Kamu Finansmanında Malî Tutarlılık ve İç Borçların Sürdürülebilirliği

advertisement
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk
ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i:
Bütçe Kst Denklemi Üzerinde
Analizler
Ferhat Ba�kan ÖZGEN *, Etem KARAKAYA **
ÖZET
Bu makalenin amac, 1981-2005 döneminde, Türkiye’de kamu finansmannda
malî tutarll�n olup olmad�n test etmek ve iç borçlarn sürdürülebilirli�ini bütçe
kst denkleminden yararlanarak ölçmektir. Makale Türkiye’nin 2000 ylndan
sonra, kamu finansman konusunda girdi�i farkl evreyi de açklamakta ve önceki
dönemle kar�la�trma imkan vermektedir.
Bulgular, kamu finansmannda sorununun, harcama kstndan çok, finansman
kst yönünde oldu�unu göstermektedir. Çünkü devlet, reel operasyonel açktan
daha fazla borçlanmaktadr.
Bu makalede, kamu finansmannda malî tutarll�n ve sürdürülebilirli�in,
borçlanma ve parasal finansman yollarnn snrlandrlmasn hedefleyen
politikalarla sa�lanabilece�i iddia edilmektedir. Asl yaplmas gereken, öncelikle
finansman kstn daraltacak bir malî politika de�i�ikli�ine gitmektir. Devletin içd� borçlanma, parasal finansman yollarn daha az kullanmas, kamu açklarnn
a�r finansmanna snr getirmesi önerilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Kamu Finansman, Malî Tutarllk, Sürdürülebilirlik, �ç
Borç
ABSTRACT
Fiscal Consistency on Public Finance and Dometic Debt Sustainability: The
Analysis on Budget Constraint Equity
The aim of this article is to test if it might be public finance sustainability in
Turkey, in 1981-2005 periods and to measure domestic debt sustainability with the
aid of budget constraint equity. The article explains that Turkey enter into new stage
*
Dr., Adnan Menderes Üniversitesi, Nazilli ��BF, Maliye Bölümü, ([email protected])
Dr., Adnan Menderes Üniversitesi, Nazilli ��BF, �ktisat Bölümü ([email protected])
**
Say151
151�Temmuz
Temmuz––Aralık
Aralk2006
2006
Maliye Dergisi � Sayı
103
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi
Üzerinde Analizler
in public finance after 2000 and compares characteristics of new stage to
characteristics of previous stages.
Findings of this study show that the problem is on the financial constraint rather
than expenditure constraint. The government gets into debt more than real
operational deficit.
This article claims that fiscal consistency and sustainability can be obtained by
policies aiming at restrain borrowing. The main task is to do fiscal policy change
restraining financial constraint. It is suggested the restriction at internal-external
borrowing, monetization and public deficit.
Keywords: Public Finance, Fiscal Consistency, Public Debt Sustainability,
Domestic Debt
JEL Classification Code: H62, H63, E61, E62, G38, O23, O38.
G�R��
Türkiye’de özellikle 2001 ylna kadar kamu açklar hzla artm�tr. Bu art�,
kamu açklarnn finansmannda ciddi problemler meydana getirmi�tir. Türkiye’de
kamu finansmannn, kendi içinde bir malî tutarll�nn olup olmad�; varsa, bu
hangi
yöntemlerle
sa�lanabildi�i;
kamu
finansmannn
tutarll�n
sürdürülebilirli�inin kalmad�n iddia eden bilimsel yaynlarn art�na ra�men,
önemli sürdürülebilirlik sorunlar ya�anmamasnn nedenlerinin neler olabilece�i;
Türkiye’de iç borçlarn sürdürülebilirli�inin nasl sa�lanabildi�i sorular,
Türkiye’nin bu kendine özgü ko�ullar altnda yakn zamana kadar �iddetle
tart�lm�tr. 2002 krizinden sonra ise, Türkiye’de kamu finansmannda ciddi
düzelmeler ya�anm�tr.
Bu alanlarda Türkiye üzerine yaplm� çal�malara örnek olarak, Çanakç (1997),
Özmen (1998), Özgün (2000) ve Akçay (2001) gösterilebilir. Anand-Wijnbergen
(1989), bunlarn pek ço�una temel te�kil etmi�tir. Uluslararas düzeyde yaplan
çal�malar için, Cuddington (1996), geni� bir literatür özeti vermektedir. Bunun
d�nda Buiter (1993), Dinh (1999), Beckerman (2000)’den de söz edilebilir. Kamu
borcunun ve malî politikann sürdürülebilirli�ini de�erlendiren söz konusu
çal�malardan örnekler, makalenin sonunda ekler ksmnda (Ek 1) tablolar halinde
gruplanarak verilmeye çal�lm�tr. Bu tablolarda, çal�mann hangi ülkeyi/ülkeleri
ve yllar kapsad�, ne tür veriler kullanld�, varsaymlar, analiz metodu ve
sonuçlar özetlenmi�tir.
Literatürden çkan genel sonuca göre, malî tutarllk ve borç ödeyebilme
gücünün (solvency) devam, bir bakma, malî politikalarn kendi içinde ve gelece�e
yönelik makroekonomik hedeflerle uyumlu kalmasna ba�ldr. Bütçe kst
denklemini kullanarak, bu uyumu, harcama ve finansman politikalar açsndan en
azndan geçmi�e yönelik olarak ölçebiliriz.
Bu çal�mann temel amac, önce harcama ve finansman politikalar arasndaki
tutarszl�n boyutlarn ve nereden kaynakland�n belirlemek, son dönem malî
politika önlemlerinin malî tutarll�a etkisini de�erlendirmek ve ardndan kamu
finansmannn ya da açklarnn sürdürülebilirli�ini basit bir yöntemle analiz
etmektir.
104
Maliye
MaliyeDergisi
Dergisi� Say
Sayı151
151�Temmuz
Temmuz –– Aralk
Aralık 2006
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
Çal�mann birinci ve ikinci bölümünde, kullanlan yöntem ve teorik altyap
ksaca tantlmakta, belli ba�l kavramlar açklanmaktadr. Üçüncü bölümde,
çal�mann snrllklar ve kullanlan formüller tantlmaktadr. Dördüncü bölüm
çal�mann bulgularna aittir. Sonuç bölümünde ise çal�mann bulgular
çerçevesinden genel bir de�erlendirme yer alm�tr.
I. Yöntem
Bu çal�mada, kamu maliyesinin sürdürülebilirli�ini ölçmek için “kamu
finansmannda malî tutarllk yakla�m” kullanlm�tr. Kamu maliyesinde malî
tutarllk yakla�m, kamu finansman politikalarnn, makroekonomik hedeflerle
uyumlu olup olmad�n ölçen bir yakla�mdr. Bu yakla�mda, devletin para,
maliye, gelir, borçlanma ve harcama politikalar arasnda denge sa�lanmas
amaçlanr (Çanakç, 1997: 2). Malî denge, "devletin bütçe kst denkleminden"
yararlanlarak kurulabilir. Bütçe kst denklemi, her ülkenin ko�ullarna göre bu
dengeyi daha iyi ifade edecek �ekilde geni�letilip daraltlabilir.
