teae - bakış
advertisement
Sayı: 10 Nüsha:3 2008 KÜRESEL ISINMANIN TARIM ve GIDA SEKTÖRÜNE ETKİLERİ Şevket KALANLAR, TEAE T.E.A.E - BAKIŞ TARIMSAL EKONOMİ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ 1.Giriş İklim değişikliğinin tarım ve özellikle de gıda sektörüne etkileri ile ilgili tartışmalar son yıllarda oldukça yoğunlaşmıştır. Son zamanlarda denizaşırı üretilen gıdalar iklim değişikliği tartışmalarında en önemli hedef haline gelmiştir. Birçok ülke ve kuruluş; küresel ısınmanın başlıca sorumlusu olarak gösterilen ve sera etkisine yol açan gazların salınımının azaltılması için çalışmalar yapmaktadır. Küresel ısınmanın azaltılmasında bireyin önemli bir yeri yeri vardır. Son yıllarda bireylerin ve hane halkının yıl içerisinde toplam CO2 salınımının ölçülmesi ve azaltılması yönünde çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalar içerisinde gıda tüketiminden kaynaklanan seragazı miktarının azaltılması yönünde toplum ve tüketiciler bilinçlendirilmeye çalışılmaktadır (1). Bu amaçla; her bireyin ulaşım ve enerji tüketimi açısından doğrudan veya kullandığı ürünlerin üretimi açısından dolaylı olarak sorumlu olduğu CO2 salınımı çeşitli uluslarası kuruluşlarca hesaplanmaktadır. Bu nedenle “karbon ayakizi” denilen CO2 salınımı hesaplanması gelecekte bir tarife dışı engel olarak karşımıza çıkabilecektir. AB’de bu amaçla; gıda üretimin her aşamasının çevreye olan etkileri incelenmekte, ürünlerin “Yaşamsal Döngü Analizi” ile çevreye olan etki değerlendirilmektedir. Ayrıca gıda ürünlerinin etiketlerinde gıda ürününün çevreye zarar vermediği konusunda etiketler hazırlanmaktadır. Örneğin; Alman Birliği (BNN), ürünlerin emisyonsuz olduğunu garanti eden “İklim Değişikliğini Durdurun” etiketi hazırlamıştır. Fransız çevre politikasına göre 2010 yılı sonuna kadar tüketici ürünlerinin zorunlu karbon ya da çevre etiketlenmesi istenmektedir (2). Tarım ürünlerinin küresel ısınmadan etkilenmesi beklenmektedir. Bu etkinin azaltılması için çeşitli çalışmalar yapılmış ve gıda üretiminden tüketimine kadar olan aşamaların, küresel ısınmaya katkıları incelenmiştir. Gıdaların sera gazı oluşumuna en çok sera gazı emisyonu kattığı aşamalarını ise nakliye ve soğutma olduğu ortaya çıkmıştır. AB bu aşamaların azaltılması ve gıda yolunun kısaltılması için çeşitli faaliyetleri ön plana çıkarmaktadır. Bu sebeple denziaşırı ürünlerin tüketilmesinin azaltılması hedeflenmektedir (2). Küresel ısınma ve iklim değişikliği olgusunun tarım sektörü üzerine etkilerinin gün geçtikçe daha da belirginleşmesi beklenmektedir (3). Küresel sıcaklıklardaki ISSN 1303-8346 artışlara bağlı olarak, su kaynaklarının hacminde ve kalitesinde azalma, kuraklık ve sele maruz kalan tarım ve mera bölgelerinde azalma, iklim kuşaklarının yer değiştirmesi ve yüksek sıcaklıklara bağlı salgın hastalıkların ve zararlıların artması gibi, dünya ölçeğinde ekolojik sistemleri ve insan yaşamını doğrudan etkileyecek önemli değişikliklerin olabileceği beklenmektedir (4). Türkiye ise iklim değişikliğinden; su kaynaklarının zayıflaması, orman yangınları, kuraklık, erozyon ve çölleşme gibi yönlerden etkilenebilecektir (5). 