MENKUL KIYMET YATIRIM FONLARI ve BORSADA İŞLEM GÖREN
advertisement
MENKUL KIYMET YATIRIM FONLARI ve BORSADA İŞLEM GÖREN YATIRIM FONLARI (EXCHANGE TRADED FUNDS – ETF) 1. GİRİŞ Tasarruf sahipleri, ellerindeki mevcut fonlarına farklı yatırım araçlarına yönlendirebilmektedir. Buradaki başlıca amaçları; farklı yatırım araçlarına yönelerek riskin en az düzeye indirilmesi ve yüksek getiri elde edilmesidir. Bu amaçla tasarruf sahipleri ihraççı şirketlerden, aracı kuruluşlardan veya menkul kıymet borsalarından menkul kıymet almak suretiyle de tasarruflarını değerlendirebilmektedirler. Tasarruf sahipleri farklı yatırım alanlarına tasarruflarını kanalize etmek istemeleri durumunda her bir yatırım alanı hakkında ayrıntılı bilgiye sahip olmaları gerekmektedir. Bu durum ise tasarruf sahibinin bizzat kendisinin yapabileceği bir durum olmamakta ve konusunda uzmanlardan profesyonel yardım almak suretiyle tasarruflarını yönlendirmektedirler. Ancak, farklı yatırım alanlarına tasarruflarını yönlendirebilen tasarruf sahiplerinin yanısıra, bu türden yönlendirme yapmaya yeterli olmayan tasarruflara sahip kişiler de bulunmaktadır. Ayrıca yeterli büyüklüğe ulaşamayan az tasarrufa sahip olan kişiler sermaye piyasası aracı olarak menkul kıymetlere yaptıkları yatırımlarda da benzer durumla karşılaşmaktadırlar. Çünkü menkul kıymetlere yatırım yapmak bilgi ve uzmanlık gerektirmektedir. Bu kişilerin oluşturabilecekleri portföyde yeterli çeşitliliğe sahip olmayan riskli bir portföy olabilecektir. www.hakanguclu.com 1 Yeterli büyüklüğe ulaşamayan tasarruflara sahip olan tasarruf sahiplerin tasarruflarının değerlendirilebilmesi amacıyla sermaye piyasasında kolektif yatırım kuruluşları olarak adlandırılan yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları oluşturulmuş ve daha sonra oluşturulan yatırım fonlarının borsalarda işlem görmesine olanak sağlayan düzenlemelere gidilmiştir. Yatırım fonlarının geri dönüşünde yatırımcılardan itfa ücreti alınması (redemption fee) özellikle son yıllarda yatırım fonlarının hisse senedi seçiminde gösterdiği başarısızlıklar, yüksek komisyon giderleri ve hizmet kalitesindeki düşüş yatırımcıların Borsada İşlem Gören Fonlar’a (BİF) olan ilgisini arttırmıştır. Mevcut bazı yatırım fonları da BİF’e dönüşmeye çalışmaktadır. İyi bilinen endekslere dayalı daha fazla finansal ürünün ihracı konusunda özellikle bireysel yatırımcılardan büyük talep gelmektedir. 2. MENKUL KIYMET YATIRIM FONLARI 2.1 Yatırım Fonu’nun Tanımı ve Yatırım Yapabileceği Araçlar Yatırım fonları, Sermaye Piyasası Kurulu (Kurul) tarafından 19.12.1996 tarih ve 22852 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Seri:VII No:10 sayılı “Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği” (YF Tebliği) ile düzenlenmiştir. YF Tebliği’nin 4. maddesinde yatırım fonu; Sermaye Piyasası Kanunu (SPKanunu) hükümleri uyarınca halktan katılma belgeleri karşılığı toplanan paralarla, belge sahipleri hesabına, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre oluşturulan portföyü işletmek amacıyla kurulan mal varlığı olarak tanımlanmıştır. Yatırım fonu portföyü aşağıda belirtilen varlıklardan oluşmaktadır; i) Özelleştirme kapsamına alınmalar dahil Türkiye'de kurulan ortaklıklara ait hisse senetleri, özel ve kamu sektörü borçlanma senetleri, ii) Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 32 sayılı Karar hükümleri çerçevesinde alım satımı yapabilen, yabancı özel ve kamu sektörü borçlanma senetleri ve hisse senetleri, www.hakanguclu.com 2 iii) Ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı olarak ihraç edilmiş ve borsalarda işlem gören sermaye piyasası araçları, iv) Kurul'ca uygun görülen diğer sermaye piyasası araçları, repo, ters repo, future, opsiyon ve forward sözleşmeleri. Kurul’un düzenlemeleri çerçevesinde yatırım fonlarının yatırım yapabileceği araçlar şunlardır: ¾ Türkiye'de kurulmuş şirketlerin hisse senetleri, özel ve kamu borçlanma senetleri (tahvil, bono gibi), ¾ Yabancı özel ve kamu sektörü borçlanma senetleri ve hisse senetleri, ¾ Ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bunlara dayalı olarak ihraç edilmiş ve borsalarda işlem gören sermaye piyasası araçları, ¾ Kurul’ca uygun görülebilecek diğer sermaye piyasası araçları. Fon portföyleri, içtüzüklerinde hüküm bulunmak ve Tebliğ ile belirlenen sınırlar saklı kalmak kaydıyla, yukarıda sayılan araçlardan her biri esas alınarak oluşturulabileceği gibi varlık türleri itibariyle karma da olabilecektir. 2.2 Yatırım Fonu Katılma Belgeleri Katılma belgesi; belge sahibinin, kurucuya karşı sahip olduğu hakları taşıyan ve fona kaç pay ile katıldığını gösteren kıymetli evrak niteliğinde bir senet olup, kaydi değer olarak tutulmaktadır. Fon içtüzüğünde kurucu dışındaki aracı kuruluşlarca serbestçe alım satımı öngörülen A tipi yatırım fonların katılma belgeleri menkul kıymet sayılmaktadır. 2.3 Yatırım Fonları Tipi ve Türleri www.hakanguclu.com 3 Yatırım fonları fon içtüzüklerinde belirtilmek suretiyle, iki tipte kurulabilir; A Tipi ve B Tipi. A Tipi yatırım fonlarının portföylerinin en az aylık ortalama bazda, % 25’i Türk şirketlerinin hisse senetlerinden oluşur. B Tiplerinin portföylerinde böyle bir sınırlama yoktur. Fonların A veya B Tipi olması konusunda önemli olan nokta A Tipi fonlara vergi avantajı tanınmasıdır. A ve B tipi olarak vergisel anlamda yapılan tip sınıflamasına ilave olarak bir de tür kavramı geliştirilmiştir. Bu uygulamanın amacı ise farklı portföy yapılarına sahip fonlar oluşturulmak yolu ile farklı yatırımcı tercihlerine hitap edebilmektir. Portföye alınacak menkul kıymetler göz önünde bulundurularak, 11 ayrı yatırım fonu türü tanımlanmıştır. Bunlar; Tahvil ve Bono Fonu, Hisse Senedi Fonu, Sektör Fonu, İştirak Fonu, Grup Fonu, Yabancı Menkul Kıymetler Fonu, Altın ve Diğer Kıymetli Madenler Fonu, Değişken Fon, Karma Fon, Likit Fon ve Endeks Fon’dur. Bu çerçevede fonun tipi vergileme açısından yatırımcıya bilgi verirken, türü portföyün ağırlıklı olarak hangi varlıklardan oluştuğunu göstermektedir. Fonlar içtüzüklerinde belirtilmek koşuluyla aşağıda