§eraJhs] SempozytUmu

.··:
Ulıus]arraras]
§eraJhs] SempozytUmu
-----..;:
j~§El?.oo::-
- --
DÜZENLEYEN
Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Gaye Vakfı
SEMPOZYUM TERTİP HEYETi
Prof. Dr. Faruk BEŞER (Başkan)
Doç. D,r. H. Mehmet GÜNAY
Doç. Dr. Murteza BEDiR
Doç. Dr. Muhittin AKGÜL
Doç. Dr. Ahmet BOSTANCI
_Doç. Dr. Muharrem KILIÇ
Yrd. D~Ç.J?r. Hayati YfL1AAz
"{rd. DoÇ. Pr;..Sffi~· YILMAZ .
l
Arş . .dör. İrfan İNCE
'
.. . .
.-
.
. Arş. Gör. Harun ~ACI .. ·
Eserde yer alan bildirilerde ileri sürülen görüşlerin
bilimsel sorumluluğu sahiplerine aittir.
.··:
<!>-~
~V
Serahsl'nin el-Mebsut Adlı Eseri
Çerçevesinde Hanefi Fıkıh Düşüncesinde
Takdiri Hüküm Olgusu
Dr. Soner DUMAN1
BİRİNCİ BÖLÜM
TAKDIRi HÜKÜM KONUSUNA GENEL BİR BAKIŞ
Giriş
ilmi kaynağı itibanyla ilahi olmakla birlikte vahyin somut olaylara ta-,
şınmasında temel faktör beşerin akli çabasıdır. Bu çabayı fıkıh ilmi açısından
Fıkıh
"müctehidlerin ictihadı" temsil eder. "Vahiy olgusu" ile "somut hayat olaylan"
arasındaki irtibatın sağlanmasında bu şekilde rol üstlenen ictihadın kuşkusuz
hem ."vahyin ortaya koyduğu değerlerin künhüne vakıf olma" hem de "somut hayat
olaylannı derinlemesine tahlfl etme" görevi bulunmaktadır. Nitekim başta günümüze intikal etmiş dört sünni fıkıh ekolünün kurucusu olmak üzere sahabe
döneminden başlamak üzere pekçok müctehid bu görevi layıkıyla yerine getirmiştir.
Hakkında
hüküm verilen olaylar ve nesneler çoğu zaman dışa yansıyan,
somut ve reel halleriyle birlikte değerlendirmeye tabi tutulur. Bu durum son
derece tabii olduğu gibi aynı zamanda hüküm verme konusundaki ana prensibi
de teşkil etmektedir. Bununla birlikte "mekasidü'ş-şeria" -yani şeriatın ana gayeleriltemel maksatlan- gerek "vahyin yorumlanması" gerekse "hüküm verilen
olay ve nesnenirı değerlendirilmesi" konusunda bazen zahir durumun terkini
1
Sakarya Üniversiteşi, ilahiyat Fakültesi, İslam Hukuku Anabilim Dalı
---- -- --·-··
..
·- ~ ·-
............ -.·
..,_- .....-- --·---
--~·
~ ı
~,.,
Uluslararası SERAHSİ SEMPOZYUMU
gerekli lalabilir. Nitekim -zahiri yaklaşımı benimseyen alimler bir kenara bırala.­
lırsa- fılah mezheplerinin kuruculan başta olmak üzere pekçok alim nasslardan
ilk anda anlaşılan anlamı "mekasidü'ş-şeria" gerekçesiyle ya terk etmiş yahut
nasslan zahirierinden farklı anlarrılara çekmişlerdir.
Maliki ve Hanbeli fılah ekallerinin edille-i şer'iyye arasında mütaalaa ettikleri "sedd-i zeria" ilkesi de bu yaklaşımın bir sonucudur. Nitekim aslen haram
olmamakla birlikte harama vesile kılınan şeyler, "işin sonucu dikkate alınarak"
haram kabul edilmiştir.
Haneillerin istihsan delili de aynı balaş açısının ürünüdür. Buna göre hukuki bir meselede ilk anda akla gelen çözüm yolu veya kıyas, nass yahut nass dışı
bir delil sebebiyle terk edilmekte, maslahat ve adalete daha uygun bir çözüme
ulaşılmaktadır.
Farklı
ekollere mensup müctehidlerin bir olay ha.l9.<ında hüküm verirken,
\,_olayı bütün yönleriyle olduğu gibi kabul etmenin "mekasidü'ş-şeria"ya ve "hakkaniyet" ve "adalet" gibi temel hukuk idelerine aykırılık teşkil ettiği durumlarda
"takdire/tasavvura dayalı hükiin\ verme yoluna giderek "reel olanı" değil "ideal
olanı" esas aldıklan da sıkça müşahede edilen bir durumdur.
.
\
.
Işte biz tebliğimizde bu "takdire dayalı hUküm olgusu"nun Hanefiler tarafından nasıl kabul edilip uygulandığını Serahsi'nin el-Mebsut adlı eseri. çerçevesinde incelemeye çalıŞacağız.
I. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
A. Takdiri Hüküm Kavramı
"Takdın
Hüküm" ifadesiyle ne kastedildiğini net olarak ortaya koyabilmek
için "takdir" ve "hüküm" kelimeleri üzerinde kısaca durmak gerekir.
_r-...IZ
sözcüğü G- ~ - ~) kökünden tef'il babının masdandır. Bu masdar söz-
lükte şu anlamlarda kullanılmaktadır:
1-Bir şeyi düzeltme ve hazırlama konusunda enine boyuna düşünme,
2- Bir şeyi başka şeylerden ayırt edecek şekilde alametler koyma,
3- Bir şeye kesin karar verme, niyet etme,2
2 İbnü'l-Manzllr, Lisanü'l-Arab, s. 3547; Zebtd.t, Tacü'l-aras, XIII, 377.
•• ..
ıo:s:·l
448
1·~
••
.·:
YEDiNCİ OTURUM
4- Bir şeyin miktanın açıklama,
5- Bir şeyi birşeyle mukayese edip onun miktanna ulaşma,
6- Allah'ın bir konuda hüküm vermesi,
7- Birini bir şeyi yapmaya güç yetirebilir hale getirme,3
~
kelimesi ise (i- .!l- C. ı kökünden masdardır. Bu masdann sözlükte şu
anlamlarda kullanılmaktadır: Bilmek, fıkhetmek, adaletle hülanetınek, engellemek gibi anlamlara gelmektedir.4
Bir UsUl-i fılah terimi olarak hüküm mükelleflerin fiilierine gerekli la.lma,
muhayyer la.lma veya vaz' yoluyla ilişen Allah'ın hitabıdır. 5
UsUl ilminde hüküm teklifi ve vaz'i hüküm olmak üzere ikiye
ayrılmakta-
Furu fı1ah kitaplannda da hülanün diyani ve kazai olmak üzere iki kısma
ayrıldığı görülmektedir. 7
"Takdiri hüküm" denildiğinde kastedilen şey "aslında var olmayan bir şeye
var hükmünü vermek veya aslında var olan bir şeye yok hükmünü vermektir".8
Takdiri hülanün mukabili "tahkiki hüküm"dür. Tahkiki hüküm ise hükme konu ,
olan şeyi bizzat bulunduğu hapyle dikkate alarak hüküm vermek, varsayımda
bulunmamaktır.
Burada bir kanşıklığa meydan vermemek için "farazi fılah" ile "takdın hüküm" arasındaki farkın ortaya konması gerektiğine inanıyoruz. Farazi fıkıh henüz gerçekleşmemiş olan bir mesele hakkında "gerçekleşmiş olsaydı nasıl hüküm verilirdi?" sorusuna bağlı olarak hüküm vermektir. Burada hülane konu
olan olayın kendisi mevcut olmamakla birlikte onun var olduğu düşünülerek
hülanü araştınlmaktadır. "Takdiri hüküm" verme durumunda ise ortada hükme konu olacak bir mahallşahıs/mesele bulunmakta, fakat hüküm verirken bu
3 El-Mu'cemil'l-Vasft, II, 748
4 İbnü'l-Manzllr, Lislinil'l-Arab, s. 952; Feyyılmi, el-Misbôhu'l-milnir, s. 78.
5 Zeydan, el-Veciz usflli'l-fıkh, s. 23; el-Husari, Ahmed, Nazariyyetü.'l-hülan ve mesôdiru't-teşri {i
usüli'l-fıkhi'l-lslami, s. 30; Zuhayli, Vehbe, Usülü'l-fıkhi'l-lslami, l, 37.
6 El-Husari, age, s. 32 vd; Zuhayli, age, s. 42 vd.
7 Bk. Demiray, Mustafa, Serahsi'de Kaza i Hüküm - Diyani Hüküm Aynmı, s. 7-9.
8 İzzeddin b. Abdüsselam, el-Kaviiidü'l-kübrii, IT, 205; Karafi, el-Ümniyye, s. 217.
n
-------......
·-·-.-·-~·-·
-~·~
.... ...·
·-.· _..,_. . . .- - -------·~-~
- -:-·-
.. ·--- ·--. --- -. --..
~
•
1
Uluslararası SERAHSİ SEMPOZYUMU
malıallşahıs ve meselenin durumu gerçekte bulunduğu halden farklı şekilde düşünülerek hükme
konu kılınmaktadır.
B. Usul ve Pura Literatüründe "Takdiri Hüküm" Kavramına Genel Bir Bakış
Aşağıda takdiri hüküm konusunun UsUl ve furılliteratüründeki gelişimini
müellifler ve eserler bazında kısaca ortaya koymaya çalışacağım.
1. İzzeddin bin Abdüsselam (v. 660)
Tespit edebildiğimiz kadanyla "takdiri hüküm" konusunu müstakil bir baş­
lık halinde ele alan ilk kişi İzzeddin b. Abdüsselam'clır. O konuya dair açtığı fasıl­
da yalnızca tanımı vermekle kalmamış buna dair hem bir tasnif yapmış hem de
konuyla ilgili örnekler serdetmiştir. Konumuz açısından onun önemi meseleyi
ilk olarak ortaya koyması ve konuyla ilgili daha sonra yazanlar tarafından da
tamamen benimsenmiş olmasıdır.
İzzeddin b. Abdüsselam takdiri hükmü şu şekilde tanımlamışbr:
Takdir: Yok olan bir şeye var\ olanın veya var olan bir şeye yok
münü vermektir. Bu meselede çeşitli durumlar söz konusudur.
olanın
hük-
Müellifimiz takdiri hülanü bu şekilde tatnmlamakla birlikte her bir türün
alt örneklerini zikretmeye başladığında dört tür takdiri hükümden bahsetmektedir:
a) Yok olan birşeye var olanın hülanü~ü vermek,
b) Var olan birşeye yok hükmünü vermek,
c) Sonradan gerçekleşen btrşeye önceden gerçekleşmiş hükmünü vermek,
d) Neticeler ve niteliklere, "Somut nesne" hükmünü vermek.
İzzeddin b. Abdüsselam birinci türe örnek olarak "çocuğun mürnin sayılma­
sı", "kafulerirı çocuklannın kafu kabul
edilmesi", "adalet-fısk-ihlas-riya-ilim vb.
gibi niteliklerin kişiler bu niteliklerden gafil olduğu esnada da kişide varmış gibi
kabul edilmesi", "zimmetler", 'borçlar", "mülkiyet", "evlilik ilişkisinde kan-kocalık" gibi özellikleri zikretmekte~.
