kimyanın sembolik dili

KİMYANIN
SEMBOLİK DİLİ
HAZIRLAYAN
FEHMİ GÜR
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
ELEMENTLER
 Elementler, tek tür atomlardan oluşan saf maddeler olup kimyasal ayrıştırma yöntemleriyle kendisinden
daha basit ve farklı özellik gösteren maddelere ayrılmaz. Örneğin bir altın yüzük içindeki tüm atomlar
birbirinin aynıdır. Aynı şekilde bir bakır telin içerisindeki atomlar da aynı türdendir. Fakat altın yüzük ve
bakır tel içerisindeki atomlar birbirinden farklıdır.
 Elementler eski çağlardan beri insan hayatında önemli bir yere sahiptir ve günlük hayatta birçok alanda
kullanılmaktadır.
 Günümüzde bilinen 118 element vardır. Bunların 90 kadarı doğal kaynaklardan elde edilebilirken, geri
kalanları sadece laboratuvarlarda oluşturulabilir. Her elementin bir ismi ve sembolü vardır.
Bilgi Notu
Uluslararası Temel ve Uygulamalı Kimya Birliği (IUPAC), kimyasal maddelerin adlandırılmasında ve
kullanılan sembollerin veya formüllerin belirlenmesinde öncülük yaparak kimyacılar arasında iş birliği
sağlayan bir kuruluştur
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
GÜNÜMÜZDE YAYGIN OLARAK KULLANILAN ELEMENTLER VE BU
ELEMENTLERİN SEMBOLLERİ
Element
Sembol
Element
Sembol
Element
Sembol
Element
Sembol
Hidrojen
H
Neon
Ne
Potasyum
K
Brom
Br
Helyum
He
Sodyum
Na
Kalsiyum
Ca
Gümüş
Ag
Lityum
Li
Magnezyum
Mg
Krom
Cr
Kalay
Sn
Berilyum
Be
Alüminyum
Al
Mangan
Mn
İyot
I
Bor
B
Silisyum
Si
Demir
Fe
Baryum
Ba
Karbon
C
Fosfor
P
Kobalt
Co
Altın
Au
Azot
N
Kükürt
S
Nikel
Ni
Cıva
Hg
Oksijen
O
Klor
Cl
Bakır
Cu
Kurşun
Pb
Flor
F
Argon
Ar
Çinko
Zn
Platin
Pt
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
 Elementlerin bazılarına keşfeden kişinin ismi verilirken (Einstenium)bazı elementlere şehir
veya ülke (Polonyum, Amerikyum, Kaliforniyum) ismi verilmiştir.
 Elementler genellikle bir veya iki harften oluşan bir kimyasal sembol ile gösterilir ve bu
sembolün ilk harfi her zaman büyük yazılır. Sembollerde genellikle elementin İngilizce veya
Latince adının ilk harfi kullanılır.
Örneğin hidrojen (hydrogen) elementi “H”, azot (nitrogen) elementi “N” sembolü ile
gösterilir.
 Eğer aynı harfle başlayan birden çok element varsa elementin İngilizce veya Latince adının ilk
harfi ile ikinci veya üçüncü harfi sembol olarak seçilir.
Örneğin klor (chlorine) elementi “Cl” sembolü ile krom (chrome) elementi “Cr”
sembolü ile gösterilir.
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
 Elementler çeşitli şekillerde sınıflandırılmıştır. Elementler fiziksel hallerine
göre katı, sıvı ve gaz olarak sınıflandırılabilir. Örneğin bakır katı, cıva sıvı,
azot oda koşullarında gaz halinde bulunur.
 Elementler kimyasal özellikleri dikkate alınarak metaller, ametaller, yarı
metaller ve soy gazlar (asal gazlar) şeklinde de sınıflandırılabilir.
 Doğada bulunan elementlerin büyük çoğunluğu metaldir. Metaller sadece
ametallerle, ametaller ise hem kendi aralarında hem de metallerle bileşik
oluşturabilir.
 Tamamı renksiz gaz halinde bulunan soy gaz elementleri kararlı bir yapıda
Doğada katı, sıvı ve gaz halde
bulunabilen elementler vardır.
oldukları için genellikle bileşik oluşturmaz.
 Bazı elementlerin özelliklerinin bir kısmı metallerinkine, bir kısmı da
ametallerinkine benzer. Örneğin silisyum bir yarı metaldir.