belirtilen türlerde kurulabilir. i) Fon portföyünün en az %51'ini devamlı olarak; a) Kamu ve/veya özel sektör borçlanma araçlarına yatırmış fonlar "Tahvil ve Bono Fonu", b) Özelleştirme kapsamına alınanlar dahil Türkiye'de kurulmuş ortaklıkların hisse senetlerine yatırmış fonlar "Hisse Senedi Fonu", c) Belirli bir sektörü oluşturan ortaklıkların menkul kıymetlerine yatırmış fonlar "Sektör Fonu", d) Kurul'un Seri: XI, No: 1 Tebliği'nin 3 nolu ekinde tanımlanan iştiraklerce çıkarılmış menkul kıymetlere yatırmış fonlar "İştirak Fonu", e) Seri: XI, No: 10 Tebliği'nin 2'inci maddesinde tanımlanan belli bir topluluğun menkul kıymetlerine yatıran fonlar "Grup Fonu" www.hakanguclu.com 4 f) Yabancı özel ve kamu sektörü menkul kıymetlerine yatırmış fonlar "Yabancı Menkul Kıymetler Fonu", g) Ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırmış fonlar "Kıymetli Madenler Fonu", ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ile altına dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırmış fonlar "Altın Fonu", ii) Portföyünün tamamı; h) Hisse senetleri, borçlanma senetleri, altın ve diğer kıymetli madenler ile bunlara dayalı sermaye piyasası araçlarından en az ikisinden oluşan ve her birinin değeri fon portföy değerinin %20'sinden az olmayan fonlar "Karma Fon", i) Devamlı olarak, portföyünde vadesine en fazla 180 gün kalmış likiditesi yüksek sermaye piyasası araçları yer alan ve portföyünün ağırlıklı ortalama vadesi en fazla 45 gün olan fonlar “Likit Fon" (Portföyün ağırlıklı ortalama vadesi sermaye piyasası araçlarının ayrı ayrı ortalama vadeleri dikkate alınarak bulunur.), j) Portföy sınırlamaları itibariyle yukarıdaki türlerden herhangi birine girmeyen fonlar "Değişken Fon", iii) Portföyünün en az %80'i devamlı olarak; k) YP Tebliği'nin 3 numaralı ekinde yer alan formüle uygun olarak yapılan hesaplama çerçevesinde, baz alınan ve Kurul tarafından uygun görülen bir endeksin değeri ile fonun birim pay değeri arasındaki korelasyon katsayısı en az %90 olacak şekilde, endeks kapsamındaki menkul kıymetlerin tümünden ya da örnekleme yoluyla seçilen bir kısmından oluşan fonlar "Endeks Fon", olarak adlandırılır. Yukarıdaki sayılan fon türleri dışında da, içtüzüklerde belirtilmesi şartıyla, portföy yönetim stratejilerine uygun fon türleri Kurul'ca uygun görülmesi koşuluyla oluşturulabilir. Ayrıca, katılma belgeleri önceden belirlenmiş kişi veya kuruluşlara tahsis edilmiş fonları tanımlamakta kullanılan "Özel Fon" oluşturulması da mümkündür. www.hakanguclu.com 5 2.4 Hisse Senedine Dayalı Yatırım Fonlarında Pay Alım ve Satım Süreci Hisse senedine dayalı yatırım fonlarında pay alım ve satım süreci aşağıdaki şekilde verilmiştir. Alım Süreci: 1. Nakit 3. Nakit Yatırım Fonu Yatırımcı 2. Yatırım Fonu Payları Hisse Senedi Piyasası 4. Hisse Senetleri Hisse senedine dayalı fonlarda fon satın alanlar doğrudan fonla muhatap olarak, genellikle hisse senedi piyasalarında seans kapanışı sonrası fiyatlarla oluşan net varlık değeri üzerinden hesaplanan payları nakit karşılığı alırlar. Fonlar da gün içerisinde piyasada portföylerindeki hisse senetlerini alır-satarlar. Satım Süreci: 2. Nakit 4. Nakit Yatırım Fonu Yatırımcı 1. Yatırım Fonu Payları saat 16:00’daki kapanış değerinden Hisse Senedi Piyasası 3. Hisse Senetlerinin Satılması Yatırım fonlarında pay geri satım süreci, alım sürecinin tersi şeklinde işlemektedir. Pay sahipleri paylarını, seans kapanışı sonrası fiyatlarla oluşan net değer üzerinden www.hakanguclu.com 6 hesaplanan pay fiyatlarıyla fona satmak için başvurmakta ve karşılığında fondan nakit almaktadırlar. Fon ise satış yapmak isteyen pay sahiplerine ödemek amacıyla, genellikle piyasada hisse senedi satarak yeterli miktarda nakit bulundurmaktadır. 2.5 Yatırım Fonu Kurucusu ve Yöneticisinin Özellikleri ile Yatırım Fonu Yönetim İlkeleri Kurul tarafından belirlenmiş esaslara uyan bankalar, aracı kurumlar, sigorta şirketleri ve kanunlarında engel bulunmayan emekli ve yardım sandıkları ile 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu'nun geçici 20’nci maddesi uyarınca kurulmuş olan sandıklar Kurul’dan izin almak koşuluyla fon kurup yönetebilirler. Buna göre bankalar aracı kurumlar, sigorta şirketleri, SSK, Emekli Sandığı, Bağkur, OYAK ve özel emeklilik kuruluşları fon kurup yönetebilmektedirler. Fon kurmak isteyen, a) Aracı kurumların, sermaye piyasası araçlarının ihraç veya halka arz yoluyla satışına aracılık ile alım satımına aracılık faaliyetlerinde bulunmak üzere Kurul'dan izin almış olmaları, b) Aracı kurumların özsermayelerinin Seri:V, No:34 sayılı “Aracı Kurumların Sermayelerine ve Sermaye Yeterliliğine İlişkin Esaslar Tebliği”nin 7. Maddesi kapsamında hesaplanan tutardan az olmaması, c) Banka ve sigorta şirketlerinin kendi mevzuatlarına göre sahip olmaları gereken asgari ödenmiş sermayeye sahip olmaları, d) Kurucuların kendi özel mevzuatları ve sermaye piyasası mevzuatı çerçevesinde faaliyetlerinin tamamen veya belirli faaliyet alanları itibariyle sürekli veya son bir yıl içinde 1 ay veya daha fazla süreyle geçici olarak durdurulması kararı verilmemiş olması, www.hakanguclu.com 7 e) Kurucuların yetkilileri hakkında, yüzkızartıcı suçlardan veya kendi özel mevzuatları ve sermaye piyasası mevzuatına aykırılıktan dolayı mahkumiyet kararının bulunmamış olması gerekir. Kurucu, tüzel kişiliği olmayan fonun, riskin dağıtılması ve inançlı mülkiyet esaslarına göre belge sahiplerinin haklarını koruyacak şekilde yönetim, temsil ve saklanmasından sorumludur. Portföyün kurucu tarafından yönetilmiyor olması bu sorumluluğu kaldırmaz. Kurucu mevzuat ve fon içtüzüğünde belirtilen sınırlar içinde kalmak üzere fon portföyünü dilediği gibi oluşturabilmekte ve daha sonra değiştirebilmektedir. Kurul’a, resmi dairelere, katılma belgesi sahiplerine ve fon adına üçüncü şahıslara karşı fonu, kurucu temsil eder. Fon, kurucunun belirleyeceği bir yönetici (SPK'dan portföy yöneticiliği yetki belgesi alan aracı kurumlar ile portföy yönetimi şirketleri yönetici olabilir) ile yapılan portföy yönetim sözleşmesi çerçevesinde yönetici tarafından