İkirıci türe örnek olarak ise "yolcunun elindeki ihtiyaç için bulundurduğu
suyun yok kabul edilerek teyemmüme ruhsat verilmesi", "keffaret borçlusunun.
ihtiyaç duyduğu kölenin yok kabul edilmesi"ni örnek vermektedir.
" •
ıoe:o:·l
450
1·~-
YEDiNCİ OTURUM
Üçüncü !fue "ölüme teşebbüs fiili yapıldıktan sonra fiili yapan kişinin ölmesinin ardından fiile maruz kalan kişinin de ölmesi ve bu durumda teşebbüsü
yapan şahsın öldürme fiilini kendi ölümünden önce yapmış gibi kabul edilmesi"ni örnek vermektedir.
Dördü:ıcü türe
"iflas eden kişinin, satın aldığı kumaşı keserek kısaltınasını
kumaşı boyama meselesi gibi kabul etmek" meselesini" örnek vermektedir.
İzzeddin b. Abdüsselarn fıkıhtaki cüz'ı: meseleler bir yana fıkhın bab baş­
lıklannı oluşturan
ve muarnelatın da temel müesseseleri arasında zikredilen
pekçok konunun aslında "takdiri hüküm" olduğunu belirterek bunlara satım,
kira, selem, karz, vekalet, mudarebe, müsakat ve müzaraa, cuale, vakıf, rehin,
vasiyet, ariyet, vedia, nikah, kefalet, havale, sulh akitlerini örnek olarak zikretmektedir.9
2. Şihabeddin el-Karafi (v. 684)
İzzeddin b. Abdüsselarn'ın takdiri hükümle ilgili açıklamaları öğrencisi
Karafi tarafından benimsenerek el-Ümniyye (f idraki'n-niyye adlı eserde aynen
akt~ştır. 10
Karaft takdiri hüküm konusunda fıkıh alimlerinin pekçoğunun yeterli bilgiye sahip olmadıklarını belirterek şöyle der:
Fazilet sahibi pekçok fıkıhçıdan "mevcut olan bir şeye yok hükmünü vermek" veya "yok olan bir şeye mevcut hükmünü veı:mek" konusunda örnek vermesi istendiğinde buna örnek vermekte zorlanmakta, örnek verebilen de bir iki
tane örnek bulabilmektedir.U
Karilinin konuyla ilgili asıl açıklamalan el-Furü.k adlı eserindedir. O, farklı
kaideleri işlerken sık sık bu meseleye temas etmekte, yeri geldikçe konuya dair
örnekler vermektedir.
(1] - Örneğin el-Furü.k adlı eserinin üçüncü farlanda "lügavi şart ile diğer
şartlar arasındaki fark" konusunu ele alırken şu açıklamalara da yer vermektedir:
9 İzzedclin b. Abdüsselam, el-Kavtiidü'l-kübrti, II, 205-211.
10 Karafi, el-Ümniyye, s. 212-217.
ll Karafi, age, s. 217.
,.
- - - - - - ·..·---··-- ' .
~- - - · ~"L -·
·-.··
~·ı
· ·1'.·~
. ..-- · -
451
1·~
"'
- - - - - - - ·- --
•
ı Uluslararası SERAHSİ SEMPOZVUMU
Takdın olan hükümler [mukadderat]
gerçekten var olan şeylerle [muhakkakat] çelişın ez; aksine ikisi bir araya gelir, her birinin müstakil olarak gerekleri ve
hükümleri sabit olur.
Buna dair bazı örnekler zikreden Karatı takdin hükrnün tanımını da barın­
dıran şu ifadelere yer verir:
Takdin hüküm kuralı, mevcut olan bir şeye yok hükmünü, yok olan bir
şeye de mevcut hükmünü vermektir... Bir şeyin gerçekte var olmasıyla birlikte
yok hükmünde kabul edilmesi arasında bir çelişki yoktur. Nitekim kafirlerin ve
mürtedlerin yaptıklan iyilikler hakikatte var olduğu halde hükmen yoktur. Namazda niyet hakikatte namaz boyunca var olmaclığı halde namaz boyunca var
hükmünde kabul edilir.u
[2] - Karatı "teklifi hitab ile vaz'i hitab" arasındaki farklan açıklarken takdın
.. hükmü vaz'i hükümler arasında zikrederek şöyle demiştir:
....
Şer'i takdirleri belirlemek de vaz'i hü.kümlerdendir. Şer'i takdirler "var olana
yok hükmünü, yok olana var hükmünü vermektir" ... Bu tarz hüküm verme şeri­
\
atta çokça rastlanan bir durumdur, fıkıh konulannda takdın hükmün bulunmadığı konu neredeyse yok gibidirP
\
[3] - Karatı takdin hüküm konusunda fakihler arasındaki kafa karışıklığı­
nın boyutlarını göstermesi bakımından şöyle bir anekdota yer verir:
"Var olan şeyleri ortadan kaldırmak" ile "var olan şeylerin ortadan kalkb.ğı­
nı varsaymak/takdir etmek" önde gelen pekçok fakihin bile kanştırdığı hususlardandır. Oysa birinci kural aklen ımkansız olup dinde böyle bir şeyin gerçekleşmesi mümkün değildir. İkind kurala gelince dinde gerek icma ile benimsenen
gerekse ihtilaf edilen hükümlerde bu kurala uygun meseleler bulunmaktadır.
Bir gün Şafii mezhebinin önde gelen değerli iki fakiliinin
meclisteydim. Bunlardan biri diğerine şöyle bir soru sordu:
bulunduğu
bir
Alimierin "Sab.n alınan malın kusur sebebiyle geri verilmesi akdin kökünden ortadan kaldırılması mıdır yoksa akdin geri verme anından itibaren ortadan
kaldırılması mıdır? Bu konuda İmam Şafii (r.a.)'ye ait iki görüş bulunmaktadır." .Şeklindeki ifadeleri ne anlama gelmektedir? Kusur sebebiyle geri verme anın12 Karafi, el-Furak, ı. 128-130 (özetle)
13 Karafi, age, ı, 292-293.
--~-ı
452
ı-:::eı-ı
.,.,
dan itibaren akdin ortadan kaldınlması makul ve anlaşılır bir hükü.mdür. Ancak
diğer görüş yani akdin tamamen ortadan kaldırılması makul değildir. Çünkü
akit somut olarak geçmiş zamanda gerçekleşmiştir. Şu halde aliınlerin 'bu, akdi
kökünden ortadan kaldırmaktır" ifadelerinin anlamı nedir?
Diğeri ,~öyle
cevap verdi:
Bu, akdin kendisirlin değil neticelerinin ortadan kaldınlmasıdır.
Bu sefer ilk soruyu soran şöyle dedi:
Akdin sonuçları ve hükümleri de somut olarak geçmişte gerçekleşmiştir,
akdi ortadan kaldırmak mümkün olmadığı gibi bu sonuçları da ortadan kaldır­
mak mümkün değildir. Çünkü geçmişte yaşanmış şeyleri nasıl maziden silmek
mümkün değilse akdin sonuçlarını da geçmişten silmek mümkün değildir.
Diğeri şöyle
dedi:
Benim gibi bir adama hiç böyle bir soru sorulur mu?
Daha sonra gerek içinde bulunduğu sıkıntı gerekse sorunun güçlü olması
sebebiyle kızgınlık gösterdi. Her iki alim de meseleye bir cevap bulamadan ayrıl­
dılar. Bunun sebebi yukarıdaki aynını bilmemelerinden başka bir şey değildir. 14
3. Bedreddin ez-Zerkeş~ (v. 794)
. Zerkeşi el-Bahru'l-muh ft adlı UsUl eserinde İbnü'l-Tilimsani'den "takdiri hüküm" ile ilgili şu ifadeleri n akleder:
Takdiri hüküm iki kısma ayrılır:
a) Hükme konu olan şey üzerinde, hükme etki eden şer'i bir vasfın var kabul edilmesi: Örneğin cariye üzerinde milk-i yeminin, kişirıin karısı üzerinde
nikah mülkiyetinin var kabul edilmesi gibi.
b) Duyularla hissedilebilir [somut] bir şeyin var kabul edilmesi: Örneğin
[borçlu kişirıin] zimmet[in]de dirhemlerin varlığının kabul edilmesi gibi.
Bazıları
bu tür takdiri hükümleri kabul etmeyerek şöyle derler: "Şeriatın
hükme konu olan şey üzerindeki hülanü kişirıin takdiren varsaydığı şeydir. Bu
14 Karafi; el-Furtik, II, 50-51.
---------- --·····- -.·
·- ~ -
. . . . .. --· ... .-.
- ·-- ---·----------~ ·--------
-"t-·-- -~
•
ı Uluslararası SERAHSİ SEMP02YUMU
hükmü gerektiren bir takım niteliklerin mahal üzerinde var kabul edilmesi ise
delili olmayan bir şeyi var kabul etmektir."15
Zerkeşi aynı aynmı, Şafii mezhebi alimlerinden
el-Cill'den de nakleder.16
Takdiri hüküm konusundaki teorik açıklamalann Hanefi olmayan müelliflerce yazılmış UsUl eserlerinde bulunduğu, Hanefi UsUl alimlerinin bu konuya
temas etmedikleri görülmektedir.
C. Mecelle'de Takdfri Hükme Dayalı Genel Kurallar
Takdiri hüküm olgusu Mecelle'de açık olarak ifade edilmernekle birlikte Mecelle'nin baş tarafında yer alan genel kurallar arasında" takdiri hül-:iim" anlayışı­
na dayalı genel kurallara yer verildiği görülmektedir.
Mecelle'de "takdlıi hüküm"
·,~tmek mümkündür:
anlayışına dayalı
genel kurallan
şu şekilde
be-
32. Madde: "Hacet umfuni olsun husüsi olsun zarüret menzilesine tenzil
olunur."
38. Madde: ·ı.deten mümteni' olan şey haJ<ikaten_mürnteni' gibidir."
'\
43. Madde: "Örfen ma'rüf olan şey şart kılınmış gibidir."
44. Madde: "Be~e't-tüccar ma'rüf olan şey beynlerinde meşrüt gibidir."
45. Madde: "Örf ile ta'yin nass ile ta'yin gibidir."
63. Madde:
gibidir."
"Mütecezzı
olmayan bir şeyin
ba'zını
zikretmek küllünü zikr
65. Madde: "Hazırdaki vasıf lağv ve gaibdeki vasıf mu'teberdir."
66. Madde: "Sual cevabta iade olunmuş addolunur."
67. Madde: "Sakite bir söz isnad olunmaz. Lakin
rna'nz-ı
hacette süküt
beyandır."
68. Madde: "Bir şeyin umür-ı batınacia delili ol şeyin makamına kann olur."
75. Madde: "Burhan ile sabit olan şey ıyanen sabit gibidir."
15
16
Zerkeşi,
Zerkeşi,
age, I, 386-387.
el-Bahru'l-muhft, I, 99.
-
.·:
YEDiNCİ OTURUM
98. Madde: "Birşeyde sebeb-i temellükün tebeddülü ol
n;ıakarmn~ kaimdir."
