dogu anadolu sarıçam ormanların[)a zarar yapan böcekler

DOGU ANADOLU SARIÇAM ORMANLARIN[)A
ZARAR YAPAN BÖCEKLER
LES INSECTS NUISIBLES DANS LES FORETS DE PIN
SILVESTRIS DE LA REGION DE L'ANATOLIE EST
Dr. Mehmet YÜCEL
Orman Yüksek Mühendisi
ÖNSÖZ
Bu çalışma 1979 yılında Ormancılık Araştırma
Enstitüsünce, Doğu Anadolu Ormancılık Araştırma
Müdürlüğü ile müştereken yürütülmek üzere bize
görev olarak verilmişti. .Daha sonra ise Enstitü
Merkezinde tarafımızdan yapılması istenmiş ve bu
şekilde sürdürülerek sonuçlandırılmıştır.
Doğu
Anadolu sarıçam zararlı . böceklerinin incelenmesine çalışıldı. . Şüphesiz tüm
sarıçam
zararlılarına ayrıntılarıyla bu bültende değinilmemesine
rağmen sarıçam ormanları için tehlikeli olabilecek
bazı böcekler üzerinde duruldu.
Arazi çalışmalarında yardımlarını gördü~üm Doğu
Anadolu Araştırma ilgililerine, araştırmanın düzenlenmesinde ve teşhislerde yardımlarını gördüğüm Enstitü
Müdürü Dr. Mahir EKiCi ve Orman Koruma Bölüm
Başkanı Dr. Oktay ÖZKAZANÇ'a burada teşekkür
ederim.
Dr. Mehmet YÜCEL
iÇiNDEKilER
Sayfa
1.
ÖNSÖZ ..............................................................................................3
1.
GiRiŞ ........~........................................................................................7
2.
ARAŞTIRMANIN YÖNTEMi ........................................................:.·...8
3.
BULGULAR VE TARTIŞMA ...............................................................9
Chalcophora mariana L. ..................................................................9
Pissodes sp. Hylobius abietis L. .....................................................9
lps acuminatus Gyll ........................................................................10
lps sexdentatus Boerner ................................................................11
Myelophilus piniperda L. ................................................................ 12
Myelophilus minor Htg ...................................................................13
Orthotomicus erosus Woll .............................................................14
Hylastes ates Payk Evetria resineila L. .........................................15
Diprion pini ......................................................................................16
3.
ÖZET .............................................................................................. 20
RESUME ......................................................................................... 21
4.
KAYNAKÇA .................................................................................... 22
1. GiRiŞ
Kışların
uzun ve soğuk geçtiği Doğu Anadolu Bölgesinin kereste ihtiyacı
yanında özellikle yakacak odunu problemi önemli bir konuyu teşkil etmektedir.
ısınmada elbette sadece odun kullanılmamaktadır. Ancak uzun ve soğuk
kışiann atlatılmasında diğer yakacaklann yanında odunun da belli bir yer
tuttuğu gözden uzak tutulamaz. ormanların sert iklimleri yumuşatma etkisi,
yaban hayvaniarına barınak görevi görmesi, vatan savunmasında çok önemli bir
yeri bulunması gibi nedenlerle mevcut ormanların korunması yanında yeni
ağaçlamalar yaparak çoğaltılmasının sağlanmasını gerekli kılmaktadır.
Erzurum, Kars, Erzincan illerini kapsayan yöredeki sarıçam ormanlannın
deniz seviyesinden yüksekliği 1500 - 2700 m arasındadır. Açmalar, kaçak kesimler, hayvan otlatmaları ve diğer sebeplerden ormanlar tahrip olmuş ve olmaktadır. Uzaktan bakıldığında dağ yamaçlarında ormanlar adalar şeklinde bulunmaktadır.
ormanlarda zararlı böcekler kolayca üremektedir. Orman
birinin salgın yapması durumunda saf sarıçam (Pinus silvestris)
ormanlannın önemli zararlar göreceği kaçınılmazdır. Kısıtlı imkaniarta sözkonusu
bölgenin çeşitli yerlerinde ve özellikle Sankamış ormanlannda araştırma
yoğunlaştırılarak sürdürülmüştür. Çeşitli sançam zararlıları ve bunların biyolojilerine kısaca değinilmiştir.
Bu
tip
zararlılarından
Özellikle küçük ve büyük orman bahçıvanlarının hem gövdede ve hemde
sürgünlerdeki zararin önemli ölçülere varmaktadır. /ps sexdentatus ve /.
erosus gibi böceklerin yanında Diprion pini gibi çarnların iğne yapraklarını
yiyerek çıplak hale gelmelerine sebep olanlarda bulunmaktadır.
