nsan Hakları ve Uluslararası Sistem

Uluslararası İnsan Hakları Sempozyumu, Bursa 10-12 Aralık 2004
İnsan Hakları ve Uluslararası Sistem
Prof. Dr. İhsan D. Dağı
ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümü
İnsan hakları talepleri bir yandan uluslararası bir nitelik kazanırken öte yandan da
toplumsallaşıyor, toplumsal bir talebe dönüşüyor. Artan bu toplumsal ilgi ve talep ile siyaset
arasında da ilişkiler oluşuyor kaçınılmaz olarak. Böylece insan hakları talepleri siyasete
yansıtılıyor, siyasal mekanizmalara iletiliyor. Son yıllarda, Avrupa Birliği üyeliği hedefi
çerçevesinde ivme kazanan demokratikleşme sürecinde bu toplumsal taleplerin olumlu
etkilerine de görmek mümkün.
Aslında, geleneksel kavranış biçimiyle uluslararası sistem, insan haklarının ‘uluslararası
niteliği’ne de uluslararası politikada ‘meşru’ bir yer edinmesine de sıcak bakan ögeler üzerine
kurulu değildir. Uluslararası sistem geleneksel anlamda devlet merkezlidir. Devletlerin
egemenliği ve eşitliği esastır. Dolayısıyla, egemen devletlerin içişlerine ‘karışmama’ ilkesi
uluslararası sistemin geleneksel anlayışında merkezi bir değer taşır. Bu anlamda devletler,
kendilerinin veya muhataplarının ‘içişlerini’nin nasıl kurulduğuna, ne tür özellikler taşıdığına,
dolayısıyla da insan haklarının durumuna bakmazlar. Anarşinin egemen olduğu, yani devletin
üzerinde başka bir egemen otoritenin ve moralitenin bulunmadığı bir uluslararası sistemde
çıkarlarını ‘maksimize’ etmeye çalışırlar. Çıkar, güçtür ve gücü elde etmek için ‘ahlaki’
sınırlar olabileceği fikri kabul görmez. Hobbes’cu bir ‘devlet devletin kurdudur’ fikri
egemendir. Ahlakın ve eylemin ahlakiliğinin kabul görmediği bir anlayış içinde insan hakları
için bir yer bulmak da tabii ki zordur, hatta imkansız.
1
Günümüzde hala uluslararası sistemin bu yönlerine vurgu yapan anlayışlar mevcut olmakla
birlikte uluslararası sistemin devlet/güç merkezli, egemenlik odaklı ve karışmazlık ilkesi
eksenli kavranışında ve pratiğinde ciddi bir dönüşüm yaşandığına tanık oluyoruz.
Başlangıçta, belki şunu da belirtmekte fayda var. İnsan hakları, temelde, hukuksal-siyasal
düzlemde ve dolayısıyla ulusal alanda çözülen, çözülebilen, çözülmesi gereken bir sorundur.
Ancak, sorunun boyutları, gelişen küresel insan hakları bilinci ve hareketi, ortaya çıkan
siyasal ve hukuksal düzen dikkate alındığında insan hakları sorunu ‘ulusal ‘ alanın dışına
taşmış durumda. Hem sorunun niteliğinin ve algılanma biçimlerinin daha iyi anlaşılabilmesi
için, hem de çözüm yollarının geliştirilmesi ve uygulanması için insan haklarına ‘uluslararası’
ve hatta ‘küresel’ bir perspektifle yaklaşmak gerekiyor.
Günümüzde insan haklarını uluslararası bağlamın dışında düşünmek mümkün olmadığı gibi
insan hakları taleplerini uluslararası boyutun dışında anlamlandırmamız, anlamamız da
mümkün değil. İnsan hakları sorunlarını, yine, uluslararası mekanizmaların, aktörlerin,
eylemlerin dışında çözmemiz de mümkün görünmüyor. Bu durum geleneksel biçimiyle
uluslararası sistemin temel öncüllerini sarsmıştır ve dönüşüme yol açmıştır. Sonuçta, insan
haklarının uluslararası bir nitelik ve içerik kazanması makul ve meşru bir durum olarak ortaya
çıkmıştır. Neye rağmen? Biraz önce belirttiğim gibi, uluslararası sistemin doğasının önemli
ölçüde devlet merkezli, ulusal çıkar odaklı ve çatışmacı perspektifine rağmen.