Türkiye için, devletin bütçe kst denklemi, genel olarak a�a�daki gibi
yazlabilir (Çanakç, 1997: 2):
Faiz D�
Açk
+
�
d
+
Toplam Reel Faiz
Ödemeleri
�
�
=
�
rb � r * � e � er * b *
Borçlanma �le Elde
Edilebilecek
Kaynaklar
Parasal
Finansmandan
+
Elde Edilebilecek
Kaynaklar
�
=
��b � �b �
*
�
+
s ��
(1)
Denklemde kullanlan sembollerin anlam, a�a�da gösterilmi�tir. A�a�daki
listeye, bütçe kst denkleminde do�rudan yer almayan, fakat hesaplamalar srasnda
kullanlan semboller de ilave edilmi�tir.
d.
r.
r*
e.
b.
b*
�b
�b*
s
�
M
m
P
P*
p.
p.*
Y
: Faiz D� Reel Kamu Aç�/Reel GSMH
Reel �ç Borçlanma Faiz Oran
:
(Nominal Faiz Oran - Yurtiçi Enflasyon Oran)
: Reel D� Borçlanma Faiz Oran
: Reel Kurdaki De�i�im
: Reel �ç Borç Stoku/Reel GSMH
: Reel D� Borç Stoku/Reel GSMH
: Reel �ç Borç Stokundaki Net Art�/Reel GSMH
Reel D� Borç Stokundaki Net Art�/Reel GSMH
: Reel Senyoraj Geliri/Reel GSMH
: Reel Enflasyon Vergisi/Reel GSMH
: Rezerv Para Stoku (Cari Fiyatlarla)
Rezerv Parann Reel De�eri
: Yurt �çi Fiyat Endeksi (TEFE)
: Yurt D� Fiyat Endeksi (PPI)
: Yurt �çi Enflasyon Oran
: Yurt D� Enflasyon Oran
: GSMH (Cari Fiyatlarla)
Maliye Dergisi
Dergisi �Sayı
Say151
151 �Temmuz
Temmuz– –Aralık
Aralk
2006
Maliye
2006
105
105
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi
Üzerinde Analizler
y.
g.
i.*
En
:
:
:
:
Cari Yl Reel GSMH (GSMH Deflatörüyle Deflate Edilmi�)
Reel GSMH Art� Hz
Nominal D� Borçlanma Faiz Oran
Nominal Kur
II. Teorik Altyap ve Kavramlar
Bütçe kst denkleminin sol taraf, devlet bütçesinde ne kadar açk verildi�ini
(i�levsel bütçe aç�n) gösterir. Bu anlamda, devletin harcama kstdr. Denklemin
sa� taraf, kamu aç�nn ne �ekilde finanse edildi�i sorusuna cevap verir, finansman
kstdr. �ki taraf arasnda dengenin sa�lanamamas, malî politikalardaki
uyumsuzlu�un derecesini ifade eder. Malî uyumsuzlu�un derecesinin zaman içinde
artmas, malî politikalarn sürdürülebilirli�inin zorla�t� anlamna gelir.
Devletin bütçe kst denkleminden yararlanlarak malî dengenin sa�lanmaya
çal�lmasna ili�kin yakla�ma “malî tutarllk yakla�m” veya "finanse edilebilir
(sürdürülebilir) kamu aç� yakla�m" ad verilmektedir. Bu yakla�mda, finanse
edilebilir kamu aç�, makroekonomik hedeflerle uyumlu maksimum kamu aç�
olarak tanmlanabilir (Çanakç, 1997: 1).
Makroekonomik hedeflerle uyumlu maksimum aç�n a�lmas anlamna gelen
malî uyumsuzluk, denklemin sa� ve sol taraflarndaki herhangi bir dengesizlikle
ortaya çkar. Üst üste birkaç yl malî uyumsuzlu�un görülmesi, kamu finansman
yüzünden makroekonomik hedeflerin sürekli revize edildi�i �eklinde yorumlanabilir.
Malî uyumsuzlu�un derecesinin artmas ve sürdürülebilirli�inin zorla�mas,
bugünden kamu finansmannn ve/veya kamu açklarnn problem oldu�u anlamna
gelir ve gelecekte makroekonomik hedeflerin revize edilmesi sonucunu do�urabilir
(Beckerman, 2000: 23).
Malî uyumsuzlu�un giderilmesi, denklemin hangi tarafnn fazla verdi�ine ba�l
olarak, kamu finansmannn (denklemin sa� tarafnn) revize edilmesi biçiminde
ve/veya kamu harcamalarnda (denklemin sol tarafnda) düzenleme yaplmas
�eklinde gerçekle�ebilir. Denklemin sa� taraf fazla veriyorsa (gerçekte, reel
açklardan daha fazla borçlanlyorsa), kamu finansman politikas, daha az
borçlanma ve para basma yönünde de�i�melidir. Denklemin sol taraf fazla
veriyorsa, kamu harcamalarnda snrlama, yani daha az malî açk gereklidir. Malî
uyumsuzluk sorunu, denklemin her iki tarafna, makroekonomik hedeflere uygun ve
denklemde denkli�i sa�layacak �ekilde müdahale edilmesi yoluyla da
çözümlenebilir.
Malî tutarllk yakla�m devlet tarafndan, malî politikalarn gelece�e yönelik
olarak belirlenen makroekonomik hedeflerle tutarll�n de�erlendirmek amacyla
dikkatlice kullanlmaldr. Çünkü gelir, harcama ve borçlanma politikalarnn tutarl
olup olmamas, ayn zamanda hem kamu borcunun hem de kamu açklarnn
sürdürülebilirli�ini etkileyebilecektir. Kamu borcunun sürdürülebilirli�i için
öncelikle, kamu aç�nn “finanse edilebilir” kalmas gereklidir. Bu açdan, her iki
tür sürdürülebilirlik, birbiriyle yakndan ili�kilidir. Bu yakla�mda, kamu aç� ve
kamu borcunun nasl finanse edilebilir kalaca� sorunu önemlidir. Bu sorun, kamu
aç� ve kamu borcu ile hedef tespit edilen di�er makroekonomik büyüklükler
arasnda tutarllk sa�lanarak çözülür. Bu �ekilde tutarl para, faiz, maliye gelir ve
borçlanma politikalar belirlenmi� olur (Çanakç, 1997: 2).
106
Maliye
MaliyeDergisi
Dergisi� Say
Sayı151
151�Temmuz
Temmuz –– Aralk
Aralık 2006
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
Bütçe kst denklemi, analitik olarak, bir ülkenin borç dinamikleri ile ilgili baz
önemli sonuçlara ilk bak�ta ula�mamz sa�layabilmektedir (Çanakç, 1997: 2).
Örne�in, uzun dönem reel borç faiz oranlarnn, ekonominin büyüme orann
geçti�i durumda, “faiz d� bütçe” dengede olsa bile, toplam reel faiz ödemelerindeki
art� yüzünden, kamu açklarnn ve borcunun sürdürülebilirli�inin zorla�aca�,
bütçe kst denklemine baklarak ilk anda anla�labilir. Bütçe kst denkleminden,
borç reel faizleri yüksek ve faiz d� bütçe açk veriyorsa, borç stokunun hzla
yükselece�ini görmek zor de�ildir. Reel faizler sfr (reel büyüme orannn üzerinde
de�il), fakat faiz d� bütçe açk veriyorsa, borç stoku yine artacaktr.
Son olarak Türkiye açsndan bütçe kst denklemi yorumlanrken dikkat
edilmesi gereken önemli bir konu daha vardr. Teorik olarak, reel iktisadî büyüme
orannn, borç faizlerinden büyük olmas ve faiz d� bütçe aç�nn snrl kalmas,
borç stokunun kesinlikle artmayaca� bir ortam tanmlamak için yeterli ko�ul
de�ildir. Çünkü borç stoku, önemli ölçüde faiz d� fazla ve yüksek iktisadi büyüme
ortamnda bile art� kaydedebilir. Borç stokunun, bütçe açklarndan ve di�er
de�i�kenlerden ba�msz bir �ekilde artrlmas, orta ve uzun vadede bütçe aç�nn
ve reel faizlerin artmasna zemin hazrlayabilir ve iktisadî büyüme oran, bu sonuca
sonradan farkl �ekillerde uyum sa�layabilir.
Bir ülkede malî politikann sürdürülebilirli�i, esas itibariyle, kamu açklar ya da
kamu finansman açsndan sorgulanabilir. Kamu maliyesinin bir süredir izledi�i
politikalar gelecekte de devam ettirmesi varsaym altnda, Borç/GSMH oran,
bugünden, gelecekte ekonominin kaldramayaca� ölçüde artyorsa, bu tür kamu
borçlarna, “sürdürülemez borçlar” denir ve bir ülkede “kamu finansmannda
sürdürülemezlik” sonucunun çkartlabilmesi için, borç yönetiminin bu tür borçlara
sahip olup olmad� incelenir.
