerindeki zahîre depoları – İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi açılan hat için Siemens 1867’de elektrifikasyon hizmeti Granaries on Haidar Pasha Pier – Istanbul University Rare Works Library verdi. 12 iyiye Almanların lehine çevirmeye gönüllü görünmeye başlamıştı. Demiryolları imtiyazını İngilizler yerine bu Anadolu Demiryolu Şirketi kez Almanlara, 4 Ekim 1888’de imzalanan bir anlaşmayla verdi.15 İngilizler, imtiyaz kalemleriyle dolu Memalik-i Şahane’nin demiryolu işletme haklarını uzun süre kimselere bırakmadı. Deutsche Bank direktörü Georg von Siemens’in Anadolu İmparatorluk geneli baz alındığında açılan ilk demiryolu Demiryolları için finansman sağlama isteği, projenin hattı olan İskenderiye-Kahire (1854) imtiyazından itibaren Almanlar tarafından hayata geçirilmesine zemin hazırlamıştı. 30 yıl boyunca bu üstünlüklerini devam ettirdiler. Ancak Maliyet yüksekti, başka sermayedarların desteği de yine Georg pekişen ve daha çok Prusya bürokrasisi tarafından Şark von Siemens’in girişimleriyle mümkün oldu.16 13 ziyaretleriyle pekiştirilen Türk-Alman dostluğu, 1880’lerin sonunda rollerin değişmesine sebep oldu. Alman sermayesi Böylece Anadolu Demiryolu Şirketi, Almanca tabiriyle Şark demiryollarının başrolünü kapmak niyetindeydi ve Anatolische Eisenbahngesellschaft, Deutsche Bank bu yöndeki girişimler 1888’de meyve verdi. Société du finansmanının önderliğinde, Wiener Bankverein ve Die 14 Chemin de Fer Ottoman d’Anatolie’nin, yani Anadolu Demiryolu Şirketi’nin teşekkülüne aynı yıl Sultan’ın onayıyla izin verildi. İsme bakılarak imtiyaza Fransızların sahip olduğu düşünülmemeli. Zira bilindiği gibi 19. yüzyıl Osmanlısı’nın bilhassa Batılılarla bürokratik ve ticari temas esnasında tercih ettiği dil Fransızcaydı. Sultan Hamid, II. Wilhelm’in kendi Hindistan’ını yaratma ve İngilizleri Hindistan’dan ayıran alanda etkin olma çabalarının coğrafi ve siyasi muhatabı konumundaydı. Denge politikası takip ettiği iddia edilen Abdülhamid, II. Wilhelm’in girişimci politikaları sebebiyle dengeyi iyiden 9 SAA, 29 Lp 563. 10 Charles Morawitz, Les Finances de la Turquie, Paris, 1902; Vahdettin Engin, Rumeli Demiryolları, İstanbul, 1993. 11 BOA, İ. MM, 1808, 21/B/1889. 12 SAA, 29 Lp 563. 13 Yaqub Nasif Karkar, Railway Development in the Ottoman Empire: 1856-1914, An Economic Interpretation, Michigan, 1975. 14 Edward Mead Earle, Turkey, the Great Powers, and the Bagdad Railway: A Study in Imperialism, Macmillan, New York, 1923. 15 Yaqub Nasif Karkar, Railway Development in the Ottoman Empire: 1856-1914, An Economic Interpretation, Michigan, 1975. 16 Murat Özyüksel, Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları, İstanbul, 1988. 17 Peter Hertner, The Balkan Railways, International Capital and Banking from the End of the 19th Century until the Outbreak of the First World War, Bulgaristan, 2005. impar atorluk’tan cumhuriyet’e sıemens tarihi Schweizerische Kreditanstalt gibi başka Alman bankalarının da katkılarıyla kuruldu. 1889’da, Anadolu Demiryolları’na kaynak sağlayan bu finansman desteği, Şark Demiryolları Bankası (Bank für Orientalische Eisenbahnen) ismiyle organize oldu.17Almanlar bununla yetinmediler ve kendilerinden önce İngilizler tarafından yürütülen Haydarpaşaİzmit Hattı’nın işletme hakkını da satın aldılar. Güçlü bir ekiple, hızlı bir şekilde ilerleyen Alman ekolü üç yıl içinde rayları Ankara’ya ulaştırmayı başardı. Vagonları Eskişehir’den Konya’ya göndermek yeni bir imtiyaz sözleşmesiyle birlikte üç yıllarını