şeyin
tebeddülü
D. Takdiri Hükmü İfade Etmek Üzere el-Mebsutta Kullanılan Terimler
Birazdan örneklerini vereceğimiz takdin hükürnlerin el-Mebsut'ta şu teriın­
lerle ifade edildiği görülmektedir:
~ -~
115
ru... .wi - Ds ru... rfi - Ds ru... ~ı.;
l,r...ız
- I.J.S oliJ..ı.;
~ts- .~ - ~ts- ~-~ts-
w
-·1.:.?1 - lj~l
İKİNCİ BÖLÜM
EL-MEBSÜT'TA TAKDIRI HÜKÜM UYGULAMALARI
Tebliğimizin omurgasını oluşturan
bu bölümde Serahsi'nin el-Mebsut adlı
eseri. çerçevesinde Hanefilerde takdiri hükmün nasıl aniaşılıp uygulandığı hususunu ele alacağız. Konuyu iki ana başlık altında ele alacağız. Birinci başlıkta
"takdin hükmün sebepleri" üzerinde duracağız. İkinci başlıkta ise "takdiri hükmün engelleri" üzerinde duracağız.
Bilindiği gibi el-Mebsut Hanefi furu fıkhının günümüze gelmiş en geniş
çaplı eserlerinden biri belki de birincisidir. Bu sebeple onda Hanefi mezhebi imamlanna ait hükümler ve bu hükümlere dair serdedilen deliller son derece büyük
bir önemi haizdir. Zira mesela zahirürrivaye eserlerinin kaleme alındığı dönemden i~_?aren Hanefi mezhebinin önde gelen şahsiyetlerinin furO. meselelere ait
görüşleri literatüre yansıdığı halde bu hükümlerinakli ve nakli delillerinin tekamülü süreci üç asır boyunca devam etmiş ve en kamil halini de hicn beşinci
asırda el-Mebsut'ta bulmuştur.
.. ..
l~·ı
455
l·l-"""ı
Q
•
~ ı Uluslararası SERAHSİ SEMPOZYUMU
Seralısinin
yer verdiği delillendinnelerin bizzat kurucu imamların kendi
istidlal tarzını yarısıtıp yansıtmadığı, daha açık bir deyişle el-Mebsut'ta yer alan
her bir irrıama ait delilin bizzat o imam tarafından hüküm verınede esas alınıp
alınmadığı mutlaka araştırılması gereken konuların başında gelmektedir. Bununla birlikte biz, günümüze ulaşmış eserler içinde el-Mebsat öncesindeki matbu eserlerde rastlayamadığımız istidlalleri -şayet bu istidlaller eserin yazıldığı
döneme kadar şifahen dilden dile aktarılarak gelrnemişse- aksi ispatlanıncaya
kadar Serahsi'ye ait kabul etmek dururnundayız. Bu sebeple tebliğimizin örneklerinde "Serahsi'nin nerede yer aldığı" sorusuna cevap olarak rahatlıkla şunu ifa. de edebiliriz: "Serahsi, Hanefi mezhebi imamlarının bir meselede verdiği hükmün delillendirilmesinde ortaya koyduğu çaba, takdiri hükümleri yansıtması ve
yorumlaması yönüyle önem kazanmaktadır."
Konu el-Mebsu.t'ta teorik düzeyde tartışılmadığından biz konuyla ilgili farklı örnekleri türnevarım yöntemiyle bir arada değerlendirerek buradan teorik sonuçlara ulaşınaya çalışacağız.
\
I. TAKDIRi HÜKMÜN SEBEPLERİ
El-Mebsut'ta bine yakın örnek üzerinde ycaptığırn.ız inceleme ve araştır­
mada Harıefi mezhebi imamlannın hangi sebeplere binaen takdiri hükme gittiklerini tespite çalıştık. Tespit ettiğimiz pekçok örnek bulunmakla birlikte bu
örneklerin tümünü tebliğ metnine yerleştirmek mümkün olmadığından her konuya dair bir iki örnek vermekle yetinecek ve bu örneklere dair bazı yorumlarda
bulunacağız:
A. Nass Sebebiyle Takdiri Hükme Gitmek
Takdiri hüküm verilmesiyle ilgili nassın bulunması halinde Harıefi imamlar
takdiri hüküm vermeyi kabul ederler.
Yemin Keffareti Olarak Verilen Elbisenin Verenin Mülkiyetine Geri
Dönmesi
Kişinin
yemin keffareti için bir fakire vermiş olduğu giyecek; miras, satın
alma, hibe vb. bir yolla kendisine geri dönmüş olsa keffaret bozulmuş olmaz.
Çünkü elbisenin fakirin eline ulaşmasıyla farz yerine getirilmiştir, daha sonra
meydana gelen sebepler bunu ortadarı kaldırmaz .
.·.
YEDiNCİ OTURUM
Serahsl'nin belirttiğine göre bu konuda ana delil şu hadistir: Rivayet edileliğine
göre :Berire'ye birileri tasaddukta bulunur o da kendisine tasadduk edilen
şeylerden
Hz. Peygamber (s.a.v.)'e hediye ederdi. Hz. Peygamber (s.a.s) "o senin
için sadaka bizim açımızdan ise hediyedir" derdi.
Serahsı bu hadisin
ifade ettiği hususu bir genel kural halinde şu şekilde or-
taya koyar: Bu hadis "mülkiyet sebeplerinin değişmesinin bizzat mailann değiş­
mesi gibi" değedendirileceğini gösterir.17
Bu örnekte nakli bir delil sebebiyle önce genel bir kurala ulaşılınakta daha
sonra bu genel kuraldan dolayı takdiri hükme gidilmektedir.
B. Zaran Önlemek İçin Takdiri Hükme Gitmek
Dinin koruma albna aldığı can, mal, namus gibi değerlere yönelik bir zarar
ihtimalinin söz konusu olduğu durumlarda bunlan koruma albna almak için
takdiri hükme gidilir. Burada söz konusu zararın "ölüm tehlikesi" vb. gibi ileri
boyutta olması da şart koşulmamakta, insanı sıkıntıya düşürecek derecede çıl­
ması yeterli görülmektedir.
Hastalığının Artmasından
Korkan kişinin Teyemmüın Yapması
Serahsl'nin belirttiğine göre hasta bir kimse abdest/gusül için suyu kullandığında hastalığının artmasından korkınakla birlikte ölüm tehlikesi söz konusu
değilse Hanefiler bu kişinin teyemmüm yapmasını caiz görür. Şafii ise bu kişi­
nin teyemmüm yapamayacağını belirtir. Serahsi, Şafii'nin bunu iki gerekçeye
dayandırdığını belirtir:
a) Bu kişinin "suyu bulunan" kişi durumunda olması,
b) Suyu kullanma konusunda aczin söz konusu olabilmesi için ölüm tehlikesinin bulunmasını şart görmesi.
Serahsl'ye göre Hanefiler nezdinde "hastalığın artması" orucu bozma, oturarak ve ima ile namaz kılma konusunda ölüm tehlikesi gibi kabul edilmektedir.
Aynı şekilde
teyemmüm hükmü açısından da durum böyledir.
Serahsi bunun gerekçesini şu şekilde ifade eder:
17 VIII, 155.
~ ı Uluslararası SERAHSİ SEMP02YUMU
Canın saygınlığı_malın s~ygu:Uı~dan daha düşük olamaz. Yanında su
bulunmayan kişi suyu ancak yüksek bir bedel ödeyerek bulabiliyorsa
bu kişinin zarar ·ederek o suyu satın alıp abdest/gusülde kullanması
gerekmez, teyemmüm alması caiz olur. Mal kaybı için böyle olduğuna
göre hastalığı arttıran bir durumda teyemmüm yapmak evleviyetle caiz
olur.18
Bu örnekte Hanefilerin takdiri hükme giderken iki ana gerekçeye dayandık­
lan görülmektedir:
Dinde canın korunması zanlri masiahatlar arasında
yer almaktadır. Ölüm tehlikesi cana yönelik bir zarar olduğu gibi, hastalığın artması da böyle değerlendirilmektedir.
a)
Mekasidü'ş-şeria:
b) Kıyas: Dinde "hastalığın artması"na bağlı olarak bazı ibadet hükümlerin._de hafifletmeler söz konusu olmuştur. Şu halde "hastalığın artması" hükünil.e'rin hafifletilmesinde müessir bir illet olarak görülmelidir.
Susuz Kalınaktan Korkan Kişinin Teyemmüm Yapması
Serahst'nin belirttiğine göre Hanefiler şu görüştedir: Abdestsiz olan kişinin
.
\
yanında abdeste yeterli qlacak kadar. su bulunmakla birlikte suyu kullanması
halinde ileride susuzluk çekmekten korkarsa bu kişi bükmen "suyu kullanmaktan aciz" kabul edilir.
Serahsi bu kişinin durumunun su ile kendisi arasına düşman veya yırtıcı
hayvan giren kimsenin durumu gibi olduğunu belirttikten sonra bir diğer gerekçe olarak da şunu söyler: Canın s.aygulhğı malın saygınlığından daha az olamaz. 19
Burada takdiri hükmün "zaran önleme" gerekçesine dayandırıldığı, aynca
bu gerekçenin kıyas yoluyla da desteklendiği görülmektedir.
C. Kolaylaştırma Sebebiyle Takdiri Hüküm
Bilindiği gibi İslam dini kolaylık dini olup, mükelleflerin sıkıntıya düşmeme­
si için her türlü tedbiri bünyesinde barındırmaktadır. Hanefi imarnlar nasslarda
yer alan bu kolaylıştırma ilkesini kendi ictihadlarına da taşıyarak kolaylaştırma
sebebiyle gerek ibadetler gerekse ibadet dışı alanda takdiri hükme gitmişlerdir.
18 Serahsi, el-Mebsüt, I, 112.
19 Serahsi, el-Mebsüt, I, 114.
-~·1 458 1·~
•. -
YEDiNCİ OTURUM
Başlama Tekbirine Bitişik Olmaksızın
Namaza Niyet Etmek
Takditi hü.lanün zamanla ilişkili olan yönü "daha önce yapılnuş bir şeye
daha sonra yapılan şeyin, daha sonra yapılan bir şeye ise-daha önce yapılnuş
şeyin hü.lanünü vermek" tir.
Serahsi'nin Ebu Yusuf ve İmam Muhammed'den aktardığına göre namaza
başlama tekbirinden önce niyet edilmesi durumunda araya niyeti kesintiye uğ­
ratan başka bir durumun girmemesi halinde niyet tekbire bitişik olarak yapılnuş
gibi kabul edilmektedir.
Burada takdiri hüküm şöyle bir kıyasla da desteklenmektedir: Oruçta orucun başlama vaktinden önce niyet etmek - daha sonra niyeti kesintiye uğratan
bir durumun araya girmemesi şartıyla- caizdir.20
Yemin Keffaretinde Aynı Fakire On Gün Boyunca Giyecek Temlik
Etmek
Yeminini bozmuş olan kişi Haneftlere göre yemin ketfareti olarak aynı fakire on gün boyunca yemek yedirebileceği gibi on gün boyunca her gün bir elbise
vererek de ketfareti yerine getirebilir.
Serahsi burada mukadder bir soruyu şu şekilde ortaya koymaktadır:
Yemeğe olan ihtiyaç hergÜn yenilenmektedir. Oysa giysiye olan ihtiyaç her-
gün yenilenmemekte altı ay vb. bir zaman diliminde yeni giysi ihtiyacı olmaktadır.