7
2. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMi:
Bu çalışma, Doğu Anadolu Sarıçam ormanlarında mevcut zararlı böceklerin tesbiti ve biyolojilerini ortaya koymak amacı ile ele alınmıştır. Bu amaçla,
önce literatür taraması yapılmıştır. Böceklerin biyolojik dönemlerini ortaya
koyabilmek amacı ile üç ayrı deneme sahasından tuzak ağaçları hazırlanmış ve
bunlar 45 gün içinde kontrol edilmiştir. Kontrol sonunda bu ağaçlar üzerindeki
tüm böceklerin kaydedilmesi amacı ile böcek kayıt cetvelleri hazırlanmıştır. Bu
cetveller üzerinde böceğin bulunduğu tarih, böceğin biyolojik dönemleri (yumurta, kurt, krizalit ve ergin) böceğin bulunduğu yer, rakımı gibi kayıtlar bulunmaktadır. Her deneme sahasında üç adet tuzak ağacı hazırlanmıştır. Kontrollerden
sonra yerlerine yenileri hazırlanarak bunlar da yine 45 gün sonra kontrol edilmiştir. Bu şekilde yılda 4 kere tuzak ağaçları hazırlanıp kontrol edilmiştir.
Çalışma alanı
seçilmiş,
olarak Göle, Ardahan, Şenkaya, Erzincan Orman işletmeleri
Sarıkamış Orman işletmesi Karanlıkdere Araştırma Ormanında
yaygınlaştırılarak sürdürülmüştür.
Sarıkamış Karanlıkdere Araştırma ormanında öngörülen istatistik metoduna göre, üç blokta hazırlanan tuzak ağaçları üzerinde çalışılmıştır. 45 günlük
sürelerle bu tuzak ağaçları kontrol edilmiştir. Her tuzak ağacı üzerinde kontrol
sırasında bulunan böcekler, tarihlere göre ve böceklerin biyolojik dönemleri
(yumurta, kurt, krizalit ve ergin) daha önceden hazırlanmış olan cetvE:ııere
geçirilmiştir. Böylece böceklerin, hangi mevsimde ve ayda hangi biyolojik
dönemde olduğunun tesbitine çalışılmıştır. Böylece, böceklerin biyolojisi ve
generasyon sayıları hakkında hükme varmaya çalışılmıştır.
Ayrıca
devrik ağaçlarda dikili ağaçların dallarında kaçak olarak kesilmiş
kabuklu tomruklar üzerinde ve sürgünlerde çeşitli tarihlerde bulunan böcekler
biyolojik dönemlerine göre, hazırlanmış cetvellere işlenmiştir. Daha sonra bu
cetveller üzerindeki kayıtlardan yararlanılarak değerlendirmeler yapılmıştır.
8
3. BULGULAR VETARTlŞMA
Bu çalışma Doğu Anadolu Bölgesi Sarıçam (P. silvestris) ormanlannda
zarar yapan böceklerin belirlenmesi ve biyolojilerinin ortaya konması amacı ile
ele alınmıştır.
Araştırma
çıkarılan
sonunda bulunan 12 adet zararlı böceğe ait elde edilen bilgiler
sonuçlar değerlendirilerek böceklerin biyolojileri hakkında hükümlere
varılmıştır.
3.1. Chalcophora mariana L. (Coleoptera, Buprestidae)
Orta Avrupa'da Pinus silvestris ve Pinus nigra'da gelişen C. Mariana
Peyerimhoff Kuzey Afrika'da Pinus halepensis ve Pinus nigra mauretanica'dan
elde edilmiştir. Bu güzel ve süslü böcek Türkiye'de Ayancık Orman Bölgesinde
bulunmaktadır. Kurtlan Pinus si/vestris'in ölmüş odun kütüklerinde gelişmek­
tedir. Ağustos ayında uçar (12, s: 108).
Bu
süslü
böceğin
ergini
Karanlıkdere Araştırma Ormanında
araştırma
gezilerimiz sırasında Sarıkamış
15.7.1981 tarihinde otlar üzerinde tesbit edil-
miştir.
3.2. Pissodes Spp. (Coleoptera, curculionidae)
cinse dahil bulunan böcekler sekunder zararlıdır. Kurtları diri oduna
dokunmaksızın kambium tabakasında yılankavi yollar açmak suretiyle tahribat
yaparlar. Erginleri ilkbahardan sonbahara kadar yumurta bırakırlar. Generasyonlan basittir.
Bu
Sarıkamış
ormanlarında
sarıçarnlara
zarar vermekte olan Pissodes
notatus F. ve Pissodes pini L. türleri bulunmuştur (11, s: 20-22).