Hangi dinamiklerle dönüşmüştür uluslararası ilişkilerde insan haklarının yeri? Öncelikle bu
süreçte devletlerin oynadıkları rolü göz ardı etmemiz mümkün değil. İnsan hakları ihlallerini,
temelde, bireyle devlet arasındaki ilişkilerde, devletin örgütlenme biçiminden ve yönetim
anlayışından kaynaklanan sorunlar olarak nitelediğimizde ortada ‘düzeltilmesi’ gereken bir
‘devlet’ vardır. Devlet, temel hak ve özgürlükleri tehdit etme potansiyeli en yüksek olan bir
örgütlü güçtür. Bu genel saptamaya rağmen uluslararası düzeyde, devletlerin insan haklarını
uluslararası güvencelere bağlayan mekanizmalar yaratmada oynadıkları rolü inkar etmemiz
mümkün değildir. Dikkatlerden kaçmaması gereken bir ayrıntı, insan hakları konusunda aktif
olan, uluslararası örgütler ve NGOlarla işbirliğine girişen bu devletlerin liberal-demokratik
devletler olmasıdır. Kendi yurttaşlarının temel hak ve özgürlüklerini güvence altına almayan
devletlerden, ulusal alanı da denetleyebilecek bir uluslararası insan hakları ‘rejim’i
oluşturmasını beklemek zaten yersizdir. Ancak uluslararası insan hakları hareketinin moral
gücü 1948’den beri öylesine baskındır ki otoriteryen ve totaliteryen devletler bile bir kavram
2
ve talepler dizini olarak insan haklarını yadsıyamamışlar, işbirliğine yönelmek zorunda
kalmışlardır. Sonuçta devletlerin bizzat kendilerinin geliştirdiği bir uluslararası normatif yapı,
bir uluslararası insan hakları hukuku oluşmuştur. Bu çerçevede, insan haklarının zamanla
uluslararası bir sorun ve ilgi alanına dönüştüğü görülmüştür. 1948 tarihli İnsan Hakları
Evrensel Bildirgesi’nden günümüze insan hakları ‘rejimi’nin, geliştirilen koruma
mekanizmalarıyla nasıl ‘sert’leştiğini, bağlayıcı bir hukuki yapıya dönüşütüğünü
gözlemlemek mümkündür. Hukuki bağlayıcılıktan ve mekanizmalardan yoksun ‘yumuşak’
bir insan hakları ‘deklarasyon’undan, taraf ülkelerde soykırım, savaş suçları ve insanlığa karşı
suçları yargılamakla yetkili bir Uluslararası Ceza Mahkemesi’ne doğru evrilen bir uluslararası
normatif-hukuksal yapıdan sözediyoruz. 1948’den 1998’e uzanan elli yılda bu iki tarihi ve iki
belgeyi yan yana koyduğumuzda, insan hakları alanında uluslararası hukuksal yapının nasıl
dönüştüğünü ve nasıl sert bir hukuka doğru evrildiğini de görebiliriz. Dolayısıyla bu süreçte
devletlerin kendi iç düzenlemelerini diğer devletlerin ve uluslararası örgütlerin denetimine
açma yönündeki eğilim ve tercihlerini dikkate almak lazım. Devletler, kendi iradeleriyle ‘iç
alanı’ dışarının denetimine açtılar ve de ulusal düzlemde eylemlerini kısıtlayacak uluslararası
yükümülükler altına girdiler. Böylece gelişen bir “luslararası insan hakları rejimi”nden
bahsetmek mümkündür. Bu rejimin en gelişmiş olduğu yapılar Kuzey Amerika ve Avrupa’da
ortaya çıktı. 1952 yılında yürülüğe giren Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, sözleşmede
koruma altına alınan temel hak ve özgürlüklerin ihlalini taraf ülkelerde bağlayıcı nitelikte
çözümleyen bir düzenlemeler zinciri oluşturdu.
