YENøSEY YAZITLARINDAKø HÂLLER

KIRGIZSTAN - TÜRKYE MANAS ÜNVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ
TÜRKOLOJ ANA BLM DALI
YENSEY YAZITLARINDAK
HÂLLER
YÜKSEK LSANS TEZ
Hazrlayan
Gülzat NURDN KIZI
Tez Danmanlar
Doç. Dr. Kadral KONKOBAYEV
Yard. Doç. Dr. Semra ALYILMAZ
BKEK-2006
1
Öz
YENSEY YAZITLARINDAK HÂLLER
Gulzat NURDIN KIZI
Yüksek Lisans, Türkoloji Anabilim Dal
tez danman:
Doç. Dr. Kadral KONKOBAYEV
Yard. Doç. Dr. Semra ALYILMAZ
Yenisey yaztlarndaki hâl eklerini “anlam arlkl ilevsel bir
bak açsyla / yöntemle” aratrmak amacyla hazrlanm olan tez
çalmamz üç bölümden olumaktadr.
Giri bölümünde Yenisey yaztlar ve yaztlarn aratrlmas
hakknda genel bilgi verilmitir. Bu bölümde Yenisey Yaztlarnn ses
özellikleri üzerinde ksa bir bilgi verildikten sonra, hemen ekil
bilgisine geçilmitir.
II.
Bölümde
çalmamzn
temel
amac
olan
Yenisey
yaztlarndaki hâl ekleri, anlam arlkl olarak ilevsel bir bak acsyla
aratrlmtr. Yenisey yaztlarndaki hâllerin saysn belirlenip,
karlatrmak için gerekli tablolar yaplmtr. Yenisey yaztlarnda 19
farkl hâl ekinin kullanld tespit edilmi ve hâl eklerinin tasviri,
özellikleri ve tanmlamalar verilmitir. Bütün hâl ekleri için örnekler
verilmitir. Bu bölümde yaztlardaki hâl eklerinin birbirlerinin yerine
kullanld tespit edilmi ve aratrmada genel olarak tasviri yöntem
kullanlmtr.
III. Yenisey Yaztlarnda Hâl Eklerinin Cümledeki Görevleri adl
bu bölümde, Yenisey yaztlarndaki kelime gruplarndan isim tamlamas
aratrlarak, isim tamlamasndaki hâl eklerinin görevleri aratrlmtr.
Bu bölümde Yenisey yaztlarndaki cümle unsurlar ve onlarn
olumasnda hâl eklerinin üstlendii rolleri açklanmtr.
Sonuç bölümünde önceki bölümlerde yaplan aratrmalar sonucu
elde edilen bilgilere yer verilmi ve genel sonuçlar çkarlmtr.
Çalmann sonunda kullanlan kaynaklar yer almtr.
2
, :
... : !
!
"
.. : #
$
% &&& && «
&& » && , 3 && .
&& % , '
( )
* . + && %
&&&&& -,
&&&&& && &.
II.
+&&, , % &&& && «
&&»
&&
*,
*,
0
'
&&&
&. % 19 &&& &
*,
'&&,
&&&& . +
&&& &&
. + && 0 &&&
&& - .
III. % &&& && &&
&&,
%
&
'
& '
*, '
&&& &&
. +
&& % & &&
'& &&& && .
&&&
&
&&& * * .
5
'.
3
!"#$#
%
& ' ()'
, *
" "7: ... : !
!
"
..: #
$
8
, *
7) "
*
" %( *(
*7"
"
, ( .
* && ) ; " ( *( ( "
. < 0 "
) ( *, ) .
II.
< " , ) *
" (
*(, "); " 7) , *;7) " , "" " *
( "
( *( ") *
7 ( ".
<"7, " ( *( *7"
19 *
" 0
) (
, *
0( *
. ! " *
) 7 *. <
0 "" 7", *
"
*( *) " 7( *
(. # 7, "
( *7"
" " *7"
*
7 .
III.
< 0 , "
); « *
(
" * " ( *(», "
"
"
*
( " (.
< 0 ) " ( * "
*( "
7 *
( " ( "
.
*&. < )7 ) " * "
7
"
, *"( " *;( ( )
" "".
< *
* *7"
( .
4
ABSTRACT
Cases in the Yenisei inscriptions
Gulzat Nurdin kyzy
Master student, Turkology
Supervisor: Cand.Phil.Sci: Kadirali Konkobayev
Cand.Phil.Sci : Semra Alyilmaz
The masters dissertation written with the purpose of research suffixes of cases
in the Yenisei inscriptions with use of a method of the semantic analysis, is consist
of three parts.
In the prologue the general information on the Yenisei inscriptions and
histories of their research are given. In this part, phonetic features of the Yenisei
inscriptions are briefly examined, and then morphological features are studied.
II. In the second part, the suffixes of cases in the Yenisei inscriptions, being
the basic purpose of dissertations, are studied with method of the semantic analysis,
and also the quantity of case in the Yenisei inscriptions is determined and special
tables are made for their comparisons. It is discovered, that in the Yenisei
inscriptions 19 cases have been used and in same part of the dissertation the features
and definitions of these cases are given as characteristic. Separate examples are
given to each suffixes of cases. There is also determined the circumstance, that the
some suffixes of cases in Yenisei inscriptions are frequently used in several cases in
the same time. It is necessary to note, that during our research we basically used
“descriptive method” .
III. In this part of the dissertation, referring to as « functions suffixes of case in
the sentences of Yenisei inscriptions», we have chosen possessive suffixes from
word-combinations and we studied functions suffixes of case in possessive.
There is an information about the part of the sentence in Yenisei inscriptions
and there is also examined the role of suffixes of case in their formation.
Conclusion. In a final part of this dissertation, the information which
have been received in the previous parts as a result of the researches are stated and
drew the basic conclusions.
At the end of the dissertation the list of the used literatures is enclosed.
5
Ön Söz
Bugünlerde Yenisey yaztlar her acdan aratrlmaya balanmtr. Yenisey
yaztlar genellikle Eski Türk yaztlar bal altnda Orhun yaztlaryla birlikte
aratrlagelmitir. Aslnda tarihî açdan Orhun yaztlar kadar deerli olan bu
yaztlar, yazl ekillerinde ve muhtevasnda kendine has özellikler tamaktadr
ve ayn zamanda içerik bakmndan da Orhun yaztlarndan farkldr.
Yenisey yaztlarnn grameri üzerinde detayl çalmalarn Orhun Yaztlarna
oranla daha az olmas, bu yaztlarn iyi anlalmasn ve her acdan kaynak olarak
kullanlmasn engeller. Bunun için, Yenisey yaztlarn gramer bakmndan
aratrmakla yaztlarn anlamlarnn daha düzgün bir ekilde anlalmasn
salayabilmek ve küçük bir katkda bulunmak amacyla bu çalmaya giritik.
Çalmamz “Yenisey Yaztlarndaki Hâl Ekleri” baln tamasna ramen
sadece hâl ekleri üzerinde deil, ses bilgisi ve biçim bilgisi üzerinde de çaltk.
Aratrmamzda, hâl eklerinin kullanmlarnn yüzdelerini çkarmay
düünmütük ama bugüne kadar tespit edilmi olan Yenisey yaztlarnn tümünün
Türkiye Türkçesinde incelenmemi olmasndan dolay, H.N.Orkun’un yapt
tercümelerle snrl kaldk.
Yine, yaztlarn ksa olmas ve baz cümlelerin bilim adamlar tarafndan
farkl yorumlanmas çalmamz zorlatrd. Buna ramen, çalmamz elde
bulunan kaynaklardan hareketle daha çok Yard. Doç. Dr. Cengiz ALYILMAZ’IN
“Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi” adl kitabn esas alarak yazmaya çaltk.
Kendisi Türkiye’de bulunmasna ramen desteklerinin esirgemeyen deerli
Hocam Yard. Doç. Dr. Semra ALYILMAZ’a ve bu tezin yazlmasna her konuda
yardmda bulunan hocam Doç. Dr. Kadral KONKOBAYEV’e ve tezin
Türkçesini kontrol eden, filemeyi öreten sevgili Hocam Yard. Doç. Dr. Kamil
AKARSU’ya, kaynaklar bulmama yardmc olan ve bütün konular tartarak, her
konuda fikirler veren snf arkadam Nurdin USEYEV’e teekkür ediyorum.
6
Transkripsiyon alfabesi
a-a
b-b
d-d
e-e
J-J (g)
g-g
i-i
q- q(k)
k-k
l-l
m-m
n-n
Q – Q (W)
nt-nt
o-o
ö-ö
u-u
ü-ü
r-r
s-s
t-t
z-z
ä-e
@- ç
j–y
ï–
š–
7
Ksaltmalar
baknz
çeviren
Enisey
gibi paranteze alnan saylar yaztn numarasdr.
gibi
saylar satr numarasdr
2
H.N.O- Hüseyin Namk Orhun
E.T.Y- Eski Türk Yaztlar
s
sayfa
bk
Çev:
E
42
8
çindekiler
Özet..........................................................................................................................i
.................................................................................................ii
Abstract........................................................................................................iii
............................................................................................................... iv
Ön Söz..................................................................................................................... v
Transkripsiyon .................................................................................................... vi
Ksaltmalar............................................................................................................vii
çindekiler............................................................................................................ viii
I. Bölüm....................................................................................................................1
Giri..........................................................................................................................1
1. Yenisey yaztlarnn grameri..................................................................5
1.1. Ses bilgisi...............................................................................................5
1.2. ekil Bilgisi..........................................................................................6
II. Bölüm................................................................................................................10
2.1. Hâl ve Hâl çekimi...............................................................................13
2.1.1. Seslenme hâli........................................................................13
2.1.2. Özne hâli...............................................................................17
2.1.3. Belirten hâli...........................................................................19
2.1.4. Belirtilen hâli.........................................................................23
21.5. Nesne hâli...............................................................................25
a). Belirtisiz nesne hâli.......................................................25
b). Belirtili nesne hâli.........................................................27
2.1.6. Bulunma hâli.......................................................................33
a). Zamanda bulunma hâli.................................................33
b). Mekanda bulunma hâli.................................................36
2.1.7. Ayrlma hâli...........................................................................39
2.1.8. Yönelme hâli.........................................................................44
2.1.9. Yön Gösterme hâli................................................................49
2.1.10. Birliktelik - beraberlik hâli..................................................49
9
2.1.11. Hedef hâli............................................................................50
2.1.12. Sebep hâli............................................................................51
2.1.13. Vasta hâli............................................................................55
2.1.14. Nasllk hâli.........................................................................55
2.1.15. Nicellik hâli.........................................................................56
2.1.16 Benzetme hâli.......................................................................57
2.1.17. Snrlandrma hâli................................................................57
2.1.18. Karlkllk hâli...................................................................58
2.1.19. Karlatrma hâli...............................................................59
III. Bölüm...............................................................................................................60
3.
Hâl Eklerinin Cümledeki Görevi.........................................60
3.1.
Kelime Grubu......................................................................60
3.2.
Cümle..................................................................................63
3.2.1
Özne...................................................................................63
3.2.2. Yüklem...............................................................................63
3.2.3. Nesne..................................................................................64
3.2.4. Yer tamlaycs....................................................................65
3.2.5. Zarf.....................................................................................66
IV. Bölüm...............................................................................................................68
Sonuç.......................................................................................................................68
Kaynakça................................................................................................................78
10
Giri
Yenisey yaztlar hakknda genel bilgiler
Yenisey yaztlar Yenisey nehri havalisinde bulunduu için bu adla
tannmlardr. Bulunu tarihine göre Orhun yaztlarndan daha eskidir. Bu
yaztlar,Yenisey rmana veya kollarna dökülen Tes,
Tuba,
Kemçik, Çaa Köl, Bayn Köl, Uyuk, Turan, Elegest gibi
Uybat, Abakan,
Güney Sibirya’daki
akarsularn yaknlarndan bulunmutur.1
Yenisey yaztlar hakknda ilk olarak 1675 ylnda Rus elçisi olarak Çin’e
giden Romen seyyah Nicolaie Gavriloviç Milescu’nun günlüünde bahsedilmitir.
Gene batda Yenisey yaztlarndan ikinci olarak bahseden Amsterdam Belediye
Bakan Nicolaes Witsen’dir.
Yaztlarn kefedilmesi 1720’de balamtr. lk olarak Uybat III (E 32)
yazt Daniel Gottlieb Messerschmidt tarafndan kefedilmitir. 2 Messerschmidt
1720 den 1727 senesine arasnda Sibirya’y gezmi 3 ve Yenisey civarndaki
Abakansk’a gelirken Strahlenberg’e tesadüf etmitir. Bu yaztlar asl ilim dünyasna
Strahlenberg tantmtr. 4
Messerschmidt uzun seyahatini bitirdikten sonra Petersburg’a dönmü ve
Yenisey’den elde ettii resimleri lim Akademisine teslim etmitir. Yenisey
yaztlarnn
kopyalar
1729
senesinde
Akademi
maztabalarnda
ilk
defa
neredilmitir.
Strahlenberg toplad bütün malzemeleri birletirerek Stockholm’de 1730
ylnda: Das Nord und Östliche Teil Von Europa und Asia adl mehur eserini
1
A. B. ERCLASUN (2004)Türk Dili Tarihi, Ankara. 1. bask. s. 150
bk: Hakasskaya Avtonomnaya Oblast, B. S. E, XLVI. cilt, Moskova 1957, s. 32 -33
3
Mak: Messershmidt, D. G. , B S. E XXVII. cilt, Moskova 1954, s. 195, hatta bk E. M. Murzaev,
Geografiçeskiye issledovaniya Mongolskoy Narodnoy Respubliki, Moskova- Leningrad 1948, s. 29
4
H. N. ORKUN(1994) Eski Türk Yaztlar, Ankara. s. 146
2
11
neretmitir. Eserde, Yenisey’de bulunmu yaztlarn kopyalarna da yer vermitir.
Strahlenberg’in yayn bat bilim dünyas tarafndan önemsenmitir.5
1734–44 yllar arasnda Uybat tann resmi G.T. Müller ve onun talebiyle
ressam Lurseius tarafndan yaplmtr. 18. yüzylda Peter Simon Palas, 1793’te
yaymlanan seyahatnamesinde, Uybat’ta bulduu IV. ve V. talarn kopyasna yer
vermitir.6
Grigoriy Spasskiy 1818 ylnda: Sibirya’nn Eski Eserleri Üzerine Notlar
adl kitabn yaynlarken iki metni tantarak bir çok kitâbenin de resimlerini
vermitir.
Bundan sonra 1847 ylna kadar bu yazttar unutta kalmlar. Bu senede
Finlandiyal Ural- Altay bilgini Matthias A.Castren Asya’ya seyahet ederken
Spasskiy ile Pallas’n sözünü ettii Yenisey yaztlarn yeniden ele almtr. Ama bu
srada yazt metinleri, önceden ilim dünyas tarafndan elde edilmi bulunuyordu.
“Açura” yaztn 1857’de N. A. Kostrov, “ Altn Köl I-II” yaztlar ise bir
Hakas köylüsü tarafndan bulunmulardr. Böylece Yenisey yaztlar bir birinin
arkasndan kefedilmeye balanmtr.
Sonraki yllarda Kayaba (Kaya Ucu), Oya, Uybat II, Tuba II ve Ak Yüz
yaztlar kefedilmitir.
Çakul yaztlar, Ottuk Da, Elegest, Uyuk, Arhan, Uyuk Tarlag, Tuba
yaztlar ise 1888’de Aspelin’in de içinde yer ald Fin sefer heyetinin aratrmalar
sonucunda kefedilmitir. Bu heyet srasnda yeni ile eski keiflerin kopyalarn
yaplm ve: Inscritions de l’l enissei recueillies et publies par la societe
finlandaise
d’archéologie
(Finlandiya
Arkeoloji
Derneince
Toplanan
ve
Yaymlanan Yenisey yaztlar) adyla bu çalma, 1889’da Helsinki’de neredilmitir.
Bu neirde Yenisey’deki 32 yaztn kopyas yer almtr.
5
6
A. B. ERCLASUN (2004) Türk Dili Tarihi, Ankara. bask. s. 151
H. N. ORKUN (1994) Eski Türk Yaztlar Ankara. s. 418
12
Inscriptions de ’lénissei (Yenisey Yaztlar) adl albüm de I. R. Aspelin’in,
Minusinsk ve Sayan’a sefer srasnda elde edilmi ve 1889 ylnda yaynlanmtr.
18. yüzyln sonlarnda Ruslar bu sahada daha çok çalmaya balad
görünmektedir. 1891 ylnda Klementz, bir takm yeni yaztlar, bu yerlere giderek
bulduu yaztlarn kopyalarn alrken bulmutur. 1892’de ise Radloff, Ruslarn
tarafndan yaplm ilmî aratrma seyahatleri neticesinde elde edilmi metinleri, San
petersburg’da Atlas der Alterthumer ismi ile neretmitir.
1895 ylnda Radloff Die Alttürkischen nschriftender Mongolei adl mehur
eserini hem Ruslarn hem de Finlerin kopyalarn göz önünde bulundurarak
yaynlamtr ve bu yaztlarn tercümelerini neretmitir.
Fakat Radloff’un
yaynlad bu çalmasnda baz cümlelerin yanl tercüme edildii veya baz
satrlarn okunmadan atland görülmektedir. Aynn onun yapt gibi daha bir
çalma 1916’da W. Thomsen, Helsingfors’da nerettii Turcica adl eseridir. Bu
eserde Thomsen yaztlarn yeni bir tercümesini ortaya koymutur.
Türkiye’de Yenisey yaztlar üzerinde güzel bir aratrma yapan Hüseyin
Namk Orkun’dur. Yenisey yaztlar hakknda yaplan ve yaynlanan bütün
neriyatlar ve fotograflar birletirerek güzel bir çallma ortaya koymutur. Bu
eserde Yenisey yaztlarnn trankripsiyonu, tercümesi ve sözlüü verilir.7
1908 ve 1948 yllar arasnda S.E. Malov, içinde bulunduu iki heyetin
sonucunda elde ettii malzemelerle, inceden yapt birçok aratrmalar ve
Radloff’un bulgularn faydalanarak 1952 ylnda Pamyatnik drevnetyurskoy
pis’mennosti adl çalmasn meydana getirmitir. Günümüzde Rus ve dünya
türkoloyisi, S.E. Malov’un bu çalmasn esas almaktadr.
Yaplan bu çeitli aratrmalar içinde I. R. Aspelin, B. B. Radloff ve S. E.
Malov’un çalmalar, Yenisey yaztlarnn alt yapsnn olumasnda en önemli
rolleri üstlenmilerdir.
8
Yenisey yaztlarnn grameri üzerinde çalan I.A.