Bu mukadder soruya verilen cevap takdiri hüküm
anlayışını
ortaya koy-
maktadır:
Giysiye olan ihtiyaç belirtilen zaman diliminde yenilense bile biz giyecekler
konusunda temliki ihtiyacın yenilenmesi gibi kabul ettik. Temlik her gün yenilenmektedir. [Dünkü temlik bugünküyle aynı değildir.] Bir şey başka bir şeyin
yerini aldığında artık gerçekte olan durumu dikkate alma gereği ortadan kalkar.
Bunu şöyle açıklamak mümkündür: İnsanın m ülke olan ihtiyacının bir sını­
n yoktur. Bununla birlikte fiilierin ayn ayn yapılması nasslarda açık olarak belirtildiiiuden biz ketfaretin bir defada ödenmesini caiz kabul etmiyoruz. Tek bir
şahıs açısından mülke olan ihtiyaç günlere bölünebilir. Aslında aynı gün içinde
20 Serahst el-Mebsüt, I; lO.
--·------- · -···· ·
····-·-~ -·
. ...
________
···-· ,...
__...,.-
~ ı Uluslararası SERAHSİ SEMPOZYUMU
farklı verme fiilieriyle de bu yapılabilirse de bunun belirli bir sİnın bulunmadığından
biz temlik işleminin farklı günlerde yapılmasını dikkate aldık ve kosebebiyle bir şahıs açısından günlerin yenilenmesini mülke olan
ihtiyacın yenilenmesi gibi kabul ettik. 21
laylaştırma
Bu örnekte kolaylaştırma sebebiyle takdiri hülane gidildiği açık olarak ifade
edilirken, takdiri hülanün mantıld alt yapısını da "mülke duyulan ihtiyacın yenilenmesi" gerekçesi teşkil etmektedir.
Ev Satımında Evi Dıştan Görmenin Yeterli Olması
Züfer dışındaki Hanefi imamlanna göre ev satımında kişi evi dıştan görüp
satın alsa daha sonra evin içinin kusurlu olması sebebiyle akdi feshedemez. Züfere göre ise bunu yapabilir.
Üç imama göre evin bütününü görmek imkansızdır; çünkü sütunların alttarına, kalaslardan yapılmış duvardaki kalasların arasına vb. her yere bakmak
mümkün değildir. Bu yüzden kolaylaştırma amaayla evin bir kısmını görmek
bütünü görmek gibi kabul edilmiştir. 22
\
D. Yaygın Olarak Görülen Durum Sebebiyle Tpkdfri Hüküm
'
İnsanlar arasında sıklıkla görülen, çoğunlukla karşılaşılan yaygın durumlar
Hanefi imamlar tarafından dikkate alınmış, bu yaygın durumlar sebebiyle takdiri hülane gidilmiştir. Buna dair şu örnekleri zikredebiliriz:
Karşı
Cinse Dokunmanın Abdesti Bozduğu Durumlar
Bir erkek bir kadına arada bir engel olmaksızın dokunduğunda ereksiyon
hali [cirısel organcia sertleşme] meydana gelirse Ebu Hanife ve EbuYusuf'a göre
abdesti bozulur, İmam Muhammed'e göre ise abdesti bozulmaz.
Serahsi Ebu Hanife ve Ebu Yusuf'un verdiği hükmü ''istihsan", İmam
Muhammed'in verdiği hükmü ise "kıyas" olarak ifade etmektedir. Ebu Hanife ve Ebu Yusuf'un kıyasa dayalı hükmü terk etmelerinin ardında yatan
sebep ise "çoğunlukla bu durumda olan erkekten mezi geldiği" şeklindeki
değerlendirmedir. Bu örnekte Ebu Hanife ve Ebu Yusuf'un ·takdiri hükme
gittikleri, buna karşılık İmam Muhammed'in ise takdiri hükme gitmediği,
21 VIII, 154.
22 XIII, 76-77.
YEDiNCİ OTURUM
reel durumu esas aldığı görülmektedir. Serahsi, Ebu Hanife ve Ebu Yusuf'un
"yaygın o~arak görülen durUm."a dayandırdıklan bu takdiri hükümlerini benzer başka hükümlerle de desteklediklerini belirterek buna dair şu iki hükmü
zikreder:
a) Yatarak uyuyan kişi kendisinden abdesti bozan bir şey çıkmadığını kesin
olarak bilse bile abdesti bozulur. Çünkü bu şekilde yatan kişiden çoğurılukla abdesti. bozan bir şey çıkar.
b) Şehirde olup su bulamayan kişi teyemmüm yapamaz. Çünkü şehirde suyun bulunmaması nadir bir durumdur.23
E. Zaman -Mekana Bağlı Takdiri Hüküm
İslam fıkhında zaman ve mekana bağlı pekçok hüküm bulunmaktadır.
Burada bizi ilgilendiren husus "zaman ve mekanın değişmesinin hükınün
değişmesine etkisi" konusudur. Zira zaman ve mekana ilişkin takdiri hükümlerde çoğunlukla bu husus dikkate alınmıştır. Buna dair şu örnekleri
zikredebiliriz:
Tilavet Secdesi
Bir kimse bir mekanda bir secde ayetini okuduktan sonra oradan ayrılıp·
tekrar geri dönse ve aynı sec.de ayetini okusa kendisine başka bir secde daha
gerekli olur. Çünkü gidip dönmesi ile meclis yenilenmiştir. Meclisin yenilenmesi
til~vet sebebinin de hükmen yenilenmesi anlamına gelir.24
Burada secde ayetinin okunduğu mekan aynı mekan, okunan secde ayeti
aynı secde ayeti olduğu halde kişinin iki okuyuş arasında farklı bir mekana gidip
gelmesi hükmen mekanın yenilenmesi gibi değerlendirihniştir. Çünkü ayeti.n
okunma sebebi yenilenmiştir. Şu halde bu hüküm de takdiri hükümde "zaman
- mekan faktörü"nün önemli olduğunu göstermektedir.
Sahibi Bilinmeyen Aniann Öşür Arazisinde Yaptıklan Bal
Öşür arazisine sahip bir kimsenin arazisinde sahibi bilinmeyen anlar bal
yapsa ve arazi sahibinden başka birisi bu bala arazi sahibinden daha önce el
koysa ·bal yine de arazi sahibinin olur. Arazi sahibi hükmen bala daha önce el
23 I, 68.
24 Serahsi, el-Mebsut, IT, 5-6.
--------~·1 4611·~
---------·· -·----··--· -
·-----... -- ·-.·· .... . - .. ,....-..
ll
___ - --.
•
ı Uluslararası SERAHSİ SEM POZVUM U
koymuş kabul edilir. Çünkü arılann orada bal yapmasıyla bal onun koruması
altında olmuştur. Arılar bir arazide bal yaptıklannda onu orada bırakırlar. Bu
yüzden araziye sahip olan kişi bala da hükrnen el koymuş olur.25
Burada bir mekanda kişinin iradesi dışında meydana gelen şey, sanki o
mekanda iradeyle el konulmuş şey gibi kabul edilmiştir.
F. Hak Sahiplerini Koruma Sebebiyle Takdiri Hüküm
Hanefi imamlar, hak sahiplerini haksızlığa karşı korumak, adaleti gerçekiçin takdiri hükme başvurınuşlardır. Aşağıda bu şekilde verilmiş takdiri hüküm örneklerine yer vereceğiz:
leştirmek
Zengin Borçluya Hibe Edilen Alacağın Zekatı
Bir kimsenin zengin bir şahıs ta alacağı olsa, alacaklı şahıs kendisine zekatın
., farz olmasından sonra alacağını borçluya hibe etse Serahsi'nin daha doğru ka...
bul ettiği rivayete göre yaptığı bu tasarrufla fakirierin hakkını telef etmiş olur ve
bu kişi kendisine zekat farz olduktan sonra malını bir zengine hibe eden şahsa
benzer. Bu kişi yaptığı tasarrufla .llacağırıı hükrnen tahsil etmiş sayılır.
Serahsi bu kişinin durumunun şu şahsa bepzediğini söyler: Köle satın alan
köleyi teslim almadan önce azat etse bu azat tasarrufuyla köleyi teslim almış gibi kabul edilir. 26.
kişi
Burada gerek Serahsfnin daha doğru kabul ettiği gö.rüşe göre gerekse kı­
yas olarak verilen öm~ğe göre takdiri h ükme gidilmesinin sebebi hak sahiplerini korumaktır. Bu hükümlerin birincisinde fakirierin ikincisinde ise kölelerin himaye edildiği görülme~tedi~. Şu halde takdiri hükrnün sebeplerinden
birisi de özellikle zayıf konumda bulun<!-n fakirler ve köleler gibi hak sahiplerini korumaktır.
Mehrini Alamayan Kadının Cinsel ilişkiden Kaçınması Durumunda
Nafakasının Ödenınesi
Koca karısına mehrini tam olarak ödemediğinden kadın cinsel ilişkide bulunmaktan kaçınırsa kadın nafaka hakkını kaybetmez. Çünkü bu durumda kadın haklı bir gerekçeyle ilişkiden uzak durmakta, nafakayi hak etme sebebi olan
25 Serahst, el·Mebsıit, III, 16.
26 Serahsi, el-Mebsut, Il, 203-204.
.·.
YEDİNCİ
OTURUM
hülanen koca kaybettirmiş olmaktadır. Koca bunu
kansının 4akla. olan mehri vermemekle yapmaktadır. Aynca nafaka da mehir
de kadının hakkıdır. Kadının bir hakkını kocasından talep etmesi diğer hakkını
talep etme hakkını ortadan kaldırmaz. 27
cinsel
ilişkiyi kadın değil
Buradc.ı
cinsel ilişkiden kadın kaçındığı halde bu kaçınmaya koca sebep olduğundan cinsel ilişkinin gerçekleşmemesi takdiren kocaya dayandırılmakta,
kadının ilişkide bulunmaktan kaçınmadığı varsayılarak nafakasını almasına
hükmedilmektedir.
Ölüm Hastalığı İçinde Kocası Tarafından Bam Talakla Boşanan
Kadının Mirasçı Olması
Hanefilere göre ölüm hastalığı sırasında kansını bam talakla boşayan kişi
bu hastalıktan ölse kadının iddeti devam ettiği sürece kocasına mirasçı olur.
İddet esnasında nikah mevcutmuş gibi kabul edilir. Bu konuda sahabenin de
ittifakı vardır.
Hanefiler bu hülanün gerekçesini şu şekilde açıklar:
Biz "kadının zararını def etmek için" bu durumda iddetin devam etmesini.
nikahın devam etmesi gibi kabul ettik. Buna göre koca, kansının istemesi sonucu boşarnayı gerçekleştirmişse kadın mirastaki hakkının düşmesine razı olduğundan iddet içindeyken kocası ölmüş olsa bile mirasçı olamaz.28
G. Arnelin Yapılan Kısmını Yok Saymamak İçin Takdiri Hüküm Vermek
Başlanmış
ve bir kısmı yerine getirilmiş bir ibadetin yapılan bu kısmını
yok saymak mükellefler açısından bazı sıkıntılar doğurabilir. Bu yüzden kimi
ibadetlerde Hanefiler yapılmış olan kısmı yok saymamak adına takdiri hülane
gitmişlerdir. Bu hükümlerin çoğunlukla görüldüğü hac konusundan bir örnek
vereceğiz.
Tavafın Çoğunluğunu Yapmak
Hanefilere göre tavafın çoğunu yapan kişinin [yani yedi tur içinden dördünü yapan kişinin] tavafı muteberdir. Bu durumda çoğunluğunu yapmak bütü27 Serahsi, el-Mebsüt, V, 186.