yönetilir. Fon portföyünün yönetilmesi amacıyla portföy yönetim hizmeti ücreti alınır. Portföy yönetim sözleşmesinde yönetici kuruluşun ve fon kurucusunun unvanı, sözleşme süresi, yöneticinin alacağı ücretin tutarı ve ödeme koşulları, portföy yönetim ilkeleri gibi hususlar yer alır. Yatırım fonunun mal varlığı, kurucunun Kanun’dan, ilgili tebliğden ve fon içtüzüğünden doğan yükümlülüklerini yerine getirmesi ve sorumluluğunu karşılaması dışında hiçbir amaçla kullanılamaz. Fon malvarlığı rehnedilemez, teminat gösterilemez ve üçüncü şahıslar tarafından haczedilemez. Yatırım fonunun yönetim ilkeleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir. a) Yönetici, yönettiği her fonun çıkarını ayrı ayrı gözetmek zorundadır. Yönetimindeki yatırım fonları veya diğer müşterileri arasında müşterilerinden biri veya yatırım www.hakanguclu.com 8 fonlarından biri lehine diğerleri aleyhine sonuç verebilecek işlemlerde bulunamaz. Yönetici fon portföyü ile ilgili alım satım kararlarında objektif bilgi ve belgelere dayanmak ve sözleşme ile belirlenen yatırım ilkelerine uymak zorundadır. Bu bilgi ve belgelerin, alım satım kararlarına mesnet teşkil eden araştırma ve raporların en az 5 yıl süreyle yönetici nezdinde saklanması zorunludur. b) Fon portföyüne hiçbir şekilde rayiç değerinin üzerinde varlık satın alınamaz ve portföyden bu değerin altında varlık satılamaz. Rayiç bedel borsada işlem gören varlıklar için borsa fiyatı, borsada işlem görmeyen varlıklar için ise işlem gününde fon lehine alımda en düşük, satışta en yüksek fiyattır. c) Borsada işlem gören varlıkların alım satımlarının borsa kanalıyla yapılması zorunludur. Fon adına katılma belgelerinin alım satımı nedeniyle, İMKB Tahvil ve Bono Piyasası’ndan aynı gün valörü ile aynı gün valörlü işlem saatleri dışında fon portföyüne alım veya fon portföyünden satım zorunluluğu bulunuyorsa, İMKB’ce belirlenen işlem kurallarına uyulması şarttır. Yönetici, fon portföyüne hisse senedi alım satım işlemlerinde, işlemi gerçekleştiren aracı kuruluşun, fonu temsil eden müşteri numarasıyla İMKB’de işlem yapmasını temin etmek zorundadır. d) Yönetici fon adına yaptığı alım satım işlemlerinden dolayı herhangi bir ihraççı veya aracı kuruluştan kendi lehine bir menfaat sağlıyorsa, bu durumu kurucuya açıklamak zorundadır. e) Yönetici, herhangi bir şekilde kendisine ve üçüncü kişilere çıkar sağlamak amacıyla fon portföyünde bulunan varlıkların alım satımını yapamaz. Fon adına vereceği emirlerde gerekli özen ve basireti göstermek zorundadır. Fon adına yapılacak alım satımlarda sözleşme ile belirlenecek genel fon stratejilerine ve kurucunun genel kararlarına uyulur. www.hakanguclu.com 9 f) Fon portföyünün önceden saptanmış belirli bir getiriyi sağlayacağına dair yazılı veya sözlü bir garanti verilemez. g) Kurucu, fon kurulu üyeleri, yönetici ve fonların yönetimi ile ilgili olarak meslekleri nedeniyle veya görevlerini ifa etmeleri sırasında bilgi sahibi olabilecek durumda olanlar, bu bilgileri kendileri veya üçüncü bir tarafın menfaati doğrultusunda kullanamazlar. 2.6 Yatırım Fonlarının Yatırımcılara Getirdiği Avantajlar ve Maliyetler Yatırım fonlarının yatırımcılara getirdiği avantajları aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz. ¾ Tasarrufçunun ortaya koyduğu sermayesi yani tasarrufu, profesyonel ve güvenilir yöneticiler tarafından yönetilmektedir. ¾ Yatırım fonu portföyüne alınabilecek menkul kıymetlerin sabit getirili, dövize endeksli ve hisse senedi gibi araçlarla çeşitlenmesi nedeniyle riskin en aza indirilmesi mümkün olabilecektir. ¾ Menkul kıymetlerin değerlemesi ve kontrolü ile kupon, faiz ve temettü tahsili fon yönetimince yapılacağından vade takibi, tahsil etme gibi zaman ve kaynak kullanımını gerektiren işlemlerden korunabilecektir. ¾ Küçük tasarruflarla temin edilemeyecek kazanç potansiyeli yüksek menkul kıymetlere yatırım yapılmasına olanak sağlayacaktır. ¾ Fon portföyündeki değer artışlarının portföy değerine günlük olarak yansıtılması nedeniyle işlemiş gelir ile birlikte gerek ihtiyacı kadar gerekse tamamını istendiği anda paraya çevirebilecektir. ¾ Portföye büyük montanlı alım satımlar nedeniyle zaman ve para tasarrufu sağlamaktadır. ¾ Bazı yatırım fonları, katılma belgesi üzerinden çek yazabilme imkanı sağlamaktadırlar. www.hakanguclu.com 10 Yatırım fonlarının yatırımcılara maliyeti ise iki farklı şekilde olmaktadır. Bunlardan birincisi alım satım nedeniyle yatırımcılardan kesilen komisyonlardır. Ancak bu tür komisyonlar zorunlu değildir ve fonlar bunu uygulayıp uygulamamakta serbesttir. Uygulamak istemeleri durumunda ise fon içtüzüğü ve izahnamesinde alım satım komisyonlarının nasıl hesaplandığına yer verilmesi gerekmektedir. Yatırımcılar açısından katlanılması gereken diğer maliyet unsuru fonun işletilmesi sırasında fon varlığından yapılan harcamalardır. Bu harcamalar fon varlıklarından karşılandığı için birim pay fiyatını ve fonun getirisini azaltmakta ve bu etkinin yatırımcılar tarafından anlaşılması daha güç olmaktadır. Bu harcamalar fonun büyüklüğü ile orantılı olup, portföy büyüklüğü daha büyük olan fonun harcamaları da tutar olarak daha fazla olmaktadır. Bu nedenle bu harcamaların büyüklüğünü doğru ölçebilmek için toplam harcama tutarının fonun portföy büyüklüğüne bölünmesi ile hesaplanan gider oranlarının kullanılması gerekmektedir. Fonun gider oranı ne kadar yüksekse, getiri üzerindeki olumsuz etkisi de o kadar fazla olmaktadır. Yatırım fonlarının varlıklarından karşılayabileceği harcamalar; fon yönetim ücreti, aracılık komisyonları, noter ücretleri, tescil ve ilan giderleri, sigorta ücretleri, bağımsız denetim ücreti, saklama ücreti ve fonun yükümlüsü olduğu vergilerdir. 