Batmanov: Yazk yeniseyskih pamyatnikov drevneturskoy pis’mennosti adl eserini
7
8
A. B. ERCLASUN: Türk Dili Tarihi, Ankara, 2004. 1. bask. s. 157
I. B. KORMU_N: Türkskiye eniseyskiye epitafii, Moskva, 1997. s. 4
13
1959’da yaynlamtr. Yaztlarn dili üzerinde yaplan çalmalardn biri de V. M.
Nasilov’un: Yazk orhono-yeniseysih pamyatnikov adl eseridir. 1962 ylnda I.A.
Batmanov gene Yenisey yaztlar üzerinde yaplm olan en güzel eserlerden biri
olan sovremennaya i drevnaya Eniseyka adl eserini yaymlar.
Eski Türk Diyalektleri ve Çada Dillerdeki Akisleri adl eseri Batmanov’un
bakanlnda Krgz bilginlerinden Aklbekova, Airaliyev, Osmanaliyeva, Sdkov
ve Asanalievler hazrlamlar ve bu eserde Yenisey bölgesindeki bütün yaztlarda
geçen kelimlerin çeitli listelerini vermilerdir.9
Yenisey yaztlar üzerinde hazrlanm olan en iyi kaynaklardan biri I. V.
Kormuin’in Tyurkskiye yeniseyskiye epitafii adl eseri 1997’de yaynlanmtr.
2001 ylnda ise Sagal Sdkov’un ve Kadral Konkobayev’in Bayrk Türk
Cazuusu adl eseri ortaya konulur.
Yaztlarn üzerinde belli bir tarih bulunmamas sebebiyle onlarn yazl
tarihi bir tartma konusu olmutur. Bu yaztlardaki harfleri karlatrarak B.B.
Radloff, P.M. Melioranskiy, S.E. Malov ve I.A.Batmanov gibi bilim adamlar,
Yenisey yaztlarnn Orhun yaztlarndan daha eski olduunu söylemilerdir.10 Bu
yaztlarn alnma ve gelime yolu için d görünüüne bakarak A.V. Gabain da bu
yaztlarn Orhun yaztlarndan daha eski olduu görüündedir.11
Yaztlarn yazl tarihiyle birlikte onlarn kime ait olduunu ifade eden farkli
görüler ortaya çkmtr. Onlarn çounlukla Krgzlar’a ait kabul edilmesine
ramen yaztlarda dier Türk boylarna aidiyetini ifadelerin bulunmas ilginçtir.12
Bu yaztlardan ilk bahseden Nicolaie Milesçu de onlarn Eski Krgz
yaztlar olduu görüündeydi.13 Bir de N. I. Popov da bu yaztn 1643-1676’da
9
A. B. ERCLASUN: Türk Dili Tarihi, Ankara, 2004. 1. bask. s. 161
Orhon – Enisey Tekstteri: Frunze 1982. s. 14
11
A. V. GABAIN Eski Türkçe’nin Yaz Dili TDAY ; Belleten (1959). 2. bask (Ankara1988) s. 318
12
A. B. ERCLASUN Türk Dili Tarihi, Ankara, 2004. 1. bask. s. 141
13
Ch. I. Constantin Yenisey Eski Krgz Yaztlarnn ilk Zikri: Çin’e giden Romen Seyyah Nicolae
Milesco Spathary’nin Günlüü -1675 TDAY: Belleten (1985)Ankara 1989, s. 1-7
10
14
Moollar ve Krgzlar arasnda cereyan eden savalar devrinden kalma olduunu
ortaya koymutur.14
Yaztlarn dilinden bahsedersek, S. E. Malov’un deyiiyle “genel, standart
mezar kitabeleri” olup ayn zamanda içinde ayr ayr lehçelere ait özellikler
tadn ifade etmitir.15
Bilindii gibi Yenisey yaztlarnn bir ksm, adna yazt hasrolunmu kiinin
dilinden yazlmtr.16
Yaztlar ilk defa okunular ve tercümeleri ile yaynlayan (1895) Radloff’un
kaytlarnda 40 Yenisey yazt vardr. Bu say H. N.Orkun’da 47’ye (1940) S.
Malov’da (1952) 51’e çkmtr. D.D.Vasiliyev’in Korpus’unda (1983) 145 Yenisey
yazt tasnif edilmektedir.
Yenisey yaztlarnn gramerinden ksa bilgiler
2.1.Ses özellikleri
Yenisey alfabesi, bugünkü Türkçe’de kullandmz alfabeden morfonolojik
ekilde olumasyla farkldr. Yenisey yaztlarnda yumuak ve sert sesler, ayr ayr
harflerle gösterilmitir. Kapal é ile birlikte dokuz ünlü vardr. Yenisey yaztlarnda
yalnz bir türlü ünlü uyumu vardr: kalnla kaln, inceyle ince yani büyük ünlü
uyumu vardr. 17 On dokuz ünsüz vardr.
Yazlar genelde sadan sola doru
yazlmtr. Ama baz metinlerde S.E. Malov’un (Eniseyskaya pis’mennost tyurkov)
çalmasnda yazlar tersine çevirilmi, ayna tutulmu gibi simetrik olarak soldan
saa doru yazlmtr. 18
14
Ch. I. Constantin Yenisey Eski Krgz Yaztlarnn ilk Zikri: Çin’e giden Romen Seyyah Nicolae
Milesco Spathary’nin Günlüü -1675 TDAY: Belleten (1985) Ankara 1989, s. 1-7
15
E. R. Teniev Eski Türklerde Edebi Dil var Myd? ?(Çev. Ethem.R.) TDAY; Belleten 1982-1983,
Ankara 1986.s160
16
Yunus MEMMEDL “ Eski Türkçe’de ahs adlar ve ünvanlar” TDAY: Belleten (1994), Ankara,
1996. s. 95
17
Tansih BANGUO|LU(1989) Eski Türkçe Üzerine TDAY Belleten (1964), 2. bask Ankara s. 81
15
1.2.
ekil bilgisi
Kelime türü olarak Yenisey yaztlarnda ad ve fiiller vardr.
Ad tâbiri ile isim, sfat, zamir, say sözleri, zarf ve edatlar kast edilmitir.Fiil tâbiri
ile de fiiller, isim-fiiller, zarf-fiiller kast edilmitir.
Yenisey yaztlarnda ekler, yapm ekleri ve çekim ekleri olarak iki bölümdür.
Yenisey yaztlarndaki yapm eklerinde genelde u ekler daha çok kullanlmtr.
simden isim yapma ekleri için : /+ ç/, / + çi/, /+l°~ /, /+l°g/, /+l°q/,
/+l°k/, /+ki /, /+ q/, /+an /, / + en /, /+q /, /+ k /, /+ça /, /+s°z /, /+ da /, /+z /,
/+gü /, /+dam/, /+dem /, /+ lek/, /+q/;
simden sfat yapma ekleri için : /+ lig/, /+ge /;
simden fiil yapan ekler için : / + a - /, /+ e -/, /+la- /, /+le -/, /+°k/, /+°q/,
/+ ke /;
Fiilden sim ve Zarf Yapan ekler için : /-a/, /-e/, /-/, /-u/, /-ü/, /-duq /, /dük/, /-°q/, /-k/, /–ga/, /-ge/, /-°m /, /-°nç/, /-°nçu/, /-°nçü/, /-p/, q/, /-k/, /-uq/, /ük/, /-°/, /-z /, /-n/;
Fiilden sifat yapma eki için: /-m/, /-mi/, /-q/, /-k/;
Fiilden fiil yapma ekleri için : /-d- /, /-°l-/, /-°n-/, /-r-/, /-t-/, /-ma/, /-me/,
/-lan/ ekleri kullanlmtr.
Yenisey yaztlarnda kullanlan çekim ekleri için de çokluk eki, iyelik ekleri,
hal ekleri ve soru eki verilmektedir.
Çokluk eki isimlerin çokluk ekillerini yapar. Yenisey yaztlarnda isimlerde
topluluk ifade eden bir kaç ek vardr. Bunlarn kullanld isimler de farkldr.
Genelde çokluk eki için +lar eki kullanlr. +t eki, yüksek rütbeli kiiler için
kullanlmtr. Ama Moolca’dan alnm bu çokluk eki Yenisey Yaztlarnda
yaygnlamamtr. 19 +an eki, belli bir güce sahib kiiler için kullanlr.20
1.
/+°n/
og()l+an: oullar, çocuklar
o3lanm erde marmnça bol qanqa tap qatlan. Oullarm cesaretin
üstadmki gibi olsun, hana hizmet et, erkekle (E 47, 9)
18
I.A.Batmanov:Yazk Eniseyskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pis’mennosti, Frunze, 1959.s.
I. A. BATMANOV(1962) Sovremennaya Drevnnya Eniseyka, Frunze. s. 148
20
slam ansiklopedisi (Türk Dili)s. 479
19
16
er + en: erler, adamlar
qadam eren eükeyü yoJladQz. Akrabalarm, erler (beni) sararak
yokladnz (E 42, 5)
2. /+ lar/, /+ler/
atlar: atlar
anuq atlarm eintim. Yürük atlarm() bindim (E 41, 4)
begler: begler
yüz er yüzi begler beQzi beglik ka. Yüz er(in) yüzü, beglerin bak,
beyliin ka (?)(E 26, 9).
yelik ekleri
yelik ekleri ismin karlad nesnenin bir ahsa veya bir nesneye ait olduunu
ifade eden gramer kategorisidir. yelik kategorisi çekimlidir ve nesneyi karlayan
ismin sonuna iyelik eki getirilir. Yenisey yaztlarnda iyelik ekleri, ekil olarak
ahs ve iaret zamirlerinin ilgi hâlleridir.21 yelik ekleri kullanmlarna göre teklik
ve çokluk olmak üzere iki grupta incelenebilir.
T e k1i k
1.
ahs: /+°m /
ylqm: at sürülerim
alm: alm
a3lm on ylqm sansz erti.Alm on, at sürülerim saysz idi
(% 475).
erdemim: erdemim
ebim: evim
er erdemim ebim aquz. Er erdemim, evim, ne yazk! (E 2, 3).
kadam: arkadam
17
yüz er kadam uyarn üçün yüz eren (e)lig öküzin tekdük üçün
adrltm. Yüz er arkadm ünlü olduu için, yüz erle elli defa
dediim (savatm) için ayrldm (E10, 2).
3.
ahs: /+ sI/, / +I/
yüzi: yüzü
yüz er yüzi begler beQzi beglik ka. Yüz er(in) yüzü,
beglerin
bak, beyliin ka (E 26, 9).
on ninesi: on annesi
oJl: olu
on ninesi toquz oJl bar üçün:On annesi, dokuz olu olduu için(E 30,2).
baqr: paras
baqr buQsz erti qara saçn teg. Paras çok idi kara saç gibi
(E 26,7).
Çokluk ekleri
1. ahs: /+°m°z /
marmz: üstadmz
eim marmz adm. . . Eim, üstadm, adm (E 2,1).
2. ahs: /+°5°z/
alç5z: mutluluunuz
alç5z bar üçün tike berdimiz. Mutluluunuz olduu için
dikiverdik (% 481).
ünü5üz: sesiniz
qaranur ünü5üz. Sesiniz lanet ediyor (E 25, 6).
21
A. Von GABAN (2000) Eski Türkçenin Grameri, Ankara. s. 79
18
3. ahs: /+Ø/, /+ sI/, / +I/
qul + Ø: kullar
qul as tutsar küç üç eçime. Kullar üç güçlü aabeyime a (cenaze
töreni) düzenlerse (E 32, 1).
Yenisey yaztlarnda 1.ahs iyelik eklerinin baka iyelik eklerine göre daha
çok kullanld görülmektedir. 3. çokluk ahs iyelik ekleri için özel bir ek
görünmemektedir. Bu eki metnin anlamndan ayrabiliriz.
yelik ekleri çokluk ekinden sonra gelebilir, hâl ve soru eklerinden sonra
gelemezler. yelik eklerinin belirtme, gösterme, iaret etme, kuvvetlendirme
fonksiyonu, Yenisey yaztlarnda geni ölçüde kullanlmtr.
19
II . BÖLÜM
Hâl Ekleri
simler kelime gruplar ve cümleler içinde dier kelimelerle münasebetleri
srasnda, münasebetin cinsine göre, çeitli hâllerde bulunurlar. simlerin, kelime
gruplar ve cümleler içinde isimlerle, edatlarla ve fiillerle çeitli münasebetleri
olur. Bu münasebetler kurulurken isimler hep ayn durumda bulunmaz,
münasebetin cinsine göre ayr ayr hâllere girerler. Demek ki ismin hâlleri, ismin
dier kelimelerle münasebeti srasnda içinde bulunduu durumlardr. Her hâl, her
durum bir çeit münasebet ifade eder, her münasebet ifadesi için isim bir hâlde,
bir durumda bulunur. te tezimizin asl konusu olan Yenisey yaztlarndaki hâl
eklerinin çeitli durumlarn, daha geni ekilde, Yard. Doç. Dr. Cengiz
Alylmaz’n ‘Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi’ adl çalmasnda gösterdii ekilleri
kullanarak aratrdk. Bu durumlar: seslenme hâli, özne hâli, belirten hâli,
belirtilen hâli, nesne hâli (belirtisiz nesne hâli, belirtili nesne hâli), bulunma hâli
(mekânda bulunma hâli, zamanda bulunma hâli), ayrlma hâli, yönelme hâli, yön
gösterme hâli, birliktelik – beraberlik hâli, hedef hâli, sebep hâli, vasta hâli,
nasllk hâli, nicelik hâli, benzetme hâli, snrlandrma hâli, karlkllk hâli,
karlatrma hâli balklar altnda inceleyerek, bir ismin ifade ettii hâlleri daha
ayrntl olarak ortaya koymaya çaltk. Ama Yenisey yaztlarndaki ismin
hâllerini aratran bir çok bilim adamnn ortaya koyduu hâlleri karlatrarak
onlar sadece tablolar eklinde verdik. ‘Eski Türkçe’nin Grameri’ adl eserinde A.
V. Gabain Eski yaztlardaki dokuz hâl ekini göstermektedir.22 I. A. Batmanov ve
S.E. Malov Yenisey yaztlarndan sadece alt hâl ekini göstermektedir. G. Aydarov
‘Yazk Orhunskh Pamyatnkov’adl eserinde yedi hâl ekinden bahsetmektedir.
Hâl eklerinin says bügünkü Türkçe’de de farkl gösterilmektedir. Tahsin
Banguolu’na göre on iki23, Muharrem Ergin’e göre de hâl eklerinin says dokuza
çkarmaktadr. 24 te bütün bunlara göre Yenisey yaztlarndaki hâl eklerini
aadaki ema eklinde izleyebiliriz.
22
A.Von GABAN (2000) Eski Türkçenin Grameri , Ankaras. 63
Tahsin BANGUOGLU (2000)Türkçenin Grameri , Ankara, s.326
24
Muharrem ERGN (1997) Türk Dil Bilgisi , stanbul, s. 226
23
20
1. Tablo. A. V. Gabain’e göreYenisey yaztlarndaki hâllerin tablosu.
Hâller
EKLER ve EDATLARI
1
Belirsiz/ Yaln hâl
/+Ø/
2
lgi hâli
/+°G/, /+°n /
3
Yaklama hâli
/+A/, /+kA/, /+qa/, /+tA/, /+dA/, /+ °G/
4
Yükleme hâli
/+°G/, /+°n/, /+A/, /+I/, /+nI/
5
Bulunma hâli
/+tA/, /+dA/, /+A/, /+qa/, /+kA/
6
Ayrlmâ hâli
/+tA/, /+dA/, /+A/, /+qa/, /+kA/
7
Vasta hâli
/ birle /
8
Eitlik hâli
/+çA/
9
Yön hâli
/+rA/
2. Tablo. I.A. Batmanov ve S. E. Malov’a göre Yenisey yaztlarndaki hâl ekleri:
Hâller
EKLER ve EDATLARI
1
Yaln hâl
/+Ø/
2
lgi hâli
/+°G/, /+°n /
3
Yükleme hâli
/+°G/, /+°n/, /+A/, /+I/, /+nI/
4
Yönelme hâli / Yön
/+A/, /+kA/, /+qa/, /+tA/, /+dA/, /+°G/
gösterme hâli
5
Vasta hâli
/ birle /
6
Çkma/Bulunma hâli
/+tA/, /+dA/, /+A/, /+qa/, /+kA/
3..Tablo. Bugünkü Türk Dilcisi M. Ergin’in emasn
yaztlarndaki hâl ekleri için uygulayacak olursak u ekilde olur:
EKLER
Hâller
1
Nominatif hâl
/+Ø/
2
Genetif hâli
/+°G/, /+°n /
3
Akkuzatif hâli
/+°G/, /+°n/, /+A/, /+I/, /+nI/
4
Datif hâli
/+A/, /+kA/, /+qa/, /+tA/, /+dA/, /+°G/
5
Lokatif hâli
/+tA/, /+dA/, /+A/, /+qa/, /+kA/
6
Ablatif hâli
/+tA/, /+dA/, /+A/, /+qa/, /+kA/
7
nstrumental
/ birle /
8
Eitlik hâli
/+çA/
9
Yön hâli
/+rA/
Yenisey
21
4. Tablo. Bu tezde Cengiz Alylmaz’n ‘Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi’ adl
çalmasndaki gibi aratrlan Yenisey yaztlarndaki hâl eklerini M. Ergin’in
tablosunda u ekilde gösterebiliriz.
1
2
3
Hâller (M. Ergin)
Hâller(C. Alylmaz)
Ekleri ve edatlar
Nominatif hâl
Yaln/ Özne hâli
/+Ø/
Seslenme hâli
/+Ø/
Belirten hâli
/+°G/, /+°n /
Belirtilen hâli
/+(s)I /
Belirli nesne hâli
/+°G/, /+°n/, /+A/,
Genetif hâli
Akkuzatif hâli
/+I/, /+nI/
4
Datif hâli
Belirsiz nesne hâli
/+Ø/
Yönelme hâli
/+A/, /+kA/, /+qA/,
/+tA/,/+dA/, /+°G/
Hedef hâli
5
Lokatif hâli
Zamanda
/+A/, /+kA/, /+qA/
Bulunma
hâli
Mekânda
6
Ablatif hâli
/+tA/,/+dA/, /+A/,
/+qA/, /+kA/
bulunma
/+tA/,/+dA/, /+A/,
hâli
/+qA/, /+kA/
Ayrlma hâli
/+tA/,/+dA/, /+A/,
/+qA/, /+kA/
7
strumental
Sebep hâli
/ üçün /
Karlatrma hâli
/+dA/, / artuq /
Vasta hâli
/ birle /
Birlikte Beraberlilik
/ birle /
hâli
8
9
Eitlik hâli
Yön Gösterme hâli
Karlkllk hâli
/ birle /
Nicelik hâli
/+çA/, / qata /
Snrlandrma hâli
/ ança/, / bir tegme/
Yön Gösterme hâli
/+rA/
Benzetme hâli
/+çA/, / teg/
Nasllk hâli
/+s°z/
22
Yenisey yaztlarnda ismin hâlleri Yard. Doç. Dr. Cengiz Alylmaz’n ‘Orhun
Yaztlarnn Söz Dizimi’ adl çalmasnda gösterdii ekillerine göre aadaki
ekildedir aratrlmtr.