Uluslararası ve bölgesel insan hakları rejimlerinin, insan hakları sorunlarını nasıl uluslararası
bir düzleme taşıdığının aslında tipik örneklerini Türkiye’de yaşadık. Özal hükümeti, Avrupa
Topluluğu’na tam üyelik düşüncesi paralelinde 1987 yılında Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesine (o zaman Komisyon) bireysel başvuru hakkını tanıdığında çok fazla
tartışılmamış, hatta dillendirilmemişti bu yöndeki talepler Türkiye kamuoyunda. Avrupa
Topluluğu hedefinin bir gereği olarak düşünülmüştü bu adım. Bireysel başvuru
mekanizmasını ve mahkemenin yargı yetkisini kabul edenler bile başlattıkları bu sürecin
Türkiye’de hukuku ve toplumu bu denli derinden etkileyeceğini muhtemelen
öngörmemişlerdi. Oysa geldiğimiz noktada şunu görüyoruz ki, bu süreç Türkiye’nin hukuk
düzenini Avrupa ile uyumlaştırarak önemli ölçüde dönüştürmekle kalmıyor, ‘hak’kın
gerektiğinde uluslararası mekanizmaları harekete geçirilerek de alınabileceğine ilişkin
toplumsal tutumun gelişmesini sağlıyor.
3
Bunlar son derece derin dönüşümler anlamına geliyor. Türkiye’de vatandaşların Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi’ne başvurma eğiliminin oldukça yüksek olduğunu biliyoruz. Uluslararası
mekanizmalara, uluslararası örgütlere yönelik genel ve yaygın bir kuşkunun, tereddütün ve
hatta korkunun olmasına rağmen Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi gibi bir uluslararası
mahkemeye Türkiye toplumunun başvurma eğiliminin yüksek olması son derece ilginç ve
dikkate değer. 2002 yılının Ekim ayında yaptığımız bir kamuoyu araştırmasında ‘temel hak ve
özgürlükleriniz üzerinde bir kısıtlama olduğunda ve bunu ulusal mahkemelerde
sonuçlandıramadığınızda AİHM’ne başvurmayı düşünür müsünüz’ sorununu yöneltmiştik.
Halkın yüzde 64’ü, temel hak ve özgürlüklerinin ihlal edildiği ve bu ihlalin Türkiye’de
mahkemeler tarafından giderilmediği durumlarda AİHM’ne gidebileceklerini belirtiyordu.
Türkiye’yi ‘yabancılara şikayet’ söylemiyle bastırılmaya çalışılsa da AİHM hak arama
çabalarının doğal ve nihai adresi olarak belirginleşiyor.
Aslında bu noktada iki olgu da karşımıza çıkıyor. Vatandaşlar, temel hak ve özgürlüklerini
uluslararası yapılarla/mekanizmalarla garanti altına lamaya çalışırken, aynı zamanda
kullandıkları mekanizmalarla birey-devlet ilişkisini, bireyin uluslararası toplumla ilişkisini de
yeniden tanımlıyorlar. Devlet, temel hak ve özgürlükleri korumakta zaaf gösterdiğinde veya
temel görevlerinden olan ‘adalet dağıtma’ işlevini yerine getiremediğinde, yurttaşlar adaleti
insan hakları bakımından AİHM’de temin edeceklerini düşünüyorlar ve nihai olarak oraya
yöneliyorlar. Temel bir işlevini yerine getiremeyen ‘ulusal’ kurumun meşruiyet algısı
kamuoyu önünde zayıflarken, bu işlevi yerine getirmeyi üstlenen ‘uluslararası’ kurumun
meşruiyet algısı artıyor. Sonuçta ‘ulusal’dan ‘uluslararası’na bir tür ‘sadakat kayması’ndan
söz ediyoruz. Bu, ulusal devletlerin temel işlevlerini yerine getiremediğinde nasıl bir nasıl bir
sadakat kaymasıyla, bir işlevsel boşlukla karşı karşıya kalacaklarını da gösteriyor. Bazı ulusal
