İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER
BİRİNCİ BÖLÜM: KALKINMA VE AZGELİŞMİŞLİK ........................................ 1
Kalkınma Ekonomisine Olan Güncel İlgi ................................................................ 1
Kalkınma Kavramı ve Terminolojisi........................................................................ 1
Büyüme ve Kalkınma ......................................................................................... 1
Kalkınma Terminolojisi...................................................................................... 2
Dünyada Gelir Dağılımı ..................................................................................... 4
Kalkınmanın Kaçınılmazlığı ve İstenirliği ......................................................... 5
Azgelişmişliğin Tanımlanması Sorunu............................................................... 6
Azgelişmişliğin Uluslararası Gelişme Farklılıklarına Göre Tanımlanması .. 6
Azgelişmişliğin Kaynak Kullanım Durumuna Göre Tanımlanması ............ 6
Azgelişmişliğin Toplumsal ve Bireysel Temel İhtiyaçların
Karşılanmasına Göre Tanımlanması ............................................................. 7
Azgelişmişliğin Ölçülmesi ve Uluslararası Karşılaştırma........................................ 7
Uluslararası Gelişme Farklılıklarına Göre Azgelişmişliğin Ölçülmesi .............. 8
Azgelişmişliğin Ölçülmesinde Kullanılan Parasal Ölçütler.......................... 8
Azgelişmişliğin Ölçülmesinde Kullanılan Parasal Olmayan Ölçütler ........ 10
Kaynakların Kullanım Durumuna Göre
Azgelişmişliğin Ölçülmesi ............................................................................... 10
Kaynak Kullanım Oranlarıyla Azgelişmişliğin Ölçülmesi ......................... 11
Potansiyel Artık Kavramı ve Azgelişmişliğin Ölçülmesi ........................... 11
Toplumsal ve Bireysel Temel İhtiyaçların Karşılanmasına Göre
Azgelişmışliğin Ölçülmesi ............................................................................... 12
Azgelişmiş Ülkelerin Ekonomik ve Yapısal Özellikleri ........................................ 12
Giriş .................................................................................................................. 12
Makro Ekonomik Büyüklüklere İlişkin Özellikler ........................................... 13
Kişi Başına Düşük Gelir ............................................................................. 13
Dengesiz Gelir Dağılımı ............................................................................. 13
Tüketimin Bileşiminde Gıda Maddelerinin Yüksek Payı ........................... 14
Tasarruf ve Yatırımların Düşüklüğü ile Yetersiz Sermaye Birikimi .......... 14
Ekonomik Kesimlerin Görünümü .................................................................... 15
Tarım Kesiminin Özellikleri ....................................................................... 15
Sanayi Kesiminin Özellikleri ...................................................................... 16
v
Hizmet Kesiminin Özellikleri ..................................................................... 17
Pazar Yapısı ve Sorunları ................................................................................. 17
İkili Yapı Özelliği............................................................................................. 18
Azgelişmiş Ülkelerin Demografik, Sosyal, Siyasal ve Yönetsel Özellikleri ......... 20
Demografik Özellikler...................................................................................... 20
Hızlı Nüfus Artışı........................................................................................ 20
Yetersiz Beslenme ...................................................................................... 23
Yetersiz Sağlık Koşulları ............................................................................ 24
Sağlıksız Kentleşme ve Yetersiz Barınma Koşulları .................................. 24
Sosyal Özellikler .............................................................................................. 24
Geleneksel Toplum Yapısı.......................................................................... 25
Kadının Sosyal Yaşamdaki Yeri ................................................................. 25
Çocuk İşçilerin Fazlalığı ............................................................................. 25
Orta Sınıfın Azınlıkta Kalması ................................................................... 25
Eğitim Düzeni ............................................................................................. 26
Siyasal ve Yönetsel Özellikler.......................................................................... 26
Siyasal Özellikler ........................................................................................ 26
Yönetsel Özellikler ..................................................................................... 27
İKİNCİ BÖLÜM: AZGELİŞMİŞLİĞİ AÇIKLAYAN YAKLAŞIMLAR............. 29
BİRİNCİ KISIM: EKONOMİK VE DEMOGRAFİK YAKLAŞIMLAR ............... 29
Giriş........................................................................................................................ 29
Azgelişmişliği Açıklayan Ekonomik Yaklaşımlar ................................................. 30
Geleneksel İktisada Dayalı Yaklaşımlar........................................................... 30
Kısır Döngü Kuramı ................................................................................... 31