2. 1. Hâl ve Hâl Çekimi
Varlklarn birbiriyle olan hareket ve olu ilikileri dilde bu ilikileri
kurabilecek vazife unsurlarnn olumasna yol açmtr. Bu unsurlar dilin yapsna
göre ekler (bitien vazife unsurlar) eklinde olabilecei gibi kelimeler (ayrk vazife
unsurlar) eklinde veya bunlarn bir birleimi eklinde de olabilir. Yaztlarda bu
gramatikal ilikiler ek, edat, ek+ek, ek+edat birleimleri vs. gibi vazife unsurlar
vastasyla kurulmutur. Bu vazife unsurlarnn isimlerin üzerine gelmesiyle de
isimlerin hâle göre çekimleri olumutur.
2. 1. 1. Seslenme Hâli
Verici ile alc arasnda iletiiminin salanabilmesi için bir duruma
(situation) ihtiyaç vardr. Seslenme (hitaplar) / seslenme gruplar (hitap gruplar),
söz konusu iletiiminin gerçeklemesinde uyaran / uyarc / dikkat çekici görevini
üstlenir. Yani, verici alcyla mesaj sözlü veya yazl olarak iletirken önce ona
seslenir / hitap eder ve onu bu seslenmeler vastasyla iletiim ortamna çekerek
mesajn iletir/ bilgiyi aktarr. Seslenmeler / seslenme gruplar vericinin ve alcnn
durumlarna, birbiriyle olan münasebetlerine ve mesajn niteliine uygun olarak
seslenme ünlemleriyle birlikte kullanlrlar. Seslenmeleri / seslenme gruplarn
kuvvetlendirmek, pekitirmek ve vurgulamak amacyla kimi zaman iaretli, kimi
zaman da iaretsiz (nonmarque (Ø)) olarak kullanlan ünlemler, gerçekte görevli dil
öeleri olmalarna ramen,
seslenmelerle,
seslenme gruplaryla adeta belirten
belirtilen ilikisi kurarlar.25 Heyecanl çar ve hitaplarda ünlem iareti kullanrz ve
seslenme hâlindeki ismi cümleye balayp ünlem iaretini cümle sonuna koyarz.
25
ALYILMAZ, Cengiz (1998) Ünlemlerin Seslenmeleri Kuvvetlendirici levleri, Atatürk
Ünversitesi Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü Dergisi, Say: 10, Erzurum, s. 35-34
23
Yaztlarda seslenme hâli ekinin yerine eksiz morfem /+Ø/ koyabiliriz.
Yaztlar birer nutuk metni özellii26 tadklarndan bu metinlerde ismin seslenme
hâlinin oldukça fazla kullanld görülür.27
/ +Ø /
quz +Ø: (ey) seferleim !
qaJadm +Ø: (ey) akrabalarm!
quz sizim elgin qaJadm sizim. Seferleim, akrabalarm sizlerden (E 41, 3)
bodnm +Ø: halkm!
qatlan bodnm. Dayan halkm (E 422)
qara bodunm +Ø: ey avam halkm!
qara bodunm qatlanQ el törüsi dmaQ. Ey avam halkm, katlann, devlet
töresini çinemeyin! (E 107)
alp qolm +Ø: (ey) güçlü (alp) ordum!
erdem yürekim +Ø: (ey) erdemli kalbim!
alp qolm erdem yürekim size yta. Güçlü (alp) ordum, erdemli kalbim
sizlerden, ne yazk (ayrldm) (E 44, 1)
uqmz umay +Ø: (ey) umay begimiz!
uqmz umay begimiz biz uya alp özin alt qlmadč özlek at özin üç
qlmadč : Umay begimiz biz(im) alp (erlerin) bedenlerini alt yapmadn,
kendi atlarmzn bedenlerini üç yapmadn (E 28, 3)
altun soQa y keyiki + Ø: Altun Soa geyii !
26
Yaztlarn nutuk metni olma özellii tadklar hakknda ayrntl bilgi için bk. ERCLASUN A.B.
Köl Tigin Yazt Bir Nutuk Metni midir?. III. Sovyet –Türk Kollokyumu Göktürk Antlar (Dil,
Edebiyat, Sanat, Arkeoloji, Tarih, Kültür) 8-15 Haziran 1990 Alma-Ata, Kazakistan SSR, Ank. 1990
27
ALYILMAZ, Cengiz.(2000).Orhun Yaztlarnn Sözdizimi. Erzurum: Atatürk Ünversitesi Kâzim
Karabekir Eitim Fakültesi Yaynlar, Erzurum, 1994. s. 82
24
altun so5a y keyiki artl tal atdaç opa barsm adrlu bard yta. Altun
Soa geyikleri artn (çoaln), yayln, (sileri) avlayacak Opa Barsm ayrlp
gitti, ne yazk! (E 28, 9)
kiim +Ø: (ey) cariyelerim!
egritebim +Ø: (ey) eri hörgüçlü develerim!
tört butlu ylqm + Ø: (ey) dört ayakl atlarm!
elde kiim egritebim tört butlu3 ylqm: Cariyelerim, eri hörgüçlü
develerim, dört ayakl atlarm (E 46, 3)
olanm +Ø: (ey) oullarm!
o3lanm erde marmnça bol qanqa tap qatlan. Oullarm cesaretin üstadmki
gibi olsun, hana hizmet et, erkekle (E 47, 9)
quyda qunçuym + Ø: (ey) evdeki hanmm!
quyda qunçuym eki oJlanma sizime yaQus qzma. Evdeki hanmm, iki
olanmdan, sizderden, yalnz kzmdan (ayrldm) (E 16, 1)
qanm tülberi+ Ø: (ey) hanm tülberi!
qara bodun+Ø: (ey) avam halkm!
külüg qadam+Ø: (ey) ünlü arkadalarm!
qanm tülberi qara bodun külüg qadam sizime el eim er ükü er oJlan er
küdegülerim qz kelinlerim bökmedim: Hanm tülberi, avam halkm, ünlü
arkadalarm,
sizlere,
çok er oullarm,
er güveylerim,
kz-gelinlerim
doymadm (E 3, 6). H. N. O- E.T.Y. s. 450
el eim er ükü er oJlan +Ø: (ey) çok er oullarm!
er küdegülerim + Ø: (ey) er üveylerim!
qz kelinlerim+Ø: (ey) kz-gelinlerim!
qanm tülberi qara bodun külüg qadam sizime el eim er ükü er oJlan er
küdegülerim qz kelinlerim bökmedim. Hanm tülberi, avam halkm, ünlü
arkadalarm, sizlere, çok er oullarm, er üveylerim, kz-gelinlerim doymadm
(E 3, 6)
25
eim+Ø: (ey) arkadalarm!
marmz+Ø: (ey) üstadlarm!
adm +Ø: (ey) adlarm!
eim marmz marmz. . . Arkadalarm, üstadlarm, adlarm (E 2, 1).
öz elim+Ø: (ey) kendi halkm!
qanm+Ø: (ey) hanm!
öz elim qanm küQ yotuz. Kendi halkm, hanm, cariye, kadn(E 42, 1)
öz yerim+Ø: (ey) kendi yerim!
duq yerim+Ø: (ey) kutsal yerim!
narsügür+Ø: (ey) hizmetçi kadn!
küQ yotuz +Ø: (ey) cariye!
erim + Ø: (ey) erlerim!
öz yerim duq yerim size öz elim qanm kü5 yotuz narsügür erim. Kendi
yerim, kutsal yerim sizlerden kendi halkm, hanm, cariye, hizmetçi kadn,
erlerim (E 42,1)
kii aras +Ø: (ey) kii aras (insanlarn hepsi)!
kii aras isid qara seQir elçig. Kii aras (insanlarn hepsi) eidin Kara Senir
elçisin (E 24, 4)
özde olm+Ø: (ey) özde olum!
özde olm sizime adrldm: Özde olum sizlerimden ayrldm (H.N.OE. T.Ys. 590 2.satr)
qadam+Ø: (ey) akrabalarm!
eren+Ø: (ey) erler!
qadam eren eükeyü yoJlad5z. Akrabalarm, erler (beni) sararak
yokladnz (E 42, 5).
ba açalarm +Ø: (ey) büyük aabeylerim!
ya aça +Ø: (ey) küçük aabeylerim!
26
ba açalarm ya aça yel aq szme abda. . . . Büyük aabeylerim, küçük
aabeylerim yel ak sizlerden avda. . . (E 41, 7)
uyar eim +Ø: (ey) ünlü arkadalarm!
üçün. . . aJ uyar eim sizime adrltm: Üçün. . .hazine, ünlü arkadalarm,
sizlerden, ayrldm.(E 42, 4)
beg erkim beg + Ø: (ey) belerin bei!
erdem er buQayun qazandnz bökmediniz beg erkim beg: Erdemli erler
üzüyorlar: Siz çok kazandnz, doymadnz belerin bei (E 98, 1)
yüz er qadam +Ø: (ey) yüz erkek kardeim!
yüz er qadam esizim-e bi5 er bodunum-a esizim. Yüz erkek kardeim ne
yazk, bin erli halkm, ne yazk (E 422)
qadam-a +Ø: (ey) kardeim!
keim-e +Ø: (ey) sadam!
atm-a +Ø: (ey) [yürük] atm!
qadam-a keim-e adaql atm-a yta qara bodunm-a adrltm yta men:
Ey kardeim, ey sadam, ey [yürük] atm, ac çekerek, ey halkm ayrldm
ac çekerek (E 1012)
biQ er bodunum-a+Ø: bin erli halkm!
yüz er qadam esizim-e bi5 er bodunum-a esizim. Yüz erkek kardeim ne
yazk, bin erli halkm, ne yazk (E 422)
2. 1. 2. Özne hâli
Özne hâli, cümlede özne görevindeki isim yada isim soylu kelime veya
kelime grubu ile fiil /yüklem arasndaki ilikiyi salar. Cümlede onun en yaygn
ileyii bir eyi yapan ve olan göstermek, yani cümlenin “kimse”si olmaktr. 28
Özne hâli eksizdir ama yine de bunu eksiz morfem /+Ø / ile gösterebiliriz. Özne hâli
bugünkü Türkçe’de yaln hâli ifade etmektedir. Bu hâl ismin, karlad ve
28
T. BANGUO|LU (2000)Türkçenin grameri, Ankara. s. 327
27
kendisine tabî olan isim dnda hiç bir münasebet ifade etmeyen hâldir. simlerin
baka bir unsura bal olmayan normal teklik, çokluk ve iyelik ekilleri yaln
hâlidir.29 Özne hâlinin bu özelliklerini Yenisey yaztlarndan aadaki örneklerden
görebiliriz.
/ +Ø /
olan atm çubuç nal +Ø: Çocuk (iken) adm Çubuç nal
erte atm kümül öge +Ø: er adm Kümül Öge
o3lan atm çubuç nal [er]te atm kümül öge. .Çocuk (iken) adm Çubuç
Inal, er adm Kümül Öge (E 45, 1)
lüy pek otaç ben+Ø: (Ben) Lüy Pek hekimim
lüy pek otaç ben. (Ben) Lüy Pek hekimim (E 61, 3)
alt ba bodunqa beg ertim +Ø: Alt ba boya bey idim
alt ba bodunqa beg ertim: Alt ba boya bey idim (E 12)
baJa ben +Ø: Bagaym
baJa ben. Bagaym (E 41, 4)
tüz bay küç bars külüg+Ø: Tüz Bay Küç Bars Külüg
tüz bay küç bars külüg. Tüz Bay Küç Bars Külüg (ünlü) (E 17, 1)
qutluJ baJa tarqan öge buyruq ben+Ø: Kutlug Baga Tarkan ögenin buyruuyum
qutluJ baJa tarqan öge buyruq ben. Kutlug Baga Tarkan ögenin
buyruuyum (E 47, 3)
boyla qutluJ yarJan men +Ø: Boyla Kutlug yarganm
boyla qutluJ yarJan men. Boyla Kutlug yarganm (E47, 2)
külüg tirig ben +Ø: Ben Üçin Külüg Tirig
yemlig ben +Ø: yemliim (besleyiciyim)
29
Muharrem ERGIN (1997)Türk Dil Bilgisi, stanbul. s. 227
28
üçin külüg tirig ben teQri elimte yemlig ben. Ben Üçin Külüg Tirig kutsal
devletimde yemliim (besleyiciyim) (E 3, 3)
er atm ya aq ba ben +Ø: Er adm Ya Ak (beyaz) Ba
er atm ya aq ba ben. Er adm Ya Ak (beyaz) Ba (E 2, 5)
külüg apa ben +Ø: Külüg Apaym
külüg apa ben. Külüg Apaym (E 202)
kümül men +Ø: ben Kümül
yabz3 kümül men bedük qiltim. Cüziyi ben Kümül büyük yaptm(E 4510)
küni tirig +Ø: (Ben) Küni Tirig
küni tirig üç yamda qaQsz boldm. (Ben)Küni Tirig üç yamda babasz
oldum (E 6,1)
tüz bay küç bars külüg+Ø: Tüz Bay Küç Bars Külüg (ünlü)
tüz bay küç bars külüg. Tüz Bay Küç Bars Külüg (ünlü) (E 17,1)
er atm yaruq tegin + Ø: Er adm Yaruk tegin
er atm yaruq tegin. Er adm Yaruk tegin(E 15, 1)
külig çigi uruQu çigi +Ø: Ben ünlü çigi, asker çigi(siyim)
külig çigi uru5u çigi ilimke. . . .(Ben) ünlü çigi, asker çigi(siyim)
Halkma (E 70, 1)
bayna saQun ol külüg çur +Ø: Bayna Sanun olu Külüg Çur
bayna sa5un o3l külüg çur. Bayna Sanun olu Külüg Çur (E 7, 1)
2. 1. 3.
Belirten hâli
Belirten hâli, isim tamlamalarnda belirten ile belirtilen arasndaki ilikiyi
salar. Bu hâl, ismin baka bir isimle münasebeti olduunu ifade eder. Belirten hâli,
ismin bir isimle ilgisi olduunu, kendisinden sonra gelen bir isme tabî bulunduunu
29
gösterir. smin bu hâli bazen eksiz, çok defa da ekli olur. Belirten hâlini genelde lgi
hâli ismiyle aratrlr. Bu hâl yaztlarda /+Ø /, /+G/, /+ In / ekleriyle yaplr.
1.
/ +Ø/
Belirtisiz isim tamlamalarnda ve belirteni özel bir isimden oluan belirtili
isim tamlamalarnda belirten hâli eki olarak genelde / +Ø / kullanlmtr.
el +Ø ara +Ø: halk arasnda
el ara toquz erig ud er oJln ügürüp ödür alt erdem begime. Halk arasnda
dokuz erin arkasndan kahraman oullarn toplayp, sürü, alt cesur begime.
(E 32, 10)
il+Ø ögesi : devlet ögesi
ölüg+Ø ara+Ø : ölüler aras
il ögesi nançu bilge irig ölüg ara. . . . . Devlet Ögesi Inançu Bilge irin ölüler
arasnda (E 26, 1)
Tüpüt+Ø qan+Ø+qa: Tibet(in) hanna
tüpüt qanqa yalabaç bardm: Tibet hanna büyükelçi olarak gittim(E 298)
elim+ Ø oJur+u+nta: devletimin hayatnda
elim oJurunta sü bolup erlerim edküm yoq.Devletimin hayatnda, sava
döneminde erlerim, iyilerim yok (E 10, 8)
altun soQa y keyiki + Ø: Altun Soa(nn) geyikleri
altun so5a y keyiki artl tal atdaç opa barsm adrlu bard yta. Altun
Soa geyikleri artn (çoaln), yayln, (sileri) avlayacak Opa Barsm ayrlp
gitti, ne yazk! (E 28, 9)
elim+ Ø ökünç+ü+Qe: halkm(n) acsna
elim ökünçü5e qaln yaqa qaymatn. . .adrldm. Halkmn acsna,
kalabalk dümandan geri dönmeden …ayrldm (E 288)
30
ol + Ø at: olu(nun) ad
ol at Küç Ur olan tog. . . . Olunun ad Küç; erkek evlad dog. . .
(H. N. O.- E.T. Y. s. 543)
Öge+Ø buyruq+: öge(nin) buyruuyum
qutluJ baJa tarqan öge buyruq ben. Kutlug Baga Tarkan ögenin buyruuyum
(E 47, 3)
biz+ Ø uya alp : biz(im) alp (erlerin )
alp +Ø öz+i+n: alp (erlerin) bedenlerini
uqmz umay begimiz biz uya alp özin alt qlmadQ özlek at özin üç qlmadQ.
Umay begimiz biz(im) alp (erlerin) bedenlerini alt yapmadn, kendi
atlarmzn bedenlerini üç yapmadn (E 28, 3 )
yüz er+Ø yüz+i: yüz er(in) yüzü
begler+Ø beQz+i: begler(in) bak
beglik +Ø ka+: beyli(in) ka
yüz er yüzi begler be5zi beglik ka. Yüz er(in) yüzü, beglerin bak,
beyliin ka (E 26, 9)
begek yegüg beg +Ø ol+: Begek Yegüg Be(in) oluyum
begek yegüg beg o3l ben öz ebçi qunçuymqa bökmedim: Begek Yegüg
Bein oluyum. Kendi eime doymadm. (E 100, 1)
bodun+Ø teQ+i+n: halk(n) saysn
qop bodun te5in bilir erti. O, bütün halkn saysn biliyordu (E 323)
budun +Ø ara +Ø: halk(n) arasnda
budun ara bolmn üçün elig uyamJa adrltm Halk arasnda olduum için
elli yuvala kardeimden ayrldm (E 15, 3)
el +Ø er+i: halk(n) erleri
el eri üçün üç asJ er t. . . Halk erleri için üç üç er(i) rehin (aldm)(E 59, 5)
31
kii +Ø aras: insanlar(n) hepsi
kii aras isid qara seQir elçig. Kii aras (insanlarn hepsi) eidin Kara Senir
elçisini (E 24, 4)
qauq +Ø ta balbal+: Kauk’un ta balbal
çet yabanQ yerde qauq ta balbal. D yabanc (snr) yerde Kauk’un ta
balbal (E 34)
iç yer+Ø elik+i: iç bölge(nin) geyii
iç yer eliki artzun. ç bölgenin geyii artsn (% 484)
sü +Ø teQ+i: asker(in) yars
ya33a tegmi sü te5i yeti bi5 o3lan erti. Dümana saldran askerin yars
yedi bin olan idi (E 26, 8)
uruQ+Ø ba: asker(in) ba
uruQ ba ertim, nanç ertim. Asker ba (kumandan) idim, nanç idim
(E 32, 15)
er+Ø beQküsi: er(in)ebedi ta
er be5küsi bu ermi: erin ebedi ta bu imi: (H.N.O-E.T.Y. s.568)
çur + Ø apas: Çur(un) ablas
. . . t çur apas barur: Çur(un) ablas varr.(H. N. O- E.T.Y. s. 53)
2.