1 TEAE-BAKIŞ Küresel Isınmanın Tarım Ve Gıda Sektörüne Etkileri 2.Küresel Isınmanın Tarıma Etkileri Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) çalışmalarındaki iklim modelleri öngörülere göre; sürekli ısınan bir dünyada yağış miktarının artması beklenmektedir (9). Ayrıca IPCC önümüzdeki 100 yıl içinde yüzey sıcaklıklarında küresel ortalama olarak 1.4 ile 5.8 C° arasında artış olacağını öngörmektedir (4). IPCC modelleri öngörülerinden Türkiye için hazırlanan senaryolarından, atmosferdeki CO2 gazı birikiminin artması ile beklenen en kötümser senaryoya göre, 2080’li yıllara kadar Türkiye üzerindeki yıllık ortalama sıcaklıklarda (19611990 normaliyle karşılaştırıldığında) yaklaşık 34°C artış olacaktır, en iyimser senaryoya göre ise yaklaşık 1-2 °C artış olacaktır (6). IPCC tarafından Türkiye’nin gelecekteki yağış durumu için hazırlanan senaryoya göre ise, en kötümser senaryoda, 2080’li yıllara kadar Türkiye üzerindeki yıllık ortalama yağışlarda yaklaşık 0 ile –1 mm/gün azalma, en iyimser senaryoya göre ise yıllık ortalama yağışlarda yaklaşık 0 ile – 0.5 mm/gün azalma beklenmektedir (4). Önemli akarsu havzalarındaki akım değişiklikleri, yine söz konusu panel verilerine göre değerlendirilmiştir. IPCC’nin bu konuda hazırlamış olduğu en kötü senaryoya göre; Türkiye akarsularının yıllık akımlarında yaklaşık % 20-50 azalma, en iyimser senarya göre ise akımlarda yaklaşık % 0-15 azalma olacağı tahmin edilmektedir (6). Tarımsal ürün üretimindeki değişikliklere baktığımızda ; IPCC’nin en kötü senaryosuna göre (salınımların devam etmesi ve artması halinde) 2080’li yıllara kadar Türkiye’nin tarımsal ürün üretiminde yaklaşık % 0 ile –2.5 arasında bir azalma olacaktır. Türkiye’nin CO2 birikimlerini durduracağı ve azaltacağı varsayımına dayanan iyimser senaryoya göre ise 2080’li yıllara kadar Türkiye’nin tarımsal ürün üretiminde yaklaşık % 0-2.5 arasında bir artış beklenmektedir (4). Küresel ısınmanın ülkemizde meydana getireceği etkilerine bakacak olursak; kuraklık etkileri üç gruba ayrılabilir. 1) Ekonomik 2) Çevresel 3) Sosyal’dir. 1) Ekonomik Etkileri a) Üründe kayıp b) Böcek istilâsı c) Bitki hastalıkları d) Ürün kalitesinde düşüklük e) Hayvancılıkta kayıp f) Otlakların verimliliğinin azalması g) Hayvanlar için su ve besin temin edilememesi h) Orman ürünlerinde kayıplar i) Orman yangınları j) Orman alanlarının verimliliğinin azalması k) Su ürünlerinde kayıp l) Ulusal büyümede kayıp, ekonomik gelişmede gecikme m) Yiyecek üretiminde düşüş, yiyecek stoklarında azalma n) Finanssal kaynak bulmada zorluk kredi riski o) Yeni ve ilâve su kaynaklarının geliştirilmesindeki pahalılık p) Çiftçi gelirlerinde kayıplar r) Turizmde kayıplar s) Enerji üretiminde azalma t) Tarımsal üretimin doğrudan bağlı olduğu endüstriler de kayıplar u) Üretimdeki düşüşe bağlı işsizlik v) Hükûmetlerin vergi gelirlerinde kayıplar 2) Çevresel Etkiler a) Toprakta ki su ve rüzgâr erozyonu b) Bitki alanlarının zarara uğraması c) Su kalitesinin bozulması d) Hayvan kalitesindeki bozulmalar e) Hayvanların doğal yaşam alanlarının daralması 3) Sosyal Etkileri a) Sosyal huzursuzluk b) Göç olaylarında artış c) Yoksullukta artış d) Yiyecek kıtlığı dır (7). Yapılan başka bir çalışmaya göre ise iklim değişikliğinin bir etkisi olarak gelecekte, Türkiye buğday fiyatında %6,3’lük bir azalma, ekim alanında %0,04’lük bir daralma ve üretim miktarında da %8,18’lik bir azalma olacağı öngörülmektedir. Arpa fiyatında ise %7,1’lik, ekim 2 Küresel Isınmanın Tarım Ve Gıda Sektörüne Etkileri TEAE-BAKIŞ alanında ise %5,17’lik bir artış beklenirken üretimde %2,24’lük bir daralma olacağı öngörülmektedir. Mısır fiyatında; %12,6’lık bir artış, ekim alanında %5,45’lik bir artış ve üretim miktarında da %9,11’lik bir azalma öngörülürken, ayçiçeği fiyatında ise %0,1’lik artış ekim alanında %9,41’lik bir azalış ve üretimde ise %12,89’lük bir daralma iklim değişikliği kaynaklı olarak öngörülmektedir (8). 