28 Serahsi,' el-Mebsüt, VI, 155-156.
ı Uluslararası SERAHSİ SEMPOZYUMU
•
nünü yapmak gibi kabul edilir. Çünkü çoğunluğunu yapma durumunda tavafın
varlığı yokluğuna ağır basmıştır.
Serahsi dinde buna benzer başka durumlann da bulunduğunu belirterek
buna şu hususlan örnek verir:
a) İmama rükG.da iken yetişen kişinin imama rekatın çoğunluğunda uyması
rekatın bütününde uyması gibi kabul edilerek o rekat muteber olur.
b) Nafile oruç ve Ramazan orucu tutan kişi zevalden önce niyet ettiğinde
günün çoğunluğunda niyetinin bulunması günün bütününde niyetli gibi kabul
edilir.ıs
Burada "bir şeyirı çoğunluğunun bütün gibi kabul edilmesi"' şeklinde bir
takdiri hüküm söz konusudur. Takdiri hükme gitmenin delili ise örnekte de görüldüğü ÜZere kıyastır.
·.._
H. Sedd-i Zeria Gerekçesiyle Takdiri Hüküm Vermek
Dört sünni fıkıh ekolü d.ikı<ate alındığında hüküm verirken sedd-i zeria
prensibini kabul etmeyen fıkıh hlimi yoktur. Bir başka deyişle "farklı ekailere
mensup alirnlerin tümü aslen sedd-i zeria prensibini kabul eder. Bununla birlik\
te çoğunluğu bu ismi kullanmazlar."30
'
-
İhramlı İken İştirak Halinde Av Yapmak
Serahsi şunu söyler:
ŞAfii'ye göre bir grup ihramlı kişi bir av hayvanı avladığında yalnızca bir
ceza gerekli olur; burada suça konu· teşkil eden şeyirı tek olması [yarıi öldürülen
hayvanın bir tane olması] d.ikkate alınır. Hanefilere göre ise ava iştirak edenlerin
her birine müstakil olarak bir ceza gerekir. Burada suça konu teşkil eden şeye
değil suç fiiline bakılır. Her bir ihramlı açısından suç müstakil olarak işlenmiş
gibi kabul edilir.
Serahsi buna benzeyen iki meseleyi daha zikreder:
29 Serahsi, el-Mebsüt, ıv, 42-43.
30 Şaban, (İslam Hukuk nminin Esaslan, 205) şöyle der: Sedd-i zerai bütün fakihlere göre şer'i
hükümlerin belirlenmesinde esas alınan dayanaklardan biridir. Aralarındaki ihtilaf ise
bunun uygulanması konusundadır. Bu prensibe en geniş şekilde dayananlar Malikiler ve
Hanbeliler, onu daraltarak benimseyenler Şa.füler, (teorik olarak benimsediklerini ifade etmemekle beraber) uygulamada ona geniş bir yer verenler ise Hanefilerdir.
~·1464 1·:~-
YEDiNCİ OTURUM
a) Adam öldürme keffareti,
b)
UygUlanması gerekli
olan kısas
Her iki du..vurnda da öldürme fiiline iştirak edenlerin her biri suçu müstakil
olarak işlemiş gibi kabul edilir.31
Burada Hanefilerin suç teşkil eden fullerde takdın hüküm vermelerinin
gerisinde "dinde cana verilen önemin göz önünde bulundurulması" ve "sedd-i
zeria" prensibinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Gerek tartışma konusu olan olay
gerekse onun kıyaslanclığı diğer iki mesele birlikte değerlendirildiğinde her üç
durumda da "iştirak halinde öldürme fullerinin önüne geçmek" anlayışının bulunduğu görülmektedir.
Burada Serahsi'nin Hanefiler ile Şafii arasında tartışmalı olan konuda Hanefiler lehine yine kıyas deliline başvurduğu da dikkatlerden kaçmamaktaclır.
I. ihtiyat Sebebiyle Takdiri Hükme Gitmek
Hanefiler özellikle nikah-talak gibi konular ile faiz meselelerinde ihtiyata
riayet gerekçesinden hareketle takdın hükme gitmişlerdir. Aşağıda her iki konuya dair birer örneğe yer vereceğiz:
Şehvetle Öpmek ve Do~mak Suretiyle Sılıriyet Haramlığının
Oluşması
Hanefilere göre kişi kendi mülkiyetinde olan veya olmayan bir kadınla cinsel ilişkide bulunduğunda nasıl ki sıhriyet hara.mlığı oluşuyarsa şehvetle öpmek
ve dokunınakla da sıhriyet haraınlığı oluşur. Şafifye göre ise sıhriyet hararnlığı
yalnızca nikah ile oluşur.
Hanefiler konuyla ilgili sahabe ve tabiün
akli olarak da takdın J.üküm yaparlar. Şöyle ki;
fetvalarını
dehl getirdikleri gibi
Dokunmak ve öpmek cinsel ilişkiye götüren davranışlarclır. Çünkü cinsel
ilişki bu tür fullerle başlar. Böyle olunca bu fuller sıhriyet hararnlığını ortaya
koymacia bizzat cinsel ilişki gibi kabul edilir.
Nitekim din sıhriyet hararnlığını ortaya koymacia "cinsel ilişkinin sebebi
olan nikahı" bizzat ilişki gibi kabul etmiştir.
31 Serahsi; ~1-Mebsüt, rv. 81.
- - --
----
-·---~- --.· ·
..... - · ...... -
- .· ·
''='- · ,.. __ _
_
ı Uluslararası SERAHSİ SEMPOZYUMU
•
Ayrıca sıhriyetharamlığında ihtiyat esas alırur. Bu sebeple cinsel ilişkiye gö-
türen füller ihtiyateı::ı bizzat cinsel ilişki gibi kabul ed.ilir.32
Burada Haneillerin "öpmek ve dokunmayı", "cinsel ilişki" gibi değerlendir­
d.iklerine ve bu yolla takdiri bir hüküm verdiklerine şahit olmaktayız. Bu takdiri
hükmün gerisinde yatan iki ana gerekçenin olduğunu görüyoruz:
a) İhtiyat: Bu, konuyla ilgili en önemli gerekçedir. Çünkü Hanefiler evlilik,
boşama, sıhriyet haramlığı vb. konularda dinde ihtiyata önem verildiği gerekçe-
sinden hareket ederek pekçok hüküm vermişlerdir.
b) "Sebebin sonuç yerine konması" şeklindeki genel kural.
\
.
Faize Tabi Malların Ölçek ve Tartıya Vurulmadan Satılması
Züfer dışındaki Hanefi irnamlarına göre bir yiyecek yığıru başka bir yiyecek
yığını
ile götürü UsUlde sanlsa v~ daha sonra
tarbldıklarında eşit çıksalar
akit
caiz olmaz. Çünkü akdin caizliği için akit anında iki yığının eşit olduğunu bilmek şarttır. Zira akit anında bu bilinmedi~'de yığİnlardan birinde fazlalığın
olması ihtimali söz ~onusudur. İhtiyat gösterilmesi gereken konularda varlığı
ihtimal dahilinde olan bir şey kesin var olan bir şey gibi kabul edilir. Çünkü faiz
konusu ihtiyatadayalı konulardandır. Bu sebeple ihtimale dayalı fazlalık kesin
fazlalık gibi kabul edilir. 33
İ. Hükmün Bağlandığı Vasfın Gizli Olması Sebebiyle Takdiri Hükme Gitmek
Hükmün
kendisirıe bağlandığı asıl vasıf, varlığıyla yokluğuna
karar veri-
lerneyecek derecede gizli olduğunda onun yerine varlığı ve yokluğuna kolayca
karar verilebilecek açık bir nitelik hükme dayanak kılınır. Bu durumda gizli olan
vasfın da mevcut olduğu varsayılır. Nitekim Mecelle'nin "bir şeyin umür-ı batı­
nada delili ol şeyin makamma kaiın olur." şeklindeki 68. Maddesi de bu durumu
ifade etmektedir.
32 Serahst, el-Mebstit, IV; 207-208.
33 XII, 191.
YEDiNCİ OTURUM
Cinsel ilişkide Bulunulamayacak Çağdaki Kız Çocuğu he ilişkide
Bulunmak
Kendisiyle cinsel ilişkide bulunulabilecek kadar büyük olmayan bir kızla evlendirilen kişi bu kızla cinsel ilişkide bulunsa sıhriyet haramlığı meydana gelmiş
olurmu?
Ebu Hanife ve İmam Muhammed'e göre sıhriyet haramlığı meydana gelmez, Ebu Yusuf'a göre ise haramlık meydana gelir. Ebu Yusuf burada cinsel iliş­
kinin hakikatte mevcut olması yönünü dikkate
almışbr.
Ebu Hanife ve İmam Muhammed'e göre ise sıhriyet haramlığının sabit olması bizatihi cinsel ilişkiden değil "ba'ziyet" [yani ilişkiden doğacak çocuğun
ilişkide bulunanın bir parçası olması]
sebebiyledir. Cinsel ilişki çağına gelmemiş
bir kızla ilişkide bulunma durumunda ba'ziyetten söz edilemez. Çünkü ba'ziyet
hakikatte meniden olmaktaysa da bu gizli bir durum
görünür sebep yani kızın
çağa ulaşmış olması ba'ziyet gibi değerlendirilir. 34
mak mümkün
olmadığından
olduğundan
ilişkide
ve
vakıf
ol-
bulunulabilecek
Bir tarafta Ebu Yusuf, diğer tarafta ise İmam Ebu Hanife ve İmam Muhammed'in yer aldığı bu örnekte Ebu Hanife ve İmam Muhammed'in iki farklı açı­
darı
takdiri hükme gittikleri görülmektedir:
1) Cinsel ilişkide bulunma çağına gelmemiş bir kız çocuğuyla kocasının iliş­
kide bulunmasını Ebu Yusufhüküm verirken dikkate aldığı halde Ebu Hanife ve
İmam Muhammed "sıhriyet haramlığı hükmünü cinsel ilişkiye bağlarnarnalan"
sebebiyle bu ilişkiyi yok hükmünde kabul ederek takdiri bükümde bulunmaktadırlar.
ilişkiyi sıhriyet haramlığı
2) Ebu Yusuf'un hakiki durum olan cinsel
için
dikkate aldığı görülürken, Ebu Hanife ve İmam Muhammed'in ise "cinsel iliş­
kide bulunulabilecek çağda olma"yı ba'ziyet gibi takdir etmek suretiyle hükme
ulaşbklan görülmektedir.
Bu iki imarnın takdiri hükme gitmelerinin ardında yatarı sebebin "hükmün bağlı bulunduğu asıl durumun gizli olması sebebiyle zahir
durumun onun yerine konması" şeklinde bir genel kural olduğu görülmektedir.
34 Serahsi, el-Mebsüt. V. 148.
ıe
------- ---- -,_- -.--- -- ... . ..
D
IE:ô:1
467
l·le':9ıl
Q
Ol
-------- --~- ··--· ·
~ ı
tnuslar"'as'
SERAHSİ SEMPOZVUMU
Temizlik Süresi Yenilendikçe Boşama İhtiyaanın Yenilenmesi
Haneillere göre kocanın kansım her biri "cinsel ilişkide bulunmadığı temizlik müddeti" esnasında olmak üzere her bir temizlik müddetinde bir defa boşa­
ması "hasen talak"b.r.