Gelişme Aşamaları Kuramı......................................................................... 33
Yapısalcı Yaklaşım........................................................................................... 35
Bağımlılık Yaklaşımı........................................................................................ 36
Azgelişmişliği Açıklayan Demografik Yaklaşımlar .............................................. 38
İKİNCİ KISIM: SOSYO-KÜLTÜREL VE COĞRAFİ-İKLİMSEL
YAKLAŞIMLAR...................................................................................................... 41
Giriş........................................................................................................................ 41
Azgelişmişliği Açıklayan Sosyo-Kültürel Yaklaşımlar ......................................... 41
İkilik Kuramı .................................................................................................... 41
Sosyal İkilik Kuramı ................................................................................... 42
İkilik Kuramının Eleştirisi .......................................................................... 44
İnsanın Psikolojik-Düşünsel Yapısı ................................................................. 45
Sosyal Değer Yargıları ..................................................................................... 47
Dinsel Etkenler ................................................................................................. 48
Azgelişmişliği Açıklayan Coğrafi-İklimsel Yaklaşımlar ....................................... 49
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: SERMAYE BİRİKİMİ VE TEKNOLOJİ ............................. 53
BİRİNCİ KISIM: İKTİSADİ KALKINMA VE SERMAYE BİRİKİMİ ................. 53
Giriş........................................................................................................................ 53
İktisadi Kalkınma ve Sermaye İhtiyacı .................................................................. 54
Kalkınma Hızı .................................................................................................. 55
vi
Sermaye-Hasıla Katsayısı................................................................................. 55
Sermaye İhtiyacının Saptanması....................................................................... 57
Sermaye Talebi ve Bunu Etkileyen Unsurlar ......................................................... 58
Sermaye Talebi Kısır Döngüsü ........................................................................ 58
Sermaye Talebini Etkileyen Unsurlar............................................................... 58
Pazarın Genişliğini Belirleyen Unsurlar........................................................... 59
İKİNCİ KISIM: KALKINMA VE TEKNOLOJİ ..................................................... 61
Giriş........................................................................................................................ 61
Üretim Fonksiyonu ve Teknik Seçim..................................................................... 61
Faktör Miktarları ve Teknik Tercih........................................................................ 63
Faktör Fiyatları ve Teknik Tercih .......................................................................... 64
Sermaye-Yoğun ve Emek-Yoğun Teknik Tercih................................................... 65
Teknoloji ve Ölçek Sorunu .................................................................................... 66
Optimum Ölçek ................................................................................................ 66
İçsel Ekonomiler............................................................................................... 67
Teknoloji Aktarımı................................................................................................. 68
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: KALKINMANIN FİNANSMANI..................................... 71
BİRİNCİ KISIM: İÇ FİNANSMAN KAYNAKLARI ............................................ 71
Giriş........................................................................................................................ 71
İç Finansman Kaynakları ....................................................................................... 71
Gönüllü Tasarruflar .......................................................................................... 72
Zorunlu Tasarruflar: vergileme ........................................................................ 75
Bir Finansman Kaynağı Olarak “Enflasyon” ................................................... 78
İKİNCİ KISIM: DIŞ FİNANSMAN KAYNAKLARI ............................................ 81
Giriş........................................................................................................................ 81
Dış Finansman Kaynakları..................................................................................... 81
Dış Tasarrufların Dolaylı Yararları .................................................................. 82
Kalkınma Politikalarının Uygulanmasını Kolaylaştırır............................... 82
İç Tasarrufların Yatırımlara Dönüşmesini Kolaylaştırır ............................. 82
Teknolojik Bilgilerin Yayılmasına Olanak Sağlar ...................................... 83
Dış Tasarrufların İthali ve Kullanılması ........................................................... 83
Dış Tasarruf Kaynakları ................................................................................... 84