/+ °G/
er+ig ud: erin arkasndan
el ara toquz erig ud er oJln ügürüp ödür alt erdem begime. Halk arasnda
dokuz erin arkasndan kahraman oullarn toplayp, sürü, alt cesur begime
(E 32, 10)
32
3.
/+°n /
elim+in beQgüsi: devletimin ebedi ta
ol qanm elimin be5güsi Qara SeQir(te) O hanm, devletimin ebedi ta Kara
Senir(de) (E 10, 2)
bayna saQ+un olI külüg çur: Bayna Sanun olu Külüg Çur
bayna sa5un olI külüg çur. . Bayna Sanun olu Külüg Çur (E 7, 1)
2.1.4.
Belirtilen Hâli
Birleimli bir dilde üyesi belli olan bir varln belirtili olduunu gösteren
belirtilen hâl ekidir, yaztlarda /+Ø /ve / +(s)I / olarak karmza çkar. Prof. Dr.
Efrasiyap GEMALMAZ, Türkçe’de 3. ahs iyelik ekinin iaretsiz hâl eklerinden
önce geldiinde iaretsiz (+Ø) olduunu ve bugüne kadar 3. ahs iyelik eki diye
kabul edilen ekin, aslnda belirtilen eki /+(s)I/ ve /+Ø/ ekinden baka bir ey
olmadn kaydetmektedir.30 Belirtilen hâl eki Türkçe’de ilgi hâlinin iyelik ekli
olarak karmza çkar. lgi hâlinin baka hâllerden farkl bir taraf da ismi isme
balamasdr. Bu bakmdan ilgi hâli eki gerçek bir hâl eki karakterinde deil, iyelik
eki tipinde bir ek durumdadr.31
1.
/+(s)I/
yüz er+Ø yüz+i: yüz er(in) yüzü
begler+Ø beQz+i: begler(in) bak
beglik +Ø ka+: beyli(in) ka
yüz er yüzi begler be5zi beglik ka: Yüz er(in) yüzü, beglerin bak,
beyliin ka (E 26, 9)
Ø beg +i +miz: begimiz
yalabaç barpan kelmediQiz begimiz. Elçi (olarak) gidip (geri) gelmediniz
begimiz. (E 30, 5)
30
Cengiz ALYILMAZ (1994) Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi, Atatürk Ünversitesi Kâzim
Karabekir Eitim Fakültesi Yaynlar, Erzurum. s. 48
31
Muharrem ERGIN(1997)Türk Dil Bilgisi, stanbul, s. 229
33
Ø qzaq+Ø++m: kzlarm
Ø ol++m: oullarm
Ø yont++m: atm
teQri elimke qz3aqm o3lm öz o3lm alt biQ yontm. Kutsal devletimden,
kzlarm, oullarm, kendi oullarm, alt bin atm (E 3, 5)
elim + Ø ugr++n+ta: ülke(nin) ugrunda
elim ugrnta sü bolup: Ülkenin urunda asker olup (H.N.O-E.T.Y. s.589)
er+Ø beQküsi: er(in)ebedi ta
er be5küsi bu ermi: erin ebedi ta bu imi: (H.N. O- E.T.Y. s. 568)
Ø qul + : kullar
er erdemi üçün eçime yta yoqlad qul a tutsar küç üç eçime.
Er erdemi için aabeyimi, ne ac, yoklad. Kullar üç güçlü
aabeyime yemek yapsa (E 32, 1)
iç yer+Ø elik+i: iç bölgenin geyii
iç yer eliki artzun. ç bölgenin geyii artsn (% 484)
Ø elçi+si: elçisi
atm el tuJan tutuq ben teQri elimke elçisi ertim. Adm El Tugan Tutuk. Ben
kutsal devletime (Tanrnn) elçisi idim (E 1, 2)
er+ Ø ba+: asker ba
er ba saQun ölürti. Asker ba general öldürdü. (E 48, 11 )
uruQ+ Ø ba+: asker ba
uru5 ba ertim, nanç ertim. Asker ba (kumandan) idim, nanç idim
(E 32, 15)
2.
/+Ø/
er+ig ud +Ø: erin arkasndan
34
el ara toquz erig ud er oJln ügürüp ödür alt erdem begime. Halk arasnda
dokuz erin arkasndan kahraman oullarn toplayp, sürü, alt cesur begime
(E 32, 10)
ölüg+Ø ara +Ø: ölüler arasnda
il ögesi nançu bilge irig ölüg ara. . . . . Devlet Ögesi Inançu Bilge irin ölüler
arasnda. (E 26, 1)
budun +Ø ara +Ø: halk arasnda
budun ara bolmn üçün elig uyamJa adrltm Halk arasnda olduum için
elli yuvala kardeimden ayrldm (E 15, 3)
2.1.5.
Nesne Hâli
Bu hâl, yüklemi geçili olan bir cümlede, öznenin yapt iten etkilenen
varl, nesneyi bildirir. Yaztlarda, nesne hâlinin belirtisiz ve belirtili olmak üzere
iki ekli mevcuttur.
a) Belirtisiz Nesne Hâli
Geçili fiillerin belirtisiz nesneyi iaret eden ismin belirtisiz nesne hâli /+Ø/dir.
/+ Ø/
buQm +Ø yoq er-: kederim yok yalanbu5m yoq erdim. Kederim yok yalandm(E 10, 10)
kök böri+Ø ölür -: boz kurt(u) öldür –
qara as +Ø ölür-: siyah ars() öldürbuu + Ø ölür-: sun(u) öldürkök böri qara as bu3u ölürtim. Boz kurt, siyah ars, sun öldürdüm (E 98, 6)
el+ Ø tut-: devleti tutbodun + Ø bala-: halk yönet-
35
qrq yl el tut[t]um bodun baladm ta ya yaladm el[t]dim.(Ben) devleti
tuttum, halk yönettim, d dümanlarla savatm, (uzak yerlere ordu) sevk
ettim (E 454)
turuJ+ Ø b(ir) -: yayla v(er)marma yüz er turuJ b(ir)tim. Üstadma yüz er (ve) yayla v(er)dim (E 47, 7)
er+Ø sür -: er esir etçibiligde bir tegimde sekiz er sürdim. Çibilig'de bir savata sekiz er esir
ettim (E 10, 8)
kii +Ø qazan-: kiiler(i) kazanegri teb+ Ø qazan-: eri hörgüçlü develer(i) kazaner erdem üçün alpun altun kümüig egriteb el de kii qaz3andm.
Er
erdemim için çok altn-gümü, eri hörgüçlü develer, (Çin) ülkesinden kiiler
kazandm (E 11, 9)
ay + Ø az -: ay() hisset kök teQride kün ay azdm.Mavi gökteki güne ay() hissetmez oldum (E 10,3)
egdim eim +Ø: eittim elerim(i)
el çerigiQe egdim eim. Devlet askerini eittim elerim(i) (E 41, 8)
ögün at + Ø tap-: sürü sürü at bulotaJ + Ø tap-: yaylalar bul ögün at otaJ er erdemi üçün. . . elime tapdm. Er erdemim için devletime
sürü sürü at, yaylalar buldum (E 46, 2)
iQez + Ø tüür-: keder + Ø brak –
iniQizke içiQizke ingen yüki i5ez tüürti5iz. (Vefat edip) kardelerinize,
aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz)(E 28, 9)
egdim eim +Ø: eittim elerim(i)
36
el çerigiQe egdim eim. Devlet askerine eittim elerim(i) (E 41, 8)
keig +Ø belimte ban-: okluumu belime baladm
altunlig keig belimte bantm. Altndan yaplan okluumu belime baladm
(E 32)
qada +Ø atma -: akrabam() brakqaQm öge begim qazanm qrq uyar. . . qada atmadm. Babam Öge Bepim
kazanm krk ünlü akrabam() brakmadm (E 100, 2)
atlarm eintim +Ø: atlarm() bindim
anuq atlarm eintim. Yürük atlarm() bindim (E 41, 4)
arq+ Ø el[t]-: kervan() gönderalt baJ bodunm küçligin üçün arq el[t]dim. Alt ba halkm güçlü olduu
için (uzak yerlere) kervan gönderdim (E 49, 4 )
bar altun + Ø: altn var
taJ bar altun. . daha altn var (E 40)
altm at bintim. Altm at bindim (E 419)
el + Ø yara -: halk düzenle ançaJ esitip bay apam el yarayu el ançaJ ükü alpaJu. . . Hemen iitip Bay
Apam halk düzenleyerek o kadar çok alplar (E 39, 6)
b)
Belirtili Nesne Hâli
Yenisey yaztlarnda bu hâli ifade etmek için / +Ø/, /+ °G/, /+°n/, /+A/, /+I /, /+nI/
ekleri kullanlmtr.
1.
/+Ø/
iQez+Ø tüür-: keder(i) brak -
37
iniQizke içiQizke ingen yüki i5ez tüürtiQiz. (Vefat edip) kardelerinize,
aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz (E 28, 9)
atm+ Ø tab -: adm buler erdemi atm tabdm. Er erdemi adm buldum (E 5, 1)
BeQkü + Ø: ebedi antn
erde artuq erdemi bar üçün be5kü tike bertim. (Baka) erlerden artk erdemi
olduu için ebedi antn diktim (E 48, 15)
arJuy + Ø: müstahkem mevkisini
iç arJuy art[t]m sizime adr[l]tm-a bökmedim. ç müstahkem mevkisini
arttrdm. Sizlerden ayrldm ne yazk, doymadm (E 42, 6)
atlarm + Ø ein -: atlarm() bin –
anuq atlarm eintim. Yürük atlarm() bindim (E 41, 4)
ay + Ø az -: ay() hisset –
kök teQride kün ay azdm. Mavi gökteki güne ay() hissetmez oldum(E10, 3)
el törüsü + Ø dma -: devlet töresini brakma
qara bodunum qatJlanQ el törüsü dmaQ: Avam halkm erkekle, devlet
töresini brakma. (E 10, 7)
eg serig altunum+ Ø: sar altnm ()
aJ yeder tonm + Ø: kymetli donum(u)
es yat eg serig altunum egrit eg. . . aJ yeder tonm. Dümandan kazanlm
silah, zrh, sar altnm, kymetli donum (E 41, 5)
2.
/+ °G/
elçi+g: elçisini
kii aras isid qara seQir elçig. Kii aras (insanlarn hepsi) eidin Kara Senir
elçisini (E 24, 4)
38
bars+3 ölür-: kaplan öldürbars+3 kökmekig ölürmedim. Kaplan ve alageyiyleri ben öldürmedim
(E 1110)
qaram+J: karam
örü5ümig qaramJ azdm a. Beyazm, karam (beyaz ve kara hayvanlarm)
hissetmedim (E 11, 3)
yabz+3: kötüyü
yabz3 kümülimin bedük qltm siz(ime) bökmedim. Kötüyü (kötü durumdaki)
Kümülümü (Kümül halkm) büyük yaptm (iyi duruma ulatrdm) (E 45, 10 )
er + ig: eri
otuz erig balayu tutuJqa bad erinç. Otuz eri ba ederek esir etti üphesiz
(E 32, 12)
qop mal üçün bir erig oq birle. Hep serveti için bir eri okla (öldürdüm)
(E 43, 4)
er+ig bala-: eri balaotuz erig balayu tutuqa bard[m]. Otuz eri balayarak esir elde etmee
gittim (E 32, 9)
kökmek+ ig: alageyikleri
bars kökmekig ölürmedim. Kaplan ve alageyiyleri ben öldürmedim (E 1110)
er+ig ölür-: er öldüryaJda otuz erig ölürtim. Savata otuz er öldürdüm (E 49, 3)
beQkü + g: yazt ta
be5küg tiktim azdm: Yazt ta diktim (H.N.O - E. T.Y. s.573)
ke+ig: kemeri
39
altun elig keig belimte bantm. Elli altn kemeri belime baladm
(E 3, 3)
kümü+ig qazan-: altn-gümü kazan er erdem üçün alpun altun kümüig egriteb el de kii qazandm. Er
erdemim için çok altn-gümü, eri hörgüçlü develer, (Çin) ülkesinden
kiiler kazandm.(E 11, 9)
3. /+ °n / bu ek daha çok iyelik eklerinden sonra geliyor.
kümülim+in: Kümülümü
yabz kümülimin bedük qltm siz(ime) bökmedim. Kötüyü (kötü
durumdaki) Kümülümü (Kümül halkm) büyük yaptm (iyi duruma ulatrdm)
(E 45, 10)
alp öz+ in: alp (erlerin) bedenlerini
uqmz umay begimiz biz uya alp özin alt qlmadč özlek at özin üç
qlmadč . Umay begimiz biz(im) alp (erlerin) bedenlerini alt yapmadn,
kendi atlarmzn bedenlerini üç yapmadn (E 28, 3)
yeginim + in : yeenlerimi
atm + n: torunlarm
yeginimin atmn körtim. Yeenlerimi, torunlarm gördüm (E 47, 8)
el + in: halkn
öz elin kete yürit[t]i elim yumuQa yortp beilke tegdim erdemim üçün.
Kendi halkn sefere sevk etti. Halknn hizmetine ordu sevk edip Beilk'e
ulatm, kahramanlm sayesinde. (E 152, 1)
beQküm + in: ebedi tam
tört oJlum bar üçün be5kümin tikti. Dört olum olduu için ebedi tam
diktiler (E 20, 1)
40
teQ + in: saysn
qop bodun te5in bilir erti. O, bütün halkn saysn biliyordu (E 323)
yer + in: yerini
[küç] uyur qan yerin alduqda azl toQuz teg tirig beg sizime (adrldmz)
Güçlü Uygur hannn yerini zapt ettikde az dili domuz gibi Tirig Beg sizden
(ayrldk) (E 98, 3)
oJl+n: oullarn
el ara toquz erig ud er oJln ügürüp ödür alt erdem begime. Halk arasnda
dokuz erin arkasndan kahraman oullarn toplayp, sürü, alt cesur begime
(E 32, 10)
eder opaJ + n: eyer silgisini
qabay oraJ + n: beik silgisini
ed eder opaJn qabay oraJn artmJa altm. Kymetli eyer silgisini, beik
silgisini artma aldm (E 41, 10)
oJlum + n : olumu
qzm + n: kzm
ebledim oJlumn qzmn qalQsz birtim. Evlendirdim olumu, kzm kalnsz
verdim (E 47, 6)
olanum + n : olumu
üc o3lanumn ula[d]turu umadm-a. Ben kendi üç olumu büyütemedim
(E 59)
ta + n: tan
buQqa tan be5kün tiker ben. Kederde tan, ebedi tan dikiyorum(E 48,6)
4. /+ A/
eçim + e yoqla -: aabeyimi yokla -
41
er erdemi üçün eçime yta yoqlad qul a tutsar küç üç eçime. Er erdemi için
aabeyimi, ne ac, yoklad. Kullar üç güçlü aabeyime yemek yapsa (E 32)
Ezru + [a] alqa-: Ezrüyü överdem b[ol]sar mun ermez mun ersem ezru[a] alqanp erdem[l]ig batur
men. Kim erdemli ise (doru yoldan) sapmaz. Eer saparsa. Ezrüyü överek
(gene) erdemli olur (E 29, 3)
5. /+I/ Belirtili hâli eklerinin Türk dilinin daha sonraki devletlerinde skça
karlatmz bu ekli Yenisey yaztlarnda az da olsa kullanlmtr.32
yük + i: yükü
iniQizke içiQizke ingen yüki iQez tüürtiQiz. (Vefat edip) kardelerinize,
aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz (E 28, 9)
yer + i : yeri
tutuq beg arq yeri. Tutuk beg dier yeri (E 24, 6)
ülken +i alt ba ke-: bölgesini alt “baa” bölqara senir ülkeni alt ba kedim. Ben Kara-Sengir bölgesini alt “baa”
böldüm (E 24g)
6. /+nI/
ülka+ ni: bölgeyi
ülkani alt ba kesdim. Bölgeyi alt baa böldüm (E 245)
biz + ni : bizi
tört iniligü ertim bizni erklig adrt. Dört karde idik, bizi Erklig (yer alt
tanrs) ayrd (E 28, 4)
32
Cengiz ALYILMAZ, Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi, Atatürk Ünversitesi
Kâzim Karabekir Eitim Fakültesi Yaynlar, Erzurum. 1994. s. 57
42
2. 1. 6.
Bulunma Hâli
Bu hâl, ismin kendisinde bulunma ifade eden fiillerle münasebette olduunu
gösteren hâlidir. Yenisey yaztlarnda bu hâl Eski Türkçe’nin özelliini tam
göstermektedir. Yani bu hâle Yenisey yaztlarnda ekli olarak da, eksiz olarak da
rastlayabiliriz. Bulunma hâli, ismi fiile balayan bir hâl ekidir. Bulunma hâlinin
Yenisey yaztlarnda ifade ettii anlama bakarak iki grupta aratrabiliriz.
a)
Zamanda bulunma hâli
Zamanda bulunma hâli iin, cümlede hareketin yapld zaman bildirir.33
Yenisey yaztlarnda zamanda bulunma hâlinin ifade etmek için genelde /+tA/,
/+Ø/, /+A/, / +Ja / ekleri kullanld görülür. Zamanda bulunma hâl eki Yenisey
yaztlarnda çounlukla ya gösterirken daha çok kullanlmtr.