Bu cinse ait böcekler 1977- 1978 yıllarında Göle ve Şenkaya Orman işlet­
melerindeki ağaçlama alanları ve doğal gençliklerde zarar yaparak pekçok
fidanın
ölümüne neden olmuşlardır. Sankamış Karanlıkdere Araştırma
Ormanında ve Merkez Bölgesi ormanlarında 8.6.1982 tarihinde otlar arasında ve
çam fidanianna zarar veririerken çok sayıda Pissodes erginleri elde edildL Ytır
yer ve çok miktarda sarıçam gençlikleri bu böcek tarafından tahrip ediliyordu.
9
3.3 Hylobius abietis l. (Coleoptera, Curculionidae)
Hortumlu böceklerin en irilerinden biri olan mat koyu kahverengindeki bu
böcek 8 - 14 mm büyüklüğündedir. Kanat örtüleri üzerinde birkaç noktacığın
meydana getirdiği birbirine paralel uzunlamasına çizgiler ile enine olarak
gayriıiıuntazam bir şekilde 2-3 sıra halinde diziimiş sarımsı renkte lekeler
vardır. Başta çam olmak üzere, ladin ve bazan da göknara anz olan bu hortumlu böcek Uludağ ve Sankamış ormanlarında tesbit edilmiştir. Asıl uçma zamanı
nisan sonundan temmuz ayına kadar devam ederse de çiftleşme ve üremesi
eylüle kadar uzar. Ergin döneminde zararlı olan bir böcektir. Erginleri genç
fidanların ve sürgünlerin kabuklarını kemirmek suretiyle tahrip ederler (10, s: 7274).
Hylobius abietis, 1977 yılında Erzurum'a bağlı Şenkaya Orman işletmesi
ağaçlama ve doğal gençlik alanlarında fidanların köklerini kemirmek suretiyle
büyük çapta fidanların kurumasına neden olmuştur. Sarıkamış Orman işletmesi
Merkez Bölgesi ormanlarında 8.6.1982 tarihinde bu böceğin erginlerine otlar
üzerinde rastlanıldı. Çok yoğun bir miktarda meşcere altındaki genç çam fidanlarının köke yakın kısmını kemirmek suretiyle zarar yaparlarken yakalanmıştır.
Bu böcek, ağaçlama alanlarında ve doğal gençliklerde zaman zaman tehlikeli
olabilir.
3.4 /ps acuminatus Gyll. (Coleoptera, Scolytidae)
(Altı Dişli Çam Kabuk Böceği)
Ergini 3-4 mm büyüklüğündedir. Sağrısı meyilli ve çökmüş olup kenarlarında
3'ü sağ kanat örtüsü ve diğer 3'ü sol kanat örtüsünde olmak üzere 6 diş bulunur
(1, s: 111-112).
Kurt
Anayolları geniş
bir
yolları
krizalitleşme
seyrek ve
çiftleşme odasından çıkan
3-5 kollu yıldızımsı yoldur.
diri odunda olur (10, s: 102-103).
Sarıkamış Orman işletmesi önüne getirilmiş olan kabuklu tomruk ve odunların 21.5.1981 tarihindeki kontrollerinde kabuk altında yoğun bir şekilde /ps
acuminatus krizalit ve genç erginlerine rastlanıldı. 16.7.1981 tarihinde Şenkaya
Orman işletmesine bağlı Karıncadüzü orman deposundaki kabuklu tomruklar
üzerinde bu böcek kurt, krizalit ve genç ergin durumunda bulunmaktaydı.
Sarıkamış Merkez deposu yakınında 8.6.1982 tarihinde genç erginleri elde edildi. Birinci generasyonunu mayıs sonunda, ikinci generasyonunu temmuz sonu
veya ağustos başında vermektedir.
lps acuminatus önemli bir çam
10
zararlısıdır.
Bir salgın
yapması
halinde
Doğu
Anadolu saf sarıçam (P. silvestris) ormanları için tehlikeli olabilir.
Mücadelesi: Tuzak
veya
ağaçları
mayıs başında hazırlancak
ile yapmak mümkün olduğundan nisan sonu
tuzak ağaçları ile mücadele yapmak en uygun
olacaktır.
3.5. /ps sexdentatus Boerner (Coleoptera, Scolytidae)
(12
Dişli
Çam Kabuk
Böceği)
lps cinsinin en büyüklerindenden olan bu böcek 5,5 - 8 mm boyundadır.
Meyilli olan sağnsında parlak kaba noktalı bir çöküntü vardır. Bu çöküntünOn
etrafında altısı sağ, altısı sol kanat örtüsü üstünde olmak üzere 12 diş bulunur.
Gençken açık kahverengi, sonralan koyu kahverengi veya siyah renk alır (1, s:
108-109).