Yabancı Özel Sermaye................................................................................ 84
Dış Borçlar (Krediler) ................................................................................. 86
Hibe ve Yardımlar....................................................................................... 92
BEŞİNCİ BÖLÜM: İKTİSADİ KALKINMADA NÜFUS, İNSAN
SERMAYESİ VE İSTİHDAM.................................................................................... 95
BİRİNCİ KISIM: İKTİSADİ KALKINMA VE NÜFUS ........................................ 95
Giriş........................................................................................................................ 95
Nüfus Artışını Belirleyen Faktörler ....................................................................... 95
Ölüm ve Doğum Oranları................................................................................. 96
Yaş Bileşimi ..................................................................................................... 97
Dünya Nüfus Artışı ve Demografik Geçiş Süreci.................................................. 98
vii
Dünya Nüfusunun Gelişimi.............................................................................. 98
Demografik Geçiş Süreci ............................................................................... 102
Nüfus ve Gelir Artışı............................................................................................ 106
Malthusyen Nüfus Tuzağı.................................................................................... 106
Düşük Gelir Düzeyli Denge Tuzağı ............................................................... 106
Optimum Nüfus .............................................................................................. 108
Nüfus Politikası.................................................................................................... 109
İKİNCİ KISIM: NÜFUS VE İNSAN SERMAYESİ............................................. 112
Giriş...................................................................................................................... 112
İnsan Sermayesi ve İnsana Yatırım...................................................................... 112
Kalkınma ve Eğitim ............................................................................................. 114
Kalkınma ve Eğitim Yatırımları ..................................................................... 114
Eğitim Politikası ............................................................................................. 116
Eğitim Planlaması........................................................................................... 117
Eğitim ve Sosyal Mobilite .............................................................................. 118
Gelir ve Eğitim Düzeyi................................................................................... 118
ÜÇÜNCÜ KISIM: İKTİSADİ KALKINMA VE İSTİHDAM............................... 119
Giriş...................................................................................................................... 119
Sınırsız Emek Arzı ile Kalkınma ......................................................................... 119
İstihdam Sorunları................................................................................................ 123
Nüfus Artışı ve İş Olanakları.......................................................................... 123
Gizli İşsizlik ve Mevsimlik İşsizlik ................................................................ 125
Azgelişmiş Ülkelerde Sanayi İlişkileri................................................................. 127
Azgelişmiş Ülkelerde Sendikacılık ................................................................ 128
Azgelişmiş Ülkelerde Toplu Sözleşme Düzeni .............................................. 129
ALTINCI BÖLÜM: İKTİSADİ KALKINMA VE DIŞ TİCARET....................... 131
BİRİNCİ KISIM: İKTİSADİ KALKINMA VE ULUSLARARASI
İŞBÖLÜMÜ............................................................................................................ 131
İktisadi Kalkınma ve Uluslararası Ticaret............................................................ 131
İktisadi Kalkınma ve Klasik Dış Ticaret Kuramı................................................. 132
Klasik Dış Ticaret Kuramına Yöneltilen Eleştiriler ............................................. 133
Kuramın Statik Denge Özelliği Göstermesi ................................................... 133
Faktör Fiyatlarının Farklılaşması.................................................................... 134
İktisadi Gelişmenin Dışa Bağlı Kılınması ...................................................... 134
Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ekonomi ile Bütünleşmemesi .................... 134
Gösteriş Etkisi ile Tüketimin Artması ............................................................ 135
Dış Ticaret Hadlerinin Tek Yanlı İşlemesi..................................................... 135
Karşılaştırmalı Üstünlükler Kuramı ve Değişen
Koşullar................................................................................................................ 136
Temel Model .................................................................................................. 136
Üretim Faktörleri Arzındaki Değişmeler........................................................ 139
Etkisiz (Yansız) Faktör Değişmesi ........................................................... 139