kurumların nasıl işlevsiz hale geldiğini göstermesi bakımından bir örnek de İnsan Hakalrı
Kurulları. Biliyorsunuz her ilde ve ilçede İnsan Hakları Kurulları var. BU kurullar insan
hakları ihlallerine ilişkin şikayetleri incelemek ve şikayette bulunan insanlara yardımcı olmak
üzere oluşturulmuş. Başvuruları kolaylaştırmak, hızlandırmak ve etkinleştirmek üzere son
zamanlarda yeni çalışmalar da yapılıyor. Bunlara yönelik eğitim çalışmaları yapılıyor,
insanlara başvuru imkanları anlatılıyor, başvuru formları dağıtılıyor. Ancak hala İnsan Hakları
Kurullarına yapılan başvurular son derece düşük seviyede. Tüm il ve ilçelerde her ay alınan
şikayet başvuruları birkaç yüzü geçmiyor. Neden? Çünkü bu tür resmi ulusal kurullar
işlevlerini yerine getirmiyor. Böyle olunca da halk şikayetlerini bu tür kurullara iletmek
yerine İnsan Hakları Derneği (İHD) ve MAZLUMDER gibi insan hakları örgütlerine
4
yöneliyor. İşlevsiz kalan, yani öngörülen performansları gösteremeyen ve sonuç üretemeyen
resmi kuruluşların meşruiyeti de zamanla sorgulanır hale gelirken, bu alanda çalışan insan
hakları örgütlerinin toplumsal meşruiyetleri güçleniyor, çünkü şikayetleri irdeliyorlar,
dayanışma ve mepati gösteriyorlar ve sonuç üretiyorlar. Yerelle ulusalı, ulusalla da küreseli
birbirlerine bağlayan bir network içinde çalışan insan hakları örgütleri işlevini yerine
getiremeyen bir ulusal kurumun yarattığı boşluğu dolduruyor. Ulusal kurum işlevsizleştikçe,
uluslararası networklerin içinde olmakla performanlarını daha da artırabilen NGOlar,
toplumsal meşruiyeti de bulunan önemli aktörler olarak öne çıkıyorlar. Bu ise, sonuçta, insan
haklarını uluslararası bir zemine daha da çok taşımış oluyor.
İşte tam da bu bağlamda uluslararası sistemin dönüşümünü sağlayan bir başka dinamik,
sistemde ortaya çıkan yeni aktörlerdir. Artık günümüzde şunu görüyoruz ki uluslararası
ilişkileri devletlerle açıklamak mümkün değil. Devlet-merkezli, egemenlik-odaklı anlayışa
meydan okuyan yeni aktörler var; bunlar uluslararası örgütler ve hükümet dışı kuruluşlar.
Bunlar, bir şekilde uluslararası düzeyde, devletlerin egemenlik alanlarını daraltan,
devlete/siyasete Ali Bayramoğlu’nun da belirttiği gibi toplumu katan, toplumsal talepleri
taşıyan bir işlev görüyorlar. NGO’lar insan hakları fikrinin toplumsallaşmasında,
meşrulaşmasında, yaygınlaşmasında ve insan haklarına ilişkin küresel bir bilincin
gelişmesinde son derece merkezi bir rol oynadılar. Öte yandan NGO’lar, yerelden ulusala ve
küresele uzanan networkleriyle, ulusal alanı uluslararası aktörlerin denetimine açtılar. Ulusal
alanı şeffaflaştırdılar. Ulusal alandaki insan hakları ihlallerini, küresel siyasetin, küresel
toplumun önüne taşıdılar, küresel siyasetin konusu haline getirdiler. Yani “iç”i “dışarı”ya
açtılar; “dışarı”yı “içeri”ye taşıdılar. Bu niteliğiyle de tek egemenin devlet olduğu ulusal alan,
hem ulusal düzeyde yerel aktörler tarafından, hem uluslararası düzeyde küresel aktörler
tarafından zorlandı, parçalandı, denetlendi. Böylece egemen devletlerin veya insan hakları
ihlalcilerinin alanları önemli ölçüde daraltıldı.