Serahsi Haneillerin bu ictihadlannın ak1i gerekçesini şu şekilde açıklar:
[Boşamayı
gerektiren durumlardan biri olarak] "Eşlerin ahlaklannın birbiriyle uyuşmaması" gizli bir durum olup bunun hakikatine vakıf olmak mümkün
değildir. Bu sebeple din buna işaret eden zahir sebebi yani "kişinin cinsel ilişki­
de bulunmadığı temizlik süresini", "eşlerin ahlaklannın uyuşmamas ı" gibi kabul
etmiştir. Çünkü temizlik müddeti hem doğal açıdan hem de dini olarak kişinirı
eşiyle ilişkide bulunmayı isteyebileceği bir zaman dilimidir. Kişi boşama ihtiyaa duymadığı sürece bu zaman diliminde cinsel ilişkide bulunmayı terk etmez .
.pinde zahir olan sebep gizli olan mananın yerine konduğunda hüküm de hem
~olma hem de yok olma bakımından o zahir sebeple birlikte bulunur. Buzahir
sebep tekrarlandığından onun tekrarlanmasıyla boşamanın mübahlığı da tekrar
eder. Bu dunım da hükmen boşa.nia ihtiyaanın yenilenmesi gibi kabul edilir.35
Bu örnekte "hükmün bağlandığı gizli duruma vakıf olarnama sebebiyle za-
" takdın hükme gidildiği görülhir durumun hükme dayanak kılınması" sebebiyle
mektedir. Bu takdin hüküm ictihadı: olmayıp bizatihı: din tarafından verilmiş bir
hükümdür. Bir başka deyişle aslında burada Haneillerin dince verilmiş hükmü
bir takdiri hüküm olarak tasavvur ve tasvir ettiklerine şahit olmaktayız .
Boşamayı
Kalpteki Duyguya
Bağlamak
Koca, karısına "şayet cehe~em azabıru" veya "ölümü seviyorsarı seni boşa­
dım" dese kadın da "seviyonım" dese İmam Muhammed'e göre kadın boşanmış
olmaz, Ebu Hanife ve Ebu Yusuf'a göre boşanmış olur.
Serahsi İmam Muhamm ed'in görüşünün gerekçesini şöyle açı.kJıar:
Burada kadının yalan söylediği kesin olarak bilinmektedir. Çünkü hiçkimse
ölümü ve cehennem azabıru sevmez. Bir kimse yalan söylediği itharnı altında olduğu bir şeyi haber verdiğinde bile sözü kabul edilmediğine göre yaları söylediği
kesin olarak bilindiğinde sözü hiç kabul edilmez.
35 Serahsi, el-Mebsat. VI, 3.
YEDiNCİ OTURUM
Buna karşılık Ebu Hanife ve Ebu Yusuf takdiri bir hüküm vererek burada
kadının h~ber verdiği sözün doğru olduğunu kabul ederler. Serahsi onların bakış açısını şu şekilde yansıtır:
Sevgi kalpte bulunan bir duygudur. Bunun olup olmadığı dışarıdan bilinemeyeceğinden açıkta bulunan sebep yani kadının "seviyorum" demesi bizzat
sevginin bulunması gibi kabul edilir. Üstelik kadının ölüm ve azabı sevmesi de
imkansız değildir; çünkü evliliğin çekilmez hale geldiği durumlarda kadın kocasıyla birlikte yaşarnaya devarn etmekteuse ölmeyi ve azabı tercih edebilir. Bu
durum bir realite olarak bilinmektedir. Yine nefret ve kıskançlık kadının intihar
etmesine bile yol açabilir.36
Farklı bir açıdarı burada "yaygın
durum" dikkate alınarak takdiri hükme gidildiği de görülmektedir. Toplumda gözlemlenebilen bir durum olarak intihar
vakalarına da temas eden bu açıklama psiko-sosyal bir tahlili de bünyesinde banndırrnaktadır.
J Önceki Hükmün Gereğine Aylan Bir Durumun Meydana Gelmesi Sebebiyle
Takdiri Hükme Gitmek
Lian Yapan Kocanın Kendini Yalanlaması
Haneiliere göre karısıyla lian yapmış olan kişi daha sonradan yalan söylediğini itiraf etse, karısıyla arasiiidaki lianı bükmen ortadan kaldırmış olmaktadır.
Bu ·durumda kendisine had cezası uygulanır. Bunun ardından dilerse lian yapmış olduğu karısıyla evlenebilir.37
Burada sonradan meydana gelen ve daha önce gerçekleşmiş olana aykın
olan bir durum sebebiyle geçmişteki hükmün takdiren ortadan kalktığına hükmedilmektedir. Önceki lian hükmünün kalktığı yolunda takdiri hükme gitmeniri sebebi, yalan söylediğini ifade eden kocaya had cezasının uygulanmasıdır.
Had cezasının uygulanması zorunlu olarak lianın geçersiz olmasını gerektirir.
K. Bilkuvve Olan Bir Şeyin Bilfiil Kabul Edilmesi Sebebiyle Takdiri Hüküm Vermek
Hanefi imamların ictihadlarında herhangi bir durumda potansiyel olarak
mevcut olan bir şeyin bilfiil mevcut gibi kabul edilerek takdiri hükme gidildiği
de görülmektedir. Buna örnek olarak şu durumları gösterebiliriz:
36 Serahsi, el-Mebsüt, VI, 208-209.
37 Serahsi, el-Mebsüt, VII, 44.
--···-<~-ı<a:·&':·l
-·-·---·---
~- -··
... -~
·~
·-· ~ · -
...
-·
-.··
· · ~':" ·
469 !·$ol
------
......
c ,,
--·· --
·--;--·-- --- -~
•
ı Uluslararası SERAHSİ SEMPOZVUMU
Darülharbe iltihak eden mürterlin ölmüş kabul edilme's i
Mürted darulharbe iltihak ettiğinde ölmüş kabul edilir ve malı mirasçılan
arasında taksim edilir. Şafii'ye göre ise öldüğüne hükrnedilmez, malı mevkuf
olarak bekletilir.
Hanefilere göre mürted darülharbe mürted olarak gitmekle kendi hayatını
hiçe saymıştır.
Ayrıca bu kişi şayet İslam ülkesinde olsaydı devlet tarafından ölüm cezasına
çarptırılacaktı ve malı da mirasçılarına taksim edilecekti.
Devlet bunu gerçekten
yerine getiremediğinde hülanen öldüğünü kabul eder, malını mirasçılarına taksim eder.38
L. Haksız Fiilde Bulunan Kimseye
Amaayla Takdiri Hüküm Vermek
...
Karşı Haksız
Fiile Maruz
Kalanı
Korumak
Toplumda zayıf olan köleler ile alacaklı olan vb. hak sahiplerinin hakkını
korumak takdir yoluyla hüküm vermeyi gerekti.riyorsa bu durumda takdiri hükme başvurulrnaktadır:
Gasp edilen Cariyenin Tazmini
Bir cariye gasp edilerek hamile bırakıldıktan sonra efendisine geri verilse,
cariye doğum yaparken ölmüş olsa Ebu Hanife'ye göre daha önce onu gasp etmiş olan kimse cariyenin değerini tazmin eder. Çürıl<ü Ebu Hanife'ye göre gasp
eden kimsenin fiilini ortadan kaldırması gerekir, oysa gasp eden kimse cariyeyi
aldığından farklı bir şekilde geri vermek suretiyle gasp fiilini kaldırmamıştır. Cariye gasıbın elinde iken meydana gelen bir sebeple öldüğünde hüküm açısından
gasıbın elinde ölmüş gibi ka:bUl edilir.39
M. Ör{-.lı.det Sebebiyle Takdiri Hüküm Vermek
Ariyet OlarakAlınan Hayvanın, Sahibi Elinde iken Bağlandığı Yer e
Bağlanarak Teslim Edilmesi
Bir hayvanı ariyet olarak alan kişi o hayvanı geriye sahibinin evindeki bağ­
lama yerine bağlayarak bıraksa ve hayvan telef olsa tazmirıle yükümlü olmaz.
Çün~ bağlama yeri hayvan sahibinin elinde bulunduğUndan hayvanı oraya bı38 X, 102-103.
39 XI, 108. .
'' =
ıo;s:·l
470
1·:~-
YEDiNCİ OTURUM
ralanak bizzat hayvan sahibine teslim etmek gibi kabul edilir. Buna izin verilmiş
ol.riıası bu ~onudaki açık adet/örf sebebiyledir. 40
II. TAKDIRi HÜKMÜNENGELLERİ
Bu bölümde Hanefi mezhebi imamlannın hangi durumlarda takdiri hükme
gitmeyi kabul etmedikleri, reel durumu esas almayı gerekli gördüklerini tespite
çalışacağız. El-Mebsüt'ta yaptığımız incelemelerde Hanefi imamlarının aşağıda­
ki durumlarda takdiri hükme gitmeyi kabul etmedikleri ve aksi yönde görüş belirten muhataplarının hükmünü de bu sebeplerle eleştirdikleri görülmektedir:
A. Takdfri Hüküm VermeyeDince İzin Verilmiş Olmaması
Gayrimenkullerin Gasp Sebebiyle Tazmini
Ebu Hanife ve Ebu Yusuf'a göre gayrimenkuller hakkında bir tür gasptan
söz edilebilirse de tazmini gerektiren bir gasptan söz edilemez. Çünkü tazminin
sebebi "bir şeyi haksız yere sahibinin zilyedliğinden çıkararak ona el koymak" tır.
Gayrimenkulü gasp eden kişi ise bu fiili ne hakikaten ne de bükmen yapmış
değildir.:
a) Olaya hakikat açısından baktığımızda gasp, malı nakletmek veya deği- ,
şime uğratmakla meydana gE$r. Gayrimenkulü gasp eden kişi açısından düşü­
nüldüğünde böyle bir durum söz konusu değildir. Çünkü gayrimenkul yerinde
sabit kaldığı sürece mal sahibinin malı üzerindeki mülkiyeti varlığını devam
etmektedir. Gayrimenkulü gaspeden kişi mal sahibinin oraya girmesine izin
vermediğinde de bu durum mala ilişkin değil mal sahibine ilişkin bir engeldir.
Şu halde gayrimenkulu gasp eden kişi mal sahibinin zilyedliğinde olan bir şeyi
onun elinden almamaktadır.
b) Olaya takdir açısından balaldığında da gayrimenkule elkoymuş kimse
gasıb olarak değerlendirilemez; çünkü bir şeyi "hükmü gerektiren sebep" yerine
koymak, dinin hükmü gerektirmesine izin verdiği şeylerde olur. Din, gayrimenkul gaspının tazmini gerektirmesine izin vermemiştir. 41
40 XI,l44.
41 Hanefiler bunun gerekçesini şöyle açıklar: Gaspeden kişi tazminat ödediği anda gaspettiği
mala malik olur. Gayrimenkulün tazmini gerektirecek şekilde gaspedilmesini kabul etmek,
gasıba tazminat ödeyerek gayrimenkule sahip olma yetkisi vermektedir. Oysa elince buna
izin verilmiş değildir.
ı o&:s:·l
·• •
----- -
--··--·.·------....-
-.· •
·~-·
,..
_ __
4 71 1-:::a.• , .,
~
ı Uluslararası SERAHSİ SEMPOZYUMU
•
Bir fiil ancak fiile elverişli bir mahal üzerinde gerçekleştirilirse hükmü sabit
olur, buna elverişli olmayan bir mahalde gerçekleştirifuse hüküm sabit olmaz.