İhracat Artırıcı Faktör Değişmesi ............................................................. 139
Ticaret Önleyici Faktör Değişmesi ........................................................... 139
Süper İhracat Artırıcı Faktör Değişmesi ................................................... 140
viii
Süper Ticaret Önleyici Faktör Değişmesi ................................................. 140
Faktör Arzındaki Değişmelerin Toplu Gösterilişi..................................... 140
Teknolojik Değişmeler ................................................................................... 141
Etkisiz (Yansız) Teknolojik Değişme ....................................................... 142
Emek Tasarruf Edici Teknolojik Değişme................................................ 142
Sermaye Tasarruf Edici Teknolojik Değişme ........................................... 143
Tüketim Değişmesi......................................................................................... 143
Etkisiz (Yansız) Tüketim Değişmesi ........................................................ 144
Ticareti Artırıcı Tüketim Değişmesi ......................................................... 144
Ticareti Azaltıcı Tüketim Değişmesi ........................................................ 144
Üretim ve Tüketimin Ortak Etkileri ............................................................... 144
İKİNCİ KISIM: AZGELİŞMİŞ ÜLKELER VE KARŞILAŞTIRMALI
ÜSTÜNLÜKLER KURAMI................................................................................... 146
Giriş...................................................................................................................... 146
Faktör Donanımı ile İlgili Özellikler.................................................................... 147
Talep Yapısındaki Değişmeler ............................................................................. 148
Leontief Çelişkisi............................................................................................ 148
Kravis Modeli................................................................................................. 149
Linder Modeli................................................................................................. 149
Üretim Yapısı ve Teknolojik Değişmeler ............................................................ 151
Dış Ticaret Hadleri............................................................................................... 152
Kavram ........................................................................................................... 152
Dış Ticaret Hadleri ve İktisadi Kalkınma....................................................... 152
Dış Ticaret Hadlerini Etkileyen Faktörler ...................................................... 153
Dış Ticaret Hadleri ve İhracatın Satınalma Gücü........................................... 154
Dış Ticaret Hadlerinin Gelişimi ..................................................................... 155
Dış Ticaret Hadlerinin Gelişimi ile İlgili Görüşler ................................... 155
Dış Ticaret Hadlerinin Bozulma Nedenleri............................................... 156
ÜÇÜNCÜ KISIM: İKTİSADİ KALKINMA VE KORUYUCU DIŞ
TİCARET POLİTİKASI ......................................................................................... 159
Giriş...................................................................................................................... 159
İktisadi Kalkınma ve Dış Ticaret Açığı................................................................ 160
Dış Açık.......................................................................................................... 160
Tasarruf Açığı ve Döviz Açığı ....................................................................... 162
Korumacılık ve İktisadi Kalkınma ....................................................................... 163
Dış Ticaret Hadlerinin İyileştirilmesi................................................................... 164
Yatırımların Arttırılması................................................................................. 164
Yabancı Sermaye Yatırımlarının Arttırılması................................................. 165
Yeni Kurulan Sanayilerin Korunması ............................................................ 166
Sektörlerarası Faktör Fiyat Farklarının
Giderilmesi ..................................................................................................... 166
Dışsal Ekonomilerden Yararlanılması............................................................ 167
Dış Ticarete Müdahale Araçları ........................................................................... 167
Gümrük Tarifeleri........................................................................................... 168
İthalat Kotaları ve Yasakları........................................................................... 170
ix
Dünya Ticaretinin Yeni Yapısı ve Yeni Düzenleme
Girişimleri ............................................................................................................ 171
Yeni Korumacılık ........................................................................................... 171
Çok Taraflı Ticaret Görüşmeleri .................................................................... 173
Ticaret Blokları ve Dünya Ticaret Örgütü...................................................... 173
6. Döviz Kuru Sistemi ve İktisadi Kalkınma ....................................................... 174
YEDİNCİ BÖLÜM: KAYNAKLARIN DAĞILIMI SORUNU ............................ 177