Başta
çam ve ladin olmak üzere, göknar ve porsuk
ağaçlarına
anz olan
bu böceğe, Sankamış Karanlıkdere Araştırma Ormanında 21.5.1981 tarihinde
hazırlanmış tuzak ağaçlannın 14.7.1981 tarihindeki kontrollerinde ana yollan
yaparken ve yumurta bırakırken elde edildi. 15.7.1981 tarihinde Sankamış
orman deposu yanındaki kabuklu tomruklar üzerinde erginler ana yolu yapıyor
ve yumurta bırakıyorlardı. Aynı yerde daha eski kabuklu tomruklann kontrollerinde · yaşlıkurt, krizalit ve genç ergin durumunda bulunmaktaydı.
Kanncadüzü orman deposundaki kabuklu tomruklar üzerinde 17.7.1981
tarihinde ve Sankamış depo yakınlarındaki kabuklu tomruklar üzerinde
23.7.1983 tarihinde kurt krizalit ve genç ergin durumundaydı (Şekil 1).
Şekil1. Bir Sarıçam (P. silvestris) Tomruğu Üzerinde Çeşitli Kabuk Böcekleri Kurt ve Krizalitleri.
Vue de Sclytidae sur un grune de Pin silvestris.
11
Doğu Anadolu yöresinde fps sexdentatus yıllara ve hava hallerine bağlı
olarak 1-2 generasyon vermektedir. Mayıs ayında hazırlanacak tuzak ağaçları
vasıtasıyla mücadele yapmak uygun olacaktır.
3.6 Myelophilus piniperda L (Coleoptera,Scofytidae)
Ergini 4-5 mm
siyah renktedir.
büyüklüğündedir.
Gençkan kahverenginde
sonraları
parlak
Sarıkamış ormanlarının
hemen 'her tarafında bulunmaktadır. Çıplaktepede
küçük orman bahçıvanı ve /ps acuminatus .ile aynı ağaç üzerinde bulundu (11, s:
23).
M. piniperda sıcak bölgelerde
süresi bir yıldır (1, s: 99-101).
şubat
sonu veya martta uçar. Generasyon
Sarıkamış içindeki parklarda orrnan kenarlarında büyük orman bahçivanının
M. minor ile birlikte yaptığı regenarasyon yiyimi nedeniyle çarnlar üzerindeki
kızarıklık hemen dikkati çekmektedir (Şekil 2).
Şekil 2. Sançam Sürgünleri Üzerindeki Orman Bahçıvanı Zararları.
Les degats de Myelophilus Sur les bourgeons de Pinus silvestris
Karanlıkdere Araştırma Ormanında
hazırlanmış
12
tuzak
ağaçlarının
2250 m rakımda mayıs 1981 tarihinde
14.7.1981 tarihindeki kontrollerde anayol açmakta
olan erginlerine rastlanıldı. Aynı tarihte 2300 ve 2400 m rakımda hazırlanmış
bulunan tuzak a{jaçlarının yine 14.7.1981 tarihindeki kontrollerinde ise böceğe
rastlanılamamıştır. 15.7.1981 tarihinde Sarıkamış merkez deposu yakınındaki
kabuklu tomruklar üzerine M. piniperda yumurtalarını bırakıyordu. 16.7.1981
tarihinde Karıncadüzü orman deposundaki kabuklu tomruklar üzerinde krizalit,
genç ve yaşlı erginleri elde edildi. 17.7.1981 tarihinde Şenkaya Omıan işletmesi
Kürsine orman deposu yakınlarında tomruklar üzerine yumurta koyarken, Köşk
orman deposu yakıntarinda sararmaya başlamış dikili ağaçlar üzerinde yine
yumurta koyan erginlere, yumurtalara iki ve üçüncü staddaki kurtlarına
rastlanıldı. Aynı ağaç üzerinde M. minor yumurta ve kurtları da bulunmaktaydı.
18.7.1983 tarihinde 1860 m rakımdaki Erzincan Orman işletmesi Refahiye
Fidaniiğı yakınındaki sararmış ve kurumuş durumundaki dikili çarnlar üzerinde
M. piniperda kurt, krizalit ve genç ergin durumunda bulunuyordu. 23.7.1983
tarihinde Sarıkamış civarındaki parklarda çam sürgünlerinde regenerasyon
yiyimi yapıyordu. Mart ayında hazırlanacak tuzak ağaçları ile mücadele yapılması
uygundur.
3.7 Myelophi/us minor Hgt. (Coleoptera,Scolytidae)
(Küçük Orman Bahçıvanı)
Baş
ve boyun kalkanı siyah, kanat örtüleri kırmızımtrak kahverengi olan
bu kabuk böceği 3.4 - 4 mm büyüklüğündedir. Anten ve bacakları kırmızı sarı
renktedir. Uçma zamanı mart ve nisana rastlar, büyük orman bahçıvanından 1020 gün sonra uçar. Ana yolu diri oduna kuvvetli olarak gömülmüş iki kollu yatay
yoldur (13, s: 332-333).