Değinilmesi gereken dönüştürücü bir başka faktör, küreselleşme… Küreselleşme, değişik
yönleriyle eleştirilen bir olgu. Aynı zamanda siyasal kutuplaşmanın yeni formlar kazandığı bir
alan. Ama küreselleşme aynı zamanda, insan hakları özelinde ‘özgürleştirici’ bir işlev de
görüyor. Küreselleşme, yarattığı imkanlar, getirdiği dinamikler, yaygınlaştırdığı ve
etkinleştirdiği aktörlerle bireyle devlet arasında tampon alanlar yarattı, yeni koruma imkanları
getirdi. Birey, küreselleşme sürecinde güçlenen yeni aktörler ve yapılarla devlet karşısında
yalnız olmaktan kurtuldu, devleti kısıtlayan, hatta yer yer denetleyen yerel ve küresel
5
aktörlerin networkü içinde yeni korunaklar edindi. Hatta zaman zaman ulusal devletleri bypass edebilecek bir imkana kavuştu. Bu, bireyi, ulus devletle ilişkisinde niteliksel olarak
özgürleştiren bir sonuç yarattı.
Son olarak, bir başka konuya değineceğim tırnak içerisinde, devlete geleceğim. Devletler
(özellikle liberal demokratik devletler) ve devletlerin oluşturduğu uluslararası örgütler de son
dönemde artık insan haklarına dayalı rejimlerin, uluslararası güvenlik ve barış için gerekli
olduğunu kavramaya başladılar. Eğer uluslararası sistemin temel sorunsalı, barış ve güvenlik
ise bunu temin etmenin yollarından birinin de insan haklarına dayalı ulusal yönetimler olduğu
büyük ölçüde fark edilmiş durumda. Yani, son dönemde artan biçimde ulusal düzeyde insan
haklarının ‘durumu’ ile küresel barış ve güvenlik arasında bir ilişki kuruluyor. Bu ilişki,
birçoğunun sandığı gibi, negatif bir ilişki değil, pozitif bir ilişki. İnsan hakları sorunlarının
çözümü hem iç barışı getiriyor hem de küresel barış ve güvenliği mümkün kılıyor.
İnsan hakları taleplerinin, aynı zamanda bir tür güvenlik talepleri olduğu, insanın fiziksel ve
moral bütünlüğüne ilişkin güvenlik talepleri olduğu ileri sürülebilir. Ancak bu taleplerin
sağlanmasıyla ulusal düzeyde güvenlikn mümkün olacaktır. Ulusal güvenliğini bireyin
güvenliği üzerine bina etmeyen, ulusal güvenliğini yurttaşın güvenliği üzerine kurmayan
devletlerin uluslararası sistem açısından ‘güvenliksizlik’ yaratan bir unsur olduğu görülmeye
başlanmıştır İç savaşlar, azınlık haklarının ihlallerinden beslenen etnik çatışmalar, otoriteryen
rejimlerin dışarıya karşı saldırgan tutumları, bütün bunların yarattığı kitlesel göç dalgaları
küresel barışı tehdit eden olgulardır. Dolayısıyla, temel hak ve özgürlüklerin güvence altına
alınması anlamında ‘bireysel güvenlik’le ‘ulusal güvenlik’ ve ulusal güvenlikle de ‘küresel
güvenlik’ arasında pozitif bir ilişki bulunuyor. Gerek ulusal barış ve güvenlik, gerekse de
küresel barış ve güvenlik insan haklarına dayalı yönetimleri gerekli kılıyorsa devletlerin,
egemenlikleri gereği, ‘içerde’ istediklerini yapabilen ‘egemen’ler olarak tanımlanması ve
kabul edilmesi mümkün değil. Sonuçta insan hakları sorunları, bunların kavranış ve çözüm
biçimleri devletleri ve devletlerin egemenlik iddialarını aşmayı gerektirdiğinden uluslararası
sistemin geleneksel olarak üzerinde kurulduğu devlet-merkezlilik ve egemenlik konsepti de
dönüşmüş bulunuyor.