3. Gıda Üretimi ve Küresel Isınma Gıda üretiminden doğan CO2 Emisyonu gün geçtikçe önem kazanmaktadır. İngiltere gıda zincirinde sera gazı emisyonunu azaltma yolunu amaçlayan bir girişim olan The Food Climate Research Network (FCRN), gıdanın iklim değişikliği üzerindeki etkisi ile ilgili kapsamlı bir araştırma gerçekleştirmiştir. Bu araştırmaya göre İngiltere sera gazı emisyonunun yaklaşık %19’una gıda tüketimi neden olmaktadır ve yine aynı çalışmaya göre AB’de sera gazı emisyonunun yaklaşık %31’ine gıda tüketiminin neden olduğu ortaya çıkmıştır (9). Hollanda’da yapılan başka bir çalışmaya göre ise FCRN verilerini destekler bir sonuç ortaya çıkmıştır. Bu çalışmaya göre hane halkı gıda tüketiminden kaynaklanan CO2e; hane başına 2800 kg CO2e’dır. Yaş meyve ve sebze tüketiminden dolayı hane başına 266 kg CO2e salınmakta ve yaş sebze-meyve tüketimi hane halkı gıda bağlantılı emisyonlarının %9,5’ununa karşılık gelmektedir (Tablo 1). FCRN’nin yapmış olduğu çalışmaya göre; İngiltere’de gıda tüketiminden kaynaklanan sera gazı salınımının %7,4’ü tarımdan kaynaklanmaktadır (Tablo 2). Hollanda’da gıda gruplarının sera gazı emsiyonlarına katkısı konusunda yapılmış bir çalışmada ise; et ve et ürünleri %28,2’lik bir katkı yapmakta süt ise sera gazlarının salınımında %22,9’luk bir katkı oluşturmaktadır (Tablo3). FCRN’nin yapmış olduğu çalışmada Hollanda’da yapılan çalışmayı destekler nitelikte olup, Et ve sütün toplam gaz salınımına katkısı yaklaşık %8, meyve ve sebzenin yaklaşık %2,5, alkollü içkilerin ise yaklaşık %1,5 toplam gaz salınımına katkı yaptıkları saptanmıştır (10). Tablo:1 Meyve-Sebze Tüketiminin Hane Halkı CO2 Emisyon içindeki payı Ürün adı Patates Elma Marul Portakal Domates Meyvesebze Top. Toplam gıda emisyonu Kaynak:9 Yıllık hane halkı emisyonu CO2 ve türevleri 49,24 25,19 22,04 21,11 20,68 266 2800 Toplam gıda emisyonu içinde payı (%) 1,8 0,9 0,8 0,8 0,7 9,5 100 Tablo:2 İngiltere’de Gıda Tüketiminnden Kaynaklanan Sera Gazı Salınımı Sera Gazı Salınımları Tarım dışı % 81,6 Tarım 7,4 Gübre imalatı 1,0 Gıda imalatı 2,2 Paketleme 0,9 Taşıma (İngiltere içi) Ev gıdası için nakledilen hazırlanan 2,5 Parekende 0,9 Tedarik (catering) 1,5 Kaynak: 9 2,1 Tablo:3 Hollanda’da gıda tüketiminin sera gazı emisyonlarına katkısı(kg/sera gazı) Gıda grubu % Süt 22,9 Patates meyve ve sebze Bitkisel yağlar 14,6 Et ve et ürünleri (balık dahil) Meşrubat/içki (şeker içerenler) Ekmek/pasta/unlu gıdalar Diğer gıda ürünleri 28,2 3,0 14,9 13,3 3,0 Kaynak: 10 İklim değişikliği ile ilgili tartışmalar, birçok kavramın doğmasına yol açmıştır. Bunlar birçok açıdan gelecekte önem kazanacaktır. 