Myelophilus minor'un yaşama şekli bazı farklana büyük orman
bahçıvanınkine benzemektedir. Üreme yiyimi bakımından bu böcek daha primer
durumundadır. Ana yolunun yatay olması nedeniyle ağacın daha çabuk
ölmesine sebep olmaktadır.
Bu böceğin çam sürgünlerinde yaptığı regenarasyon yiyimi (primer zararı)
nedeniyle Sarıkamış Karanlıkdere Araştırma Ormanı ve Merkez Bölgesi ormanlannın kenar kısımlarında, orman açıklarında ve parklardaki sarıçarnlar budamış görünümündeydi. Bu manzara Doğu Anadolunun diğer sarıçam (P. silvestris) ormanlarında da görülebilir. 15.7.1981 tarihinde Sarıkamış orman
deposunda kabuklu tomruklar üzerinde büyük orman bahçıvanı ile birlikte ana
13
yolları açmış ve yumurta bırakmaktaydı. Ayrıca daha ewel kesilmiş kabuklu
tomruklarda erginleşmişlerdi. 16.7.1981 tarihinde Şenkaya işletmesi Karın­
cadüzü orman deposunda genç erginler diğer kabuklu böcekleri ile birlikte
bulunmaktaydılar. 1977-1978 yıllarında depo yakınlarında bulunan 8-10 hektarlık sarıçam ormanı bu böcek tarafından tamamen kurutulmuştu. 17.7.1981
tarihinde aynı işletmenin Kürsine orman deposundaki kabuklu tomruklarda
yumurta koyuyordu. Aynı tarihte yine bu işletmeye ait Köşk orman deposu
yakınlarında sararmış dururndaki sarıçamlarda büyük orman bahçıvanı ile birlikte yumurta, bir ve ikinci stad'da kurt döneminde bulundu. Aynı tarihte dallardaki sürgünlerde büyük orman bahçıvanı ile birlikte 23.7.1983 tarihinde de
Sankamış'da sançam sürgünlerinde regenarasyon yiyimi yaparken elde edildi.
Mücadelesi mart ayında hazırlanacak tuzak ağaçları ile yapılmalıdır.
3.8. _Orthotomicus erosus Woll. (Coleoptera,Scolytidae)
Parlak siyah veya kestane renginde 3 - 3,5 mm büyüklüğündedir. Yan
taraflan oldukça dik olarak inen sağrı, erkekte iki taraflı alt alta sıralanmış
dörder dişli olup bunlardan ikincisi üçgenimsi ve sivri köşelidir. Dişinin sağnsının
her iki yanında ise üçer diş vardır. Generasyonu 2-3 katlıdır. Birinci uçma
zamanı nisan, ikincisi haziran ve temmuz, üçüncüsü de sonbahara rastlar (10, s:
105-106).
Orthotomicus erosus 15.7.1981 tarihinde Sankamış orman deposu
yakınlannda odunlar üzerinde krizalit dönemindeydi. Ayrıca yeni kesilmiş olan
tomruklar üzerine yumurta bırakmakta idi. 16.7.1981 tarihinde Karıncadüzünde
eski torhruklar üzerinde kurt, krizalit ve genç ergin döneminde bulundu.
25.8.1982 tarihinde Şenkaya işletmesine bağlı Aşit orman deposu yakınlarında
(2300 m) kurt krizalit ve genç erginlerine rastlanıldı.
Orthotomicus erosus Woll. çoğu 2000 m'nin üzerinde bulunan Doğu
Anadolu ormanlannda azda olsa zararlı olmaktadır. Daha çok devriimiş ağaçlar
üzerinde rastlanıldı. Fakat dikili ağaçlara da gitmektedir. Bu yörede yılda iki
generasyon vermektedir.
3.9
Carphoborus minimus Eichh (Coleoptera,Scolytidae)
Boyu 1.3 - 1.5 mm dir. Çamlıklarda rastlanan orada özellikle alt dallara
zarar yapan, çok yaygın olan bu böceğe burada işaret ediyoruz. Bu böcek,
genişliği kadar olan, ortasında az kabarcık bir çizgi ile koyu noktalı ve önden
14
daralmış
bir "korsele" taşır. Erkeği, alnının ortasında iki küçük leke dişisi aynı
yerde paı1ak bir nokta taşır. Bu böceğin ana yolu iki ile dört kollu yıldızımsıdır.
Yol sistemi, küçük boyuttaki dalları uzun veya az uzun bir yapı ile kuşatır. Carphoborus minimus, bütün boyutlardaki dallara saldırır ve zaman zaman yeşil
kısımların birazını kurutur. Genç çarnların dallarını ve gövdelerini ayırtetmek­
sizin saldırır (3, s: 247-248).