Devletin gelecekte bir gün mutlaka harcamalarn ciddi ölçüde ksp gelirlerini
ciddi ölçüde artrmak zorunda kalmas durumunun varl�, ara�trmacy, “kamu
açklarnn sürdürülemezli�i” sonucuna götürecek bir soyutlama yolu olacaktr.
Malî tutarllk yakla�m, kamu finansmannn sürdürülebilirli�ini, ayr ayr, iç ve
d� borcun sürdürülebilirli�ine ve monetizasyon yolunun sürdürülebilirli�ine ba�lar.
Ayrca bütçe kst denkleminden hareketle, kamu açklarnn sürdürülebilirli�inin,
faiz d� aç�a ve reel borç faiz ödemelerine ba�l oldu�u görülmelidir. Buradan
hareketle, “güçlü ve zayf sürdürülebilirlik ko�ullar” tanmlanabilir.
Kamu finansman açsndan zayf sürdürülebilirlik, herhangi bir finansman
yolunun, bir ba�ka finansman yolu kullanlmakszn sürdürülebilir olmad� durumu
ifade eder. Bu durumda, örne�in iç borçlarn sürdürülebilirli�i, d� borç alnmasna
ve/veya para baslmasna ba�ldr ve d� borç almakszn iç borçlarn
sürdürülebilirli�i mümkün de�ildir. Güçlü sürdürülebilirlik ise, herhangi bir
finansman yolundaki sürdürülebilirli�in, bir ba�ka finansman yolundaki
sürdürülebilirli�e ba�l olmad� durum olarak tanmlanabilir (Özgen, 2002: 185).
Bütçe kst denklemine göre sürdürülebilirlik ko�ullar tanmlanrken, denklemin
hangi tarafnn fazla verdi�ine dikkat edilmelidir. Örne�in bazen finansman
yollarnn (borçlanma ve parasal finansmann) a�r ölçüde kullanlmas, devletin
harcama kstn geni�letebilir. Böyle bir ortamda istikrar politikas olarak faiz d�
fazla politikas, devletin küçültülmesi ve finansal basknn hafifletilmesi
politikalaryla desteklenmedikçe, reel faiz ödemelerinin art� olasl�, her zaman
Say151
151�Temmuz
Temmuz––Aralık
Aralk2006
2006
Maliye Dergisi � Sayı
107
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi
Üzerinde Analizler
kuvvetli olacaktr ve hem kamu açklarnn hem de kamu borcunun güçlü
sürdürülebilirli�inden söz etmek mümkün görünmeyecektir.
Faiz d� açk ve reel faiz ödemeleri, kamu finansmanndan ba�msz olarak da
artabilir. Devletin harcama kstnda herhangi bir nedenle geni�leme ya�anyorsa,
sürdürülebilirli�in sadece kamu finansman açsndan ölçülmesi yanl� olacak, kamu
açklarnn sürdürülebilirli�ini test etmek daha do�ru bir yakla�m saylabilecektir.
Çünkü devletin faiz d� aç�nn (ola�an harcamalarnn) ve reel borç faiz
ödemelerinin, devletin finansman kstndaki geni�lemeye ba�l olarak ya da ondan
ba�msz �ekilde artmas durumunda, devletin gelecekte bir gün mutlaka
harcamalarn ciddi ölçüde ksp ola�an gelirlerini ciddi ölçüde artrmak zorunda
kalmas ihtimali do�acaktr. Bu ihtimalin gelecekte ne zaman gerçekle�ebilece�i ise,
faiz d� açk ve reel faiz ödemeleri rakamlarna ba�ldr.
Malî sürdürülebilirlik özetle, bütçe kst denkleminin finansman tarafnn fazla
vermesi durumunda, kamu borcuna ve parasal finansmana göre (kamu borcunun
sürdürülebilirli�i açsndan) harcama kstnn fazla vermesi durumunda ise, faiz d�
aç�a ve reel faiz ödemelerindeki art� olasl�na göre (kamu açklarnn
sürdürülebilirli�i açsndan) ölçülebilir.
Kamu açklar açsndan, i�levsel kamu aç� unsurlar (faiz d� açk ve reel borç
faiz ödemeleri) birbirinden ba�mszca kontrol edilebiliyorsa (herhangi birisindeki
azal�, di�erindeki art�larla gölgelenmiyorsa), kamu açklarnn güçlü
sürdürülebilirli�i vardr demektir. Bir de�i�kendeki düzelmeler, di�er de�i�kendeki
geli�melerle güçsüzle�tiriliyorsa, kamu açklarnda zayf sürdürülebilirlik ko�ullar
geçerlidir.
Bu makalede sözü edilen teorik altyap, yöntem ve sürdürülebilirlik
kavramlarndan hareketle, malî politikalar arasndaki tutarszlklarn boyutu ve
öncelikle devletin finansman politikalarndan m, yoksa harcama politikalarndan m
kaynakland� belirlenecektir. 2000 ylndan sonra kamu finansmannda girilen yeni
dönemin, önceki dönemden farkna dikkat çekilecektir. Ardndan malî uyumsuzlu�u
olu�turan asl taraf açsndan, malî sürdürülebilirlik test edilecektir.
III. Varsaymlar ve Hesaplamalarda Kullanlan Formüller
�� Bütçe kst denklemindeki bütün de�i�kenler, reel GSMH’ya oranlanarak
kullanlm�tr.
�� Devletin yllk vergi art�ndan sa�lad� gelirler, özelle�tirme gelirleri ve kamu
ta�nmazlarnn sat�ndan elde edilen gelirler, bütçe kst denklemine dahil
de�ildir. �nceleme dönemi boyunca, kamu açklarnn, yllk ola�an kamu
gelirlerindeki art�la de�il, daha çok borçlanma ve parasal finansman yoluyla
kar�land� varsaylm�tr. Son birkaç yl hariç, devletin bu tür gelirleri toplam
içinde çok küçük bir paya sahiptir. Bu gelirler bütçe kst denkleminde e�er yer
alsalard, malî tutarll� olumlu yönde etkileyen de�i�kenler olacaklard.
�� Parasal finansmandan elde edilebilecek gelir, senyoraj geliri (s) ve enflasyon
vergisi (�) olarak tanmlanm�tr.
�� Parasal finansmandan elde edilen gelirin hesaplanmasnda, senyoraj ve enflasyon
etkisi dahil edilirken, reel para talebinin gelir esnekli�inin 1 oldu�u varsaylm�,
yani para talebi fonksiyonundaki kaymalar, (para talebi fonksiyonunu
belirlemedeki güçlükler yüzünden, hesaplamalar kolayla�trmak amacyla) göz
ard edilmi�tir. Türkiye’de para talebindeki art�larn (nakit ikamesinin), senyoraj
gelirini (s) azaltp enflasyon vergisini (�) artrabilece�i varsaylabilir.
108
Maliye
MaliyeDergisi
Dergisi� Say
Sayı151
151�Temmuz
Temmuz –– Aralk
Aralık 2006
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
�� Parasal finansmandan elde edilen gelirin, reel GSMH’ya orannn bulunmasnda
kullanlan formüller a�a�dadr:
� � M t M t �1 � �
��
��
�
Pt �1 �� �
� �� Pt
s��
�
yt
�
�
�
�
�
�
� p .m �
� � �� t t �1 ��
� yt �
(2)
(3)
�� Son birkaç yl hariç inceleme döneminin genelinde, enflasyonun kronik yapsal
bir nitelik ta�mas, “uzun dönem enflasyonsuz dura�an durum dengesi"
varsaymn imkansz klmaktadr. Formül 2, klasik reel senyoraj geliri
hesaplamas yöntemini (Senyoraj gelirinin reel GSMH’ya orann) gösterir.
Formül 3, parasal finansmandan elde edilen gelire, enflasyonun etkisidir.
