1,8 MB

Hayvanların Vücut Yapıları ve Bu
Düzenlemenin Prensipleri
Hazırlayan: Yrd.Doç.Dr. Yosun MATER
1.OMURGALILARIN GÖVDE ORGANİZASYONU (Şekil 1)
 Omurgalıların gövdeleri dokulardan ve onların bir araya





gelmesiyle oluşan organlar ve sistemleri içerir.
Doku; tek tip ve fonksiyonda hücrelerin oluşturduğu
gruplarıdır.
Yetişkin omurgalıların birincil dokuları; Epitel doku, Bağ
doku, Kas doku ve Sinir dokularıdır.
Organ ve organ sistemlerinin özel fonksiyonu
yapabilmeleri için önce organların, sonra organ
sistemlerinin oluşması gerekir.
Organları oluşumu, ancak farklı yapısal dokuların bir araya
gelmesi ve birlikte çalışması ile gerçekleşebilir.
Organ sistemleri de benzer şekilde, farklı organların, grup
halinde uyumlu bir şekilde bir arada çalışması ile işlev
görebilir.
Dokular (Devam)
II. Hayvansal Dokular
1.Epitel Doku
a.Örtü Epiteli
1.Basit silindirik epitel (Tavşan ince barsak epitel hücreleri)
2.Yalancı çok tabakalı epitel (Kurbağa derisi)
3.Çok tabakalı yassı epitel (Kurbağa/İnsan derisi epidermisi)
4.Tabakalı değişen epitel (Tavşan üreteri enine kesiti)
b.Bez Epiteli
1.Tek hücreli bez- Goblet hücresi (Tavşan ince barsağı)
2.Çok hücreli kanallı bez (Pankreas asinar hücreleri/Kurbağa derisi zehir keseleri)
3.Çok hücreli kanalsız bez (Pankreas Langerhans adası hücreleri)
Dokular (Devam)
II. Hayvansal Dokular
2.Bağ Doku
a.Öz Bağ Dokusu
1.Gevşek lifli öz bağ dokusu (Kurbağa mesanesi)
2.Düzensiz sık lifli öz bağ dokusu (Kurbağa derisi epidermisi)
3.Düzenli sık lifli öz bağ dokusu (Tavşan / Fare tendonu)
*Yağ Dokusu
b. Destek Dokusu
1.Kıkırdak doku (trakede hyalin kıkırdak)
2.Kemik doku
c. Kan Dokusu
Örnek 1: İnsan Kanı
Örnek 2: Kurbağa Kanı
Dokular (Devam)
II. Hayvansal Dokular
3.Kas Doku
1.Düz kas dokusu (Kurbağa mesanesi)
2.Çizgili kas dokusu (Tavşan / Fare bacak kası)
3.Kalp kası dokusu (Tavşan / Fare kalp kası)
4.Sinir Dokusu
1.Multipolar sinir hücresi (Tavşan / Sıçan Omurilik)
2.Bipolar sinir hücresi (Tavşan / Sıçan Beyincik)
3.Miyelinli- Miyalinsiz sinir hücreleri (Tavşan / Sıçan Sinir demetleri)
 Omurgalıların genel vücut planı bir tüp içinde, iç tüp





yapıları ile desteklenmesinden oluşmuştur (Şekil.2).
Sindirim sistemi tüpü, iskelet ile çevrilidir ve
organlardan oluşan bir kabukla sarılıdır.
Omurgalılar hem dorsal hem de ventral vücut
boşlukları vardır.
Dorsal vücut boşluğunda; kafatası ve omurga yer alır.
Göğüs kafesi ve karın kasları ile sınırlanan ventral
vücut boşluğunda ise toraks ve batın boşluğu yer alır.
Batın (Karın=Sölomik alan) periton boşluğu oluşturur.
Kalbi saran ve toraksın bulunduğu boşluğa ise
perikardial boşluk adı verilir.
1.1.Epitel Doku
 Epitel doku hücreleri bir bariyer (=engel) oluşturur. Epitel




hücreleri sıkıca bir araya gelen, seçici bir bariyer oluşturan,
birbirine sıkı bağlı bir dokudur.
Epitel hücreleri yaralanma ve iyileşmeye bağlı olarak
sürekli değiştirebilirler. Epitel hücrelerinin basal lamina
adı verilen yatay bir taban yüzeyi vardır. Bu yüzey Bağ
dokusuna bağlanır, dayanır. Birde bağımsız apikal (üst, uç)
bir yüzeyi bulunur.