2.7 Yatırım Fonlarının Hukuki Özelliği ve Vergi Avantajı Yasal düzenleme gereği fonun tüzel kişiliği yoktur, ancak malvarlığı kurucunun malvarlığından ayrıdır. Kurucu, fonu, yatırım fonu katılma belgesi sahiplerinin haklarını koruyacak şekilde temsil eder, yönetir veya yönetimini denetler. Bu bağlamda kurucu ile katılma belgesi sahipleri arasındaki ilişkilere SPKanunu’nda ve ilgili mevzuatta hüküm bulunmayan hallerde Borçlar Yasası'nın "vekalet akdi" hükümleri uygulanır. YP Tebliği"nin 6'ncı maddesinde de tüzel kişiliği olmayan fonun, riskin dağıtılması ve inançlı mülkiyet esaslarına göre belge sahiplerinin haklarını koruyacak şekilde yönetim, temsil ve saklanmasından SPKanunu uyarınca kurucunun sorumlu olduğu ifade edilmektedir. www.hakanguclu.com 11 "Katılma belgesi", belge sahibinin, kurucuya karşı sahip olduğu hakları taşıyan ve fona kaç pay ile katıldığını gösteren kıymetli evrak niteliğinde bir senet olup, kaydi değer olarak tutulur. İç tüzüğünde kurucu dışındaki aracı kuruluşlarca serbestçe alım satımı öngörülen (A) tipi fonların katılma belgeleri menkul kıymet sayılır. Vergi uygulamaları açısından; ¾ Portföyünün en az yüzde 25'i hisse senetlerinden oluşan menkul kıymetler yatırım fonları ile aynı nitelikteki menkul kıymetler yatırım ortaklıklarının portföy işletmeciliğinden doğan kazançları, ¾ Yukarıdaki tanım dışında kalan menkul kıymetler yatırım fonları ile menkul kıymetler yatırım ortaklıklarının portföy işletmeciliğinden doğan kazançları, kurumlar vergisinden bağışık tutulmuştur. (Kurumlar Vergisi Kanunu (KVK) Md.8) Fonun getirisi faiz, kâr payı ve elden çıkartılmasından sağlanan ise değer artış kazançlarıdır. Kurumlarda bu tür gelirlerin tümü gelir kaynaklarına göre ayırt edilmeksizin ticari kazanç olarak kabul edilmektedir. Söz konusu irad ve kazançların gerçek kişiler tarafından elde edilmesi halinde vergilendirilmesi daha açıkçası beyan edilmesi, elde edilen irad ve kazancın özelliğine göre değişik biçimlerde olmakta veyahut da mevcut düzenlemeler çerçevesinde beyan dışı bırakılmaktadır. Hukuken fonların tüzel kişiliği olmamasına karşın, vergi hukuku açısından fonlar tüzel kişilik olarak kabul edilmiştir. Bu bağlamda KVK’nun 2. maddesi hükmü uyarınca SPKanunu'na göre kurulan yatırım fonları KVK ve Gelir Vergisi Kanunu (GVK) uygulaması açısından sermaye şirketi olarak kabul edilmiş, ancak söz konusu yasanın 8/3. maddesi gereği olarak fon yönetiminin elde ettiği kazançlar kurumlar vergisinden bağışık tutulmuştur. www.hakanguclu.com 12 GVK’nun 75'nci maddesinin ikinci fıkrasının parantez içi hükmü ile de SPKanunu'na göre kurulan yatırım fonları katılma belgelerine ödenen kâr payları menkul sermaye iradı olarak kabul edilmiş olup, bu tür gelir elde edenlerin elde ettikleri gelirleri belli koşullar çerçevesinde beyan etmeleri öngörülmüş bulunmaktadır. Şöyle ki; ¾ Bu tür gelirleri elde edenler elde ettikleri miktara 1/5 oranında eklenti yapmak zorundadırlar. Çünkü GVK’nun 75. maddesi uyarınca tam mükellefiyete tabi gerçek kişilere dağıtılan kâr payları vergi alacağı hesaplamasına konu edilmektedir. ¾ GVK’nun 76. maddesi hükmü gereği olarak "Menkul kıymetler yatırım fonları ve ortaklıkları"ndan sağlanan kâr payları indirime tabidir. Yukarıda yapılan açıklamalardan da anlaşılacağı üzere özellikle menkul kıymet yatırım fonları dolayısıyla elde edilen gelirlerin beyan edilmemesi için vergi yasalarında oluşturulmuş sistemde mevcut olan karmaşıklık; GVK’nun geçici 55. maddesi ile getirilen düzenleme olan süreli bağışıklık ile önlemiştir. 02.01.2004 tarihli 1. mükerrer resmi gazetede yayınlanan 5035 sayılı kanun ile GVK’nun geçici 55. maddesi çerçevesinde 01.01.1999 - 31.12.2003 tarihleri arasında elde edilmiş menkul kıymet yatırım fonlarının katılma belgeleri kar payları için yıllık beyanname verilmemesi uygulaması 31.12.2004'e kadar uzatılmıştır. Diğer gelirler nedeniyle beyanname verilmesi halinde bile bu gelirler beyannameye dahil edilmeyecektir. Bu çerçevede; bireysel yatırımcıların yatırım fonu gelirleri 31.12.2004 tarihine kadar vergiden muaftır. Ticari işletmelerin elde etmiş oldukları gelirlere ilişkin olarak mevcut uygulama devam etmekte olup; sözkonusu işletmelerin elde ettiği gelirler kurumlar vergisi beyannamesi kapsamındadır. Yatırım Fonlarının Vergilendirilmesi; www.hakanguclu.com 13 a) Tam Mükellef Gerçek Kişiler için; A ve B Tipi yatırım fonları kazançları beyannameye tabi olmayacaktır (2004 yılı sonuna kadar). b) Tam Mükellef Kurumlar için; Portföyünün en az % 51'i Türkiye'de kurulmuş şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonları katılma belgeleri, satılmadığı sürece alım bedeli ile değerlendirilecektir. c) Dar Mükellef Gerçek Kişiler için; A ve B Tipi yatırım fonları kazançları beyannameye tabi olmayacaktır (2004 yılı sonuna kadar). 2.8 Yatırım Fonlarına İlişkin Piyasa Verileri Türkiye'de yatırım fonlarının GSYİH'ya oranı yıllar itibariyle artmasına rağmen diğer ülkeler ile kıyaslandığında düşük kalmaktadır. 2001-2003 yılları için Yatırım Fonları/GSYİH oranlarının yeraldığı aşağıdaki tablo incelendiğinde, yıllar itibari ile düzenli bir artış görülse de Türkiye'de bu oran 2003 yılında sadece % 5.5'e ulaşmıştır. İtalya Yunanistan Türkiye Macaristan Polonya 2001 32,3 18,7 2,7 4,7 0,7 2002 35,2 23,4 3,4 6,9 3,4 2003 33,7 23,1 5,5 5,3 4,3 Yatırım fonlarının fon portföy değerlerinin yıllar itibariyle ve 2004 yılı ilk beş ayındaki gelişimi aşağıda verilmektedir (Milyon USD). Yıllar 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 www.hakanguclu.com A Tipi Fonlar 81 75 166 337 228 522 771 B Tipi Fonlar 645 447 930 586 873 1.725 2.100 14 Fon Portföy Değeri 726 522 1.096 923 1.101 2.247 2.871 2001 2002 2003 2004/1 2004/2 2004/3 2004/4 2004/5 393 264 566 619 644 658 582 507 2.895 5.409 13.627 15.036 15.856 16.988 16.718 14.693 3.288 5.673 14.193 15.655 16.500 17.646 17.300 15.200 Mayıs 2004 itibariyle yatırım fonları piyasası toplam büyüklüğü 22,8 trilyon TL (yaklaşık 15,2 milyar ABD Doları), yatırımcı sayısı 2.558.740 kişi olmuştur. Yatırım fonu piyasasında faize bağlı enstrümanlar ağırlıklı B Tipi yatırım fonlarının ağırlığı Nisan 2004 sonu itibariyle %97'dir. Hisse senedi yatırımının ön plana çıktığı A Tipi fonlarının piyasa ağırlığı ise sadece %3 düzeyindedir. B Tipi Likit Fonlar, B Tipi fonlar toplam fon pazarından %75 pay almaktadır. Nisan 2004 sonu itibariyle yatırım fonları pazarının varlık dağılımı; %36 ters repo, %62 tahvil-bono ve %2 hisse senedinden oluşmaktadır. 