1. /+ dA /, /+ tA /
qrq yasm + da: krk yamda
qrq yasmda adrldm. (Ben) krk yamda ayrldm (öldüm) (E 446)
er erdemi[mi]nde egsükim yoq qrq yamda adrldm. Kahramanlmda
eksiim yok. Krk yamda ayrldm (E 44, 5)
esizim-e qrq yamda qaç[tm]. Ne yazk ki krk yamda uzaklatm (E 163)
bir otuz yam + da: yirmi bir yamda
bir otuz yamda sizime (adrldm) Yirmi bir yamda sizderden (ayrldm)
(E 15, 1)
be yegirmi yam+ da: on be yamda
be yegirmi yamda tabaç qana bardm er erdemim üçün alpun altun
kümüig egritebe elde kii qazandm. On be yamda Çin hanna (savaa)
33
Cengiz ALYILMAZ(1994) Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi, Atatürk Ünversitesi Kâzim
Karabekir Eitim Fakültesi Yaynlar, Erzurum. s. 59
43
gittim. Er erdemimden dolay çok altn-gümü, eri hörgüçlü deve,(Çin)
halkndan köle kazandm (elde ettim) (E 11, 3)
üç yam + da: üç yamda
küni tirig üç yaImda qaQsIz boldIm. (Ben) Küni Tirig üç yamda babasz
oldum (E 6, 1)
yerin alduq + da: yerini zapt ettikde
[küç] uyur qan yerin alduqda azl toQuz teg tirig beg sizime (adrldmz)
Güçlü Uygur hannn yerini zapt ettikde az dili domuz gibi Tirig Beg sizden
(ayrldk) (E 98, 3)
alt yam + ta: alt yamda
alt yamta qaQsradm, bilinmedim. Alt yamda babasz kaldm,
bilinmedim (E 323 )
elim oJurun + ta: devletimin hayatnda
elim oJurunta sü bolup erlerim edküm yoq. Devletimin hayatnda,
sava
döneminde erlerim, iyilerim yok (E 10, 8)
alt yam + ta: alt yamda
alt yamta qaQ adrdm bilinmedim. Alt yamda baba(dan) ayrdm
(ayrldm), bilinmedim (E 32, 16)
toquz qrq yam + ta: otuz dokuz yamda
toquz qrq yamta. Otuz dokuz yamda(E 105)
yl+ta: bars ylnda
b. . . . s. ylta er. Bars ylnda er. . (H.N.O- E.T.Y.s.589)
44
2. / + Ø /
sekiz yetmi +Ø: altm sekiz yamda
sekiz yetmi yam öltim. Sizime ama (adrldm) Altm sekiz
yamda öldüm. Sizlerden ve mücevherlerimden (ayrldm)(% 419)
eki elig yasm +Ø: krk iki yamda
eki elig yasm bökmedim. Krk iki yamda doymadm (H.N.O-E.T.Y.s.532)
sü bolup + Ø: sava döneminde
elim oJurunta sü bolup erlerim edküm yoq. Devletimin hayatnda, sava
döneminde erlerim, iyilerim yok (E 10, 8)
atsar + Ø: ate ettiinizde
utsar + Ø: savatnzda
atsar alp ertiQiz utsar küc ertiQiz. Ate ettiinizde iyi atc idiniz,
savatnzda güçlü idiniz (% 282)
3. /+Ja/ Genelde yönelme hâlinde kullanlan bu ek,
bazende zamanda
bulunma hâli için kullanlmtr. Ama bazende zamanda bulunma hâli için de
kullanlmtr.
yegirmi yam+Ja: on dokuz yamda
be yamta qaQsz qalp toquz yegirmi yamJa ögsüz boltum qatJlanp
qatJlanp otuz yamJa öge boltum Be yamda babasz kalp, on dokuz
yamda annesiz oldum, sebat gösterip otuz yamda öge oldum (E 45, 2)
4.
/+ A/
alt otuz yam + a: yirmi alt yamda
alt otuz yama erti. Yirmi alt yamda idi(H. N.O- E.T.Y.s.580)
45
b)
Mekânda (yerde) bulunma hâli
Mekânda (yerde) bulunma hâli, eylemin gerçekletii yeri bildirir. Yenisey
yaztlarnda mekânda bulunma hâlinin ifade etmek için genelde /ara/, /üze/ edatlar
ve /+tA/, /+dA/, /+A/, /+rA/, /+ qa/ ekleri kullanld görülür. Bu ekler mekan
(yer) bildiren isimlerin üzerine gelmektedir.
1.
/ara/ < / ar –a /
ölüg ara: ölüler arasnda
il ögesi nançu bilge irig ölüg ara. . . Devlet Ögesi Inançu Bilge irin ölüler
arasnda (E 26, 1)
el ara: halk arasnda
el ara toquz erig ud er oJln ügürüp ödür alt erdem begime. Halk arasnda
dokuz erin arkasndan kahraman oullarn toplayp, sürü, alt cesur begime.
(E 32, 10)
2.
/üze/ < /üz - e/
üze te5ri: üstteki tanr
üze teQri yarlqad. Üstteki tanr lutfetti (E 32, 5)
3.
/+ dA/, /+tA/
kök teQri + de: mavi gökteki
kök te5ride kün ay azdm.Mavi gökteki güne ay() hissetmez oldum(E 10, 3)
tezig keyik + de: kaçm geyikler arasnda
tezig keyikde aluq ben. Kaçm geyikler arasnda kederliyim (E 44, 2)
Çibilig + de: Çibilig'de
tegim + de: savata
çibiligde bir tegimde sekiz er sürdim. Çibilig'de bir savata sekiz er esir
ettim (E 10, 8)
çelig + de: savata
46
çeligde bir tegme sekiz er erdim[iz]. Savata sadece sekiz kahraman idik
(E 108)
yer + de: yerde
çet yabanQ yerde qauq ta balbal. D yabanc (snr) yerde Kauk’un ta
balbal (E 34)
er erdemi[mi]n + de: kahramanlmda
er erdemi[mi]nde egsükim yoq qrq yamda adrldm. Kahramanlmda
eksiim yok. Krk yamda ayrldm (E 44, 5)
teQri + de+ki: gökteki
er + de+ki: yerdeki
te5rideki künke yerdeki elimke bökmedim. Gökteki günee, yerdeki
devletime doymadm (E 73)
kedim + de: kedimde
kedimde ben yeg erdüküm ol erinç. Kedimde yaptm iyi i üphesiz
odur (E 24, 5)
yer + deki: yer yüzündeki
yerdeki bars tegime erdemligime bökme(dim) Yer yüzündeki Kaplan
soyuma, kahramanlma doyma(dm) (E 28, 1)
yat + da: yabanc yerde
yatda tüQürüme adrldm. Yabanc yerde dünürümden ayrldm(E 11, 7)
quy + da: saraydaki
quyda qunçuym tul qald. Saraydaki hatunum dul (olarak) kald(E 45, 6)
q[adr] ya + da: acmasz dümanlar arasnda
q[adr] ya3da yaç ben tezig keyikde alp ben. Acmasz dümanlar
arasnda savaçlk doluyum, koan hayvanlar içinde ise bahadrm (E 446)
47
ya + da: savata
qadr ya3da yaç ben. Acmasz savata askerim (E 44, 2)
ab + da: avda
ba açalarm ya aça yel aq szme abda. . . . Büyük aabeylerim, küçük
aabeylerim yel ak sizlerden avda. . . (E 41, 7)
an + ta: orada
anta alJ adama anta sizime edgü eime adrldm. Orada kazanm
mal(mdan), arkadalarmdan, orada iyi elerimden ayrldm (E 11, 8)
elim + te: devletimde
üçin külüg tirig ben teQri elimte yemlig ben. Ben Üçin Külüg Tirig kutsal
devletimde yemliim (besleyiciyim) (E 3, 3)
Qara SeQir +(te): Kara Senir(de)
ol qanm elimin beQgüsi Qara Se5ir(te) O hanm, devletimin ebedi ta Kara
Senir(de) (E 10, 2)
4.
/+rA/
ta + ru: darda
er atm yoq üçün yeti anuq iim taru etilti. Er adm olmad için ilk yedi
iim darda (yad illerde) yapld (E 41, 2)
iç + re +ki: içdeki
Küç Kyagan içreki: çdeki Küç Kyagan (H. N. O- E. T.Y. s. 459)
5.
/+ kA /, /+qa/
elim + ke: elimde
TeQri elimke qzgaqm oJlum: Semavî elimde evlatlk kzm (H.N.OE.T.Y.s.450)
48
am + qa: hazinemde
. . . sizime a3mqa altm at bintim: Sizlerime, hazinemde altm ata bindim.
(H. N. O-E.T.Y.s. 490)
tört buluQ + qa: dört köeye
tört bulu5qa tökdi. Dört köeye döktü (yayd) (E 31, 3)
2. 1. 7. Ayrlma Hâli
Bu hâl herhangi bir yerden veya kimseden ayrlmay, çkmay, uzaklamay
bildiren hâl kategorisidir. Ayrlma hâli ismi fiile balayan bir hâl ekidir. Yenisey
yaztlarnda en çok kullanlan hâl ekidir. Çünkü, yazt yazdran hep yaknlarndan,
akrabalarndan, halkndan, yurdundan, malndan, karsndan, çocuklarndan, her
eyinden ayrldn ifade etmitir. Bu hâli ifade etmek için genelde /+Ø/, /+tA/,
/+A/, /+qa /, /+ kA/, /+ 3a/ v. s. görev elemanlarndan istifade edilmitir.
1. /+ Ø/
adaq +Ø: babacmdan
ana +Ø: annemden
egmeç + Ø: eimden
eget +Ø: cariyelerimden
er erdemim adaq egeçime ana egmeç eget ayrltm. Yiitliim için
babacmdan, ablamdan, annemden, eimden, cariyelerimden ayrldm
(E 41, 6)
inim + Ø: kardelerim(den)
eçim + Ø: aabeylerim(den)
inim eçim yta adrlu bardmz yta. Kardelerim, aabeylerim(den) ayrlp
gittik (E 18, 2)
sizim + Ø: sizlerden
quz sizim elgin qaJadm sizim. Seferleim, akrabalarm sizlerden (E 41, 3)
yat + Ø: dümandan
49
es yat eg serig altunum egrit eg. . . aJ yeder tonm. Dümandan kazanlm
silah, zrh, sar altnm, kymetli donum (E 41, 5)
qunçuym + Ø: hanmm(dan)
qadam +Ø: akrabalarm(dan)
qunçuym
qadam
adrltm buč a açJ-a törenim.
Hanmm(dan),
akrabalarm(dan) ayrldm, ne keder, ne ac, törenim. (E 25, 1)
Qadam + Ø: arkadalarmdan
edgü qadam adrldm. yi arkadalarmdan ayrldm (E 13, 4)
qaQ + Ø: baba(dan)
alt yamta qa5 adrdm bilinmedim. Alt yamda baba(dan) ayrdm
(ayrldm), bilinmedim (E 32, 16)
teQri elim +Ø: ilahî elimden
te5ri elim Ulun ada erimke adrldm: lahî elimden:
Ulung addan,
adamlarmdan ayrldm. (H. N. O-E.T.Y. s. 543)
elig keig +Ø +Ø: altun okluumdan
elig keig adrldm: Altun okluumdan ayrldm.
2.
/+A /
ezençüm + e: adetlerimden
közünçüm + e: görünüümden
ezençüme közünçüme adrlma. Adetlerimden, görünüümden ayrlma
(E 28, 3)
egeçim + e: ablamdan
er erdemim adaq egeçime ana egmeç eget ayrltm. Yiitliim için
babacmdan, ablamdan, annemden, eimden, cariyelerimden ayrldm
(E 41, 6)
50
tüQürüm + e: dünürümden
yatda tü5ürüme adrldm. Yabanc yerde dünürümden ayrldm (E 11, 7)
kiim + e: hanmlarndan
quyda kiime yta adrlu bardmz. Maalesef ben, odalarnda bulunan
hanmlarndan ayrldm (% 183)
ikizim + e: ikizimden
erinçim ikizime. kizimden ayrldm (E 29, 4 )
erkim + e: beyliimden
beg erkime sizime adrldm. .
Beyliimden (hakimiyetimden), sizlerden
ayrldm (E 5, 3)
sizim + e: sizlerden
er erdemim qalar eim biQ erim sizime basq taJm sizime. Er erdemim, (bu
dünyada) kalar dostlarm, bin erim (kahramanm) sizlerden, hizmetkarlarm,
sizlerden (E 41, 1)
üç ecim + e: üç büyük kardeimden
üç ecime adrndm. Üç büyük kardeimden ayrldm (% 3213)
oJlanm + a: olanmdan
qzm + a: kzmdan
quyda qunçuym eki oJlanma sizime yaQus qzma. Evdeki hanmm, iki
olanmdan, sizderden, yalnz kzmdan (ayrldm) (E 16, 1)
ad + a: addan
teQri elim Ulun ada erimke adrldm: lahî elimden: Ulung addan,
adamlarmdan ayrldm. (H.N.O-E.T.Y.s.543)
adam + a: arkadalarmdan
eim + e: elerimden
51
anta alJ adama anta sizime edgü eime adrldm. Orada kazanm
mal(mdan), arkadalarmdan, orada iyi elerimden ayrldm( E 11, 8)
yerim + e: yerimden
subm + a: suyumdan
yerime yta subma adrldm. Yerimden, ne yazk, suyumdan ayrldm (E 11, 4)
ytuzum + a: hanmmdan
ytuzuma adrltm. Hanmmdan ayrldm (E 431)
adam + a: mal(mdan)
eim + e: elerimden
anta alJ adama anta sizime edgü eime adrldm.
Orada kazanm
mal(mdan), arkadalarmdan, orada iyi elerimden ayrldm (E 11, 8)
apam + a: ablamdan
quydaq qunçuyumJa adrldm apama. Evdeki eimden ayrldm,
ablamdan (E 6, 4)
bodunm + a: halkmdan
qadam-a keim-e adaql atm-a yta qara bodunma adrltm yta men.
Ey kardeim, ey sadam, ey [yürük] atm, ac çekerek, halkmdan
ayrldm ac çekerek (E 1012);
qunçuym+ a: hanmm(dan)
qunçuyma buč a adrltm, sizime kün ay azdma: Hanmm(dan) ne ac
ayrldm, sizlerden güne ay() hissetmez oldum. (H.N.O-E.T.Y.s. 481. )
3.
/ +tA/, /+dA/
yirin + te: yerinden
qan + ta: handan
uyJur yirinte yaJlaqar qanta keltim. Uygur yerinden, Yaglakar handan geldim
(E 47, 1)
52
bodunm + da: kavmnden
Öz Yien alp Turan alt Oguz bodunmda üç yegirmi yamda
adrltm: Öz Yien Alp Turan Alt Oguz kavmnden on üç (yamda)
ayrldm (H.N.O-E.T.Y. s.471. )
el + de: halkndan
be yegirmi yamda tabaç qana bardm er erdemim üçün alpun altun
kümüig egritebe elde kii qazandm: On be yamda Çin hanna (savaa)
gittim. Er erdemimden dolay çok altn-gümü, eri hörgüçlü deve, (Çin)
halkndan köle kazandm (elde ettim)(E 11, 3)
4.
/+qa /, /+ kA/, /+ 3a /
ya + qa: dümandan
elim ökünçüQe qaln ya3qa qaymatn. . . adrldm. Halkmn acsna,
kalabalk dümandan geri dönmeden …ayrldm (E 288)
qunçuyum + Ja: eimden
quydaq qunçuyumJa adrldm apama. Evdeki eimden ayrldm,
ablamdan (E 6, 4)
tacam + qa: Taçam’dan
tacamqa adrndm. Taçam’dan ayrldm.(% 3214)
am + 3a: mücevherlerimden
sekiz yetmi yam öltim. Sizime a3m3a (adrldm) Altm sekiz yamda
öldüm. Sizlerden ve mücevherlerimden (ayrldm) (% 419)
uyam + Ja: yuvala kardeimden
budun ara bolmn üçün elig uyamJa adrltm Halk arasnda olduum için
elli yuvala kardeimden ayrldm (E 15, 3)
olum + qa: olumdan
53
quyda qunçuyumJa özde o3lumqa adrldm. Evdeki eimden,
vadideki olumdan ayrldm. (H.N.O-E.T.Y. s.473)
elim + ke: devletimden
teQri elimke qzaqm olm öz olm alt biQ yontm. Kutsal devletimden,
kzlarm, oullarm, kendi oullarm, alt bin atm (E 3, 5)
erim + ke: adamlarmdan
teQri elim Ulun ada erimke adrldm: lahî elimden: Ulung
addan, adamlarmdan ayrldm. (H. N.O-E.T.Y. s. 543)
begim + ke: beylerimden
uyar begimke adriltm. Ben kendi müktedir beylerimden ayrldm(E 17, 3)
yurçm + ke: kayn biraderlerimden
qadam + ka: arkadalarmdan
yurçmke uyar begimke adriltm, uyar qadamka adriltm: kayn
biraderlerimden, müktedir beylerimden ayrldm, ünlü arkadalarmdan
ayrldm (H.N.O-E.T.Y.s.529)
begim + ke: beylerimden
uyar begimke adriltm. Ben kendi müktedir beylerimden ayrldm. (E 17, 3)
2. 1. 8.
Yönelme hâli
Bir iin, hareketin yöneldii noktay, istikameti bildiren bu hâli ifade etmek
için Yenisey yaztlarnda genel olarak /+Ø/, /+A/, /+kA/, /+ge/, /+tA/, /+g/
ekleriyle görünür. Yönelme hâli genelde yer bildiren isimlere gelir.34
1.
/+Ø/
ögem +Ø : bilge ögeme
qadam + Ø : arkadalarma
34
A. V. GABAIN(2000) Eski Türkçenin Grameri,(Çev: Mehmed AKALIN) Ankara, s. 63
54
qanm elimke tapdm bilge ögem tapdm qadam tapdm erdemim. Hanm,
devletime hizmet ettim, bilge ögeme hizmet ettim, arkadalarma hizmet ettim,
erdemim (E 13, 2)
sizim + Ø: sizlere
quyda qunçuyuma sizim olumqa bökmedim. Evdeki hanmma, sizlere,
oullarma doymadm (E 145)
barmm +Ø: servetime
sanyr çad bitidim biQ sekiz adaql barmm bama bökmedim. (Bu yazt
ben) Sangur ad yazdm. Binlerce sekiz ayakl servetime, evlerime doymadm
(E 42, 4 )
2.
/+A/, /+a/
sizim + e : size
sizime yoluqayn. Sizinle karlaaym (E 1011)
qanm tülberi qara bodun külüg qadam sizime el eim er ükü er oJlan er
küdegülerim qz kelinlerim bökmedim. Hanm tülberi, avam halkm, ünlü
arkadalarm,
sizlere,
çok er oullarm,
er üveylerim,
kz-gelinlerim
doymadm (E 3, 6)
eçim + e: aabeyime
er erdemi üçün eçime yta yoqlad qul a tutsar küç üç eçime.
Er erdemi için aabeyimi, ne ac, yoklad. Kullar üç güçlü
aabeyime yemek yapsa (E 32, 1)
tegim + e: soyuma
erdemligim + e: kahramanlma
yerdeki bars tegime erdemligime bökme(dim): Yer yüzündeki Kaplan
soyuma, kahramanlma doyma(dm) (E 28, 1)
e„indim + e: ebedi yer(e)
55
kim ögüz beč ü yer eč indime bökmedim.