[((Mt/Pt)-(M(t-1)/P(t-1))) rezerv paradaki reel de�i�imdir] [yt reel GSMH] [m(t-1)
rezerv parann reel de�eridir. m(t-1)= (M(t-1)/P(t-1)); M, Rezerv Para ve P, Yurt �çi
Fiyat Endeksidir].
�� Reel d� borçlanma faiz oran (r*), ��1 � i *� / �1 � p *�� � 1 formülüyle
hesaplanm�; reel Kur (e), �En P *� P ile bulunmu�tur.
�
�
�
�
IV. Kamu Finansmannda Malî Tutarllk Analizi ve �ç Borçlarn
Sürdürülebilirli�i
Daha önce de ifade edildi�i gibi malî tutarllk, devletin harcama ve finansman
kstlarnn denk olmas �eklinde açklanr. Denkli�in sa�lanamamas malî
tutarszl�n i�aretidir. Bir ülkede malî tutarszlk varsa, malî tutarllk analizinde
kullanlan yöntem gere�i, makroekonomik hedeflerle tutarl bir malî politika tanm
yaplabilir ve malî politikann ne �ekilde de�i�mesi gerekti�ine i�aret edilebilir.
Türkiye açsndan makro ekonomik hedeflerle tutarl malî politika tanm, “iç ve d�
borcun Reel GSMH art� hz orannda artrld� durumda, di�er ko�ullar sabitken
i�levsel kamu aç�nn almas gereken de�eri” olarak, finanse edilebilir kamu aç�
kavram üzerinden yaplm�tr.
Buna göre Tablo 1’de, kamu finansmannda malî tutarllk, makro ekonomik
hedeflerle tutarl finanse edilebilir kamu aç� ve iç borcun sürdürülebilirli�ine
ili�kin analiz sonuçlar gösterilmi�; analizlerde kullanlan nominal ve reel rakamlar
ise, ekler bölümünde yer alm�tr (Ek 4 ve Ek 5).
Say151
151�Temmuz
Temmuz––Aralık
Aralk2006
2006
Maliye Dergisi � Sayı
109
110
-4.0
D� Borç, GSMH Art� Oran
Kadar Artyorken Malî
Tutarll�a Uygun �ç Borç
Stokundaki Net Art�/GSMH (%)
0.0
3.1
13.7
12.0
-3.3
3.6
15.2
6.8
-8.3
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
Maliye
MaliyeDergisi
Dergisi� Say
Sayı151
151�Temmuz
Temmuz –– Aralk
Aralık 2006
110
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
0.6
12.1
13.7
20.9
-5.8
3.7
22.2
9.5
-6.6
6.0
13.8
19.0
1.8
5.4
20.9
3.5
-3.2
6.3
12.9
18.9
1.7
4.1
21.3
2.4
-5.0
6.9
12.5
20.4
0.3
5.2
23.0
5.0
-7.8
8.9
11.9
23.0
-0.5
6.3
26.6
6.7
-2.3
8.7
10.9
21.9
7.9
7.3
30.9
-0.6
-0.8
6.2
10.7
19.4
9.4
6.5
24.6
-2.8
-9.9
4.2
10.6
15.9
1.8
5.6
15.8
3.8
5.5
7.2
9.6
17.4
-1.9
5.2
23.9
7.0
-1.3
10.0
10.1
20.1
-0.3
7.1
27.0
7.4
-4.7
9.8
10.0
21.5
-4.5
7.1
27.2
11.6
9.2
12.9
9.5
23.3
10.8
6.3
49.5
-4.5
-12.0
8.1
10.4
19.7
8.1
8.5
27.3
0.4
-5.3
13.7
9.1
24.2
2.7
8.3
34.7
5.6
-3.5
11.7
8.1
25.4
3.1
7.5
31.4
4.4
15.9
17.2
7.8
34.9
-4.7
5.8
37.9
10.5
-18.8
12.8
9.0
34.4
8.1
6.9
33.0
-1.2
14.5
55.4
7.4
79.0
9.9
0.8
95.1
-9.1
-10.0
11.1
8.4
59.8
16.7
8.6
30.0
-8.1
-6.7
13.4
7.6
58.3
7.9
5.1
17.8
-2.7
4.3
5.7
52.1
13.1
6.9
1.8
-6.3
-19.4 -21.1
7.4
7.1
55.2
14.8
7.0
7.8
-7.8
-8.1
-11.9
1.0
4.5
48.3
6.7
3.7
2.2
-3.0
-5.1
2005 2006**
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
-6.3
12.2
8.6
24.5
4.3
8.7
31.9
4.4
-12.6 -17.3 -18.9 -18.0 -19.9 -31.5 -27.4 -12.0 -16.8 -19.7 -15.6 -54.1 -27.0 -29.1 -27.5 -27.0 -27.5 -34.2 -104.2 -38.1 -20.5 -15.6
1984
* Bu tablo, bütçe kst denkleminin çözülmesi sonucunda bulunan de�erlerden olu�turulmu�tur.
** 2006 yl rakamlar planlanan ya da tahmini rakamlardr.
3.9
Gerçekle�en Reel �ç Borç
Stokundaki Net Art�/GSMH (%)
2.5
Tutarl Malî Politikadan Sapma
Oran (%) (3) – (1)
14.3
4.9
Makro Hedeflerle Tutarl Finanse
Edilebilir Açk (%) (3)
D� Borç, GSMH Art� Oran
Kadar Artyorken Malî
Tutarll�a Uygun �ç Borç Stoku
/GSMH (%)
16.5
Gerçekle�en Kamu Finansman
(Finansman Kst) (%) (2)
14.3
2.5
Gerçekle�en ��levsel Kamu Aç�
(Harcama Kst) (%) (1)
Gerçekle�en Reel �ç Borç
Stoku/GSMH (%)
-14.0
Bütçe Kst Denklemine Göre
Cari Ylda Malî Tutarszlk (1) –
(2) (%)
1981 1982 1983
Tablo 1: Malî Tutarllk Analizi Sonuçlar *
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi
Üzerinde Analizler
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
1. Bütçe Kst Denklemine Göre Malî Uyumsuzlu�un Boyutlar
Grafik 1’de Y ekseni (dikey eksen), cari ylda malî uyumsuzlu�un GSMH'nn
yüzdesi olarak de�erini gösterir. Grafi�in polinom tabanl e�ilim çizgisi de
çizilmi�tir. Malî uyumsuzluk a�a�daki �ekilde tanmlanm�tr (Çanakç, 1997: 2):
��d � rb � �r
*
� �� ��
�
� e � er * b* � �b � �b* � s � �
�
(4)
En az malî uyumsuzluk için, Grafik 1’in, mümkün oldu�unca X (yatay) eksenine
yakn çkmas gereklidir. Reel GSMH’ya oranlar cinsinden, i�levsel kamu aç� ile
borçlanma ve parasal finansmanla elde edilebilecek kaynaklar arasndaki fark
negatifse, bunun anlam daha önce de ifade edildi�i gibi, cari ylda gere�inden daha
fazla borçlanma ve/veya parasal finansmana müracaat ediliyor olmasdr. Malî
uyumsuzluk rakamlarnn pozitif de�erler ta�mas durumunda ise, reel i�levsel
kamu aç�n kapatmaya yetmeyecek ölçüde, reel net borçlanma ve parasal
finansmana ba�vurulmaktadr. Yukarda tanmlanan her iki durumun da devletin cari
yl nominal dengesini bozmayabilece�ine, fakat daha uzun dönem reel dengeler
üzerinde ypratc olabilece�ine dikkat edilmelidir.
Grafik 1: Bütçe Kst Denklemine Göre Malî Uyumsuzlu�un Boyutlar
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
1989
1988
1987
1986
1985
1984
1983
1982
1981
%20
%15
%10
%5
%0
-%5 -8,3
-12,0
-8,1
-12,6
-%10
-15,6
-5,1
-16,8
-15,6
-18,0 -19,9
-%15
-20,5
-%20 -14,0
-27,0
-27,5 -27,5
-17,3
-%25
-18,9
-19,7
-%30
-34,2
-27,0
-27,4
-%35
-31,5
-38,1
-29,1
-%40
-%45
-%50
-%55
-54,1
-%60
-%65
-%70
-%75
-%80
-%85
-%90
-%95
-%100
-%105
-104,2
-%110
-%115
Kaynak: Tablo 1.