31.05.2004 tarihi itibariyle fon değeri bazında ilk 12 fon kurucusu, toplam fon değeri ve piyasa payı ile ilgili bilgiler aşağıya çıkarılmıştır. Fon Kurucusu 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Toplam Fon Değeri Toplam Fon Değeri (Milyar TL) (Milyon USD) İş Bankası 4.742.616 3.163 Akbank 3.241.656 2.162 Koçbank 2.444.053 1.630 Garanti 2.213.829 1.477 Yapı Kredi Bankası 2.048.268 1.366 Ziraat Bankası 1.446.933 965 Vakıflar Bankası 1.160.711 774 HSBC Bank 936.795 625 Oyak Yatırım 748.338 499 Koç Yatırım 464.759 310 TEB 430.655 287 Finansbank 397.847 265 www.hakanguclu.com 15 Piyasa Payı (%) 20,81 14,23 10,73 9,71 8,99 6,35 5,09 4,11 3,28 2,04 1,89 1,75 31.05.2004 tarihi itibariyle A Tipi yatırım fonlarında ilk 12 fon, fon toplam değeri ve pazar payı ile ilgili bilgiler aşağıya çıkarılmıştır. A Tipi Fon Toplam Fon Değeri (Milyon USD) 27,15 Pazar Payı (%) 5,35 1. Koçbank Değişken Fon 2. Koç Yatırım Değişken Fon 25,17 4,96 3. İş Bankası Değişken Fon 21,79 4,30 4. Koçbank İMKB-30 Fon 20,21 3,98 5. Garanti Bankası Değişken Fon 19,53 3,85 6. ABN Amro Alarko Özel Fonu 15,70 3,10 7. Garanti Bankası Karma 15,30 3,02 8. Akbank İMKB-30 Fon 14,70 2,90 9. İş Bankası İMKB-30 Fon 14,11 2,78 10. İş Bankası Hisse Senedi Fonu 14,04 2,77 11. Garanti Bankası İMKB-30 Fon 13,53 2,67 12. Yapı Kredi MD - YK Sigorta 12,87 2,54 31.05.2004 tarihi itibariyle B Tipi yatırım fonlarında ilk 12 fon, fon toplam değeri ve pazar payı ile ilgili bilgiler aşağıya çıkarılmıştır. B Tipi Fon Toplam Fon Değeri (Milyon USD) 2.075,87 1. İş Bankası Likit Fon Pazar Payı (%) 14,12 2. Akbank Likit Fon 1.755,77 11,94 3. Garanti Bankası Likit Fon 1.313,52 8,94 4. Yapı Kredi Bankası Likit Fon 1.259,68 8,57 881,14 5,99 5. Ziraat Bankası Likit Fon www.hakanguclu.com 16 6. Koçbank Likit Fon 773,82 5,26 7. Vakıflar Bankası Likit Fon 713,44 4,85 8. HSBC Bank Likit Fon 563,44 3,83 9. İş Bankası Tahvil Bono 561,43 3,82 10. Oyakbank Likit Fon 426,58 2,9 11. İşbankası Değişken Fon 377,46 2,57 12. Koçbank Değişken Fon 352,04 2,39 3. BORSA YATIRIM FONLARI 3.1 BİF’lerin Tanımı Borsa’da işlem gören yatırım fonları (BİF), borsaya kote olan ve hisse senetleri gibi alınıp satılabilen, baz olarak aldığı bir endeksin içerdiği hisse senetlerini belirli oranlarda kapsayarak, bu endeksin fiyat ve getiri performansını çok yakından yansıtan açık uçlu yatırım fonlarıdır. 3.2 BİF’lerin Temel Özellikleri ¾ BİF’ler sürekli olarak katılma belgesi (hisse) ihraç edebilen ve genellikle çok sayıda hisse senedinden oluşan bir portföyü veya bir endeksi temsil eden açık-uçlu yatırım fonları gibidir. BİF’ler ABD’deki SEC düzenlemelerine göre açık-uçlu tescilli yatırım şirketleri yapısındadır. ¾ BİF borsada işlem gören bir menkul kıymet niteliğindedir ve her bir BİF hissesi çeşitli varlıklardan veya hisse senetlerinden oluşmuş bir yed-i emin (trust) üzerindeki yükümlülüğü temsil etmektedir. Yetkili bir finans kurumu hisse senedi portföyünü bir www.hakanguclu.com 17 yed-i emine depo etmekte ve karşılığında BİF hisselerini veya katılma belgelerini alarak diğer yatırımcılara bu hisseleri satabilmektedir. ¾ BİF’ler yatırım ortaklığı hisselerine benzer olmakla birlikte, BİF’lerin piyasa fiyatı bağlı olduğu endekse çok yakındır ve küçük bir fiyat aralığı (spread) içinde işlem görürler. Performansı bağlı olduğu endeksin performansına çok yakındır, başka bir deyişle piyasayla paralel hareket eder. Yatırımcıların katılma belgelerini alması ve satması BİF’lerin piyasa değerini etkilese de, arbitraj imkanı olması nedeniyle, BİF’in dayalı olduğu endeksle BİF fiyatı arasında önemli farklar oluşmaz. BİF değeri, endeks değerinin çok altına inerse, yatırımcılar hemen BİF alıp, ellerindeki endekse dahil hisseleri satma yoluna giderler. Aradaki fiyat farklılıklarında yararlanmaya çalışanların işlemleri sonucu BİF değeri dayalı olduğu endeks değerine yaklaşır. Yatırım ortaklığı hisseleri ise genellikle iskontolu olarak işlem görürler. BİF’lerin hisseye, hisselerin BİF’e dönüştürülebilme özelliği abritraj imkanını da beraberinde getirerek yatırım ortaklığı hisselerinde gözlenen iskontolu işlem görme sorununu çözmüş olmaktadır. ¾ Katılma belgesi sayısı yatırımcının arz talebine göre değişebilmektedir. Fonun büyümesi ve küçülmesi bir başka deyişle yeni katılma belgesi/hisse yaratılması veya iptal edilmesi kolaylıkla gerçekleştirilebilmektedir. Likiditesi içerdiği hisse senetlerinin likiditesi ile doğru orantılıdır. Piyasada belirli bir likiditeyi yaratabilecek büyüklükte (hem fon değeri hem de katılma belgesi sayısı açısından) olması istenir. Bu noktada piyasa yapıcıların veya fon kurucularının likiditeyi sağlamada önemli katkıları olmaktadır. ¾ Düşük maliyetli, çeşitlendirme ile riski göreli olarak az gizlenmiş yükümlülükleri olmayan basit ve esnek yapıda bir yatırım aracıdır. Yatırımcılar için bir endekse, sektöre, portföye veya ülkeye yatırım yapabilmeyi kolaylaştırır. ¾ Vergi avantajında ise BİF’lerin portföyündeki hisse senetlerinin dolaşım hızının sadece portföy değişikliklerini düzeltme amacı ile sınırlı olduğu için, her hisse satışından doğacak sermaye kazancı vergisi daha az ödenmektedir. ¾ BİF’ler future sözleşmelerinin bulunmadığı sektör endekslerine uygulanabilmektedir. Takas ve yönetim konuları açısından belirli bir endeksi takip eden BİF’leri kullanmak, hisse senedi sepeti oluşturmaktan daha verimli bir portföy yatırımı yoludur. www.hakanguclu.com 18 ¾ BİF’lerin diğer yatırım fonlarında olduğu gibi yıllık %0.09 ile %0.99 aralığında değişen giderleri bulunmaktadır. BİF’ler pasif yönetim esasına göre yönetildikleri için diğer yatırım enstrümanları içinde en düşük maliyet oranlarına sahip olanlarından birisidir. ¾ BİF bünyesinde bulunan hisse senetlerine ait temettüler toplanarak düzenli bir şekilde hissedarlara dağıtılabilir. ¾ BİF ile hisse senetleri arasında işlem yöntemi, takas süresi ve esasları, emir işlem kuralları ve işlem komisyonları açısından hiçbir fark bulunmamaktadır. Diğer taraftan BİF’ler diğer fonların aksine kredili işleme ve açığa satışa konu