Buna örnek olarak şu mesele zikredilebilir:
olan [cinsel organında yank bulunmayan]
bir kadınla ilişkide bulunduğunda şehvetini giderme amacını sağlamış olsa bile
kendisine zina haddi uygulanmaz. Burada "amacın gerçekleşmiş olması"na bakı­
larak başka bir fiil"zina haddini gerektiren fiil" yerine konulamaz.
Bir erkek, cinsel
organı bitişik
Buna karşılık gayrimenkul davalarında ve şahitliklerde gayrimenkulün sı­
zikretmek bizzat gayrimenkule işaret etmek yerine geçer; çünkü işaret
etmek, hükmü gerekli kılan ve dirıce izin verilmiş bir durumdur.
nırlarını
Yine hibedekişi gayrimenkule yerleştiğinde onu teslim almış sayılır; çünkü
dince buna izin verildiğinden imkan ölçüsünde bu sağlanmaya çalışılır. 42
·.
B. Takdiri Hüküm Vermek İçin Bir Delilin Bulunmaması
MefkO.dun Malvarlığının Jiükmü
Haneiliere göre mefkudun [kayıp şahsın] yakınlan mahkemeye başvura­
rak mefkudun terekesinin taksim edilmesini ·'isteseler öldüğüne dair kesin delil getirmedikleri sürece mefkudun öldüğüne hükmedilmez. Kendisinden haber alınamaması sebebiyle mefkfıd bükmen ölmüş kabul edilemez. Bu konuda
mefkO.d mürtedde kıyas edilemez.
Serahsi mefkudun mürted gibi "hükmen ölü" kabul edilemeyeceğini şu deille dayandınr:
Mürtedirı öldüğüne hük.nietmenin delili olan "harp ülkesine iltihak et-
mek" açıkça bilinen bir durumdur. Harp ülkesi halkı İslam ülkesinde
Mefkud meselesinde ise onun öldüğü­
ne dair ne halcikaten ne de bükmen bir delil bulunmamaktadır.
yaşayanlar açısından ölü gibidir.
Aynca mürted olan şahsı İslam devlet başkanı ele geçirirse gerçekten
öldürecektir. Bunu yapma imkarn bulamadığında hülcrnen öldüğüne
hükmeder ve malını taksim eder. Kayıp şahıs hakkında böyle bir durum söz konusu değildir. 43
42 Serahsi, el-Mebsut, XI, 74-75.
43 XI, 38.
.·:
YEDiNCİ OTURUM
Bu örnekteki açıklamalardan anlaşılelığına göre takdiri hükme gidebilmek
iÇin elde bir delilin bulunması gerekir. Mürted olan şahıs hakkında bu delil mevcut olduğundan onun ölü gibi değerlendirilmesi mümkün olmaktadır. Oysa
mefküd olan kişi hakkında ölü hükmünü verınemizi gerektirecek ne hakiki bir
delil [yani şahit, bilgi, belge] ne de hükmi bir gösterge bulunmaktadır.
Bu örnekten anlaşılan ikinci bir husus da şudur: Takdiri hükme gidebilmek
için hüküm verilen konunun "ıstıshab" kuralı ile çelişmemesi gerekir. Aslolan
kayıp şahsın öldüğüne dair kesin bir delil bulunmadığı sürece onun yaşıyor kabul edilmesidir. Elde kesin delil yokken öldüğüne hükmetmek ıstıshab kuralına
aykınclır.
C. Takdiri Hükme İhtiyaç Bırakmayacak Zahir Bir Durumun Bulunması
Karşı Cinsi Öpmek ve Ona Dokunmanın Abdeste Etkisi
Hanefilere göre ister şehvetle ister şehvetsiz olsun kadını öpmek veya kadı­
na dokunmak abdesti bozmaz. Şafll'ye göre ise öpme ve dokunma durumunda
abdest bozulur. Şafii'nin bu meseledeki akii gerekçesi şudur: Öpme ve dokunma
insandan mezi gelmesinin önünü açar. "İbadetlerde ihtiyata riayet etme" sebebiyle ·~mezi salgılayan bezin aktif hale gelmesi" bizzat mezi gelmesi gibi değer­
lendirilir.
·
Görüldüğü üzere Şafll bu meselede "ihtiyat gerekçesiyle" takdiri hükme gitmektedir. Hanefiler ise iki gerekçeyle bu meselede takdiri hükme gitmezler:
a) Takdiri hükme aykırı hadis ve sahabe uygulaması bulunması. Bu, takdiri
hükme gitmenin nakil açısından engelidir.
b) Takdiri hükme gitmeye ihtiyaç olmaması. Serahsi, Haneillerin akli delil-
lerini şu şekilde aktarır:
Dokunmanın
kendisi abdest bozucu bir durum değildir. Nitekim [Şa­
fii' nin de kabul ettiği üzere] kişinin evlenmesi haram olacak derecede
yakını olan kadına dokurıması abdestini bozmamaktadır. Şu halde abdesti bozan şey "dokunma esnasında vücuttan çıkan şey"dir. Bu ise var
olup olmadığı bilinebilecek şekilde zahir olan bir şeydir. Hal böyle iken
zahir olan sebebi zaten zahir olan bir durumun yerine ikame etmeye
ihtiyaç yoktur. 44
44 Serahsi, el-Mebsüt, I, 68.
'•
-~------ -· -~-- .. ~· -
- - - · . .' I f . -
- .· ·
~ıo&~:·l
473
l·:e:eoı
ll><ı+--
··~·· · ,.. -- -- --~---- - --.·----.-- ..... -
.. ..
~
1
Uluslararası SERAHSİ SEMPOZVUMU
Küçük Dul Kızın Evlilik Akdine Sessiz Kalması
Küçük dul kızı babası evlendirdiğinde kız ergenlik yaşına ulaşağında nikaha
itiraz etmeyip sessiz kalelığında onun ·sessizliği nikaha razı olduğu anlamına gelmez. Çünkü aslolan si.i.kıltun kendi özünde farklı ihtimaliere açık 'olması sebebiyle
rıza olarak değerlendirilmemesidir. Baki.re kızın evlendirilmesi meselesinde kızın
utangaçlığı söz konusu olacağından zorunluluk sebebiyle kızın sessizliği rıza gibi
değerlendirilmiştir. Bir zorunluluk sebebiyle sabit olan şey zorunluluğun bulunduğu durumun ötesine taşamaz. Dul kız hakkında bir zorunluluk söz konusu de. ğildir; bu yüzden kendisine evlilik konusunda fikri sorulduğunda veya kendisinin
evlend.irildiği kendisine bildirildiğinde sessiz kalması yeterli görülmez. 45
Burada zorunluluğun bulunduğu durumda takdiri hükme gidildiği, zorunluluğun sona erdiği durumda takdiri hükınütioe terk edildiği görülmektedir.
\ ... Teyemmüm
Teyemmüm asli yapısı itibanyla bakılelığında [temizlikten çok] kirletme ve
tozlanclırmaclır. Bu ise temizlemenin zıdclıclır. Böyle bir işlem "namaz kılmaya
duyulan ihtiyaçtan" zorunlu olarak temizlik gib~ kabul ~dilmiştir; çünkü namazın belirli bir vakti vardır. Bir zorunluluk sebebiyle sabit olan hüküm zorunluluğun bulunduğu durumun dışına taşırılmaz. Bu durumda teyemmüın, namaz
hükmü açısından taharet gibi kabul edilir. Bunun dışında mesela ric'at vb. hükümler açısından adetibiten kadının su bulamaması sebebiyle teyemınüro yapmasıyla su varken teyemınüro yapması hüküm bakımından birbirine eşittir. 46
Burada Mecelle'de "zaruretler kendi miktarlarınca takdir olunur" şeklindeki
genel kuralın uygulaması mahiyetinde bir takdiri hüküm görülmektedir. Zaruretin söz konusu olduğu yerde takdiri hükme gid.ilirken zaruretin bulunmadığı
durumda takdiri hükme gidilememektedir.
D. Takdiri Hükmün Genel KuralaAylan Olması
İtikaflı Kişinin İhtiyaç Dışında Mescidi Terk Etmesi
Ebu Hanife'ye göre iti.kaf yapan kişinin ihtiyaç dışında bir süreliğine bile
itikaf mekanı olan mescidi terk etmesi itikafı geçersiz hale getirir. İmameyne
45 Serahsi, el-MebsCıt, V. 10.
46 Serahsi, el-MebsCtt, VI. 29.
-
YEDiNCİ OTURUM
göre ise günün çoğunluğu m~sdd dışında geçirilmedikçe itikaf geçersiz olmaz.
Onlara göre günün çoğunluğunu mesddde geçiren kişi hülanen günün bütününü mescidde geçirmiş gibi kabul edilir. Serahsi'nin belirttiğine göre Ebu Hanife'nin imarneynin bu takdiri hülanünü reddetmesi şu genel kurala dayalıdır:
"Bir ibadetin rüknü ortadan kalkbğında o ibadet ortadan kallanış olur." Burada
rüknü ortadan kaldıran şeyin azlık ve çokluğuna dikkate edilmez. Nitekim orucun rüknü olan yeme-içmeyi terk etmek azıcık yemek-içmek suretiyle ortadan
kalkbğında oruç bozulur. Abdestli olan kişi abdesti bozan şeyi azıcık yapsa bile
abdest ortadan kalkar. 47
Kocanın Ölmüş Olan Kansım Yıkaması
Kan-kocadan biri öldüğünde diğeri onu yıkayabilir mi? Hanefilere göre kaolan kocasını yıkayabildiği halde koca ölmüş olan kansını yıkayamaz.
Şafii'ye göre ise eşler birbirini yıkayabilir. Her iki tarafın konuyla ilgili nakli delilleri bulunmaktadır. Bunun haricinda Şafii'nin konuyla ilgili aklı delili şudur:
Eşierden ölmüş olanın yıkanmaya ihtiyacı bulunduğundan Ilikah mülkiyeti
hükmen devam ediyor gibi kabul edilir.
dın ölmüş
Hanefiler bu takdiri hükme karşı çıkarlarken nakli deliller yanında kıyası .
delil getirirler, aynca Şafii'nin kıyasına da "genel kurala aykınlık" itirazında bulunurlar:
·a) Kıyas: Kadının ölümüyle nikah mülkiyeti tamamen sona erer. Nitekim
kocanın o kadın dışında dört kadınla ve o kadının kız kardeşiyle evlenebilmesi
bunu göstermektedir.
b) Genel kurala
aykınlık: Erkeğin ölmüş
olan
kansını yıkaması, kadının
erkeği yıkayabilmesine kıyas
edilemez. Arada kıyası engelleyen durum şudur:
Nikah akdinde erkek bir anlamda malik, kadın ise mernlük konumundadır. Erkeğin ölümünden sonra mülke konu olan kadın varlığını devam ettirdiğinden
nikah mülkiyetinin hülanen varlığını koruduğuna hükmedilir. Oysa kadının öilürnünden sonra rnülkiyetin konusu ortadan kalkbğı için mülkiyet hülanen var
kabul edilemez.48
47 Serahsi, el-Mebsüt, IIT, 119-120.
48 Serahsi, el-Mebsüt, II, 71.
- ------- ·-
--, --. -~ ,
•
ı Uluslararası SERA.HSI SEMPOZYUMU
Cariyenin, Ölmüş Olan Efendisini Yıkaması
kimse olmasa, şayet bu
kadınlar arasında ölen kimsenin cariyesi bulunursa Şafii'ye göre cariye ölmüş
olan efendisini yıkayabilir. Çünkü ölen kişinin kendisini yıkayan kişiye ihtiyacı­
nın bulunması sebebiyle onun cmye üzerindeki mülkiyeti hükmen mevcut gibi
kabul edilir.