Epitel dokusu hücre tipleri yaptıkları işlere bağlı olarak
şekillenirler. Basit Epitel; tek hücre tabakası içeren Epitel
tipidir. Diğer Epitel tipi ise çok katlı Epiteldir. Birden çok
hücre kalınlığındadır.
Basit Epitel hücreleri şekillerine göre; yassı kübik ve
silindirik olmak üzere 3’e ayrılır. Çok katlı epitel ve yalancı
çok katlı epitelde diğer epitel doku tipleridir.
Omurgalılarda görülen bezler içe doğru katlanmış
(=Invajine) epitelyum hücrelerinden oluşur (Tablo 1).
1.2 Bağ Dokusu
Bağ dokusu gevşek ya da sık yoğun bir yapıda olabilir. Bağ dokuların hücre dışı matriks
proteinleri ve hücre içinde yer alan farklı yapıda hücre içi proteinleri vardır.
Bağ dokusu temelde gevşek yapılı bağ dokusu ve yoğun yapılı bağ dokusu olmak üzere ikiye
ayrılır. Özel Bağ dokuları içinde yer alan hücre guruplarının yapıları benzersiz özelliğe sahiptir.
Bunlar arasında her biri ayrı hücre ve matriks yapısına sahip kıkırdak doku, sert kemik doku,
kan doku gibi özel bağ dokuları yer alır.
Bu dokulardan kıkırdak dokunun genç hücrelerine kondroblast ve olgun hücrelerine
kondrosit adı verilirken; kemik dokuda genç hücre osteoblast, olgun hücre osteosit adını alır.
Kan dokuda ise genç hücre eritroblast adını alırken, olgun hücreye eritrosit adı verilmiştir
(Tablo 2).
Tüm bağ dokularında benzerlikler bulunur. Tüm bağ dokuları mezoderm kaynaklıdır ve
çeşitlilik içeren hücre dışı (=ekstraselüler) matriks yapıları içerirler.
1.2.Kas Dokusu (Tablo 3)
 Kas dokusu yapısına ve görevine göre düz kaslar; çizgili
kaslar ve kalp kası olmak üzere 3’e ayrılır.
 Genel olarak kas hücrelerinde; hücre zarına
sarkolemma, hücre sitoplazmasına, sarkoplazma adı
verilir.
 Düz kaslar; iç organların çoğunu saran, istemsiz ve
yavaş kasılan, yorulmayan kaslardır. Yapıları mekik
görüntüsünde olup, merkezlerinde tek ve yine mekik
görüntüsünde bir çekirdek içerirler. Uzun, iğsi
hücrelerden oluşan demetler halinde bulunurlar.
Hücreyi baştan başa geçen miyofibrilller (iplikçikler,
lifler) sayesinde kasılıp-gevşerler.
•İskelet kası, çizgili kas olarak da isimlendirilir.
•Vücudun hareketini sağlayan, istemli kasılan ama çabuk yorulan kaslardır.
•İskelet kası veya diğer adı ile çizgili kaslar genellikle tendonlar vasıtasıyla
kemiklere bağlanır ve eklemlerin hareketini sağlarlar.
•Hücreler arasında sinsisyum adı verilen bir olay gerçekleşir.
•Yani hücre zarları erir ve sanki bir hücrede birden fazla çekirdek varmış gibi
görünür.
•Çizgili kas hücreleri de demetler halinde bulunur ve kasılabilen miyofibriller
içerirler.
•Bu miyofibriller Aktin (A) ve Miyozin (M) adını alırlar.
•İskelet kaslarına çizgili görünümü veren aktin ve miyozin filamentlerinin dizilişidir.
Sarkomer üzerinde, yalnızca aktin filamentlerin bulunduğu bölge I bandı adını
alır ve ışığı bir kez kırdığı için, ışık mikroskobunda açık renk görüntü verir.
Öte yandan aktin ve miyozin filamentlerinin birlikte yer aldığı kısımlar, ışığı iki kez
kırar ve ışık mikroskobunda daha koyu renk görülürler. Bu bölgeler A BANDI olarak
isimlendirilirler.
 A bandının ortasında aktinin ulaşamadığı ve yalnızca miyozinden oluşan bir alan
vardır. Bu bölge yine açık renkli görülen ve H BÖLGESİ olarak adlandırılan bir
bölgedir.
 I bandından daha koyu, A bandından ise daha açık renkte görülecektir. I bandı
ortasında dikey olarak uzanan Z ÇİZGİSİ bulunur.