olabilmektedir. ¾ BİF’ler yatırım fonlarının aksine hisse senedi gibi borsada işlem görmekte olduğu için kolaylıkla likidite edilebilirler. Bu da yatırımcılara abritraj imkanı vermektedir. ¾ BİF’ler diğer yatırım fonlarına kıyasla şeffaftır, portföy içerikleri her işlem gününde kamuya açıklanmaktadır. ¾ BİF’ler çok araçlı portföylerde belli bir çeşitleme düzeyini tutturma açısından çekirdek enstrüman (core holdings) olarak kullanılabilmektedir. ¾ BİF’ler sektör ve ülkelere yatırım yapma açısından oldukça avantajlı olmakla birlikte kısa pozisyon alınabilme özelliği ile sektör ve ülke risklerini “hegde” etme amacına da hizmet etmektedir. ¾ BİF’ler belirli endeksler üzerinde kısa pozisyon almak için kullanılabilmektedir. Bu özellik doğrultusunda BİF’ler ödünç işlemlerine konu olabilmekte ve türev enstrümanlar gibi belli bir marjla (margin) alınıp satılabilmektedir. ¾ BİF’lere büyük oranda yatırım yapanlar, yatırım stratejilerinde agresif piyasa zamanlaması ve sektör rotasyonu politikaları kullanan büyük ölçekli kurumsal yatırımcılar olmakla birlikte küçük fonlar ve bireysel yatırımcılar da büyük ölçekli yatırımcılarla aynı şartlarda BİF’lere yatırım yapabilme olanağına sahiptir. ¾ BİF’ler net aktif değerine (NAD) yakın işlem görmektedir. Bu durum BİF’lerin piyasa fiyatı ile net aktif değeri arasındaki fiyat farklılığından yararlanan arbitrajcıların varlığından kaynaklanmaktadır. 3.3 BİF Katılma Paylarının Ayni Olarak Geri Alımı ve Yaratılması (Creation And Redemption In-Kind) www.hakanguclu.com 19 BİF’leri geleneksel yatırım fonu katılma belgelerinden ayıran en önemli özellikler; - BİF’lerin ayni olarak geri alınabilmesi ve yaratılabilmesi, - Gün içinde alınıp satılabilmesi’dir. American Stock Exchange (AMEX)’de SPDR’ın kurucusu olan Nathan Most, orjinal SPDR’ı piyasa katılımcılarının belli bir menkul kıymet sepetini bir saklama kuruluşuna depolayarak bu saklama kuruluşundan bir depo sertifikası (BİF katılma payı) alacağı bir sistem olarak tasarlamıştır. Böylece piyasa katılımcıları, ellerinde bulunan depo sertifikalarını (BİF katılma payı) saklama kuruluşuna götürerek menkul kıymetlerini geri alabilme imkanına kavuşmaktadırlar. Geri alım zamanında, fonun bağlı olduğu endekste değişim gerçekleşmişse saklama kuruluşuna yatırılan menkul kıymet sepetiyle ilk başta yatırılan sepet değeri arasında da fark oluşmaktadır. Bu değişim fonun bağlı olduğu endekse ve fon sözleşmesindeki kurallara bağlıdır. Günümüz BİF’lerinde ayni geri alım süreci bu basit mantığın biraz değiştirilmiş şekline dayanmaktadır. Bu sayede yatırımcı istediği kadar ilave menkul kıymet sepetini aracıya yatırdığında, istenildiği kadar ilave BİF katılma payı oluşturmak (yaratmak) mümkün olmaktadır. BİF’lerde özel bir uygulama olan yeni hisse yaratma/geri alma uygulaması kullanılmaktadır. Bu uygulamada talep olduğu takdirde yetkili kurumlar tarafından (authorized participant/market maker) yeni BİF hissesi yaratılabilmekte veya BİF hisseleri geri alınabilmektedir. Yeni hisse yaratma/geri alma uygulaması ayni olarak gerçekleştirilmektedir. Bu sayede ortaya çıkan işlem üzerinden sermaye kazancı oluşmadığı için herhangi bir vergi yükümlülüğü doğmamakta ve vergi avantajından yararlanılmaktadır. BİF’in piyasa fiyatı NAD’nin üzerinde olduğu zaman, yetkili yatırımcılar (bunlar piyasa yapıcısı yetkisi olan büyük kurumsal yatırımcılardır) BİF portföyünü temsil eden hisseleri ve nakdi saklamaya götürerek karşılığında BİF hissesi alır ve borsada satabilir. Tam tersi durumda, yani BİF hisseleri borsada iskontolu satılıyorsa yetkili yatırımcı BİF hisseleri getirir karşılığında hisse ve nakit alır. Bu arbitraj fırsatı BİF’in piyasa fiyatının NAD’den kopmamasını sağlamaktadır. Yeni BİF hissesi Yaratma İhraç Süresi aşağıdaki gibidir; www.hakanguclu.com 20 Hisse portföyüne sahip olan spesyalist veya piyasa yapıcı büyük kurumsal yatırımcı ve arbitrajcılar gibi katılımcılar ellerindeki portföyü BİF hissesi yaratacak şekilde değiştirmek istediklerini BİF dağıtıcısına bildirirler. ⇓ Dağıtıcı katılımcılardan hisse portföyünü alarak saklamacı kuruluşa teslim eder. Hisselerin yanı sıra hisselerin üzerinde birikmiş temettüleri, transfer ve saklama ücretlerini ve hisse yaratma bedelini karşılayacak nakdi de saklamacıya verir. ⇓ Saklamacı takasın tamamlanmasından sonra BİF hisselerini katımlıcıya kaydi olarak (fiziksel sertifika yoktur) bir blok halinde (belirli bir büyüklüğün üzerinde olması isteniyor, 50.000 adet hisse gibi) teslim eder ve tüm işlemler böylece tamamlanmış olur. BİF Hissesi Geri Verme İtfa Prosedürü aşağıdaki gibidir; BİF hissesi itfa talepleri saklamacıya bildirilir. ⇓ BİF portföy değeri kapanış değeriyle belirlendikten sonra BİF hisseleri saklamacıya teslim edilir. ⇓ Saklamacı BİF içindeki hisse senetlerini portföy içindeki ağırlıklarına uygun olarak takas kuruluşu aracılığıyla yatırımcıya gönderir. ⇓ Yatırımcı hisse portföyünün yanı sıra bir de nakit alır. Nakit; - birikmiş temettü, - temettülerin faiz geliri, - saklama ve transfer ücretleri, - en son dağıtımından sonra yeniden yatırılmamış sermaye kazançları (kayıpları)ndan oluşur. 3.4 BİF’lerin İşleyişi www.hakanguclu.com 21 BİF’lerin yapıları incelendiğinde genel hatlarıyla işleyişin aynı olduğu görülmektedir. BİF’lerin işleyişinin ana çerçevesi aşağıda verilmektedir. Portföy Bilgisi $ Bİ F Yetkili Katılımcı Endeks i l i Saklama Muhasebe Transfer Ajansı Transfer Bilgisi BİF Fon Yöneticisi BİF Alıcısı (Kurumsal + bireysel) Takas Şirketi $ Hisse BİF i l i Sermaye Piyasaları: Hisse senetleri, BİF’ler, opsiyon ve Futures 3.5 BİF’ler İle İlgili Türkiye’de Yasal Düzenlenmeler BİF’lerin kuruluşlarına, faaliyet ilke ve kurallarına, katılma belgeleri ile bunların halka arzına ve kamunun aydınlatılmasına ilişkin esasları düzenlemek amacıyla Kurul tarafından hazırlanan “Borsa Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği (Seri: VII, No: 23)” (Tebliğ) 13.04.2004 tarih ve 25432 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Tebliğ’de BİF’ler “Borsa Yatırım Fonu” olarak adlandırılmıştır. Tebliğ’in 4. maddesinde; borsa