Sarıkamış ormanlarında çarnların
tamamen kuruması şeklinde
zarar yapmaktadır. Dallar, küçükten büyüğe kadar her boyuttadır. Dallar üzerindeki ibreler kiremit kırmızısı bir renk almış durumda uzaktan hemen farkedilmektediı1er. Ana yolu yıldızımsıdır. ince çaplı dalların odunları içerisine girmektedir.
bir
dalının
Böceğin kırmızılaştırdığı dalların
alt kısımlarının kontrolünde "Cronartium"
mantarının varlığı dikkati çekiyordu. Sözkonusu mantar ile müşterek hareket
ederek dalların kurumasına neden olmaktaydı, ya da mantarın kuruttuğu dallar
üzerine bulunuyordu. Ancak yerde yatan taze ve kuru dallara gelmiyordu.
Bölgede yaptığımız dört yıllık (1980 - 1983) incelemelerimiz sırasında ilk
defa gidebildiğimiz mayıs ayında böceğe kurt ve erginlerine, yaz aylarında
(Haziran - Eylül) ise bütün dönemlerinde (Yumurta, kurt, krizalit ve ergin)
bulunuyordu.
3.10 Hylastes ater Payk (Coleoptera, Scolytidae)
Uzunluğu
. 4-5 mm dir. Koyu kahverengi ve bütün vücudunun paı1ak
görünümü ile beliı1enir. Anten topuzu yumurta biçimindedir. Anten ve ayakları
kırmızımtrak renktedir. Yılda iki nesil verebilir ve kışı ergin durumunda geçirir. Bu
kabuk böceği bütün ince çaplı gövdelere saldırır. Kurt yolları ana yolla karışır. Ve
bütün yollar kahverengi talaşla dolar. Ladin ve çarnlara zarar verir (3, s: 203).
Sarıkamış Karanlıkdere Araştırma Ormanında
istihsal yapılmakta olan bir
bölmede 8.6.1982 tarihinde bu böceğe ait erginlere soyulmuş tomruklar
üzerinde uçuşurken rastlanıldı. Böcek yoğunluğu çok fazlaydı ve yeni bir
generasyon vermekteydi.
3.11 Evetria resineila L. ( Lepidoptera,Totricidae)
( Retina resinel/a)
Erginlerin uzunluğu 16-20 mm tırtınarı 15-20 mm. dir. Ön kanatlar koyu kahverengi enine grimtrak lekeler taşıı1ar. Arka kanatlar baş ve gövde ile aynı
15
renkte koyu gridirler. Bu kelebek bütün çam mescerelerinde yaygındır. Yumuruç tomurcuklara bırakır. Yumurtadan çıkan tırtıllar kabuğa
girer, sonra oduna, genellikle öze kadar giderek reçine sızmasına neden olur ve
burada kışlarlar. Ertesi bahar yeniden zarar verir ve yeni reçine sızıntısı oluşur.
Böylece gelişme iki yıl sürer (3, s: 282).
talarını mayıs ayında
Sarıkamış
sarıçarnların
Merkez Bölgesi ormanlannda i 5.6.1982 tarihinde rüzgar devriği
yan dalları üzerinde tipik yaralarına ve Evetria resineila tırtınarına
rastlanıldL Yaygın
bir durum sözkonusu olmamakla birlikte sözkonusu böceğin
bu yöredeki sarıçam (P. silvestris) ormanlarında varlığı ve bir salgın yapması durumunda zararlı olabileceği gözden uzak tutulmalıdır.
3.12 Diprion pini L (Hymenoptera,Diprionidae)
Siyah renkte olan erkeğinde karın kısmının sonu kırmızımtrak renkte, antenler iki katlı tarağımsıdır. Genişliği kanatlar gerildiğinde 15 mm kadardır. Yalancı
tırtınarı 22 ayaklı, başı esmer, vücudu sarı yahut gri yeşil, yanlannda siyah
renkte yatık vaziyette noktalı virgüllü ve büyüklüğü 25 mm kadardır. Esmer
renkte olan krizaliti 1O mm büyüklüğündeki bir koza içerisinde bulunur. Dışarı
çıkmak
Yılda
isteyen ergin kozayı bir ucundan kapak şeklinde açarak dışarı çıkar.
iki generasyonu vardır (1, s: 138-139).