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
 Bazı elementler atomik yapıda bulunurken bazı elementler moleküler yapıda
bulunur. Atomik yapıdaki elementlerde aynı cins atomlar doğada tek başlarına
bulunur. Bu tür elementlerin sembolü atomun sembolü ile aynıdır.
Örneğin bakır, magnezyum, çinko ve demir atomik yapıdaki
elementlerdendir.
 Moleküler yapıdaki elementlerin ise yapısında birbirine kimyasal bağlarla
bağlı iki ya da daha fazla aynı cins atom gruplar halinde bulunur.
Örneğin flor elementi iki flor atomundan oluşan moleküller (F2),
kükürt elementi sekiz kükürt atomundan oluşan moleküller (S8)
halinde doğada bulunur.
Atomik yapıdaki altın elementi
bir metaldir.
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
BİLEŞİKLER
 İki ya da daha fazla element atomunun belirli oranda birleşmesiyle oluşan saf
maddelere bileşik adı verilir.
 Doğada sınırlı sayıda element olmasına rağmen milyonlarca farklı madde bulunur.
Metaller elektron vererek (+) yüklü iyonları (katyonları), ametaller ise elektron
alarak (—) yüklü iyonları (anyonları) oluşturur.
 Anyonların ve katyonların birbirlerini elektrostatik kuvvetlerle çektikleri bileşiklere
iyonik bileşikler denir.
 Farklı cins ametal atomları arasında elektronların ortaklaşa kullanıldığı bileşiklere
de kovalent bileşikler denir.
 Bileşikler formüllerle gösterilir. Bileşik formülleri, bileşiği oluşturan elementlerin
neler olduğu ve element atomlarının birleşme oranları hakkında bilgi verir.
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
 Bileşikteki her elementin bağıl atom sayısı elementin sağına yazılan alt indisle gösterilir. Eğer
bileşikteki atomun sayısı bir ise 1 sayısı alt indisle gösterilmez.
Örneğin aşağıda verilen suyun formülünde, elementler sembolleri ile gösterilmiş,
atomların bağıl sayıları alt indis şeklinde yazılmıştır.
Hidrojen sembolü
Oksijen sembolü
H2O
2 hidrojen atomu
1 oksijen atomu
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
BİLEŞİKLERİN ADLANDIRILMASINDA TEMEL KURALLAR
A. İYONİK YAPILI BİLEŞİKLERİN FORMÜLLERİNİN YAZILMASI
 Elementlerin bileşik oluşturmasında elektronlar rol oynar. Elementler kendi aralarında elektron
alış verişi yaparak veya elektronlarını ortaklaşa kullanarak bileşik oluştururlar.
 İyonik bileşikler oluşturan elementler, düşük iyonlaşma enerjilerine veya yüksek elektron
ilgisine sahiptirler. Bir iyonik bağ pozitif ve negatif iyonlar arasındaki elektrostatik etkileşim
kuvvetlerinin ürünüdür. Elektronlar eksi (-) yüklü parçacıklar olduklarından, elektron alan
atom (-) yüklü hale, elektron veren atom ise (+) yüklü hale geçer.
 İyon Yükü: Atomların elektron alış verişi sonucunda kazandıkları yüke iyon yükü denir.
 İyon: Kimyasal değişim sonucu elektron kazanan veya kaybeden nötr bir atom yada
molekülden oluşan yüklü türlere denir.
 Katyon: Nötr bir atomun bir veya daha fazla elektronlarını kaybetmesi sonucu katyon, net
pozitif yüklü iyon oluşur. Örneğin Na atomu bir elektron kaybederek Na+ katyonu oluşturur.
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
 Anyon: Nötr bir atomun bir veya daha fazla elektron sayısındaki artış anyon, net negatif yüklü
iyon oluşur. Örneğin Cl atomu, Cl- iyonu oluşturmak için bir elektron kazanabilir.
 Kök: İki veya daha fazla atom net pozitif veya negatif yüke sahip iyon oluşturmak üzere
birleşebilir. Hidroksit iyonu (OH-), siyanür iyonu (CN-) ve amonyum iyonu (NH4+) gibi
poliatomik iyonlar birden fazla atom içeren iyonlardır.
 İyonik yapılı bir bileşiğin formülü yazılırken çaprazlama yöntemi kullanılır. Bu yöntemde
element sembollerinin sağ alt köşesine iyon yüklerinin sayısal değeri çapraz olarak yazılır.