BİRİNCİ KISIM: KAYNAK DAĞILIMININ KURAMSAL TEMELLERİ ........ 177
Giriş...................................................................................................................... 177
Optimal Kaynak Dağılımı .................................................................................... 177
Temel Dağılım İlkesi............................................................................................ 179
Marjinal verimlilik Eşitliği İlkesi ................................................................... 179
Sosyal Marjinal verimlilik İlkesi .................................................................... 180
Pazar Fiyatlarının Yetersizliği .................................................................. 180
Pazar Fiyatlarının Düzeltilmesi................................................................. 181
Kaynak Dağılımı Mekanizmaları ......................................................................... 182
Pazar Ekonomisinde Kaynak Dağılımı........................................................... 182
Rekabet Düzeninde Kaynak Dağılımı....................................................... 183
Tekel Düzeninde Kaynak Dağılımı........................................................... 185
Merkezi Yönetim Ekonomisinde “Kaynak Dağıtımı”.................................... 187
Merkezi Yönetim Ekonomisi Düzeninin Anlamı...................................... 187
Merkezi Yönetim Ekonomisinin Reforme Edilmesi ................................. 188
Merkezi Kaynak Dağıtım İlkesinin Anlamı ve Yorumu........................... 188
“Karma Ekonomi”De Kaynak Dağılımı......................................................... 190
Karma Ekonomi Düzeninin Anlamı ve Niteliği........................................ 190
Karma Ekonomide Devletin Etkinliği....................................................... 190
Kaynak Dağılımında Özel ve Kamu Kesimi............................................. 191
İKİNCİ KISIM: AZGELİŞMİŞ ÜLKELERDE KAYNAK DAĞILIMI................ 193
Giriş...................................................................................................................... 193
Pazar-Fiyat Mekanizması ve Kaynak Dağılımı.................................................... 194
Devletin Faktör Fiyatlarına Müdahalesi ......................................................... 194
Faktör Mobiletisinin Düşük Olması ............................................................... 195
Tekelci Eğilimler ............................................................................................ 196
Dışsal Tasarruflar ........................................................................................... 197
Pazar Dışından Doğan Dışsal Tasarruflar................................................. 197
Pazara Bağlı Olarak Doğan Dışsal Tasarruflar ......................................... 197
Dışsal Tasarruflar ve Kaynak Dağılımı .................................................... 198
Fiyat Mekanizmasının Yol Gösterici Olmaması ............................................ 199
Pazar Mekanizması ve Temel Kalkınma Sorunları .............................................. 199
Yoksulluğun Kısır Döngüsü........................................................................... 199
İkili Yapı......................................................................................................... 200
Dış Ticaret Hadlerinin Olumsuz Gelişimi ...................................................... 201
SEKİZİNCİ BÖLÜM: KALKINMA VE SANAYİLEŞME STRATEJİLERİ .... 203
BİRİNCİ KISIM: KALKINMA STRATEJİLERİ ................................................. 203
x
Giriş...................................................................................................................... 203
Dengeli ve Dengesiz Kalkınma............................................................................ 204
Dengeli Kalkınma........................................................................................... 204
Rosenstein-Rodan’ın Görüşleri................................................................. 205
Nurkse’ün Görüşleri ................................................................................. 207
Chenery’nin Görüşleri .............................................................................. 208
Dengesiz Kalkınma ........................................................................................ 209
Hirschman’ın Görüşleri ............................................................................ 209
Sektörlerarası Bağlılık ve Dengesiz Kalkınma ......................................... 211
Kalkınma Kutupları .................................................................................. 214
Tarım Ya Da Sanayi Önceliği .............................................................................. 217
Tarım Önceliğinin Dayanakları ...................................................................... 217
Tarımsal Üretimin Daha Düşük Yatırımlarla Artırılabilmesi ................... 217
Azgelişmiş Ülkelerde Sınai Girişimci, Yönetici ve Teknik Bilgi
Yetersizliği................................................................................................ 218
Tarımsal Yatırımların İthalat Gereği Çok Düşüktür ................................. 218
Gıda Maddeleri Talebinin Karşılanması ................................................... 218
İhracat Gelirinin Arttırılması .................................................................... 219
Sermaye Birikiminin Sağlanması.............................................................. 220