Bir kimse
öldüğünde yanında kadınlardan başka
Haneillere göre ise ölenin cariyesi ölen şahsı yıkayamaz, ölen şahsa teyemmüm yaphnlır.
Serahs! bu konuda Haneillerin bakış açısını şu şekilde yansıhr:
Cmye, ölen kişinin mirasçılarına intikal etmiştir. Bu cmye, ölen şahsın diğer cariyeleri ile aynı hükme sahip olmuştur. Ayrıca cariyenin efendisine dokunmasının helal olması "cariyenin maliyetine efendinin sahip olması" gerekçesine
·'-..değil "cinsel ilişkide bulunma mülkiyetine sahip olması" gerekçesine dayalıdır.
Cmye üzerindeki "cinsel ilişkide bulunabilme mülkiyeti" cariye üzerindeki mülkiyete tabidir. Cmye üzerindeki ~sıl mülkiyet mirasçılara Lrıtikal ettikten sonra
ölenin cinsel ilişki mülkiyeti devam ediyor kabul edilemez.49
Burada Şam'nin "ihtiyaç" gerekçesiyle takdiri hÜkme gittiği buna karşılık
Haneillerin ise takdiri hükmü iki gerekçeyle reddettikleri görülmektedir:
a) "Bir şey batıl oldukta onun zımnındaki şeyde batıl olur" şeklindeki genel
kural. Haneillere göre ca.riyenin efendiye dokunabilmesinin sebebi efendinin
cmye ile cinsel ilişkide bulunabilme hakkıdır. Bu hak ise cmye üzerindeki mülkiyete bağlıdır. Cmye üzerindeki mülkiyet ortadan kalkhğına göre mülkiyetin
zımnında bulunan cinsel ilişki· hakkı da ortadan kalkmıştır. Bu ortadan kalkhğına göre cmyenin efendisine dokunmasının mübahlığı da ortadan kalkmışhr.
b) Şafii'nin ileri sürdüğü gibi burada bir ihtiyaçtan bahsedilemez. Çünkü
dinde ölen kişiyi yıkamanın mümkün olmadığı başka durumlarda olduğu gibi
ölen kişiye teyemmüm yaphrmak mümkündür.
E. Takdiri Hüküm Yoluyla Bir Hükmün Şartının Başka Bir Şart Yerine
Konulması
Zifaftan önce kadının ölmesinin zifaf gibi kabul edilmesi
49 Serahsi, el-Mebsat, II, 70.
YEDi NCİ OTURUM
Kişi bir kadınla evlendiğinde
onunla zifafta bulunmadan önce kadını boşa­
sa veya kadın ölse, kadının kızı ile evlenmesi caizdir.
[Sahabeden] Zeyd [bin Sabit] bu konuda boşama ve ölümü birbirinden ayı­
rarak şöyle görüş belirtmiştir: Ölümle birlikte ni.kah sona erer, bununlamehrin
tamamı gerekli olduğundan ölüm zifaf gibi değerlendirilir.
Serahsi'nin belirttiğine göre Haneillerin görüşü şudur:
Kızla
evlenmenin haramlığı dinen anneyle zifafta bulunma şartına bağlan­
mıştır. Annenin ölmesini zifaf gibi kabul ettiğimizde bu reyle verilmiş bir h üküm olur. Dinde rey yoluyla şart belirlemek caiz olmadığı gibi yine rey yoluyla
bir şartı başka bir şart yerine koymak da caiz değildir. 50
Hanefiler, Zeyd (r.a.)'in ictihadında yer alan takdiri hükmü reddederken
"rey yoluyla bir şartı başka bir şart yerine koymak caiz değildir" şeklindeki genel
kurala dayanmışlardır.
F. Takdiri Hükmün Kolaylık Sağladığı Durumda Kolaylaştzrmayı Hak
Etmemiş Olmak
Hayvan Kesiminde
Besınele
Çeloneyi Kasten Terk
Hayvan kesiminde besmeleyi unutan kişinin bağlı bulunduğu din bizzat
besınele yerine konulur. Bu durum bir hafifletmedir. Bununla birlikte bu hafif-
letmeyi kasten terk eden kimse hak etmez; çünkü kasten besmeleyi terk eden
kimse besınele çekmekten geri durmuş sayılır:. Onun "besmele çekmeyi unutan
kimse hükmünde" kabul edilmesi mümkün değildir. Çünkü unutan kimse mazurdur. Dinde mazur olan kişi ile böyle olmayan kişi arasında bir ayrım yapılma­
sı en temel prensiplerden biridir.51
SONUÇLAR
Tebliğimizde ulaştığımız sonuçlan şu şekilde ifade etmek mümkündür:
1- UsUl tarihinde "takdiri hüküm" konusunda teorik düzeydeki ilk açıkla­
malar tespit edebildiğimiz kadanyla Şafii mezhebine mensup İzzeddin b. Abdüss~lam ile başlamış, onu Maliki mezhebine mensup öğrencisi Kara.fi takip
etmiştir.
SO
Serah~i.
el-Mebsut, IV, 201.
sı XI, 238.
--·---------- --·········. --
--- --· - ~ - ·
•··.··
·~- ·
··--- ------·- - - --
~ ı Uluslararası SERAHSİ SEMP02YUMU
2- Takdiri hüküm, "var olan bir şeye yok hükmünü vermek" şeklinde olabileceği gibi "yok olan bir şeye var hükmünü vermek" şeklinde de olabilmektedir.
3- Takdiri hüküm "mekasidü'ş-şeria", "adalet" ve "hakkaniyet" gibi temel gerekçelerden hareketle "reel olanın" değil "ideal olanın" esas alıninasıdır.
4- Hanefi mezhebi Usıllliteratüründe takdiri hüküm konusu teorik düzeyde ele alınmamıştır.
5- Hanefi mezhebi imamlan (Ebu Hanife, Ebu Yusuf, İmam Muhammed ve
Ebu Yusuf) prensip olarak takdiri hüküm vermeyi kabul etmektedir.
6- "Takdfri hüküm" ve "istihsfına göre hüküm verme" arasında bir paralellik
söz konusudur. İstilisana kendi metodolojisinde hemen hemen hiç yer vermeyen Züfer'in takdiri hükme de çok az başvurduğu buna karşılık istihsanı çokça
~ygulayan Ebu Hanife'nin de takdiri hükme sıkça başvurduğu görülmektedir.
7- Takdiri hüküm konusunda Hanefi mezhebi imamlannın herhangi bir
alan sınırlaması yapmadıkları, fıkhın ibadat, muamelat ve ukı1bat gibi temel
\
alanlannda takdiri hükme başvurduklan görülmektedir.
8- Takdiri hüküm, reel durumu bir anlarri'da gözardı etmek demek olduğundan bu yolla hüküm verilebilmesi için bazı gerekçelerin bulunması gerekir.
Hanefi imamlannın fıkhın değişik alanlannda verdikleri takdiri hükümler dikkate alındığında nassın bulunması, ihtiyaç veya zaruret olması, ihtiyata riayet,
adalete riayet, kolaylaştırma, haksız fiilierin önüne geçme, işin iç yüzünün anlaşılamaması vb. durumlarda takdiri hükme gittikleri görülmektedir.
9- Hanefi imamlan takdiri hükmün nassa, genel kurala aykın olması, takdiri hükme ihtiyaç bulunmaması, takdiri hükmün delilinin olmaması, takdiri
hüküm verilmesi durumunda korunınayı hak etmeyen birinin koruma altına
alınmış olması vb. durumlarda takdiri hükme gitmeyi tecviz etmemişlerdir.
10- Takdiri hüküm, hukukta adalet fikrinin gerçekleştirilmesinde, reel durumun esas alınması halinde gerçekleşebilecek haksızlıklan önlemede önemli
bir fonksiyon üstlenebilecek bir istidlal tarzıdır. Geçmiş fıkıh mirasımızın bu
yönünün daha aynntılı olarak ve farklı ekoller bazında yapılmasının günümüz
hukuk düşüncesine ve günümüz müslümanlannın problemlerinin çözülmesine
önemli katkılar sağlayacağı kesindir.
YEDiNCİ OTURUM
BİBLİYOGRAFYA
DEMİRAY, Mustafa, Serahsf'de Kazai Hüküm - Diyani Hüküm Aynmz, [Yayırnlanmanuş Yüksek Lisans Tezi], Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü, İstanbul, 2001.
EL-FEYYÜMİ, Ahmed b. Muhammed b. Ali, el-Misbô.hu'l-münfr (tah. Yusuf
Şeyh
Muhammed), el-Mektebetü'l-Asriyye,
EL-HUSARI, Ahmed, Nazariyyetü'l-hüküm ve mesadiru't-teşri fi usüli'l-fık­
hi'l-İslamf, Mektebetü'l-Külliyati'l-Ezheriyye, 1981.
HEYET, El-Mu'cemü'l-Vasft,
Mektebetü'ş-şurfık ed-düveliyye,
Kahire, 2004.
HEYET, Mecelle-i Ahkam-i Adliyye, (Metni ve açıklamalan kontrol eden: Ali
Himmet Berki), Hilanet Yayınlan, İstanbul, 1982.
İBNÜ'L-MANZÜR, Lisanü'l-Arab, (tah. Heyet), Darü'l-mearif, Kahire, t.y.
EL-KARAFI, el-Furük (Envaru'l-burük fi envai'l-furük, (tashih: Halil elBeyrut, 1998.
Mansılr), Daru'l-kütübi'l-ilıniyye,
EL-KARAFI, el-Ümniyye fi idraki'n-niyye, (tah. Müsaid b. Kasım el-Falih),
Mektebetü'l-Harameyn, Riyad, 1988.
ES-SERAHSİ, Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebu Sehl, el-Mebsüt, Darü'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut·, 1993.
ŞABAN, Zekiyyüddin, İslam Hukuk İlminin Esaslan (Usülü'l-fıkh), II. Baskı,
Türkiye Diyanet Vakfı Yayınlan, Ankara, 1996.
ZEYDAN, Abdülkerim, el-Veaz {f
1987.
usüli'l-fıkh,
Müessesetü'r-risale, Beyrut,
EZ-ZEBİDİ, Muhammed Murtaza el-Huseyni, Tô.cü'l-an1s min cevô.hi-
ri'l-kamüs (tah. Abdüssettar Ahmed Ferrac), Küveyt, 1965.
EZ-ZERKEŞİ, Bedreddin Muhammed b. Abdullah b. Bahadır, el-Bahru'l-
muhft fi usüli'l-fıkh, (tah. Muhammed Muhammed Tamir), Darü'l-kütübi'l-ilıniy­
ye, Beyrut, 2000.
EZ-ZUHAYLİ, Vehbe, Usülü'l-fıkhi'l-İslamf, Daru'l-fikr, Dımaşk, 1986.
--·------·· --·-·· -·-·.- ---------- .... ...
~
-··.··
.-
1 ~1
'"
"'
.....-- ~
.....
479
l:&:eo ı
~
-- ------
"' -
__
., _____.,.
--
----. -- -- --.-~