Kem nehri,
ebedi yer(e)
doymadm
iiQ + e: iine
tutuq ii5e. Tutuk iine (E 48, 8)
marm + a: üstadma
marma yüz er turuJ b(ir)tim. Üstadma yüz er (ve) yayla v(er)dim(E 47, 7)
yam + a : yama
yetmi yama öntüm. Yetmi yama eritim (E 423)
bam + a: evlerime
sanyr çad bitidim biQ sekiz adaql barmm ba3ma bökmedim. (Bu yazt
ben) Sangur ad yazdm. Binlerce sekiz ayakl servetime, evlerime doymadm
(E 42, 4)
qanm + a: hanma
yaz yerde elim qanma sizime [b]ökmedim. Yaz yerde(ki) halkm, hanma,
sizlere doymadm (E 149, 4)
qunçuyum + a: hanmma
quyda qunçuyuma sizim olumqa bökmedim. Evdeki hanmma, sizlere,
oullarma doymadm (E 145)
3.
/ + kA /
iniQiz + ke : kardelerinize
içiQiz + ke : aabeylerinize
ini5izke içi5izke ingen yüki iQez tüürtiQiz. (Vefat edip) kardelerinize,
aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz (E 28, 9)
elim + ke : halkma
56
yegirmi yamda süledim elimke bökmedim. . . . yirmi yamda ordu sevk
ettim, halkma doymadm (E 96, 2)
biz + ke: bize
teQrim öçük bizke. Tanrm ocak bize (E 36, 2)
beil + ke: Beilk'e
öz elin kete yürit[t]i elim yumuQa yortp beilke tegdim erdemim üçün.
Kendi halkn sefere sevk etti. Halknn hizmetine ordu sevk edip Beilk'e
ulatm, kahramanlm sayesinde (E 152, 1)
kün + ke: günee
elim + ke: devletime
teQrideki künke yerdeki elimke bökmedim. Gökteki günee, yerdeki
devletime doymadm (E 73)
ilim + ke: halkma
külig çigi uruQu çigi ilimke. . (Ben) ünlü çigi, asker çigi(siyim) Halkma.
(E 70, 1)
4.
/+gA /
edgü + ge: hayrlara
edgüge bökmedim. hayrlara doymadm (E 152)
ya + 3a: dümana
ya33a tegmi sü teQi yeti biQ olan erti. Dümana saldran askerin yars yedi
bin olan idi (E 26, 8)
orz + Ja: bahta
aQz + qa: tarlaya
orzJa a5zqa bökmedim, öldim. Bahta, tarlaya doymadm, öldüm(E 48, 6)
toJsuq + (q)a: dousuna
57
batsq + (q)a: batsna
küm soruJum kün toJsuq(q)a batsq(q)a tegdi. Ünüm, iktidarm gün
dousuna, batsna ulat (dedi) (E 47, 4)
qan + qa: hanna
tüpüt qanqa yalabaç bardm. Tibet hanna büyükelçi olarak gittim(E 298)
olum + qa: oullarma
quyda qunçuyuma sizim o3lumqa bökmedim. Evdeki hanmma, sizlere,
oullarma doymadm (E 145)
qunçuym + qa: eime
begek yegüg beg ol ben öz ebçi qunçuymqa bökm†dim. . Begek Yegüg
Bein oluyum. Kendi eime doymadm (E 100, 1 )
qan + 3a: hanna
be yegirmi yamda tabaç qan3a bardm er erdemim üçün alpun altun
kümüig egritebe elde kii qazandm. On be yamda Çin hanna
(savaa) gittim. Er erdemimden dolay çok altn-gümü, eri hörgüçlü deve,
(Çin) halkndan köle kazandm (elde ettim) (E 11, 3)
buluQ + qa: köeye
tört bulu5qa tökdi. Dört köeye döktü (yayd) (E 31, 3)
bodun + qa: boya
alt ba bodunqa beg ertim. Alt ba boya bey idim (E 12)
yuntm + qa: atma
üç yüz budraq yuntmqa bökmedim. Ben serbestçe gezen üç yüz atma
doyamadm (E 551)
qadam + ka: arkadama
qadamka bökmedim: arkadama doymadm (H.N.O-E.T.Y. s.532)
58
5.
/+tA/
bu+n + ta: buraya
alt ba bodunum küçlügin (ü)çün arqaq elim tan bunta tekti. Alta ba
halkm güçlü olduu için, arkak halkm talarn buraya diktiler(E 49, 4)
belim + te: belime
altun elig keig belimte bantm. Elli altn kemeri belime baladm
(E 3, 3)
6.
/+ °g/
qaraseQir+ig yerle : Ben Kara- Sengirt’e yerletim
qarase5irig yerledim. Ben Kara- Sengir’e yerletim (E 245)
2. 1. 9.
Yön Gösterme Hâli
Yön gösterme hâli (Directiv), bir iin, hareketin yöneldii noktay,
istikameti bildiren hâli ifade etmek için kullanlr. Yön ekleri fiilin cereyan ettii
yönü gösterir. Bu hâl ancak yönle ilgili yer ve zaman isimlerinde kullanlr. Bu hâl
için Yenisey yaztlarnda /+rA/ eki kullanlr.
/+rA/
ta + ru: darda
er atm yoq üçün yeti anuq iim taru etilti. Er adm olmad için ilk yedi
iim darya (yad illerde) yapld (E 41, 2)
iç + re +ki: içdeki (içeriye)
Küç Kyagan içreki: çdeki Küç Kyagan (H.N.O-E. T.Y.s. 459)
2. 1. 10.
Birliktelik - Beraberlik Hâli
Birliktelik-Beraberlik hâli, eylemin bakalaryla birlikte gerçekletirildiini
bildirir. Bu hâli ifade etmek için /birle/, /birke/ edatndan istifade edilmitir.
Birliktelik–Beraberlik hâli, yaztlarda ilek bir kullanma sahiptir.
59
/birke/
birke: birlikte
töp töpede birke tükendim. Tam tepede birlikte tükendim (öldüm)(E 149, 6 )
birle : birlikte
iki oJln birle ölti. . ki oluyla birlikte öldü (E 31, 5)
2. 1. 11.
Hedef Hâli
smin bu hâli, iin, hareketin amacn bildirir. Yenisey yaztlarnda hedef
hâlini ifade etmek için /+Ø/, /+ A/, /+ kA /, /+ qa / ekleri kullanlmtr.
1.
/+Ø/
çab atun tarqan +Ø: Çab atun Tarkan
çab atun tarqan beQüsi bertim. Çab atun Tarkan adna ölümsüz ant diktim
(E 303).
2. /+A/
yumuQ + a yort- : hizmetine ordu sevk edöz elin kete yürit[t]i elim yumu5a yortp beilke tegdim erdemim
üçün. Kendi halkn sefere sevk etti. Halknn hizmetine ordu sevk edip
Beilk'e ulatm, kahramanlm sayesinde (E 152, 1)
elim yumuQ + a: halknn hizmetine
öz elin kete yürit[t]i elim yumu5a yortp beilke tegdim erdemim üçün.
Kendi halkn sefere sevk etti. Halknn hizmetine ordu sevk edip Beilk'e
ulatm, kahramanlm sayesinde (E 152, 1)
sizim + e: sizinle
sizime yoluqayn. Sizinle karlaaym (E 1011)
çerigiQ + e: askerine
el çerigi5e egdim eim. Devlet askerine eittim elerim(i) (E 41, 8)
60
eçim + e: aabeyime
er erdemi üçün eçime yta yoqlad qul a tutsar küç üç eçime.Er erdemi için
aabeyimi, ne ac, yoklad. Kullar üç güçlü aabeyime yemek yapsa (E32,1)
ili+n + e: eline
il çur iline qazandm ben. . . . :Ben l Çur eline kazandm. (H.N.OE.T.Y.s.554)
3.
/+ qa/, /+kA/
qan + qa: hana
olanm erde marmnça bol qanqa tap qatlan. Oullarm
cesaretin üstadmki gibi olsun, hana hizmet et, yiit ol (E 47, 9)
aJ + Ja: trmanmaa
aJJa tonm. (Daa) trmanmaa donum (E 41,11)
elim + ke tusum: devletime çkarm
teQri elimke tusum toquz er ölürtim. Kutsal devletime çkarm dokuz
(düman) erini öldürdüm
Bazen yönelme hâli olabilen cümleler hedef hâli olarak da karmza çkyor.
2. 1.12.
Sebep Hâli
smin bu hâli, eylemin gerçekletirilme sebebini, yapln,
oluunun
sebebini bildirir. Yenisey yaztlarnda sebep hâlini ifade etmek için /+Ø/, görev
eleman ve /+üçün/ edat kullanlmtr.
/+Ø/
elim +Ø: devlet(ime)
elim eçeQdim. Devlet(ime) üzüldüm(E 2, 2)
/ üçün/
mal üçün: serveti için
qop mal üçün bir erig oq birle. Hep serveti için bir eri okla (öldürdüm )
61
(E 43, 4)
qaQm üçün: babam için
qa5m üçün bilge Çikin qanna taptm: Hanm (babam) için Bilge Çikin
kanna taptm(H.N.O-E.T.Y.s. 526)
iliniz üçün: halknz için
. . . iliniz üçün qazanu öz quy yta siz: halknz için kazanarak: öz, kuy
nafle, siz. (H.N.O- E.T.Y. s. 543)
küçlügin (ü)çün: güçlü olduu için
alt ba bodunum küçlügin (ü)çün arqaq elim tan bunta tekti. Alta ba
halkm güçlü olduu için, arkak halkm talarn buraya diktiler(E 49, 4)
budun ara bolmn üçün: halk arasnda olduum için
budun ara bolmn üçün elig uyamJa adrltm. Halk arasnda
olduum için elli yuvala kardeimden ayrldm (E 15, 3)
erdemi üçün: erdemim için
ögün at otaJ er erdemi üçün. . . elime tapdm. Er erdemim için devletime sürü
sürü at, yaylalar buldum (E 46, 2)
qolms üçün: stedii için
qolms üçün bir erig. stedii için bir eri (E 43, 4)
uyarn üçün: ünlü olduu için
öküzin tekdük üçün: savatm için
yüz er kadam uyarn üçün yüz eren (e)lig öküzin tekdük üçün
adrltm. Yüz er arkadm ünlü olduu için, yüz erle elli defa
savatm için ayrldm(öldüm) (E 10, 2)
erdem üçün: kahraman olduum için
erdem üçün men yerledim. Bu[yerde] kahraman olduum için yerletim
(% 287)
62
qolms üçün: istedii için
qolms üçün bir erig. stedii için bir eri (E 43, 4)
bolmn üçün: olduum için
budun ara bolmn üçün elig uyamJa adrltm Halk arasnda olduum için
elli yuvala kardeimden ayrldm (E 15, 3)
tutuq erdem üçün: Tutuk er olduumdan
kökmü tutuq erdem üçün serdim (Ben) Kökmü Tutuk er
olduumdan direndim (E 50, 2)
alçQz bar üçün: mutluluunuz var için
alçQz bar üçün (?) tike berdimiz. Mutluluunuz var için (antnz)
diktik(% 481)
er atm yoq üçün: er adm olmad için
er atm yoq üçün yeti anuq iim taru etilti. Er adm olmad için ilk yedi
iim darda (yad illerde) yapld (E 41, 2)
toquz oJl bar üçün: dokuz olu olduu için
on ninesi toquz oJl bar üçün. . . On annesi, dokuz olu olduu için(E 30, 2)
erdem üçün: erdemim için
erdem üçün men yerledim. Erdemim için (burasn) ben yerledim
(oturdum) (E 28, 7)
uyar qadnm üçün: soylu kaynatam sayesinde
uyar qadnm üçün ükdim. Soylu kaynatam sayesinde topladm (zenginletim)
(E 172)
yüz er kadam uyarn üçün: yüz er arkadm ünlü olduu için
tekdük üçün: savatm için
63
yüz er kadam uyarn üçün yüz eren (e)lig öküzin tekdük üçün
adrltm. Yüz er arkadm ünlü olduu için, yüz erle elli defa
savatm için ayrldm(öldüm) (E 10, 2)
erdemin üçün: erdemi için
erdemin üçün yoqald. Erdemi için yok oldu (öldü)( E 32, 3)
sekiz adaqlJ barmJ üçün: Sekiz ayakl varlm için
sekiz adaqlJ barmJ üçün ylq tüketi bardm. Sekiz ayakl varlm
için ylkyla istediim kadar gittim (gezdim) (E 11, 3)
tört oJlum bar üçün: dört olum olduu için
tört oJlum bar üçün beQkümin tikti. Dört olum olduu için ebedi
tam diktiler (E 20, 1)
üçün. . . : üçün. . .
üçün. . . aJ uyar eim sizime adrltm. Üçün. . . hazine, ünlü arkadalarm,
sizlerden, ayrldm. (E 42, 4)
er erdemi üçün: er erdemi için
er erdemi üçün eçime yoqlad. Er erdemi için aabeyimi yokladlar (E 32, 1)
er erdemim üçün: er erdemimden dolay
be yegirmi yamda tabaç qana bardm er erdemim üçün alpun Altun
kümüig egritebe elde kii qazandm. On be yamda Çin hanna (savaa)
gittim. Er erdemimden dolay çok altn-gümü, eri hörgüçlü deve, (Çin)
halkndan köle kazandm (elde ettim) (E 11, 3)
erdemi bar üçün: erdemi olduu için
erde artuq erdemi bar üçün beč kü tike bertim. (Baka) erlerden artk erdemi
olduu için ebedi antn diktim (E 48, 15)
küçligin üçün: güçlü olduu
64
alt baJ bodunm küçligin üçün arq el[t]dim. Alt ba halkm güçlü olduu
için (uzak yerlere) kervan gönderdim (E 49, 4)
2. 1. 13.
Vasta hâli
Vasta hâli, üzerine geldii isim veya isim soylu kelime yada kelime
grubuyla bir eylemin, hareketin soyut ya da somut herhangi bir kavram vastasyla
gerçekletirildiini bildirir.35 Yenisey yaztlarnda vasta hâli /birle/ edatyla ifade
edilmitir.
/+ birle /
oq birle: okla
qop mal üçün bir erig oq birle. Çok serveti için bir eri okla (öldürdüm)
(E 43, 4)
2. 1. 14.
Nasllk hâli
Nasllk hâli, bir eylemin, hareketin nasl, ne ekilde yapldn bildirir.
Nasllk hâli Yenisey yaztlarnda genelde /+s°z/, görev eleman kullanlmtr.
/+s°z/
san + sz: saysz
alm on ylqm sansz erti. Alm on, atm saysz idi (% 4756)
qalQ + sz: kalnsz
ebledim oJlumn qzmn qal5sz birtim. Evlendirdim olumu, kzm kalnsz
verdim (E 47, 6)
qaQ + sz: babasz
ög + süz: annesiz
be yamta qa5sz qalp toquz yegirmi yamJa ögsüz boltum
qatJlanp qatJlanp otuz yamJa öge boltum. Be yamda babasz
kalp, on dokuz yamda annesiz oldum, sebat gösterip otuz yamda
öge oldum (E 45, 2)
35
K. KONKOBAYEV (2001) Bayrk Türk Cazuusu, Manas Üniversitesi, Bishkek, s. 183
65
buQu + suz: kedersiz
bu5usuz ulJatm buQ bu ermi. Kedersiz büyüdüm, keder bu imi (E 7, 2)
2. 1. 15.
Nicelik Hâli
Nicelik hâli, bir iin saysn, azalp çoalabilen veya ölçülebilen durumunu,
miktarn bildirir. Bu hâlin bazen kesin, bazen de yaklak bir deeri ifade ettii
görülür. Yenisey yaztlarnda bu hâl /+ Ø /eki ve /qata/ kelimesi ile ifade edilmitir.
a)
Kesin dePer hâli
/+ Ø /
ilimde tört +Ø: devletimde dört (defa)
ilimde tört tegzindim. Devletimde dört (defa) dolandm (E 29, 5)
(e)lig +Ø: elli defa
yüz er kadam uyarn üçün yüz eren (e)lig öküzin tekdük üçün adrltm.Yüz
er arkadm ünlü olduu için, yüz erle elli defa dediim (savatm) için
ayrldm (E 10, 2)
/ qata /
be qata: be kere
elimde be qata tegzintim. Devletimde be kere dolandm (E 533)
üç qata: üç defa
üç qata tagzinti. Ülkeyi üç defa doland (E 31, 4)
2. Yaklak hâli
Yaklak bir deer ifade etmekle birlikte belirsizlik anlamn da tayan bu
hâli ifade etmek için genelde /+çA/ ekinden olumutur.
/+çA/
an + ça: bu kadar
yaim ança ermi. Dümanlarm bu kadar çok imi (% 257)
66
2. 1. 16.
Benzetme Hâli
Bu hâl, üzerine geldii isim yada isim soylu kelime veya kelime grubu ile bir
eyin niteliini anlatmak için eylemi benzerlik bakmndan belirler. Yenisey
yaztlarnda /teg / edat ve /+Ø / ve /+çA/ ekleriyle gösterilmitir.
/ teg /
az3l3 to5uz teg: az dili domuz gibi
[küç] uyur qan yerin alduqda az3l3 to5uz teg tirig beg sizime (adrldmz)
Güçlü Uygur hannn yerini zapt ettikde az dili domuz gibi Tirig Beg sizden
(ayrldk) (E 98, 3)
saçn teg: saç gibi
baqr buQsz erti qara saçn teg. Paras çok idi kara saç gibi (E 26, 7)
/+çA/
alp quça: güçlü kartal ku gibi
alp quça çabl tüürmi ertiQiz. Güçlü kartal ku gibi düürmü idiniz
(E 48, 6)
marmnça: üstadmki gibi
olanm erde marmnça bol qanqa tap qatlan. Oullarm cesaretin
üstadmki gibi olsun, hana hizmet et, yiit ol (E 47, 9)
/+Ø /
isrik + Ø yörümedi: sarho (gibi dalgn) gezmedi
erdemlig bolsar bodun isrik yörümedi. Halkm erdemli olduundan
sarho(gibi dalgn) gezmedi (E 29, 3)
2.1.17.
Snrlandrma Hâli
Snrlandrma hâli bir iin, hareketin, konunun balangç veya biti snrn
belirtir.
67
/ança /
ança ükü: o kadar çok
ança ükü alpau. O kadar çok alp (E 396)
ança ermi: bu kadar çok imi
ya3im ança ermi. Dümanlarm bu kadar çok imi (% 257)
ançaJ : hemen
ançaJ esitip bay apam el yarayu el ançaJ ükü alpaJu. . . Hemen iitip Bay
Apam halk düzenleyerek o kadar çok alpagu (E 39, 6)
/bir tegme/
bir tegme: sadece
çeligde bir tegme sekiz er erdim[iz]. Savata sadece sekiz kahraman idik
(E 108)
/+Ø /
tüketi + Ø bardm: istediim kadar gittim
sekiz adaqlJ barmJ üçün ylq tüketi bardm Sekiz ayakl varlm için
ylkyla istediim kadar gittim (gezdim) (E 11, 3)
2. 1. 18.