Grafik 1’deki malî uyumsuzluk rakamlarnn tamam negatiftir. Türkiye'nin
1981-2006 dönemi malî uyum grafi�i, sürekli negatif de�erler alan bir grafiktir. Bir
ba�ka deyi�le devlet 1981’den bu yana sürekli olarak, cari ylda finanse edilmesi
gereken reel i�levsel kamu aç�ndan daha fazla borçlanm� ve/veya parasal
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
111
111
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi
Üzerinde Analizler
finansmana ba�vurmu�tur. Bu e�ilim gün geçtikçe artm�tr. Böyle bir ortamda
devletin, operasyonel dengeyi srarla gözeterek (denklemin sol tarafnn, özellikle
faiz d� aç�n iyice azaltlmasn temin ederek), kamu tasarrufunu arttrma yoluyla,
malî dengeleri yerine oturtma gayretinin, amaca ula�madaki eksikli�ine dikkat
çekilmelidir. Malî dengenin, gere�inden fazla borçlanma ve/veya parasal finansman
yüzünden bozuldu�u bir ortamda, operasyonel dengeyi srarla gözetmeye çal�mak
(faiz d� aç� ve toplam borç reel faiz ödemelerini ksmak), finansman kstnn
a�r geni�letilmesinden kaynaklanan asl sorunu, harcama kstn iyice daraltarak
çözmeye çal�maktan ba�ka bir �ey de�ildir. O halde asl sorun, denklemin sa�
tarafnn reel olarak, -i�levsel bütçe açklar ile kar�la�trld�nda- fazla vermesidir
ve önlem alnmas gereken temel alan da yine denklemin sa� taraf, yani finansman
kst yönüdür. Malî tutarllk, sadece i�levsel aç�n azaltlmasyla de�il, ayn
zamanda malî politikann daha az kamu finansman yönünde de�i�mesiyle
sa�lanabilir.
Grafik 1’den çkartlabilecek ikinci genel sonuç, 1980 sonrasnda kamu
finansmannn, gerçekte sadece, bütçe açklarn kapatma amaçl olmad�dr. Çünkü
finansman kst, sürekli olarak harcama kstndan daha geni� tutulmaktadr. Bu
durum, malî politikann kredibilitesini azaltan nedenlerden biri olabilir. Ayn
zamanda, olumsuz makroekonomik etkilere yol açabilecek ve kredibilite eksikli�i
yüzünden kamu finansman politikasnn sürdürülebilirli�ini zayflatacak bir neden
olarak dü�ünülebilir.
1981-2006 dönemini kapsayan malî uyum grafi�i, 1981-1988, 1989-1993, 19941999, 2000-2002 ve 2003-2006 olmak üzere be� alt dönemde incelenebilir. 19811988 dönemi, 1980 sonrasnda malî uyumsuzlu�un artt� ilk dönemdir. 1989-1993
döneminde, devletin malî politikalarnda daha önce meydana gelen tutarszlk
düzeltilmi�tir. 1988-1993 dönemi, 1980 sonrasnn malî tutarllk açsndan en iyi
dönemidir. Grafik 1’den, malî politikalardaki tutarszlk ile 1994 krizi arasndaki
ili�kinin ne kadar güçlü oldu�u görülebilir. Krizin ya�and� ylda, %-54,1
oranndaki tutarszlk, dönemin �imdiye kadarki en büyük tutarszl�dr. Sonraki
yllarda, malî politikalardaki dengesizli�in ksmen düzeltildi�i ama negatif
de�erlerde sabit oranda devam etti�i anla�lmaktadr. 2000 ylndan sonra, ekonomik
krizle birlikte, ayn anda malî politikalardaki tutarszlk da 2001’de en yüksek
de�erine (%-104,2) ula�m�tr. 2003 ylndan itibaren malî politikalardaki tutarszlk
hzla düzelmeye ba�lam�, 2006 ylna gelindi�inde ise, inceleme döneminin en
tutarl malî politikasna ula�lm�tr.
Sonuç olarak Türkiye’nin malî uyum grafi�i, malî politikalardaki
uyumsuzluklarn, krizlere yansyabilece�ini açkça göstermektedir. Ayrca 2003
ylndan itibaren uygulanan politikalar, malî tutarllk yakla�m açdan tutarl
politikalardr. Türkiye açsndan tutarl malî politika, devletin finansman kstn
daraltmaya dayanan bir politika olmaldr.
2. Sürdürülebilir Malî Politika, Borç Stokunu Sabit Tutan ��levsel Açk ve
Sapma
Türkiye açsndan tutarl malî politikann, devletin finansman kstn daraltmak
oldu�u anla�ld�na göre, buna dayanarak, “sürdürülebilir malî politika”, “borç
stokunu sabit tutan i�levsel açk” biçiminde tanmlanm� ve di�er ko�ullar sabitken,
bu hedefe ula�mak için, devletin bütçe dengesini geçmi�te ne �ekilde düzenlemesi
112
112
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
gerekti�i ara�trlm�tr. �ç ve d� borç stoku, her yl, reel GSMH art� hz kadar
arttrlm�; bu çerçevede yeniden hesaplanan de�i�kenler a�a�da “f” ile
i�aretlenmi�tir. Di�er de�i�kenler ise, iktisadi anlamda sabit kabul edilmi�tir. Bu
durumda bütçe kst denklemi, a�a�daki �ekli alm�tr:
�
� � � ��g�b
�
d � rb f � r * � e � er * b f
*
f
*
�
� g�b f � s � �
�
(5)
Denklemin sol taraf, i�levsel kamu aç�n (harcama kstn), sa� taraf ise,
makroekonomik hedeflerle tutarl finanse edilebilir kamu aç�n (finansman kstn)
ifade eder.
Grafik 2: Makroekonomik Hedeflerle Tutarl Finanse Edilebilir Kamu
Aç� ve Sapma
%18
%15
11,6
%12
%9
6,8
%6 4,9
%3
%0
10,5
9,5
2,5
5,4
4,1
3,7
3,6
5,0
2,4
3,5
2,5
1,8
-3,3
5,2
1,7
6,7
6,3
7,3
7,9
8,5
6,5
9,4
7,0
3,8
0,3
6,3
7,1 7,1
5,2
5,6
8,1
10,8
2,7
1,8
-0,5
-5,8
5,6
7,4
-%3
-1,9
-0,6
-0,3
7,5
4,4
4,3
8,6
6,9
7,0 6,9
5,8
4,4
3,7
8,1
9,9
3,1
0,4
-4,5
-2,8
-%6
8,3 8,7
5,1
16,7
-4,7
0,8
-1,2
7,9
14,8
13,1
6,7
-2,7
-3,0
-4,5
-%9
-8,1
-9,1
-6,3
-7,8
Tutarl Politikadan Sapma
Gerçekle�en Kamu Aç�
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
1989
1988
1987
1986
1985
1984
1983
1982
1981
-%12
Makroekonomik Hedeflerle Tutarl Açk
Kaynak: Tablo 1.