Sanayi Ürünlerine Talep Yaratılması........................................................ 220
Sanayi Önceliğinin Dayanakları..................................................................... 221
Üretim Yapısı Açısından........................................................................... 221
Tamamlayıcı Gelişmeler Açısından .......................................................... 222
Kalkınmada Sanayi ve Tarımsal Yapı İlişkileri ........................................ 222
Altyapı Yatırımları Ya Da Üretken Yatırımlar Önceliği...................................... 225
Altyapı Yatırımları ile Üretken Yatırımlar
Arasında Uyumsuzluk ve Kalkınma............................................................... 226
Altyapı Yatırımları ile Üretken Yatırımların
Optimal Kullanımı.......................................................................................... 228
Altyapı Yatırım Fazlası ve Açığı Analizi ....................................................... 229
Altyapı Yatırım Fazlası............................................................................. 229
Altyapı Yatırım Açığı ............................................................................... 231
Altyapı Yatırımları ile Üretken Yatırımlar
Arasında Etkileşim ......................................................................................... 232
Altyapı Yatırımları ile Üretken Yatırımlar
Arasında Optimal Dağılımın İlkeleri .............................................................. 233
İKİNCİ KISIM: SANAYİLEŞME STRATEJİLERİ ............................................. 235
Giriş...................................................................................................................... 235
İthal İkamesi Stratejisi.......................................................................................... 235
Azgelişmiş Ülkelerde İthal İkamesıne Yönelme Nedenleri............................ 236
İthal İkamesinin Aşamaları............................................................................. 237
İthal İkamesinde Ortaya Çıkan Sorunlar ........................................................ 238
Dışa Dönük Sanayileşme Stratejisi ...................................................................... 241
İhracata Dayalı Sanayileşme Stratejisi ........................................................... 241
Dışa Dönük Sanayileşme Stratejisine Yönelme
Nedenleri ........................................................................................................ 241
xi
Dışa Dönük Sanayileşme Stratejisinin Araçları ............................................. 243
Makro Düzeyde Araçlar............................................................................ 243
Mikro Düzeyde Araçlar ............................................................................ 244
Dışa Dönük Sanayileşme Stratejisinin Önkoşulları
ve Sonuçları.................................................................................................... 244
Piyasa Reformları, Merkezi Kontrol ve İhracat Teşvikleri ....................... 244
Modelin Sonuçları ve Sınırlılıkları ........................................................... 248
DOKUZUNCU BÖLÜM: SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA ............................. 253
Giriş...................................................................................................................... 253
Sürdürülebilir Kalkınma Kavramı........................................................................ 253
Sürdürülebilir Kalkınma Stratejisi ....................................................................... 254
Kalkınmada Doğal Kaynaklar ve Çevre............................................................... 255
Ekonomik Büyüme ve Doğal Kaynaklar........................................................ 255
Sürdürülebilir Kalkınma ve Doğal Kaynaklar................................................ 257
Ekonomik Büyüme ve Çevre.......................................................................... 258
Çevre Sorunlarının Nedenleri......................................................................... 259
Çevre Sorunlarının Doğurduğu Sonuçlar ....................................................... 260
Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevre ....................................................................... 262
Ekonomik Politika Reformu ve Çevre............................................................ 263
Fiyatların Rolü .......................................................................................... 263
Çevresel Değerlerin Ulusal Hesaplara Sokulması .................................... 263
Uygun İskonto Oranlarının Kullanılması.................................................. 264
Çevre Konusunda Uluslararası Gelişmeler..................................................... 264
Sürdürülebilir İnsani Kalkınma............................................................................ 266
Kalkınmanın Değişen Anlamı ........................................................................ 266
Temel İhtiyaçlar Yaklaşımı ............................................................................ 267
İnsani Kalkınma Kavramı............................................................................... 269
İnsani Kalkınma Endeksi................................................................................ 270
KAYNAKÇA.............................................................................................................. 275
xii