Bu yaprak arısı batıdan doğuya Anadolu'nun hemen her yerindeki çam orzarar yapmaktadır. Denizli, Afyon, Ankara, Yozgat civarındaki or-
manlarında
manlarda ve ağaçlama alanlarında zararlı olduğu hem bize yapılan başvurulana
hemde bizzat tesbit etmiş bulunuyoruz. Tipik zararları uzaktan dikkatli bir
gözle farkedilir. Çam dallannın bir kısmı üzerindeki iğne yapraklar elle kopanlmış
gibi boşluklu ve kısım kırmızı bir renk almıştır. Yaklaşıldığında dallar üzerinde
iğne yaprakların dip kısımlarına kadar yenmiş olduğu farkedilir. Ağaçların altında
toprak üzerinde ve toprakla
karışmış
durumda krizalit kapsüllerine
rastlanır..
Bazen bu kapsüller dallar üzerinde de bulunur.
Erzincan Orman işletmesi, Tercan Bölgesi Büyükçay serisi lokal sançam
(P. silvestris) ormanlarının bölge şefliğince mayıs 1983 de yapılan kontrollerde
ağaçların iğneyapraklarını döktüğü ve tamamen kuruduğu kanaatine varılmıştır.
25.7.1983 tarihinde 2000 m rakımında bulunan bu yere gidildi. Çarnlar yeni
iğneyapraklarını sürmekteydi. Ağaçlar altında ve toprak içerisinde krizalit koza-
lanna rastlanı!dı. Yeni sürmekte olan iğneyaprakların üzerinde birinci ve ikinci
stad'da Diprion pini yalancı tırtınarı vardı. Mayıs ayında birim generasyonunu
vermiş olan bu zararlı bu yörede kesin olarak iki generasyon vermektedir.
16
Çizelge : 1 - Böceklerin Elde Edildikleri Zamandaki
Durumları
Tablosu : 1 - Cycle evolutif des insectes de la region de 1' Anatolie Est.
BÖCEK TURU
Espece d'insects
Chalcophora mariana
L.
BULUNDUCU TARİH
BULUNDUCU YER
Lieu d'observation
Date d'observation
Yumurta
oeuf
BULUNDUCU ANDAKi DURUMU
Cycle evolutif
Ergin
Kurt
Krizalit
Adult
Chrysalidae
larve
Sarıkamış Karanlıkdere
Araştırma Ormanı
otlar
15,7.1981
üzerinde
Sarıkamış Herkez Bölormanlarında fidanları kemirirken
Pissodes abietis L.
gesi
Hylobius abietis L.
gesi
Sarıkamış
Ips acuminatus Gyll.
Merkez Böl-
ormanlarında fidanları kemirirken
Sarıkamış Herkez Böl.
kabuklu tomruklarda
Sarıkamış
8.6.1982
merkez Böl,
ormanlarında
düzü orman
Dep.kabuklu tomruklar
üzerinde
8.6.1982
21.5.1981
8.6.1982
Karınca
Sarıkamış Karanlıkde­
re
Ips Sexdentatus
Boerner
Aras.Ormanında
orman depos'unda kabuklu tomruklar üzerinde
Kar,ıncadüzü orman de
posunda kabuklu tomruklar üzerinde
Sarıkamış orman deposu kabuklu toınruklar
16.7.1981
X
14.7.1981
X
15.7.1981
X
X
X
Sarıkamış
X
17.7.1981
X
X
X
23.7.1983
X
X
X
-
00
Çizelge l'in
Devamı
;,u ı te de tableau
Myelophilus minor
sürgün içe-
Sarıkamış ta
risinde
orman deposu
kabuklu tornruklarda
ı.
23.7.1983
X
Sarıkamış
yanı
kabuk
Orthotomicus e ro sus
Woll.
orman deposu
kabuklu tomruklarda
kabuk
Hylastes ater Payk
X
X
X
X
X
X
X
X
X
altında
Sarıkamış,
Eichh.
X
Karıncadüzü
yanı
Carphoborus minirnus
15.7 .H18l·
altında
Ardahan, Göle
Şenkaya Or.1şletmelerine
ait birçok yerde
dalların
Sarıkamış
karanlıkdere
Araştırma
ormanı
ergin-
X
arası
1982
1983
kabukları altında
ler
1980 eylül
1981 mayıs-ekim
mayıs
ekim
teıınııuz
8.6.1982
X
uçuşuyorrlu
Evetria resinella L.
Sarıkamış Herkez Bölgesi ormanlarında
sürgün içerisinde
Diprion pini L.
Erzincan Orman !şletmesi Tercan Bölgesi Büyükçay Serisi ibreleri yerk en
X
Tırtıl
15.6.1982
Chenille
X
X
Yalancı
Tırtıl
X
X
Çizelge l'in
Devaını
Suite de tableau
Sarıkamış Karanlıkdere
Araştırma Ormanı
Sarıkamış
deposu
Merkez orman
yanı
Şenkaya Karıncadüzli
orman deposu
~1yelophilus
piniperda
L.
Şenkaya
yanı
KUrsine orman
tomruklarda
ı.