Örneğin X+n ile Y-m iyonlarından bileşik oluşturalım.
X+n + Y-m → XmYn
Na+ ile Cl- iyonları NaCl bileşiğini oluşturur.
Ca+2 ile Cl- iyonları CaCl2 bileşiğini oluşturur.
Al+3 ile CO3-2 iyonları Al2(CO3)3 bileşiğini oluşturur
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
Bilgi Notu
İyonik bileşiklerin adlandırılması için yaygın olarak kullanılan anyonların ve katyonların
bilinmesi gereklidir
BAZI KATYONLAR VE OKUNUŞU
Katyon
Okunuşu
Katyon
Okunuşu
Li+
Lityum
Al3+
Alüminyum
Na+
Sodyum
Fe2+
Demir (II)
K+
Potasyum
Fe3+
Demir (III)
Ag+
Gümüş
Cu+
Bakır (I)
Mg2+
Magnezyum
Cu2+
Bakır (II)
Ca2+
Kalsiyum
Pb2+
Kurşun (II)
Zn2+
Çinko
NH4+
Amonyum
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
Bilgi Notu
İyonik bileşiklerin adlandırılması için yaygın olarak kullanılan anyonların ve katyonların
bilinmesi gereklidir
BAZI ANYONLAR VE OKUNUŞU
Anyon
Okunuşu
Anyon
Okunuşu
F-
Florür
OH-
Hidroksit
Cl-
Klorür
NO3-
Nitrat
Br-
Bromür
CO32-
Karbonat
I-
İyodür
HCO3-
Bikarbonat
O2-
Oksit
PO43-
Fosfat
S2-
Sülfür
SO42-
Sülfat
N3-
Nitrür
MnO42-
Manganat
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
İYONİK YAPILI BİLEŞİKLERİN ADLANDIRILMASI
1.Metal – Ametal Bileşikleri
Metal ve ametalden oluşan iki atomlu bileşiklerdir. Bu bileşikler adlandırılırken, önce metalin adı
daha sonra ametal iyonun adı yazılır.
Metalin adı + Ametal iyonunun adı
Örnek:
Bileşiğin formülü
Adı
Na2O
Sodyum oksit
Mg3P2
Magnezyum fosfür
BaCl2
Baryum klorür
Al2S3
Alüminyum sülfür
NaI
Sodyum iyodür
MgBr2
Magnezyum bromür
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
2.Metal – Kök Bileşikleri
Metal ve kökten oluşan bileşiklerdir. Bu bileşikler adlandırılırken önce metalin adı
daha sonra kökün adı yazılır.
Metalin adı + Kökün adı
Örnek:
Bileşiğin formülü
Adı
NaOH
Sodyum hidroksit
KNO3
Potasyum nitrat
MgSO4
Magnezyum sülfat
CaC2O4
Kalsiyum oksalat
KMnO4
Potasyum permanganat
BaCO3
Baryum karbonat
Na2CrO4
Sodyum kromat
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
3.Değişken İyon yüklü Metal Bileşikleri
Bazı elementler, özellikle geçiş metalleri (tranzisyon metalleri) birden fazla katyon
oluşturabilirler. Örnek olarak demiri ele alalım. Demir iki katyon şeklinde olabilir.Fe+2 ve Fe+3 bu
katyonlar adlandırılırken pozitif yük Romen rakamı ile yazılır. Romen rakamı ile I bir pozitif
yükü gösterir. II iki pozitif yük demektir vb. Demir (II).. Demir(III)..
Metalin adı + Metal yükünün Romen rakamıyla sayısal değeri + Anyonun adı
Örnek:
Bileşiğin formülü
Adı
CuO
Bakır(II) oksit
Cu2O
Bakır(I) oksit
PbCl2
kurşun(II) klorür
PbCl4
Kurşun(IV) klorür
Fe2O3
Demir(III) oksit
FeO
Demir(II) Oksit
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
4.Kök – Kök Bileşikleri
Pozitif ve negatif yüklü iki kökten oluşan bileşiklerdir. Bu tür bileşikler adlandırılırken önce
pozitif kökün adı sonra negatif kökün adı belirtilir.