yatırım fonu, katılma belgeleri borsa pazarlarında işlem gören, fonun oluşturulma sürecine doğrudan katılan yetkilendirilmiş katılımcıların fon portföyünün kompozisyonunu yansıtacak şekilde, portföyde yer alan menkul kıymet ve nakdi bir araya getirerek karşılığında fon katılma belgesi alabildiği ya da söz konusu kurumların en az asgari işlem birimine tekabül eden fon katılma belgelerini saklamacı kuruluşa iade edip www.hakanguclu.com 22 karşılığında fonun içindeki menkul kıymetlerin payına düşen kısmını alabildiği, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre portföy işletmek amacıyla kurulan malvarlığı olarak tanımlanmıştır. Tebliğ’in 5. maddesinde ise; borsa yatırım fonlarının, portföyünün en az %80’i devamlı olarak baz alınan ve Kurul tarafından uygun görülen bir endeks kapsamındaki menkul kıymetlerden oluşan ve bu Tebliğ'in ekinde yer alan formüle uygun olarak yapılan hesaplama çerçevesinde, baz alınan endeksin değeri ile fonun birim pay değeri arasındaki korelasyon katsayısı en az %90 olacak şekilde, baz alınan endeksi takip etmek üzere Endeks Fon olarak kurulacağı ifade edilmiştir. Fon portföy değerinin aylık ağırlıklı ortalama bazda en az %25'ini, devamlı olarak mevzuata göre özelleştirme kapsamına alınan Kamu İktisadi Teşebbüsleri dahil Türkiye'de kurulmuş ortaklıkların menkul kıymetlerine yatıran fonlar A tipidir. A Tipi olmayanlar dahil olmak üzere borsa fonlarının katılma belgeleri menkul kıymet niteliğindedir. Ayrıca, Tebliğ’in 10. maddesinde, borsa fonu katılma belgelerinin kayda alınması için Kurul’a yapılan başvurular sonucunda, Kurul tarafından kayda alınan katılma belgelerin, kurucunun Borsa’ya başvurması halinde, İMKB mevzuatı çerçevesinde, Borsa’nın uygun göreceği ilgili pazarda işlem göreceği ifade edilmiştir. İMKB’de sözkonusu katılma belgeleri işlem görmemekte olup, bu konuda çalışmalar devam etmektedir. 24.06.2004 tarih ve 25502 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği’nin 17. maddesinde, Sermaye piyasası mevzuatında ve yatırım fonu iç tüzüğünde Borsada işlem görebileceği belirtilen yatırım fonu katılma belgelerinin SPK’nın yazılı isteği üzerine Borsa kotuna alınacağı ifade edilmiştir. 4. GENEL DEĞERLENDİRME ve SONUÇ www.hakanguclu.com 23 Türkiye’de yatırım araçları arasında önemli bir yeri bulunan yatırım fonlarının gelişimi son yıllarda ivme kazanarak artmasına rağmen mevcut potansiyelin kullanılarak yeterli düzeylere gelmediği görülmektedir. Toplam yatırım fonları portföy büyüklüğü Mayıs 2004 dönemi itibariyle 22,8 katrilyon TL’ye ulaşmasına rağmen, A Tipi yatırım fonlarının sözkonusu toplam içerisinde aldığı pay yalnızca %3 düzeylerindedir. B Tipi yatırım fonları içerisinde önemli bir yere sahip olan kamu kesimi devlet iç borçlanma senetlerinin uygulanan istikrar programı çerçevesinde toplam tutarının azalma yönünde gelişme göstereceği dikkate alındığında, A Tipi yatırım fonlarının toplam yatırım fonları portföyü içerisindeki oranının artırılmasına yönelik olarak yatırım fonları çeşitliliğinin artırılması zorunluluk olmuştur. Bu amaca yönelik olarak BİF’lere yönelik düzenlemeler tamamlanmış, ancak BİF’ler oluşturularak İMKB’da işlem görmeye başlamamışlardır. Bu konuda Kurul tarafında tebliğ çıkarılmış olup, konu ile ilgili olarak İMKB’da çalışmalar devam etmektedir. Genel olarak açık-uçlu yatırım fonları katılma belgelerinin organize ve şeffaf bir piyasa olan Borsa’da işlem görmesini ifade eden “Borsada İşlem Gören Yatırım Fonları” (BİF’ler) (Exchange Traded Funds (ETF)) son yıllarda uluslararası piyasalarda hızla büyümekte ve yaygınlaşmakta, artan bir şekilde yatırımcıların ilgisini çekmektedir. Alımsatım esnekliği ve likidite kolaylığı; sürekli fiyatlama; şeffaflık; hisse ve fon katılma belgeleri ile içindeki hisse senetleri arasında dönüşüm ve arbitraj yapılabilmesi; çeşitlendirme ve riskten korunma; düşük gider oranları; tüm pazara, bir sektöre veya bir endekse kolayca yatırım yapma imkanı; temettü dağıtımı; fon yöneticilerine fon yönetiminde sağladığı kolaylık ve vergi tasarrufu gibi avantajları nedeniyle tercih edilen bir yatırım aracı haline gelmektedir. BİF’ler sürekli olarak gerçek zamanlı, doğru ve sürekli fiyatlama, kolay likidite, etkin risk dağıtımı ve basitlik avantajlarıyla bireysel yatırımcılar için ideal bir finansal enstrümandır. BİF’ler sürekli olarak katılma belgesi ihraç edebilen yatırım fonu veya daha spresifik olarak endeks fonlar niteliğinde olmasına karşın, en büyük özellikleri fon portföyündeki hisse senetleriyle katılma belgeleri arasında dönüşüm ve arbitraj yapılabilmesi ve katılma belgelerinin borsada işlem görmesidir. Bu özellikleriyle BİF’lerin gerek hisse senedi gerekse fon pazarının büyümesine katkıda bulunabilecek ve Borsa’daki ürün çeşitliliğini ve işlem hacmini olumlu yönde www.hakanguclu.com 24 etkileyebilecektir. Bu amaçla, BİF’lerin sermaye piyasamıza kazandırılması için piyasa düzenleyicileri ile piyasa katılımcılarının koordinasyon içinde gerekli çalışmalar yapılarak çıkarılan “Borsa Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği”in uygulamasına ilişkin düzenlemeler tamamlanmalıdır. Bunların sonucunda İMKB Fon Pazarı’nın BİF’leri de içinde alacak şekilde yeniden canlandırılması, kurumsal yatırımcıların yanı sıra özellikle bireysel yatırımcıların risk profiline daha uygun BİF’lere yatırım yapmalarını teşvik ederek İMKB Hisse Senedi Piyasası’nın büyümesine önemli katkılar sağlayacaktır. İMKB, fonların organize ve şeffaf bir pazaryeri olan Borsa’da işlem görmesine yönelik teşebbüste bulunan dünyadaki az sayıda borsadan biri olarak 1995 yılında bir Fon Pazarı oluşturmuştur. Ancak, dönemsel konjonktür ve şartların yanı sıra fonlara yatırım imkanlarının yeterince bilinmemesi ve fonlara yatırım yapan yatırımcı sayısının az olması, fonların gerek sayı, gerekse büyüklük açısından yeterli ölçülerde olmamaları, aracı kurum ve bankaların bu yöndeki pazarlama faaliyetlerinin ve isteklerinin yetersiz kalması, fonlara ilişkin kamuyu aydınlatmadaki bazı eksiklikler ve yatırımcının bilgiye ve fon kurucularına ulaşma imkanlarının kısıtlı olması ve belki de en önemlisi fon katılma belgelerinin satışında veya alışında fiyatın o an belirli olması, bir başka deyişle tarihi fiyatlama uygulamasının olması gibi nedenler sonucunda bu pazarın işleyişinden beklenen verim alınamamıştır. Yukarıdaki açıklamalar ışığında; BİF’lere işlerlik kazandırılması durumunda aşağıdaki yararlar sağlanabilecektir. 