Teşekkür ederim.
6
************
Özellikle Salih Efe’nin bıraktığı yerden devam etmek istiyorum. Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi gibi örgütlerde tabii ki üye devletlerin yapısının, toplumsal kültürünün,
yargıçlarının niteliğinin etkileri, yansımaları vardır. Türkiye örneğinde baktığınızda,
Türkiye’de devlet niteliksel bir dönüşüm geçirirken, bunun Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi’ne Türkiye’den gönderilen yargıcın özelliklerine de yansıyacağını düşünüyorum.
Önümüzdeki yıllarda, Türkiye’den, özgürlükçü, insan hakları alanında mücadele yürütmüş
akademisyenleri, diplomatları, hukukçuları AİHM’de yargıç olarak görmemiz söz konusu
olabilir. Şimdi Salih Efe de ifade etti; yabancılara devleti şikayet etme kaygısı aşıldı, büyük
ölçüde aşıldı. Bu süreçte kanımca artık AİHM’ni ya da daha genelde Avrupa’yı da bizim
‘dış’ımızda bir olgu olarak görmek yerine, kendimizden, bizim de bulunduğumuz bir yer
olarak görme anlayışı da etkili olacak sanıyorum. Avrupa Birliği ile ilgili tartışmalarda,
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi için yapılan tartışmalarda biz, Avrupalıları, bizi dışlayıcı
davranmakla, çifte standart uygulamakla suçluyoruz zaman zaman, ama biz de Avrupa’ya
bakarken, biraz dışarıdan bakıyoruz gibi geliyor bana; kendimizi Avrupa’nın içine
yerleştirmeden Avrupa’yı yargılıyoruz. Böyle bir yanlışımız var, ama bu yavaş yavaş aşılıyor.
Örneğin, yanılmıyorsam 2000 yılında -futboldan bir örnek vermek istiyorum- Galatasaray
UEFA şampiyonu olmuştu ve şampiyon takımın futbolcularına gelecekte ne yapacakları
soruluyordu. Yerli futbolcuların hepsi “Avrupa’da futbol oynamak istiyorum” diyorlardı.
Kimse dönüp de bunlara “kardeşim, sen zaten Avrupa şampiyonusun. Sen zaten Avrupa’da
oynadın ve Avrupa’da şampiyon oldun” demiyordu. Bu yaklaşım, Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi ve Avrupa Birliği tartışmalarında da böyle. Hala Avrupa’yı kendi dışımızda, bir
şekilde öteki, girilecek bir yer olarak görüyoruz. Bu ayrıştırma bir sorun, ama, sanıyorum
önemli ölçüde ortadan kalktı. Zaman zaman Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin altında
Türkiye’nin de imzasının olduğunu, sözleşme yaratan kurum olan Avrupa Konseyi’ne
Türkiye’nin 50 yılı aşkın bir süredir üye olduğunu ve AİHM’nde Türkiye’den de bir hakişm
bulunduğunu hatrılatmakta fayda var.
İkincisi, küreselleşme ile ilgili yaptığım saptamalarla ilgili olarak arada birkaç eleştiri geldi.
“Ulus devletin hegemonyasından kaçarken küresel aktörlerin hegemonyası karşısında birey,
bireysel özgürlükler ne olacak?” gibi haklı bir kaygı. Küreselleşmenin önemli aktörlerinden
çok uluslu şirketler yatırım yaptıkları, etkili oldukları ülkelerde, bazı sorunlar yarattılar insan
7
hakları açısından, sendikal haklar açısından. Ben bunları kabul ediyorum, ama, mevcut
küresel yapıda, bireylerin ve toplumların teker teker çok uluslu şirketlere ve küresel
hegemonlara karşı bile güçlerinin olduğunu düşünüyorum. Çok uluslu şirketlerin Uzak
Doğu’da çocuk işçi kullandıklarına yönelik haberlere karşın sanırım Nike ürettiği spor
ayakkabılarına “bu üründe çocuk işçi kullanılmamıştır” etiketini eklemek zorunda kalıyor?