Pozitif (+) kökün adı + Negatif (-) kökün adı
Örnek:
Bileşiğin formülü
Adı
NH4NO3
Amonyum nitrat
(NH4)2SO4
Amonyum sülfat
(NH4)3PO4
Amonyum fosfat
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
5.Kök – Ametal Bileşikleri
Pozitif yüklü kök ile ametal iyonlarının oluşturduğu bileşiklerdir. Bu bileşikler adlandırılırken,
önce kökün adı sonra ametal iyonunun adı belirtilir.
Kökün adı + Ametal iyonunun adı
Örnek:
Bileşiğin formülü
Adı
NH4Cl
Amonyum klorür.
(NH4)2S
Amonyum sülfür.
(NH4)3P
Amonyum fosfür.
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
KOVALENT (MOLEKÜLER) YAPILI BİLEŞİKLERİN ADLANDIRILMASI
 İyonik bileşiklere benzemeyen moleküler bileşikler ayrı moleküler birimler içerirler.
Genellikle ametal elementlerden oluşurlar. Birçok moleküler bileşikler ikili bileşiklerdir. İkili
moleküler bileşiklerin adlandırılması ikili iyonik bileşiklerin adlandırılmasına benzer.
Birinci elementin adı + İkinci elementin adının kökü + ür
Örnek:
Bileşiğin formülü
Adı
HCl
Hidrojen klorür
HBr
Hidrojen bromür
SiC
Silisyum karbür
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
 Bir element çifti için birkaç farklı bileşik oluşturmak oldukça yaygındır. Böyle durumlarda,
mevcut her elementin atomlarının sayısını göstermek için yunanca öntakı kullanılarak bileşik
adlandırılır.
Birinci elementin adı + İkinci elementin adının kökü + ür
Örnek:
Bileşiğin formülü
Adı
HCl
Hidrojen klorür
HBr
Hidrojen bromür
SiC
Silisyum karbür
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
 Bir element çifti için birkaç farklı bileşik oluşturmak oldukça yaygındır. Böyle durumlarda,
mevcut her elementin atomlarının sayısını göstermek için yunanca öntakı kullanılarak bileşik
adlandırılır.
Bileşiklerin Adlandırılmasında Kullanılan Yunanca (Latince) Öntakılar
Öntakı
Mono
Di
Tri
Tetra
Penta
Hekza
Hepta
Okta
Nona
Deka
Anlamı
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1.Ametalin Latince sayısı +1.Ametalin adı +2.Ametalin Latince sayısı +2.Ametalin adı
Örnek:
Bileşiğin formülü
Adı
CO
Karbon monoksit
CO2
Karbon dioksit
NO2
Azot dioksit
SO3
Kükürt trioksit
N2O5
Diazot pentaoksit
P2O5
Difosforpentaoksit
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
 Hidrojen içeren moleküler bileşiklerde Latince öntakı kullanımı istisna oluşturur.
Alışılagelmiş olarak bu bileşiklerin çoğu ya onların yaygın olarak kullanılan sistematik
olmayan isimleri ile veya mevcut H atomlarının sayısını özellikle göstermeden adlandırılır.
Örnek:
Bileşiğin formülü
Adı
B2H6
Diboran
CH4
Metan
SiH4
Silan
NH3
Amonyak
PH3
Fosfin
H2O
Su
H2S
Hidrojen sülfür
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
HİDRATLI BİLEŞİKLERİN ADLANDIRILMASI
Hidratlar belli sayıda su moleküllerini kendilerine bağlandığı bileşiklerdir. Su molekülleri
ısıtılarak çıkarılabilir. Hidratlı bileşikler adlandırılırken yapısındaki su sayısı Latince olarak
belirtilir.
Bileşiğin adı + Suyun Latince sayısı + Hidrat
Örnek:
Bileşiğin formülü
Adı
CuSO4.5H2O
Bakır (II) sülfat pentahidrat
MgSO4.7H2O
Magnezyum sülfat heptahidrat
KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ
BİLEŞİKLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ
 Bileşikler oluşurken elementler kendi özelliklerini kaybederler.
 Bileşikler formüllerle gösterilirler
 Bir bileşiğin tüm özelliklerini gösteren en küçük birimi moleküldür.
 Bileşiklerin belirli kaynama ve donma noktaları vardır.
 Belirli ayırt edici özellikleri vardır.
 Sıvılaştırılmış iyonik yapılı bileşikler elektrik akımını iletirler.
 Bileşimleri sabit oranlar yasasına uyar.
 Katı halde elektrik akımını iletmezler.
 Homojendirler.