Karlkllk hâli
Karllk hâli, üzerine geldii isim ya da isim soylu kelime veya kelime
grubunun üzerine gelerek eylemi kartlk acsndan belirli yapar. Karllk hâli
Yenisey yaztlarnda /+Ø/ görev elemanlaryla karlanmtr.
Yenisey yaztlarnda karlkllk hâlinin üslup gerei bazan kullanlmad ve bu
durumda karlkllk hâlinin ifade ettii anlam fiili üstlendii görülür.36
/+Ø/
ta ya + Ø yaladm: d dümanlarla savatm
36
ALYILMAZ, Cengiz (1994) Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi, Atatürk ÜnversitesiKâzim
Karabekir Eitim Fakültesi Yaynlar, Erzurum, s. 71
68
qrq yl el tut[t]um bodun baladm ta ya33 yaladm el[t]dim. (Ben) devleti
tuttum, halk yönettim, d dümanlarla savatm, (uzak yerlere ordu) sevk
ettim (E 454)
2.1.19.
Karlatrma hâli
Karlatrma hâli, ismi bir baka isimle karlatrarak yaztlarda /artuq/,
/+dA/ görev elemanlaryla ifade edilmitir.
/ artuq /
erde artuq: (Baka) erlerden baka
erde artuq erdemi bar üçün beč kü tike bertim. (Baka) erlerden baka
erdemi olduu için ebedi antn diktim (E 48, 15)
/+dA/
kii + de: kiilerinkinden (daha)
kiide yig tiker biz. (Biz antn baka) kiilerdikinden (daha) iyi dikeriz
(E 48, 9)
69
III.
BÖLÜM
Yenisey Yaztlarnda Hâl Eklerinin Cümledeki Görevleri
3. 1. Kelime Gruplar
Kelime gruplar bir varl, bir kavram, bir nitelii, bir durumu veya bir
hareketi karlamak üzere, belirli kurallar içinde yan yana gelen kelimeler
topluluudur. 37 Bir de bir yarg tamayan, özne ve yüklemi birbirine balamayan
ve bir birini belirten kelimeler kelime grubudur.38 Kelime gruplar birbiriyle iliki
içinde olarak kavramlar ve görüntüleri anlatr, onlara isim verir.39 Tezimizde kelime
gruplarndan isim tamlamasna yer verilmitir. Çünkü kelime gruplar dier kelime
ve kelime gruplaryla ilikili grubun sonunda çekim ekleriyle balanr.
sim Tamlamas
sim Tamlamas bir isim unsurunun iyelik sistemi içinde bir baka isim
unsuruyla kurduu kelime grubudur.40
Belirli sim Tamlamas: Yenisey yaztlarnda kullanlan belirli isim
tamlamasn yaplar bakmndan Yard. Doç Cengiz ALYILMAZ’n Orhun
Yaztlarnn Söz Dizimi doktora tezini esas alarak aadaki ekilde aratrabiliriz:
Belirli isim tamlamasnda birinci unsur,
ikinci unsura ilgi hâli ile balanr.
Tamlamann ikinci unsur daima iyelik eki tar. Yenisey yaztlarnda da bu ekilde
belirten isme belirten eki olarak /+in / ve /+G/ ekleri kullanlr.
1.
(Sfatlaryla birlikte) belirten isim + belirten eki + (sfatlaryla
birlikte)belirtilen isim+ belirtilen eki + iyelik eki
öziQ+in eçiQ+i+z: kendi aabeyleriniz
altm er ada5z ilig er edgü ei5iz öziQin eçiQiz. Altm er dostunuz, elli
er iyi einiz, kendi aabeyleriniz (E 26, 10).
37
Doç. Dr. KARAHAN, Leyla (1997) Türkçe’de söz dizimi. Ankara. s. 11
DMTREV, N. K. (1995) Detali prostogo predlojenii ‘ssledovaniye po sravnitelnoy Grammatike
Tyurkskh Yazkov’III Sintaksis: Moskova s. 42
39
CAPAROV, A. (1979) Krgz Tilinin Sintaksisi Frunze, s. 56.
38
70
elim+in beQgü+si: devletimin ebedi ta
ol qanm elimin be5güsi Qara Se5ir(te). O hanm, devletimin ebedi ta Kara
Senir(de) (E 10, 2).
Ama Yenisey yaztlarndan belirten hâli ekini almayan anlamca belirten hâli
ekinin olduu örneklere de rastlarz.
2.
(Sfatlaryla birlikte) belirten isim + Ø+(sfatlaryla birlikte)
belirtilen isim + belirtilen eki + iyelik eki:
er+ Ø yüz+i: er(in) yüzü
begler +Ø beQz+i: beglerin bak
beglik+ Ø ka +: beyliin ka
yüz er yüzi begler be5zi beglik ka. Yüz er(in) yüzü, beglerin bak,
beyliin ka (?)(E 26, 9).
kii +Ø ara+s: kii aras (insanlarn hepsi)
kii aras isid qara seQir elçig. Kii aras (insanlarn hepsi) eidin Kara Senir
elçisini(E 24, 4).
kada+ Ø elik+i: dost geyii
iç yer eliki artzun atçl apa tutuq yoq kada eliki sizim(e) ataJ öküz at yoq
yta. ç yer geyii çoalsn. Nianc tutuk yok artk. Dost geyii, ün. Öküz, at
yok artk, ne yazk! (E 48, 4)
çab atun tarqan+Ø beQü+si: tarkann ebedi tan
çab atun tarqan be5üsi tike bertimiz. Çab atun tarkann ebedi tan
diktik. (E 30, 3)
3.
Ø+Ø+ (sfatlaryla birlikte) belirtilen isim+ belirtilen eki + iyelik eki
Ø+Ø+ ba açalar + m : (benim) büyük aabey(lerim)
Ø+Ø+ya aça+Ø: (benim) küçük aabey(lerim)
40
KARAHAN, L (1997) Türkçede Söz Dizimi, Ankara, s. 15
71
ba açalarm ya aça yel aq szme abda. . . . Büyük aabeylerim, küçük yel
ak sizlerden avda. . . (E41, 7)
Ø+Ø+alt baJ bodun++m: (benim) alt ba halkm
alt baJ bodunm küçligin üçün arq el[t]dim. Alt ba halkm güçlü olduu
için (uzak yerlere) kervan gönderdim (E 49, 4).
Ø+Ø+ er erdem+i+m: (benim) er erdemim
er erdemim ebim aquz. Er erdemim, evim, ne yazk! (E 2, 3).
Yenisey yaztlarnda belirsiz isim tamlamas ifade edilirken iyelik ekleri eklenmemi
ekillerine de rastlarz.
Belirsiz sim Tamlamas:
Belirsiz isim tamlamasnda Belirten / lgi hâlinin /+‡/ eki kullanlr.
el+ Ø ara+Ø: halk arasnda
el ara toquz erig ud er oJln ügürüp ödür alt erdem begime. Halk arasnda
dokuz erin arkasndan kahraman oullarn toplayp, sürü, alt cesur begime
(E 32, 10).
iç yer+Ø elik+i: iç bölgenin geyii
iç yer eliki artzun. ç bölgenin geyii artsn (% 484).
iç sü+Ø ba+Ø: iç kumandan(içki askerlerin yöneticisi).
iç sü ba antlJ ölti. ç kumandan sadk öldü (E 39, 2).
ingen +Ø yük+i: dii deve yükü
iniQizke içiQizke ingen yüki iQez tüürtiQiz. (Vefat edip) kardelerinize,
aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz (E 28, 9).
72
el +Ø törü+sü: devlet töresini
qara bodunum qatJlanQ el törüsü dmaQ. Avam halkm erkekle, devlet
töresini brakma (E 10, 7)
3. 2.
Cümle
Cümle bir fikri, bir düünceyi, bir hareketi, bir duyguyu, bir olay yarg
bildirerek anlatan kelime veya kelime dizisidir.41 Cümlenin temel fonksiyonu hüküm
ifade etmektir. Onun için cümle en tam, en geni kelime grubudur.
Cümle ögeleri:
3. 2. 1. Özne
Cümlenin temel iki öesinden biri olan özne, cümlede ii, hareketin yapan,
klan veya olan bildirir. Yenisey yaztlarnda özne çok çeitli ekillerden, cins
adlarndan, çounlukla özel adlardan, zamirlerden v. b. lardan olumutur. Özne
cümle içinde özne / yaln hâlindedir. Gümlenin çekimsiz bir unsurudur.42 Yenisey
yaztlarndaki özneleri örneklerle aadaki gibi verebiliriz:
bu5 : keder
bu5 baQa bat ermi. Keder bana çabuk ulam (E 10, 11)
erklig : Erklig
tört iniligü ertim bizni erklig adrt. Dört karde idik, bizi Erklig (yer alt
tanrs) ayrd (E 28, 4)
Tutuq: Tutuk beg
tutuq beg arq yeri. Tutuk beg dier yeri(E 24, 6)
kümülüg: Kümülüg
az kümülüg ükü bolt‡. Az (saydaki) Kümülüg çok oldu (çoald) $
(E 45, 9)
3. 2. 2.
41
42
Yüklem
KARAHAN, L (1997) Türkçede söz dizimi Ankara, s. 44.
ERGIN, Muharrem (1997) Türk Dil Bilgisi, Istanbul s. 399
73
Yüklem, cümlenin en esasl unsuru, ana unsuru, temel unsuru, direidir.
Cümlede oluu, hareketi, hükmü v. b bildirir.43 Yüklem ismi ve ismin hâl eklerini
alabilir ve edatlarla geniletilebilir. Birde kip eklerinden ve ahs eklerinden
olumaktadr.
adrldm: ayrldm
qrq yasmda adrldm. (Ben) krk yamda ayrldm (öldüm).(E 446)
bantm: baladm
tun elig keig belimte bantm. Elli altn kemeri belime baladm. (E 3, 3)
e5leyü yo3lad: inleyerek yokladlar
qadam eren e5leyü yo3lad. Akrabalarm, erler inleyerek yokladlar.
(E 42, 3)
3. 2. 3.
Nesne
Cümlede yüklemin bildirdii, öznenin yaptg iten etkilenen unsur, nesnedir.
Geçili fiiller, nesneye yönelerek onu etkiler. Geçisiz fiillerde ise hareket öznenin
üstündedir. Böyle fiiller nesne almaz. Nesne, sadece yüklemi geçili fiil olan
cümlelerde bulunur. Nesne unsuru daima nesne / yükleme hâlinde bulunur. Yenisey
yaztlarnda nesne, belirli ve belirsiz nesne hâlinin ekleriyle (/+ Ø /, /+°g /, /+ I /, /+
nI /) yapldn görünür.
iQez + Ø tüür-: keder brak –
iniQizke içiQizke ingen yüki i5ez tüürti5iz. (Vefat edip) kardelerinize,
aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz)(E 28, 9)
er+ig bala-: eri balaotuz erig balayu tutuqa bard[m]. Otuz eri balayarak esir elde etmee
gittim (E 32, 9)
43
ALYILMAZ, Cengiz (1994) Orhun yaztlarnn söz dizimi, Erzurum s. 153
74
yük + i: yükü
iniQizke içiQizke ingen yüki iQez tüürtiQiz. (Vefat edip) kardelerinize,
aabeylerinize dii deve yükü, keder braktnz (E 28, 9)
ülka+ ni: bölgeyi
ülkani alt ba kesdim. Bölgeyi alt baa böldüm. (E 245)
3. 2. 4.
Yer tamlaycs
Cümlede, yaklama, bulunma ve uzaklama bildirerek yüklemi tamamlayan
unsur,
yer tamlaycsdr.
Yenisey yaztlarnda bu unsur yükleme Mekanda
Bulunma hâlinde, Zamanda Bulunma hâlinde, Yönelme, Yön Gösterme, Ayrlma
ve Hedef hâllerinin /+Ø/, /+qa/, / + kA /, /+ A/, /+rA/, /+tA/, /+dA/ ekleriyle ve
/ara/, /üze/ edatlaryla balanr.
sizim + Ø: sizlerden
quz sizim elgin qaJadm sizim. Seferleim, akrabalarm sizlerden
(E 41, 3)
yerim + e: yerimden
subm + a: suyumdan
yerime yta subma adrldm. Yerimden, ne yazk, suyumdan ayrldm
(E 11, 4)
elim + ke: elimde
TeQri elimke qzgaqm oJlum: Semavî elimde evlatlk kzm (H.N.O-E.T. Y.
s. 450)
tört buluQ + qa: dört köeye
tört bulu5qa tökdi. Dört köeye döktü (yayd) (E 31, 3)
ta + ru: darda
er atm yoq üçün yeti anuq iim taru etilti. Er adm olmad için ilk yedi
iim darda (yad illerde) yapld (E 41, 2)
75
elim + te: devletimde
üçin külüg tirig ben teQri elimte yemlig ben. Ben Üçin Külüg Tirig kutsal
devletimde yemliim (besleyiciyim) (E 3, 3)
yat + da: yabanc yerde
yatda tüQürüme adrldm. Yabanc yerde dünürümden ayrldm(E 11, 7)
ölüg ara : ölüler arasnda
il ögesi nançu bilge irig ölüg ara. . . Devlet Ögesi Inançu Bilge irin ölüler
arasnda (E 26, 1)
üze teQri: Üstteki tanr
üze teQri yarlqad. Üstteki tanr lufetti (E 32, 5)
3. 2. 5.
Zarf
Yön, zaman, tarz, sebep, miktar, vasta ve art bildirerek yüklemi tamamlayan
unsuru, zarftr. Zarf cümlede fiilin artlarn ve zamann gösterir. Ama bununla
birlikte fiilin anlamna göre zarflar için yaztlarda Sebep, Vasta, Nasllk, Nicelik,
Benzetme, Snrlandrma, Yön Gösterme, Karlkllk ve Karlatrma hâl ekleri
kullanldn görebiliriz. Aada sadece edatlarla yaplm zarflar için örnekler
verilmitir.
küçlügin (ü)çün: güçlü olduu için
alt ba bodunum küçlügin (ü)çün arqaq elim tan bunta tekti. Alta
ba halkm güçlü olduu için, arkak halkm talarn buraya diktiler
(E 49, 4)
oq birle: okla
qop mal üçün bir erig oq birle. Hep serveti için bir eri okla
(öldürdüm)(E 43, 4)
76
ebledim oJlumn qzmn qal5sz birtim. Evlendirdim olumu, kzm
kalnsz verdim (E 47, 6)
be qata: be kere
elimde be qata tegzintim. Devletimde be kere dolandm (E 533)
ança: bu kadar
yaim ança ermi. Dümanlarm bu kadar çok imi (% 257)
az kümülüg ükü bolt‡. Az (saydaki) Kümülüg çok oldu (çoald)(E 45, 9)
alp quça: güçlü kartal ku gibi
alp quça çabl tüürmi ertiQiz. Güçlü kartal ku gibi düürmü
idiniz (E 48, 6)
ança ükü: o kadar çok
ança ükü alpau. O kadar çok alp (E 396)
tüketi bardm: istediim kadar gittim
sekiz adaqlJ barmJ üçün ylq tüketi bardm Sekiz ayakl varlm için
ylkyla istediim kadar gittim (gezdim) (E 11, 3)
77
Sonuç
Yenisey yaztlarnn grameri genellikle Orhun yaztlarnn grameriyle
birlikte ele alnmtr. “Yenisey Yaztlarnn Hâl Ekleri” adl çalmamzda,
Yenisey yaztlarnda geçen hâl eklerini daha çok “anlam arlkl ilevsel bir
bak acsyla / yöntemle ” incelemeye çaltk.
Baz türkolog ve dil bilimcilerin hâllerin saysn farkl göstermesinden
dolay Yenisey Yaztlarnda da farkl say ortaya çkmaktadr.
Bunun için
yaztlardaki hâlleri inceleyicilere göre uyarlayarak dört tablo eklinde verdik.
Fakat yaztlardaki hâlleri örneklerle birlikte, daha ziyade, Yard. Doç. Dr.
Cengiz Alylmaz’n ‘Orhun Yaztlarnn Söz Dizimi’ adl çalmasnda gösterdii
ekilleri kullanarak aratrdk. Çalmamzda hâl eklerinin kullanmn, kullanm
oranlarn ve eklerin kullanlmasndaki deiim özelliklerini inceledik.
Yenisey Yaztlarndaki hâl ekleri adl çalmamz esas itibaryla “Giri”,
tezimizin esas konusu olan “Yenisey Yaztlarndaki Hâl Ekleri” ve “Yenisey
Yaztlarndaki Hâl Eklerinin Cümle ve Kelime Gruplarndaki Görevi” olmak
üzere 3 bölümden olumaktadr. Çalmamzn “Giri” bölümünde Yenisey
yaztlar hakknda genel bilgiler verilmitir. Bu bölümde Yenisey Yaztlarnn
ses özellikleri üzerinde ksa bir bilgi verildikten sonra hemen ekil bilgisine
geçilmitir. Burada yapm ekleri detayl bir ekilde aratrlmaya çallmtr.
Çekim ekleri olarak çokluk ekleri, iyelik ekleri ve soru ekleri ele alnm ve
bunlarn her birine örnekler verilmitir.
Bu bölümde, yaztlarda iyelik eklerinden daha çok birinci ahs ekinin
kullanlmas tespit edilmi,
bu da yaztlar birinci ahs tarafndan ifade
edilmesini ispatlamakta ve yaztn özelliini göstermektedir.
Teklik ikinci
ahs iyelik eki yok denecek kadar az kullanlmtr. Daha dorusu
aratrdmz yaztlarda görünmemektedir. kinci ahs çokluk iyelik ekinin
kullanlmas da yaztlarn topluma seslenmesini iaret etmektedir.
kinci bölümde, esas konumuz olan Yenisey yaztlarndaki hâl ekleri
anlam arlkl ilevsel bir bak acsyla incelendi ve yaztlarda 19 farkl hâl
78
ekinin kullanld tespit edildi. Bunlar: Seslenme hâli, Özne hâli, Belirten hâli,
Belirtilen hâli, Nesne hâli( Belirtisiz nesne hâli, Belirtili nesne hâli),Bulunma
hâli( Mekânda bulunma hâli, Zamanda bulunma hâli), Ayrlma hâli, Yönelme
hâli, Yön Gösterme hâli, Birliktelik – beraberlik hâli, Hedef hâli, Sebep hâli,
Vasta hâli, Nasllk hâli, Nicelik hâli, Benzetme hâli, Snrlandrma hâli,
Karlkllk hâli, Karlatrma hâlleridir. lk önce bu bölümde esas konumuz
olan hâl eklerinin tasviri, özellikleri ve tanmlamalar verilmitir. Sonra da her
birinin üzerinde detayl çalma yaplmtr ve her ek için örnekler verilmitir.