Neden? Bu, insan hakları söyleminin küresel gücünden kaynaklanıyor. Ne devletler, ne çok
uluslu şirketler, ne hükümet dışı kuruluşlar, insan hakları eleştirilerine maruz kalmak
istemiyorlar. Çünkü insan hakları ‘dil’i, güçlendi ve evrensel bir geçerlilik kazandı. Küresel
bir kimliğe büründü. İşte bunun, küresel hegemonların da gücünü sınırlayacağını
düşünüyorum. Amerika Birleşik Devletleri örneği verildi. Irak’ta Ebu Garib Hapishanesinde
ve Felluce’de olanlarla Amerikalılar Irak’ta savaş suçu işlediler. Katlanmaları gereken bir
maliyet var yalnız... Irak’ta hegemon güç olarak şiddet kullandılar ancak, bugün Amerika
Birleşik Devletleri’nin, uluslararası düzeyde büyük bir yara aldığını görüyoruz. Bütün
dünyayı saran derin bir Amerikan karşıtlığı oluşuyor. ABD’nin küresel politikaları
sorgulanıyor, politikalarının meşruiyeti sorgulanıyor. Arada görüştüğümüzde bir arkadaş
örnek verdi. Biliyorsunuz Türkiye’de Coca-Cola halka açılmaya çalıştı ama hisselerini
satmada başarı gösteremedi. Neden acaba? Bunda Amerika Birleşik Devletleri’nin Irak’ra
yürüttüğü savaş ve işgal, savaşın ve işgalin ABD’ye yönelik yarattığı öfke ve antipati bir rol
oynamış olmasın? Bu sonucun, yani ABD kökenli bir küresel şirketin ABD politikaları
nedeniyle operasyonlarında karşılaştıkları güçlüklerin geri-bildirimler yoluyla siyasa
değişikliği talepleri biçiminde Washington’a ulaştığı muhakkaktır. Sonuç olarak, küresel
aktörler, toplumdan, ulusal ve yerel düzeylerden gelen taleplerden ve tepkilerden
etkileniyorlar ve bu etkileşim, orta ve uzun dönemde Amerika Birleşik Devletleri gibi
devletlerin politikalarını etkileyecek düzeylere bile ulaşabilir.
Bir başka konu; David’in konuşması son derece önemliydi, özellikle Türkiye’den
dinleyicilerin olduğu bir toplulukta önemliydi. Çünkü biz, uluslararası insan hakları
örgütleriyle ilgili bazı eleştiriler alıyoruz. Kamuoyunda bazı kesimler bu tür örgütlerin sadece
Türkiye’deki insan hakları ihlalleriyle ilgilendiğini, İngiltere’de veya Amerika’da olup
bitenler karşısında bir tepki ve duyarlılık göstermediklerini düşünüyor. Böyle bir algılama var.
David’in konuşmasında şunu bir kez daha gördük ki Uluslararası Af Örgütü, Uluslararası
İnsan Hakları İzleme Örgütü gibi örgütler, 11 Eylül sonrası, Amerika Birleşik Devletleri’nin,
İngiltere’nin yaptıklarını, çıkardıkları kısıtlayıcı yasaları ve bunların uygulamaları son derece
sert biçimde eleştirdiler. Yani, uluslararası insan hakları örgütleri, sadece üçüncü dünya
8
ülkelerinin insan hakları açığını deşifre etmek için var olan kuruluşlar değil, küresel bir
hareket olarak insan hakları ihlallerinin olduğu her yerde duyarlılık göstermektedirler.