Böylece, dinlenim durumundaki, iki Z çizgisi arasında H bölgesini saymazsak
sırasıyla I-A-I bantları yer almış olur. Z çizgileri bir miyofibrilden diğerine doğru
uzanarak kas lifinin içindeki miyofibrilleri birbirine bağlarlar.
 İki Z çizgisi arasında kalan bu bölgeye SARKOMER adı verilir. Sarkomer kas
kasılmasında kısalma ve uzamanın gerçekleştiği bölümdür. Bir kasılma birimi olarak
algılanır.
 Üçüncü tip kas, Kalp kası adını alır. Adından da





anlaşılacağı gibi sadece bir organın yapısında bulunur ve
görevi de bu organın çalışmasına özelleşmiştir.
Kalp kası; her biri merkezinde küresel nukleuslar içeren
hücrelerden oluşur.
Mikroskobik görünümü çizgili kas gibi açıklı-koyulu
bantlardan oluşur. Dallanabilen demetler şeklinde
görülür.
Hücrelerin sarkolemmalarından birbirlerine değdikleri
yerlere interkalar disk adı verilir.
Buralar sinir uyartılarının daha hızlı iletilmesini sağlayan
özel oluşumlardır.
Düz kas gibi yorulmadan çalışır, çizgili kas gibi kuvvetlice
kasılma yeteneğine sahiptir.
1.4. Sinir Doku (Tablo 4)
 Sinir doku; vücutta oluşan tüm istemli uyartılardan ve
organların çalışması gibi oluşan tüm istemsiz uyartılardan
sorumlu olan dokudur.
 Nöron adı verilen hücrelerden oluşur. Nöronlarda genel
olarak üç kısımdan oluşur. Bunlar;
 Küresel şekilli bir nukleusun bulunduğu perikaryon,
yani hücre gövdesi; uyartı alımına özelleşmiş dendritler
ve diğer hücrelere uyartıları ileten aksonlardır.
 Nöronlar bu uzantılarına bağlı olarak adlandırılırlar.
 Üç tip nöron vardır. Sadece gövde kısmında
bir akson içeren, hiç dendrit içermeyen
hücreler unipolar sinir hücreleri genellikle
beyincikte bulunurlar.
 Gövde kısmında, bir dendrit ve bir akson
içeren bipolar sinir hücreleri, genellikle
beyinde bulunurlar.
 Gövde kısmında, birden çok dendrit ve bir
akson içeren multipolar sinir hücreleri,
genellikle omurilikte bulunurlar.
 Sinir dokusu anatomik olarak ikiye ayrılır.
1.Merkezi sinir sistemi; Beyin ve omurilikten oluşan
sistemdir.
2.Periferal sinir sistemi; Beyin ve omuriliğe girençıkan sinirler ile onların iç organlarda yer alan uçları ve
ganglion denilen sinir hücrelerinin küçük yığınları yani
sinir düğümlerini içerir.
 Bazı özellikli aksonlar miyelin kılıflar ile
çevrelenmiştir.
 Bunun sebebi uyartının daha hızlı ve iletilmesini
sağlamak içindir.
2.Omurgalı Organ Sistemlerine Bakış (Şekil 3.1-2)
 Omurgalı sistemlerine genel olarak bakıldığında, çevre ve tür arasında





iletişim ve algılamada kullanılan üç organ sistemi vardır.
Bunlar; sinir sistemi, duyu sistemi ve endokrin sistemdir.
Canlının vücudunun ayakta durması ve hareketi ise; destek ve hareket
sağlayan iskelet sistemi ve kas sistemidir.
Bu sistemler tüm hayvanlar için çok önemlidir.
Vücudun kimyasını düzenleyen, yöneten ve bakımını sağlayan
sistemler ise sindirim sistemi, dolaşım sistemi, solunum sistemi ve
boşaltım sistemidir.
Boşaltım sistemi besinlerin ve atıkların ortadan kaldırılması ve
vücudun hayatiyeti için çok önemlidir.
 Vücut çevreden gelecek biyolojik veya kimyasal etkenlere
karşı koruyan ve savunan sistem ise saldırganlara ve
işgalcilere karşı bir bariyer oluşturan bağışıklık sistemidir.
 Bu sistemde yer alan hafıza hücreleri; vücudun aynı
saldırganla ikinci kez karşılaşmasında daha hızlı organize
olmayı ve daha az zarar görmeyi sağlar.