3 TEAE-BAKIŞ Küresel Isınmanın Tarım Ve Gıda Sektörüne Etkileri Gıda Yolu (Food Miles); ürünün çiftlikten tüketiciye ulaşana kadar tedarik zincirinin çeşitli aşamalarında kat ettiği yol miktarı olarak açıklanabilir. Enerji tüketimi, iklim değişikliğine yapılan katkı gibi konularda, ön plana çıkmaktadır. Karbon Ayakizi (Carbon Footprint); bir ürün ya da hizmetin tüm yaşam döngüsü boyunca yaydığı toplam CO2 miktarıdır. Küresel ısınma etkileri, atmosferde ısıyı emme yetenekleri olarak ifade edilmektedir. Örneğin, metan gazı, atmosferde en çok bulunan gaz olan CO2’e göre 21 kat, nitrous oxide gazı ise 296 kat daha güçlüdür. Değişik sera gazlarının farklı küresel ısınma etkilerini ifade eden “carbon footprint” genellikle “CO2 muadillerinin” gramı olarak ifade edilmektedir. Yaşamsal Döngü Analizi (Life-Cycle Assesment (LCA)); bir ürün ya da hizmetin yaşam döngüsü boyunca çevreye olan etkisinin değerlendirilmesidir. LCA analizinin hedefi ürün yada hizmetlerin çevresel performanslarını karşılaştırmak ve en az yük getireni seçebilmektir. Örneğin, Güney Yarımküre elma ithalatının etkilerinin Kuzey Yarımküre elmalarının soğuk depolamasının etkileri ile karşılaştırılmasına olanak sağlamaktadır. Yaşamsal döngü analizi prosedürleri ISO 14000 çevresel yönetim standartlarının parçasıdır (2). 4.Genel Değerlendirme Türkiye tarımında küresel ısınmanın etkilerini azaltmak amacıyla alınabilecek tebdirlerin başında ürün planlaması ve havza bazlı sisteme geçiş gelmektedir. Ayrıca üreticilerin ve tüketicilerin bilinçlendirilmesi ön plana çıkmaktadır. Üreticiler anız yakma, organik gübre kullanımı ve suyun kontrollü kullanımı konularında, tüketiciler ise dondurulmuş gıdaların yerine organik gıdaları tercih etmeleri yönünde bilinçlendirilmelerinin faydalı olacağı düşünülmektedir. Türkiye, AB’ye yılda 4.2 milyar Euro’luk tarımsal ürün ve gıda ürünü ihracatı yapmakta ve tarım ürünleri ticaretinde kayda değer bir ticaret fazlasına sahiptir. AB ile oluşan ticaret fazlasına, yenebilir meyve ve kuruyemiş, tütün ve tütün ürünleri ile hazır meyve ve sebze ihracatının yüksekliği rol oynamaktadır. AB’nin küresel ısınma karşısında, hane halkı gıda ürünlerini tüketiminden kaynaklanan CO2 emisyonu miktarını azaltıcı tedbirler uygulayacağı ve ihracatçı ülkelerden de bu tedbirleri uygulamasını isteyeceği anlaşılmaktadır. Bu bağlamda; gıda sanayii ürünlerinin etiketleme sisteminde karbon etiketlemesi ve çevresel etiketleme sistemlerinin oluşturulması istenebilir. Bu gelişmeler dikkate alındığında, yakın zaman içerisinde tarım ve gıda sektörü için küresel ısınmanın yeni bir tarife dışı engel halini alabileceği öngörülebilir. Kaynaklar TARIMSAL EKONOMİ ARAŞTIRMA 1. http://www.carbonfootprint.com/ (01.02.2008) ENSTİTÜSÜ 2.Anonim. Küresel Isınma Tartışmalarının Taze Ürün Sektörü Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Kampüsü 1. Kapı Üzerindeki Etkileri Akdeniz İhracatçı Birlikleri Eskişehir Yolu 9. Km 06530 Lodumlu/Ankara Tel:0.312.287 58 07 Araştırma Serisi sayı 47 Faks:0.312.287 54 58 3. http://www.sciencemag.org/cgi/ (01.02.2008) Web: http://www.aeri.org.tr 4. http://drought.mssl.ucl.ac.uk/spi.html (01.02.2008) e-mail :[email protected] 5. http://www.dsi.gov.tr (01.02.2008) 6. http://www.dsi.gov.tr/basin/kuresel_isinma2.htm (01.02.2008) 7. Öztürk K., Küresel İklim Değişikliği ve Türkiye’ye Olası Etkileri Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt 22, Sayı 1 8. Dellal İ., Mccarl P., Economic Impact of Climate Change on Turkish Agriculture Ankara Iklim Değişikliği Konferansi 1 – 3 Eylül 2004 (http://www.iklim.cevreorman.gov.tr/sunumlar/sunum.htm) 9. Garnett T,. Food and Climate Change. FCRN 10. Klaas J. K., Greenhouse gas emissions related to Dutch food consumption, Energy Policy 27 (1999) 203-216, Elsevier Publications 4