Grafik 2, bütçe kst denkleminin yukardaki snrllklar çerçevesinde yeniden
çözümlenmesiyle olu�turulmu�tur. Grafik 2’de finansman ve harcama kstlar, çizgi
grafik biçiminde, finansman ve harcama kstlar arasndaki fark ise, sütun grafik
biçiminde gösterilmi�tir. Sütun de�erlerin pozitif çkmas, borç stokunun reel
GSMH art� hz kadar arttrlmas halinde, finansman tarafnn harcama tarafna
göre fazla olmas demektir. Negatif sütun de�erlerinin varl� ise, borç stokunun reel
GSMH art� hz kadar artrld� varsaym çerçevesinde, finansmana nazaran daha
fazla harcamaya ba�vuruldu�u anlamna gelir. Bu grafikten elde edilen sonuçlar �u
�ekilde özetlenebilir:
�� 1981-2006 döneminde, özellikle ekonomik kriz öncesinde ve kriz yllarnda,
finanse edilebilir (olmas gereken) kamu aç�n koruyan bir yakla�m
sergilenmemi�tir. Kamu aç� ve bu anlamda kamu harcamalar, makroekonomik
hedeflerle tutarl de�erlerden daha yüksekte seyretmi�tir. 1982-1983, 1991-1993
periyotlarnda, 1999 ylnda, belki de kamu finansmanndaki a�r geni�leme
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
113
113
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi
Üzerinde Analizler
yüzünden, gerçekle�en kamu aç�, makro ekonomik hedeflerle tutarl açktan
daha fazla olmu�tur.
�� 1981-2000 döneminde, i�levsel açk özellikle baz yllarda önemli boyutlara
ula�maktadr. 1981-1983, 1991-1993 periyotlarnda ve 1999 ylnda, malî
politikadaki tutarszlk önemli olmu�tur. Bu yllarn kriz öncesi yllar oldu�una
dikkat edilmelidir. Grafik 2’den, özellikle 1993 ve 1999 yllarnda, devletin açk
finansman olanaklarnn geni�letilmesiyle, kamu açklarnn gere�inden fazla
artrlmas imkannn meydana getirildi�i açkça görülmektedir.
�� Türkiye’de i�levsel açk, 2000 ylndan itibaren makroekonomik hedeflerle
tutarl finanse edilebilir kamu aç� haline dönü�mü�tür. Türkiye’de malî
tutarllk ise 2001 krizinin ardndan 2002 ylndan sonra sa�lanm�tr.
�� Türkiye'de kamu açklar büyük ölçüde iç borçlanmayla kapatlr. O halde, bu tür
bir harcama ve finansman politikasnn, uzun dönemde, iç borçlar için
sürdürülebilir olmad� varsaym, test edilmeye de�erdir.
3. Türkiye'de D� Borç Yolu Kullanlmyorken �ç Borcun Sürdürülebilirli�i
Normal �artlar altnda açk finansman politikalar, kamu açklarnn
kapatlmasna endekslenmi�tir ya da öyle olmas beklenir. Yani kamu açklarnn
miktar ölçüsünde, açk finansmana ba�vurulur. Devletin finansman kstn, harcama
kst belirler. Ama yukardaki iki analizden çkan sonuca göre, Türkiye için
özellikle 2000 ylndan önce bunun tam tersi geçerlidir.
Grafik 1, devletin gerçekte finansman kstnn harcama kstndan daha geni�
tutuldu�unu göstermi�tir. Grafik 2 ise, finansman kst, iç ve d� borçlar GSMH
art� hz kadar artrlarak snrland�nda bile, özellikle kriz yllarnda veya
öncesinde, devletin harcama kstnn reel anlamda ne kadar artabildi�ine i�aret
etmi�tir. Analizlerden, 2000 ylndan itibaren, harcama kstnn önemli bir unsuru
olan faiz d� aç� azaltma (faiz d� fazla) yoluyla, devletin harcama kstn kontrol
altna almaya çal�t� ve bunda ba�arl oldu�u anla�lmaktadr.
Teorik olarak, finansman kstnn geni�lemesi, orta ve uzun dönemde i�levsel
kamu aç�nn artmas riskini ta�r ve devlete gelecekte harcama kstn tekrar
geni�letme imkan sa�layabilir. Bu durumda faiz d� kamu aç�nn azaltlmas
politikasnn, orta ve uzun vadede finansman kstn daraltacak politikalarla da
desteklenmesi gere�i vardr. A�r iç-d� borçlanma ve parasal finansman, ayn
zamanda ekonomide gelir ve harcama akmlarna ba�l olarak, farkl iktisadî etkiler
do�urabilir. Orta ve uzun vadede a�r iç-d� borçlanma ve parasal finansmann
devam etmesi halinde, kamu finansmannn sürdürülebilirli�i zayflayabilir ya da
iktisadî krizler patlak verebilir.
Bu nedenle, bu tür bir harcama ve finansman politikasnn, Türkiye'de kamu
açklar büyük ölçüde iç borçlanmayla kapatld�na göre, uzun dönemde özellikle iç
borçlar için sürdürülebilir olup olmad� sorgulanmaldr.
A�a�da, d� borç yoluna ba�vurulmuyorken iç borcun aslnda ne kadar
sürdürülebilir oldu�u ara�trlm�tr. D� borçlanma, GSMH art� oran kadar
artrlm�, ba�langçtaki (1980-1981) iç borç stoku veri alnm�tr. Bu �artlarda bütçe
kst denklemi Formül 6’daki gibi yeniden düzenlenmi�, malî tutarll� koruyacak
�ekilde, iç borç stokunun, bir sonraki yl olmas gereken reel de�erleri
hesaplanm�tr. Bulunan sonuçlar, Grafik 3’te 1982-2006 dönemi boyunca
gerçekle�en de�erlerle kar�la�trlm� ve ardndan yorumlanm�tr.
114
114
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
�
� � � ���b
�
�b � d � rb � r * � e � er * b f
*
f*
� s ��
��
(6)
Grafik 3: Gerçekle�en Reel �ç Borç Stoku ve D� Borç Reel GSMH Art� Hz
Orannda Artrld�nda Malî Tutarllk �çin Olmas Gereken �ç Borç Stoku
(Reel GSMH’ya Oran Cinsinden %)
Reel �ç Borç Stoku/GSMH (Olmas Gereken) (%)
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
1989
1988
1987
1986
1985
1984
1983
1982
1981
%80
79,0
%75
%70
%65
59,8
%60
55,2
58,3
%55
52,1
%50
48,3
%45
%40
34,9
%35
34,4
%30
23,3
24,5
23,0
%25
19,7
25,4
19,4
20,9 19,0 18,9 20,4
17,4 20,1
24,2
%20 14,3
21,9
15,9
21,5
13,7
%15
9,5 10,4
7,8
7,4
7,6
8,6
%10 14,3 13,7 13,8 12,9 12,5
10,6
5,7
11,9
12,0
9,0
10,9 10,7
9,6 10,1 10,0
9,1
8,4
8,1
%5
7,1
4,5
%0
Reel �ç Borç Stoku/GSMH (Gerçekle�en) (%)
Kaynak: Tablo 1.
�� Grafik 3, 1996’ya kadar, reel iç borç stokunun olmas gereken de�erlerden, çok
da uzak kalmad�n göstermektedir. Bu anlamda Türkiye’de iç borç sorununun,
1996 ylnda gün yüzüne çkt� iddia edilebilir. Türkiye’de genel olarak 1982
sonrasnda malî politikadaki tutarszl�n, iç-d� borçlanma ve parasal
finansmann birlikte etkisiyle meydana geldi�i dü�ünülebilir.
�� 1999 ylna gelindi�inde, iç borç stoku artmaya, olmas gereken de�erlerinden
hzla uzakla�maya ba�lam�tr. 2000 ylndaki malî tutarszl�n (Grafik 1) ve
1999 ylnda finansman kstnn çok fazla geni�letilmesinin (Grafik 2), asl
sorumlusu olarak, iç borç stokundaki art� dikkatleri çekmektedir.
�� O halde 1999 sonrasndaki malî krizlerin, 1994’dekinden farkl olarak, bir ölçüde
a�r iç borçlanmadan kaynakland� dikkate alnmaldr. 1999 ve sonrasnda, d�
borçlanmada da önemli art�lar vardr. Bu dönemde d� borçlanmaya
ba�vurulmasayd ve iç borçlanmadaki art� eskiden oldu�u gibi devam etseydi,
d� borcun vade ve faiz yapsna ba�l olarak, devletin harcama kstn
daraltabilmesinin snrna gelindi�inde, yeni bir malî kriz riski do�abilirdi.