Son nokta; Orhan Kemal’in dile getirdiği Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne bir güvensizlik
olduğu yönündeki tez iki önemli noktaya dayanıyor: bunlar, Refah Partisi ve Leyla Şahin
davasına ilişkin mahkemenin kararları. Bu davalarda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin
kendi Sözleşmesi’ne, önceki kararlarına uymayan bir karar verdiğine ilişkin bir genel kanı
var. Bu konuda benim işaret etmek istediğim şu: tabii ki verilen karar, bence de sözleşmenin
ruhuna uygun kararlar değil bunlar. Ancak, hukuksal yanı dışında AIHM’de kararın oluşması
süreci, aynı zamanda siyasal ve toplumsal iletişimden ve etkileşimden de geçiyor, bunu
unutmayalım. AİHM, DEP’le ilgili davada ya da Kürt kökenli siyasi parti kapatma
davalarında ve Türkiye Komünist Partisi ile ilgili davalarda oldukça özgürlükçü kararlar verdi
ama Refah Partisi davasında vermedi. Bu hukuken eleştirilebilir ama siyaseten şöyle bir
durum da söz konusu. Bu iki dava da, yani Leyla Şahin davası da, Refah Partisi davası da
İslami hareketle ilgili davalar. İslami hareketin Türkiye’de karşı karşıya kaldığı muameleye
yönelik Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde açılan davalar.
İslami hareketler, 1997’ye kadar zaten Avrupa Birliği’ne de karşıydılar, Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi’ne ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne de. Genel olarak Batı’ya karşıydılar.
Ne “Batılı” kurumlarla, ne “Batılı” değerlerle, çok ciddi bir entelektüel ve toplumsal iletişim
içine girmediler. Kürt hareketine baktığınızda ve Türkiye’de sosyalist harekete baktığınızda,
1980’den beri Avrupa siyasetinde, Avrupa kurumları üzerinde ve Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi nezdinde lobi faaliyeti yaptılar. Yani davalarını anlattılar, Türkiye’yi anlattılar ve
bir empati yarattılar. Ama İslami hareketin davaları Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne
gittiğine, bu kesimler zaten Avrupa’ya küstüler, Avrupa’dan uzaktaydılar. Yani bu iletişimi,
toplumsal ve siyasal iletişimi kurmamışlardı ve hala da kuramıyorlar. Bu yüzden bence
eleştirilecek hususlardan birisi, Türkiye’de İslami hareketlerin Batı, Batılı kurumlar ve siyasal
değerler ile Avrupa Birliği’ne yönelik geleneksel tutumlarıdır. Ancak, Orhan Kemal’in
eleştirisine şu noktada katılıyorum. 1997 sonrası 28 Şubat tecrübesiyle, 1999’la birlikte de AB
adaylığı sürecinin yarattığı dinamizimle, Türkiye’de İslami grupların Batı ile ilişkilerinde çok
farklı bir noktaya doğru gittiklerini de gördüm. Yani hem bir siyasi hareket olarak Milli Görüş
hareketi, hem İslami sosyal hareketler, entelektüel kesimler, Batı’yla bir tür yakınlaşma
sürecine girdiler, Batı’yı yeniden düşündüler; Avrupa Birliği hedefi özelinde de Batılılaşmayı
yeniden düşündüler ve pozitif bir tutum aldılar. Bu, kanımca Türkiye’nin yakın dönemde
9
geçirdiği en önemli dönüşümlerden birisi; İslami grupların Batı’yla yakınlaşması, Türkiye’nin
geleneksel Batılılaşma projesine sahip çıkmaları. Bu, Türk siyasetini dönüştürücü bir etki
taşıyan önemli bir dönüşüm. İşte bu noktada, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Refah
Partisi ve Leyla Şahin davasında verdiği olumsuz kararlar, orta ve uzun vadede Türkiye’deki
İslami grupların Batı’yı yeniden düşünmesinin, Batı ile yakınlaşma sürecinin önünü kapatacak
nitelikte kararlardı. Bu açıdan orta ve uzun vadede bu kararların, Türkiye’deki İslami
kesimlerin yeniden düşünme imkanlarını kısıtladığını düşünüyorum. Bu tarihsel bir hataydı.
Umarım benzer bir hatayı 17 Aralık’ta Avrupa Birliği yapmaz; Batı’ya açılan, Avrupa
Birliği’ne yönelen Türkiye’de İslami duyarlılıklar taşıyan bir siyasi hareketi ve toplumsal
talebi geri çevirmez. Bu başka bir tarihi hata olur.
Teşekkür ederim.
10