1. BİF’ler ile birlikte yeni bir kurumsal yatırımcı tabanına kavuşulmuş olacaktır. Fonların borsada sürekli işlem görmesi diğer yatırım alternatiflerine göre BİF’lerin rekabet gücünü yükseltmektedir. 2. Yatırım fonlarının sayısı ve ulaştığı portföy büyüklüğü dikkate alındığında, BİF’ler için önemli bir potansiyel yatırımcı kitlesi bulunmaktadır. 3. BİF’ler yasal altyapısına kavuşmuş bulunan “Bireysel Emeklilik Şirketleri ve Fonları” için uygun enstrüman niteliğindedirler. Zira BİF’ler bir yandan pasif yönetim www.hakanguclu.com 25 nedeniyle oldukça düşük komisyon ve giderlerle çalışmaktadır, diğer yandan belirli bir endekse yatırım ile risk dağıtılmaktadır. Bu nedenle bireysel emeklilik şirketleri ve fonları BİF’ler açısından önemli talep potansiyeline sahiptir. 4. BİF’lerden Özelleştirme İdaresi Başkanlığı’nın portföyünde bulunan ve halen hisse senetleri borsada işlem gören şirketlerin halka arzında da yararlanılabilir. 5. Ayni olarak BİF katılma paylarının geri alınması ve yaratılabilmesi kurumsal yatırımcılar için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. 6. BİF’lerin genellikle belli bir endekse bağlı olarak portföy yönetmeleri, ayni geri alım ve yaratma imkanına sahip olmaları ve seans içinde alınıp satılabilmeleri sistematik olmayan riskten ve klasik yatırım fonlarındaki ihbar süresi, likidite riskinden korunmak isteyen yatırımcıların borsaya gelmelerini kolaylaştıracaktır. 7. BİF’lerin piyasaya girmesi endeks üzerine yatırım yapanların sayısını artırabileceği gibi, hisse senetleri piyasasının da volatilitesine önemli ölçüde düşürebilecektir. 8. Yatırım fonlarının en önemli gideri portföy yönetim hizmetidir. BİF’ler belli bir endeksi baz aldıkları için bu maliyet önemli ölçüde düşmektedir. www.hakanguclu.com 26 KAYNAKÇA 13.04.2004 tarih ve 25432 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “Borsa Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği (Seri: VII, No: 23)”. 19.12.1996 tarih ve 22852 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği (Seri: VII, No: 10)”. 24.06.2004 tarih ve 25502 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği”. Ak Yatırım Menkul Değerler A.Ş., “Fon Piyasası”, http://www.akportfoy.com.tr/t/yatirim_fonlari/fon_piyasasi_yorumlari, 11.06.2004. BERNSTEİN, Phyllis J., “A Primer on Exchange Traded Funds”, Journal of Accountancy, January 2002. BİLDİK, Recep, “Türk Sermaye Piyasaları İçin Yeni Bir Yatırım Alternatifi: Borsa’da İşlem Gören Fonlar (Exchange Traded Funds)”, 2002. DEMAİNE John, “Exchange Traded Funds for the Sophisticated Investor”, Derivatives Use Trading & Regulation, Volume Seven, 2002. DÖNMEZ, Çetin Ali, “Sermaye Piyasalarımız İçin Yeni Bir Entrüman: Borsa Fonları (Exchange Traded Funds)”, İMKB Dergisi, Cilt:6, Sayı:25, Temmuz/Eylül 2002. İş Yatırım Menkul Değerler A.Ş., “Aylık Bülten Ek1- Yatırım Fonları”, http://www.isyatirim.com.tr/Rapor_Files/AylikBulten/Ek1, Haziran 2004. Morgan Stanley Equity Research, “Exchange Traded Funds: A Global Overview” October 17, 2002 SEVİĞ, Veysi, “Menkul Kıymetler Yatırım Fonlarının Hukuki Özelliği”, Dünya, 10.12.2002. T. İş Bankası A.Ş., “Yatırım Fonlarının Vergi Avantajı Hakkında”, http://www.isbank.com.tr/haber/haber13, 2004. Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği, “Sermaye Piyasasında Gündem”, Sayı:21, Mayıs 2004. Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği, “Türkiye Sermaye Piyasası: Gelişme, Strateji, Hedefler”, Mayıs 2004. WİLFRED Dellva, “Exchange Traded Funds Not For Everyone”, Journal of Financial Planning, April 2001. www.hakanguclu.com 27 --İÇİNDEKİLER-1. GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 2. MENKUL KIYMET YATIRIM FONLARI ................................................................ 2 2.1. Yatırım Fonu’nun Tanımı ve Yatırım Yapabileceği Araçlar..................................... 2 2.2. Yatırım Fonu Katılma Belgeleri................................................................................. 3 2.3. Yatırım Fonları Tipi ve Türleri .................................................................................. 3 2.4. Hisse Senedine Dayalı Yatırım Fonlarında Pay Alım ve Satım Süreci ..................... 6 2.5. Yatırım Fonu Kurucusu ve Yöneticisinin Özellikleri ile Yatırım Fonu Yönetim İlkeleri................................................................................................................................. 7 2.6. Yatırım Fonlarının Yatırımcılara Getirdiği Avantajlar ve Maliyetler...................... 10 2.7. Yatırım Fonlarının Hukuki Özelliği ve Vergi Avantajı ........................................... 11 2.8. Yatırım Fonlarına İlişkin Piyasa Verileri................................................................. 14 3. BORSA YATIRIM FONLARI .................................................................................... 17 3.1. BİF’lerin Tanımı..................................................................................................... 17 3.2. BİF’lerin Temel Özellikleri .................................................................................... 17 3.3. BİF Katılma Paylarının Ayni Olarak Geri Alımı ve Yaratılması........................... 19 3.4. BİF’lerin İşleyişi..................................................................................................... 21 3.5. BİF’ler İle İlgili Türkiye’de Yasal Düzenlenmeler ................................................ 22 4. GENEL DEĞERLENDİRME ve SONUÇ................................................................... 23 KAYNAKÇA ...................................................................................................................... 27 www.hakanguclu.com 28