�� Grafik 3’ten genel olarak “1999 sonrasnda d� borç kullanlmasayd, iç borcun
sürdürülebilirli�i iyice zora girecekti” sonucuna ula�lmaktadr.
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
115
115
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi
Üzerinde Analizler
Grafik 4: D� Borç Reel GSMH Art� Hz Orannda Artrld�nda
Malî Tutarllk �çin Olmas Gereken Reel �ç Borç Stokundaki Net Art�
(Reel GSMH’ya Oran Cinsinden %)
Reel �ç Borç Stokundaki Net Art�/GSMH (Olmas Gereken) (%)
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
1989
1988
1987
1986
1985
1984
1983
1982
1981
%60
55,4
%55
%50
%45
%40
%35
%30
%25
17,2
%20
13,7
14,5
12,9
%15
13,4
12,1
7,2 10,0
6,9 8,9 8,7
%10
4,2
12,8
8,1 12,2 11,7
11,1 7,4
9,8
3,1
%5
6,2
6,0 6,3
15,9
4,3
9,2
%0 3,9
5,5
1,0
0,6
-6,3
0,0
-0,8
-%5
-3,2-5,0
-6,7
-1,3 -4,7
-3,5
-2,3
-4,0
-5,3
-6,6
-%10
-11,9
-7,8
-10,0
-9,9
-%15
-12,0
-19,4
-%20
-18,8
-21,1
-%25
Reel �ç Borç Stokundaki Net Art �/GSMH (Gerçekle�en) (%)
Kaynak: Tablo 1.
Grafik 4, d� borcun GSMH art� oran kadar artrld�, ba�langçtaki iç borç
stokunun veri alnd� durumda, malî tutarll� koruyacak �ekilde, iç borçta bir
sonraki yl reel net art�n ne olmas gerekti�ini göstermektedir. 1982-2002 dönemi
boyunca, iç borçlarda olmas gereken net art�lar, gerçekle�en de�erlerle
kar�la�trlmaktadr. Zira iç borcun sürdürülebilirli�i, bir bakma iç borç sto�u kadar
veya belki ondan daha fazla, stokdaki net art�a da ba�ldr.
�� 2000 ylndan itibaren, iç borçlanmadaki net art�n, olmas gereken
de�erlerinden ne kadar sapm� bulundu�u, Grafik 4’ten açkça görülmektedir.
�� Net iç borçlanmann olmas gereken de�erlerinde, 2000’den önce de 1990, 1993,
1995, 1996, 1997, 1998 yllarnda sapmalar vardr. Türkiye’de reel iç borç
stokundaki net art�n, malî tutarllk açsndan problem olmaya ba�lamas,
1995’ten itibarendir. 1999 ylnda bu açdan bir sorun görülmemektedir. Fakat
2000 ve 2001 yllarnda inceleme döneminin en yüksek sapmalaryla
kar�la�lm�tr. Bunun 2001 krizini etkileyen unsurlardan biri olabilece�ine
dikkat çekilmelidir. Sapma, 2001’den sonra biraz düzelse de yüksek kalmaya
devam etmi�tir.
�� Grafik 4’ten, devletin reel iç borç stokundaki art� rakamlarndaki düzelmenin
2006 yl ile ba�lad� görülmektedir. Bunun devam edip etmeyece�ini sonraki
yllar gösterecektir.
�� 1999-2002 periyodunda, Türkiye’de iç borcun sürdürülebilirli�inin zorla�t�
sonucuna, net borçlanma rakamlarnn de�erlendirilmesinden de ula�lmaktadr.
Net iç borçlanma ile birlikte, iç borç faiz ödemeleri ve toplam faiz ödemelerinin,
kriz dönemlerinde ve son yllardaki seyrine bakmak bu noktada isabetli olabilir.
Çünkü kamu finansmannn sürdürülebilirli�i, sadece borç stoku ya da net
borçlanma açsndan ortaya çkmayabilir. Borç faiz ödemelerinin, kamu
116
116
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
finansmannn sürdürülebilirli�ine olumlu ya da olumsuz anlamda katks
bulunabilir. Grafik 5, 1981-2006 döneminde söz konusu serilerin reel de�erlerini,
GSMH’ya oranlar itibariyle göstermektedir.
Grafik 5: Net �ç Borçlanma ve Reel �ç Borç ve Toplam Borç Faizleri’nin
Borç Stokuna Etkisi (GSMH’ya Oranlar Cinsinden) (%)
%60
%50
%40
%30
10,2
8,9 5,8
9,2
5,5
8,2
10,5 8,1
Reel �ç Borç Stokundaki Net Art�/GSMH (%)
7,2
7,8
2006
2005
2004
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1993
1992
-4,4
2,6 4,2
0,1 -0,4 5,5 1,6 4,2
2003
5,5
2002
0,7
1,4 1,9 2,8 6,2 3,1 6,9 5,6 5,2 7,8
1991
-0,7
1990
-0,5
1989
1988
1987
-1,4
1986
1,4
-0,7 0,7 2,5
1985
-1,4
1981
-%10
1,3 2,7
1983
%0
1984
-1,1 4,3
1982
%10
2,4 9,2
3,7 -1,6
0,5 0,8 3,9
-4,7 1,3 2,5
1994
6,4
2001
%20
Reel �ç Borç Faiz Ödemeleri/GSMH (%)
Reel Toplam Borç Faiz Ödemeleri/GSMH (%)
Kaynak: Ek 5.
�� Türkiye’de genel olarak, borç faizlerinin konsolide bütçeye yükü söz konusudur.
Toplam borç faizlerinin, reel faizden kaynaklanan borç stokunu azaltc etkisi,
sadece 1988-1990 periyodunda ve 2002 ylnda gerçekle�mi�tir. Bu yllarda
toplam reel faizler negatif oldu�undan, devletin toplam iç ve d� borç stoku,
faizler yüzünden artmam�tr. Devletin harcama kst bu nedenle
geni�lememi�tir.
�� Di�er yllarda, toplam reel borç faizleri, pozitif de�erler ald�ndan, borç stoku
üzerinde, devletin faiz ödemelerini artracak ve harcama kstn bu yolla
geni�letecek �ekilde, etki meydana gelmi�tir.
�� 1991-1999 periyodunda, reel faizler yüzünden devletin harcama kst sürekli
artma göstermi�tir.
�� 1993 ve 1999’da, toplam borç faizleri yüzünden, devletin harcama kst en fazla
oranda geni�letilmi�tir. Bu yllarn kriz ile ili�kisine dikkat çekilmelidir.
�� Grafik 5’ten, 2001-2002 arasnda borç stokunun, toplam reel faizlerden çok, net
borçlanma yüzünden artt� da görülmektedir. Bu açdan Grafik 5, devletin
finansman kstndaki geni�lemenin (a�r borçlanmann), harcama kstn
etkileyebilece�ini ça�r�trsa da, 2004 ylndan itibaren, borç stokundaki art�n
gittikçe yava�lamas ve 2006’da durmas, reel faiz ödemeleri hala yüksek olsa
bile, orta ve uzun vadede malî disiplinin sa�lanabilece�i ümitlerini
güçlendirmektedir.
�� ��levsel aç�n art�nda, 1989-1993 periyodunda faiz d� aç�n art�, 19951999 periyodunda reel iç ve d� borç art�, etkili olmu�tur (Ek 5). 2000 ylndan
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
117
117
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi
Üzerinde Analizler
itibaren de i�levsel aç�n geni�lemesi durmu�tur (Tablo 1). Bunun sonucunda
kamu finansmanndaki fazlal�n i�levsel aç� geni�letici etkisi, 2001 ylnda
kamu finansmannn ksa süreli sürdürülebilirli�ini yok etmi�tir. 2004 ylndan
itibaren reel iç borç art�nn yava�lamasyla ve faiz d� fazlalarn önemli
boyutlara ula�masyla birlikte, kamu finansmannn sürdürülebilirli�i sorunu
büyük ölçüde a�lm�tr.