14.7.1981
15.7.1981
X
16.7.1981
X
17.7.1981
X•
orman deposu yanı
dikili sararmış agaçlar üzerinde
17.7.1981
X
Erzincan Refahiye fidanlıgı sararmış agaçlar üzerinde
18. 7·.1983
deposu
yanı
X
X
X
X
Köşk
Sarıkamış civarında
sürgün içerisinde
orman deposu
kabuklu tomruklar üzerinde
X
X
X
X
23.7.1983
X
X
Sarıkamış
yanında
15.7.1981
X
X
Şenkaya Karıncadüzü
Mylophilus min or Htg.
orman deposu yakınında
kabuklu teroruklar üze.
16.7.1981
X
X
Şenkaya,
KUrsine orman
kabuklu
to~ruklar üzerinde
deposu
yanında
Şenkaya Köşk
posu
a~açların
....
\0
orman de-
yanında sararmış
kabuk
altında
17.7.1981
X
X
X
ÖZET
Doğu
Anadolu sarıçam ormanlarında bulunan zararlı böcekler zaman
zaman bölgesel kurumalara sebep olmuşlardır. Ancak buna rağmen şimdiye
kadar büyük çapta zararlar sözkonusu değildir.
Bu yörede tesbit edilen böcekler
Chalcophora mariana L.
Pissodes spp.
Hylobius abietis L.
lpsacuminatus Gyll.
/pssexdentatus Boerner.
Myelophi/us piniperda L.
Myelophiluscorcicus Eggers
Orthotomicus erosus Woll.
Carphoborus minimus Eichh
Hylastes ater Payk.
Evertria resineila L:
Diprion pini L.
20
şunlardır
:
RESUME
Les forets de pin silvestres de la region de I'Anatolie Est sont subis de
temps en temps de dessechements repandus par des insects nuisibles.
Cepandant, il ne sagıt pas des degats importants.
Les insectes nuisibles mentionnees ci-dessus ce sont :
Chalcophora mariana L.
Pissodes spp.
Hylobius abiestis L.
lpsacuminatus Gyll.
Ips sexdentatus Boerner
Myelophiluspiniperda L.
Myelophilus corcicus Eggers
Orthotomicus erosus Woll.
Carphoborus minimus Eichh.
Hylastesater Payk
Evetria resinelfa L.
Diprion pini L.
21
KAYNAKÇA
1. ACATAY, A. 1969: Tatbiki Orman Entomolojisi.
1359, Or. Fak. Yayın No: 133.
i. ü.
Yayınlarından No:
2. BALACHOWSKY, A. 1949: Faune de France, Paul Lechevalier 12. Rue
de Tournon PARiS.
3. BARBEY, A. 1925: Traite d'Ento ologie Forestiere. Belger - Levrault
Editeur 136. Boulvard Saint -Germain PARiS.
4. BAŞ, R. 1973: Türkiye Orman Ağaçlarmda Zarar Yapan Zar Kanatillar
(Hymenoptera) Üzerine Araştirmalar. Orman Bakanlığı, O. G. M. Yayınları S.
No: 570, Seri No: 23.
5. BESÇELi, Ö. 1969: Büyükdüz Araştirma Ormanmm Zararli Böceklerinin
Biyolojisi, Koruyucu Tedbirleri ve Mücadelesi. Ormancılık Araştırma Enstitüsü
Teknik Bülten No: 33.
6. BiKER, N. 1962: SankamlŞ ve Göle işletmesi brmanlarmm Zarar/1
Böcek durumu. O. G. M. Teknik Haberler Bülteni Yıl: 1, Sayı: 4.
7. CHARARAS,
Lechevalier PARiS.
C.
1962: Scolytides des Coniferes editions
Paul
8. ÇANAKÇIOGLU, H. 1967: Türkiye'de Orman Ağaç/anna Ar1z Olan Bitki
Bitleri ( Aphioidae) Üzerine Araşttrmalar. Tarım Bakanlığı O. G. M. Yayını, S: 466,
Seri No: 22.
9. ÇANAKÇIOGLU, H. 1983: Orman Entomo/ojisi (Özel Bölüm). i. Ü. Orman
Fakültesi Yayınlarından i. Ü. Yayın No: 3152. Orman Fakültesi Yayın No: 349.
1O. ERDEM, R. 1968: Ormamn Faydalt ve Zarari! Böcekleri.
1265, Or. Fak. Yayıiı No: 118.
i. Ü. Yayını No:
11. ERDEM, R. 1947 Sankamtş Ormanfarmda Entomolojik Müşahadeler.
Tarım Bakanlığı O. G. M. Özel Sayı No: 52.
12. SCHIMITSCHEK, E. 1953: Türkiye Orman Böcekleri ve Muhiti.
No: 556, or. Fak. Yayın No: 24.
Yayınları
22
i.
U.