 Omurgalılar için önemli son sistem ise türün devamını
sağlayan üreme sitemidir.
 Tüm omurgalı türleri eşeyli üreme yeteneğine sahiptirler.
3. Homeostazi
Homeostazi iç dinamik sürekliliğini ifade eder.
Çevre şartlara uyum sağlamak ve yaşamı sürdürmek için gereklidir. Bu sistem negatif
ve pozitif effektör sistemler ile çalışır.
Bu noktada hayati olan çevresel veya yaşamsal değişikliklere en kısa zaman içerisinde
cevap verebilmektir.
Bir entegrasyon (=düzenleme) merkezi ve etkileri bir dizi nokta ile saptar ve
sapmalara, yanıtlar hazırlar.
Effektörlere karşılık, antagonistik effektörler oluşturarak zıt yönlerde hareket eder.
Negatif geri besleme mekanizmaları genellikle antagonistik çiftler halinde bu itme ve
birbirlerine karşı çekim ile çalışırken.
Pozitif geri besleme mekanizmaları bir değişiklik etkisini artıracak şekilde çalışır. Bir
yönde olumlu bir geri besleme döngüsü oluşturur, değişiklikler meydana getirmek
suretiyle aynı yönde etkileri düzenler.
4. Vücut Isısının Düzenlemesi
Q10 sıcaklık duyarlılığı bir ölçüsüdür. Q10 iki ayrı reaksiyon içinde her
10° C sıcaklıkta reaksiyon hızlarının oranıdır.
Kimyasal reaksiyonlar için Q10 yaklaşık 2 'dir.
Çoğu organizmalar etrafında Q10 oranı 2-3 civarındadır.
Sıcaklık farkları çoğunlukla enzimatik reaksiyonları etkiler.
Sıcaklık iç ve dış faktörler tarafından belirlenir.
İç faktörler, metabolizma hızları arasındaki farklardır.
Dış faktörler ise ısı transferlerinden etkilenirler.
Isı transferi radyasyon, iletim, konveksiyon ve buharlaşma yoluyla
aktarılır (Şekil 4).
•Organizmaları ısı kaynağına göre sınıflandırılmaktadır.
•Endotermik organizmaların yüksek metabolik oranları vardır ve
içten ısı üretir.
•Ektotermik organizmalar ise düşük metabolik oranlara
sahiptirler ve ancak uygun ortam sıcaklığı olan bölgelerde,
çevrelerde yaşayabilirler.
•Ektotermik canlılar, davranışlarını kullanarak vücut
sıcaklıklarını düzenler.
•Ektotermik canlılar kendi hareket sıcaklıklarını değiştirerek
ortama uyum sağlarlar (Şekil 5 ve 6).
Endotermik canlıların korunması için iç metabolik ısı oluşturmak veya kaybına dikkat etmek
gerekir.
Endotermik canlılar vücut ısılarını, metabolik hız değişikliklerini dengelemek ile korurlar. Isı
değişikliğini kan dolaşımı, terleme ya da nefes nefese kalarak düzenlemeye çalışır.
Böylece termogenez (=Thermogenesis) oluşur. Termogenez (Thermogenesis) vücudun
metabolik hızını arttırarak veya titreyerek ekstra ısı enerjisi üretebilme reaksiyonudur.
Sıcaklık kritik bir seviyenin altına düştüğünde veya çıktığında canlı için tehlikeli olabilir.
Memelilerde termo regülasyon, ısı düzenlenmesi hipotalamus tarafından kontrol edilir (Şekil 7).
Hipotalamus bir ısı kaybını veya ısı düşmesini teşvik edecek şekilde hareket eder.
Bir ayar noktasıdır.
Yakınlarındaki kan ile (=dolaşım ile) vücut sıcaklığını sabit tutmak için gereken uyartıları
oluşturur.
Ör: Ateşi olan bir vücudun sıcaklığında artışın terleme ile soğutulması için uyartı oluşturmak
yada vücuda uyuşukluk verilerek, metabolizma sıcaklığının daha da artmasına engel olarak,
alçaltılmış bir metabolik durum ve dinlenme hali oluşturulması bunlar arasında sayılabilir.
Kaynaklar
 Biology / 9th ed (2008)Peter H. Raven George B.
Johnson, Kenneth A. Mason, Jonathan B. Losos, Susan
R. Singer. The McGraw-Hill Companies, Inc., 1221
Avenue of the Americas, New York, NY 10020.
Yrd.Doç.Dr.Yosun MATER