Çalmamzda yaln hâl, cümle içinde özne rolünü üstlendii için daha
çok özne hâli adyla geçmektedir ve bu hâl eksizdir. Fakat örnekler verilirken
bu hâlin eksizliini göstermek için /+Ø/ eksiz morfem iareti kullanlmtr.
Yenisey yaztlarnda özne hâli genelde kii adlarndan oluan öznelerde,
belirtili isim tamlamalarndan oluan öznelerde ve gizli öznelerde daha çok
kullanld görülmektedir. lgi hâli de isim tamlamalarnda belirten ile
belirtilen arasndaki ilikiyi salad için belirten hâli ismiyle geçer ve /+G/,
/+In/ ekleriyle gösterilmektedir. Yenisey yaztlarndaki belirten hâlinin
kullanm oranna dikkat edersek bu hâl daha çok eksiz olarak karmza
çkmaktadr. Bunun yannda belirtilen hâli ayr aratrlmtr. Berlirtilen hâl
eki Türkçe’de ilgi hâlinin iyelik ekli olarak karmza çkar. lgi hâlinin baka
hâllerden farkl taraf da ismi isme balamasdr. Bu bakmdan ilgi hâli eki
gerçek bir hâl eki karakterinde olmayp, iyelik eki tipinde bir ek durumda
olduu için onun iyelik ekli ayrca bir hâl olarak verilmitir. Bu tezde
yaztlardaki nesne hâli belirli ve belirsiz nesne hâli olarak iki hâl eklinde
incelenmitir. Yenisey yaztlarnda ünsüz ile biten kelimelere gelen /+°G/
ekinin daha çok düz ünlü ekilleri kullanld görülmektedir. /+°n/ eki de
yaztlarda iyelik eklerinden sonra gelmitir. Belirli nesne hâlinde /+I/ ekinin
düz ekli kullanlmtr. /+A/ eki ise baka eklere göre az kullanlmtr.
Yaztlarda belirtisiz nesne hâli yaygn kullanld görülmektedir. Bulunma
hâlini de anlamna göre zamanda bulunma ve mekânda bulunma hâli olarak iki
ksmda ele aldk. Yenisey yaztlarnda bulunma hâli için kullanlan /+tA/ ve
/+dA/ eklerinin her hangi bir kurala bal olarak deitiini tesbit etmenin
imkâni yoktur. Bunu örneklerden görebiliyoruz.
kullanlan /+A/,
Genelde yönelme hâlinde
/+Ja/, /+qa/ ekleri bulunma hâlinde de kullanlmtr ve
79
örneklerden Yenisey yaztlarnda bulunma hâlinin eksiz olarak da kullanldn
görmekteyiz. Mekânda bulunma hâli için Yenisey yaztlar, anlamna göre
incelendiinde, yazt yazan kiinin yayla ilgili cümleler kurduu dikkati
çeker. Mekânda bulunma hâli için yukardaki eklerden baka /ara/, /üze/
edatlar ve /+rA/, /+re/ eklerinin kullanld da anlalmaktadr. Herhangi bir
yerden ayrlmay ya da çkmay, uzaklamay bildiren hâl kategorisi olan
ayrlma hâli, Yenisey yaztlarnda en çok kullanlan hâl ekidir. Çünkü
yaztlarda
yazar
hep
yaknlarndan,
halkndan,
yurdundan,
malndan,
karsndan, çocuklarndan, her eyinden ayrldn ifade etmitir. Bu durum,
Yenisey yaztlarnn dier Eski Türk yaztlarndan farkl olan yanlarn ve konu
özelliklerini göstermektedir. Ayrlma hâlinde /+tA/, /+dA/ eklerinden daha
ziyade /+A/ nn kullanldn görebiliriz. Bir de bu hâl için /+qA /, /+ kA/, /+
3A / ekleri de kullanlmtr. Yaztlarda ayrlma hâlinin eksiz ekli de çoktur.
Yönelme hâli Yenisey yaztlarnda /+Ø/, /+ kA /, /+gA/, /+tA/, /+g/ ekleriyle
görülür. Bu hâl için /+kA/, /+gA/ eklerinin ek bandaki /g / harfinin dütüü
/+A/ ekli de yaygn olarak kullanlmtr. Yaztlarda bulunma hâlindeki /+tA/
eki yönelme hâli fonksiyonunda da karmza çkar. Bu aratrmamzda hedef
hâli olarak incelediimiz hâl aslnda yönelme hâlinin içindeki bir hâldir. Bu
hâl cümlede bir iin, hareketin amacn bildirir ve bu bakmdan hedef hâli
olarak ayrca incelenmitir. Hedef hâli için yönelme hâlinin /+Ø/, /+A/, /+
kA/, /+ qA/ ekleri ve / üçün / edat kullanlmtr. Yön gösterme hâli için
yaztlarda sadece /+rA/ ekinin kullanld görülmektedir. BirliktelikBeraberlik hâli, eylemin bakalaryla birlikte gerçekletirildiini bildirir. Bu
hâli ifade etmek için /birle/, /birke/ edatndan istifade edilmitir. Yenisey
yaztlarnda birliktelik–beraberlik hâli, karlkllk hâli ve vasta hâlleri de bu
edat kullanmtr. Fakat anlam bakmndan biraz fark bulunmaktadr.
Bu
çalmamzda
yaztlardaki
hâl
eklerinin
birbirlerinin
yerine
kullanld tespit edilmitir. Fakat ayn ek kullanlmasna ramen onlarn farkl
anlamda kullanldn esas alarak, bu hâlleri ayr ayr göstermekle, daha
detayl aratrmaya çaltk.
Yaztlarda ençok kullanlan, belirli bir eki göstermeyen iaretsiz
(nonmarque (Ø)) iareti hemen hemen bütün hâl eklerini ifade etmede
kullanlmtr. Bu eki anlamna göre çkarabiliriz ve bu ek iaretsiz olduu için,
bir bakta Yenisey yaztlarndaki hâl ekleri karklk içindeymi gibi gözükebilir
80
ama bu iaretsiz ekin anlama göre çkarlmas, bu yaztlarn hiç de öyle
olmadn göstermektedir. Eklerin ortak kullanmn u ekilde izleyebiliriz.
/+qA/,
/+ kA/ ekleri genelde Mekânda Bulunma hâlinde, Zamanda
Bulunma hâlinde, Yönelme, Ayrlma ve Hedef hâllerinde kullanlmaktadr.
/+ A/ Belirtisiz ve Belirtili Nesne hâlinde, Hedef, Bulunma, Ayrlma ve
Yönelme hâllerinde en çok kullanlan bir ektir.
/+ta/, /+da/ ekleri de Bulunma, Ayrlma veYönelme hâllerinde kullanlan
ortak bir ektir.
/+ üçün/ edat Sebep ve Hedef hâlinde ortak kullanlmtr.
/+in/ eki de Belirten hâli ile Belirtili Nesne hâllerinde daha çok
kullanlmtr.
/+(s)I / belirtilen hâlinde, /+I/ ise belirtili nesne hâline
kullanlmtr.
/+°G/ eki Yönelme hâlinde, Belirli nesne hâlinde, Belirten hâlinde
kullanlmtr.
/+ça/ ekinin Yönelme, Benzetme ve Snrlandrma hâllerinde ortak bir ek
olduunu görmekteyiz.
/+ birle/ edat ise Vasta ve Karlkllk hâllerinde bulunuyor.
/+qata/ edat sadece Nicellik hâlinde ve /+teg/ edat da Benzetme hâlinde
kullanlmtr. Sfat yapan /+sz/ eki Nasllk hâli olarak görünmektedir.
/+artuq/ edat karlatrma hâlinde kullanlmtr. Bu hâl bugünkü Yakut
ve Altay dillerinde ayr bir hâl olarak kullanlmaktadr. Krgzca’da ise bu hâl
sadece sfatn derecesi olarak gösterilmektedir.
Yenisey
Karlatrma,
yaztlarndaki
ayr
ayr
hâl
olarak
ele
alnm
Vasta,
Nicelik, Benzetme, Snrlandrma, Yaklak, Sebep ve Hedef
hâllerinin /+ üçün/, /+qata/, /+ teg/ edatlaryla birlikte olanlar bugünkü Krgz
ve Türkiye Türkçe’sinde anlamlarna göre edat bölümünde yer almaktadr.
Edatlar kelime veya kelime gruplarn, cümle ile cümleyi biribirine balayan, hâl
ekleriyle ayn görevde ve onlarla iliki içinde olan kelime türleridir. Bundan
dolay Vasta, Karlatrma, Nicelik, Benzetme, Snrlandrma, Yönelme, Sebep
ve Hedef hâlleri edatla veya üzerine ek alarak ayr ayr hâl eki bal altnda
tezimizin esas konusu olarak ele alnd. Bu hâl eklerin anlam arlkl detayl
aratrlmasn amaçlayan tezimiz, Yenisey yaztlarn semantik yönden daha
81
derin anlalabilmesi için kolaylk salabilecek küçük bir kaynak olur
ümidindeyiz.
W
% && ˆ( * . “% &&&&” % &&&& ' . 8
&&& 0- &* &&. $ %
&&&& ' '& . 8
: %
' &&& '
&* .
# % 0 &&, * ,
-'
,
,
,
, , - .
!00 &&&& &&&& % &&&& &&& . ˆ'
% &&&&, '
, & & &&.
+ &&& ‰. $
“ˆ( ” &&& &&& &&&& '
&& *, % &&& '
.
“% &&&&” : 1. !' 2. % &&&& 3.%
&&&& & 3
&& .
!' && % && * . ˆ' 0 && % &&&& )
& . 8
& && - . #&
&& && &* &, & 82
&& , . + &&
&&& &- % & &* ,
% 00 *, &&& &&&. $ 0 0 00 0. $ 0 0 &*
&&& ' &*& .
8
0 &&, % &&&& -
' &&& 19 &&& .
$
: &&&, 00 (
) &&&,
()
&&&, &&&, ' &&& ( '
&&& ' &&&), ' &&& (
' &&& ' &&&), ' &&&,
' &&&, &&&, &&&, *
&&&, ' &&&, -*
&&&, -&&
&&&, ' &&&, '' &&&, &&&, '
&&&, &&&&.
Š&&& 00 (
) &&& & 00 00 &&& * &&& &
. + & & 0 && /+Ø/ )* . % 00 &&& &&
& 00 00 &&& &&&
&* &* .
$
() &&& & '
' &&&& &&& . % ()
&&& /+G/, /+ In/ && ,
&&& & &&& &&&
'.
8 &&& * && &&&
. + &&& () &&& & 0
83
. $
() &&& '
&&&&& &&&&*
'
. ˆ'
&&& &&& *
'
&&&& 00 ', & && &&& * * . ˆ' 0 &&&
' &&& ' &&&,
'
&&& * 0 &* . % &&& /+ °G/ & &, , , '
"
. ‹
' &&& & /+°n/ & && . +
' &&& /+I/ & &, ,
,
'
"
. ˆ' 0 % ' &&& &* . ‰
'
&&& ' &&& ' &&& * 0 &* . % ' &&&& /+tA/ ve /+dA/ && '
0 0. $ &&
&&& . '
&&&
/+A/,
/+Ja/,
/+qa/
&&
'
&&&& && . ˆ' 0 ' &&&& % & & .
8 ' &&&, % , * '
' &&& &* .
%
'
&&&
&&& &&& /+rA/, /+re/ && /ara/,
/üze/ )'
. ˆŒ
, , ' &&& %
0- &* &&& * . $
0 * , '
, , , , , . ‘' &&& /+tA/, /+dA/
& /+A/, /+qA/, /+kA/, /+3A/ && .
+
,
%
0
'
&&& & &* '& .
84
% ' &&& /+Ø/, / + kA /, /+gA/, /+tA/,
/+g/ && . + &&&& /+kA/, /+gA/ &&
'
/g/ ' '* /+A/ -
. ‰
0 ' &&& /+tA/ &
,
,
' &&& )
. +
&&& &&& * && &&& '
&&&& . + &&& &&& &&& *
&& . 8
&&& /+Ø/, /+A/, /+kA/, /+qA/
&& / üçün / .
% &&& /+rA/ & . + &&&, -
'
&&&
'* )
. + &&& /birle/,/birke/
. % , '
' &&&& /birle/, /birke/
. + 00 0
* .
‰
&&& &&& && & . ‹
* 00 && &*
&&& & . 8
, % && * &&&& (nonmarque (Ø)
&
0-
&*
,
00
&&&&&
&& . + & &&& % && ' '
*, . +
& 0 0 *, (Ø) &&
, 0 ' && - &, '
. +
& &&&& , &&& & * && . % &&& && &&& * :
85
/+qa/, /+ kA/ && ' &&&&, '
&&&&, ', ' &&&& .
/+/ ' &&&, ' &&&&,
, ', ' ' &&&& - & * .
/+ta/, /+da/ && ',
' ' &&&&&
* .
/+üçün/
()
*
&&&&&
&& .
/+in/ & && &&& '
&&&& 0- &* . /+(s)I / & &&&
' &&&& &* .
/+ça/ & '' &&&,
&&& &&&&& .
/+ birle/ () ' ' &&&&& .
/+qata/ && -&& &&&&, 0 /+ teg /
()) '' &&&& .
# & /+sz/ -*
&&& & *
&& .
/+ artuq / '
&&&& .
+ &&& & &&& , * . $ 0 '
.
% && &&& * &* &&&
', ' ,
&&,
'',
,
, * &&&& *
00 , , 00 && , & & '
- '*, * .
$
&,
&&& 0
&& . + *, '
&&&& 00 '
* , &
86
* '
.
$ 0 &&&&, && & & '
'
,
&&& , & &&& * . ˆ'* && *, % -*
'&
0
&& ' &&& &.
87
KAYNAKLAR
ALYILMAZ, Cengiz.(2000).Orhun Yaztlarnn Sözdizimi. Erzurum: Atatürk
Ünversitesi Kâzim Karabekir Eitim Fakültesi Yaynlar.
ALYILMAZ, Cengiz.(1998).Ünlemlerin Seslenmeleri Kuvvetlendirici levleri,
Atatürk Ünversitesi Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü Dergisi, Say:10, Erzurum
AYDAROV,G.(1971).Yazk
Orhonskih
Pamyatnikov
Drevnetyurkskoy
Pismennosti VII veka. Alma-Ata
BATMANOV, . A.(1959).Yazk yeniseyskih pamyatnikov drevnotyurkskoy
pismennosti. Frunze
BATMANOV, . A; ARAGAÇI, Z. B; BABU_KN, G. B.(1962). Sovremennaya i
drevnaya Yeniseika. Frunze
BANGUO|LU, Tahsin.(2000).Türkçenin grameri. Ankara
BANGUO|LU, Tahsin.(1989). Eski Türkçe Üzerine TDAY Belleten
(1964), 2. bask Ankara
CAPAROV, A .(1979). Krgz Tilinin Sintaksisi. Frunze
CUMAGULOV, Ç .(1963). Epigrafika Kirgizii I. Frunze
DMTREV, N.K.(1956). Detali prostogo predloyenii ‘ssledovaniye po sravnitelnoy
Grammatike Tyurkskh Yazkov’III Sintaksis: Moskova
ERCLASUN, Ahmet B .(2004).Türk Dili Tarihi, Ankara, Akça Yaynlar
ERGIN, Muharrem.(1997).Türk Dil Bilgisi, stanbul, Bayrak Yayn
ERCLASUN, A. B. Köl Tigin Yazt Bir Nutuk Metni midir?. III. Sovyet –Türk
Kollokyumu Göktürk Antlar (Dil, edebiyat, sanat, arkeoloji, tarih, kültür) 8-15
Haziran 1990 Alma-Ata, Kazakistan SSR, Ank. 1990
GABAN, A.V.(1988). Eski Türkçe’nin Yaz Dili (Çev. Sabit S. Payl), TDAY;
Belleten (1959) 2. bask Ankara
GABAN, A.V.(2000).Eski Türkçe’nin Grameri (Çev.Mehmet AKALN), Ankara
HACIEMNO|LU, Necmettin.(1994). Eski Türkçe’nin Gramer Yaps ve Örnek
Olarak Fiilden isim Yapan – Eki: TDAY: Belleten 1990, Ankara.
KIZLASOV, . L.(1990). Drevnotyurkskaya runiçeskaya pismennost Yevrazii.
Moskva
KLYA_TORNIY,S.G.(1964). Drevnotyurkskiye runiçeskiye pamyatniki kak
istoçnik po istorii Sredney Azii. Moskva.
88
KONONOV, A.N.(1980).Grammatika yazka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov
(VII-IX vv. ), Leningrad
KORMU_N, .V.(1997).Tyrkskiye yeniseykiye epitafii. Moskva.
KARAHAN, L.(1997).Türkçede Söz Dizimi. Ankara
MALOV, S. E.(1952).Yeniseyskaya pismennost tyurkov. Moskva -Leningrad
MALOV, S.E.(1959).Pamyatniki drevnotyurkskoy pismennosti Mongolii i
Kirgizii. Frunze
MALOV,
S.E.(1951).Pamyatniki
drevnotyurkskoy
pismennosti.
Moskva
Messershmidt, D.G., B. S. E XXVII. cilt, Moskova 1954, s. 195, hatta bk E. M.
Murzaev,
Geografiçeskiye
issledovaniya
Mongolskoy
Narodnoy
Respubliki,
Moskova- Leningrad 1948
MEMMEDL, Yunus.(1996). “ Eski Türkçe’de ahs Adlar ve Ünvanlar” TDAY:
Belleten (1994), Ankara.
ORKUN, Hüseyin Namk .(1994). Eski Türk Yaztlar. Ankara
Orhon-Enisey tekstteri. Frunze 1982.
SADIKOV,S.–KONKOBAYEV,K.(2001).Bayrk Türk Cazuusu, Bikek.
SEVORTYANN,E.V.(1962)Affiks Glagolobrazovaniye v Azerbayyanskom
Yazke. Moskva
_ERBAK, A. M. (2001).Tyurkskaya runika. Sankt-Petersburg.
TEKN, Talat. (1988).Orhon Yaztlar. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basm evi.
TEKN, Talat (2004). Makaleler II, Tarihi Türk Yaz Dilleri
TEN_EV,E.R.(1988).Sravnitelno-istoriçeskaya GrammatikaTyurkskih Yazkov,
Morfologiya, Moskva
TEN_EV, E. R.(1986). Eski Türklerde Edebi Dil var Myd ?(Çev. Ethem.R.)
TDAY; Belleten (1982-1983), Ankara
89