SONUÇ
Türkiye’de kamu açklarnn hzla artt� ve bu olgunun, ekonomik yap üzerinde
olumsuz etkilerinin oldu�u, artk herkesçe bilinen bir gerçektir. Kamu açklarnn
azaltlmas için genellikle önerilen çözüm, “devlet bütçesinde tasarruf yapmak, faiz
d� fazla vermek” �eklinde formüle edilmektedir. Fakat bu makalede, faiz d� fazla
hedefine yönelen istikrar programlarnn, ba�arl olabilmesi için gözden
kaçrmamas gereken önemli bir noktaya i�aret edilmektedir.
�stikrar programlarnda i�levsel kamu aç�n azaltmaya yönelik önlemler, sadece
faiz d� fazla hedefine odaklanmamaldr. Çünkü, yl içindeki reel faiz ödemeleri
yüzünden, borç stoku üzerinden, devletin borç faiz harcamalarnda art�lar meydana
gelebilir. Bu art�lar, i�levsel bütçe aç�n do�rudan etkiler ve devletin harcama
kstn geni�letir. Bu ortamda, sadece faiz d� fazlalar, i�levsel kamu aç�n
kapatmaya yetmeyebilir. Di�er taraftan finansman kstnda, net iç-d� borçlanma ve
parasal finansman yollarndan sa�lanacak kaynaklarla ya�anan geni�leme, devletin
harcama kstn artran di�er bir etkiye yol açabilir. Borçlanma ve senyoraj yoluyla
sa�lanan kaynaklarn ola�an kamu harcamalarnda kullanlmas, bir bakma
“vergilemeden harcama” e�ilimlerinin güçlenmesi anlamna gelir.
Bu anlamda, Türkiye’de devletin reel i�levsel açktan daha fazla borçlanmas,
i�levsel aç� arttran nedenlerden biri olabilir. A�r borçlanma ve parasal
finansman, kredibiliteyi azaltarak kamu borç faizlerini yükseltebilir; bu �ekilde
kamu harcamalarn (borç servisini) artrabilir. Ayn zamanda, harcama
olanaklarnn devlet için geni�lemesine yol açarak, faiz d� fazlann uzun süreli
azaltlmasna izin vermeyebilir. Bu durumda malî sürdürülebilirlik u�runa faiz d�
fazlann hedeflenmesi, uzun süre izlenmesi mümkün olmayan bir politika olarak
kar�mza çkabilir.
Yukarda anlatlan nedenlerle bu makalede, hem harcama hem de finansman
kstn reel anlamda dengeli sürdürememenin, Türkiye’de malî denge açsndan asl
sorunun kayna� oldu�u dü�ünülmü�tür.
Bütçe kst denklemi yardmyla yaplan analizlerin sonuçlar, bu dü�ünceyi
desteklemi�tir. Çal�mann bulgularna göre ilgili dönemde Türkiye’de devlet, reel
i�levsel kamu aç�ndan daha fazla borçlanmaktadr. O yüzden, asl yaplmas
gereken, öncelikle finansman kstn daraltacak bir malî politika de�i�ikli�ine
gitmektir. Daha açk bir ifadeyle, kamu finansmannda malî tutarllk için, -borç
ödeme gücünün kriz olu�turmayacak �ekilde devam ve malî sürdürülebilirlik içindevletin iç-d� borçlanma, parasal finansman yollarn daha az kullanmas, kamu
açklarnn a�r finansmanna snr getirmesi gereklidir.
Sonuç olarak, Türkiye’de istikrar programlarnn ba�arl olabilmesi, kamu
finansmannda malî tutarllk ve sürdürülebilirli�in sa�lanmas için, kamu açklarnn
azaltlmasn hedefleyen politikalarla ayn anda, borçlanma, parasal finansman
yollarnn snrlandrlmasn hedefleyen politikalarn da izlenmesi gerekmektedir.
118
118
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
Malî politika, bu yönde açlm sa�lamaldr. Devletin harcama kstn daraltmay
hedefleyen faiz d� fazla politikalarna, finansman kstn daraltmay hedefleyen
politikalar destek olmaldr.
Son birkaç yln verilerine ve bu verilerden elde edilen bulgulara baklrsa,
devletin bu yolda adm att� yönünde i�aretler alnmaktadr. Devletin faiz d� fazla
politikas kararllkla sürdürülmektedir. Reel d� borç stokundaki net art�
frenlenmi�tir. Reel iç borç stokundaki net art� snrlanm� ve kontrol altna
alnm�tr. Böylelikle harcama kst daraltlm�tr. Reel net iç ve d� borçlanma da
son birkaç ylda snrlanm�tr.
KAYNAKÇA
Ahmed, S. ve Roger, J. (1995). "Government Budget Deficits and Trade
Deficits: Are Present Value Constraints Satisfied in Long-Term Data?" International
Finance Section Discussion Papers, January, Washington, D.C.: Federal Reserve
Board.
Akçay, O., Cevdet, C., Alper, E. ve Özmucur, S. (2001), "Budget Deficit,
Inflation and Debt Sustainability: Evidence from Turkey (1970-2000)", Bo�aziçi
University Working Papers, No 12, ss 1-15.
Anand, R., ve Sweder Van W. (1989), "Inflation and the Financing of
Government Expenditure: An Introductory Analysis with an Application to Turkey",
The World Bank Economic Review, Vol. 3, No. 1, ss 17-38.
Beckerman, P. (2000), "How Small Should an Economy's Fiscal Deficit Be",
Worldbank Policy Research Working Papers, March, ss 1-34.
Buiter, W. H. (1993), "Consistency Checks for Fiscal, Financial and Monetary
Policy Evaluation and Design", Mimeo, Worldbank Working Papers, October, ss 143.
Buiter, W. H. ve Urjit, R. P. (1992). "Debt, Deficits and Inflation: An
Application to the Public Finances of India", Journal of Public Economics, Vol 47,
March, ss. 171-205.
Corsetti, G. ve Nouriel R. (1991), "Fiscal Deficits, Public Debt, and Government
Solvency: Evidence from OECD Countries," Journal of the Japanese and
International Economy, Vol 5, No 4, ss. 354-380.
Cuddington, J. T. (1996), "Analyzing the Sustainability of Fiscal Deficits in
Developing Countries", World Bank Policy Research Working Papers, No 1784, ss
1-47.
Çanakç, �. (1997), Finanse Edilebilir Kamu Aç�, DPT Yllk Programlar ve
Konjonktür De�erlendirme Genel Müdürlü�ü Çal�ma Raporlar 1997-04, Ankara.
Dinh, H. T. (1999), "Fiscal Solvency and Sustainability in Economic
Management", Worldbank Working Papers, October No 1, ss 1-32.
Hakkio, C. S. ve Mark R. (1991), "Is the Budget Deficit 'Too Large?" Economic
Inquiry, Vol 29, ss. 429-445.
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
119
119
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi
Üzerinde Analizler
Hamilton, J. D. ve Marjorie A. F. (1986), "On the Limitations of Government
Borrowing: A Framework for Empirical Testing," American Economic Review, Vol
76, ss. 808-819.
Özatay, F. (1996), “The Lessons from the 1994 Crisis in Turkey: Public Debt
(Mis)Management and Confidence Crisis”, Yap Kredi Economic Review, Vol 7,
No 1, June, ss 21-37.
Özgen, F. B. (2002), Türkiye’de �ç Borç Sorunu ve �ç Borçlarn
Sürdürülebilirli�i, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi,
2002.
Özgün, D. B. (2000), "An Empirical Approach to Fiscal Deficit and Inflation:
Evidence from Turkey", The Undersecretariat of Treasury General Directorate of
Economic Research, Working Papers, January, ss 1-57.
Özmen, E. ve Ko�ar, Ç. �. (1998), "The Sustainability of Budget Deficits in
Turkey with a Structural Shift", METU Studies in Development, Vol 25 (1), ss 107127.
Trehan, B. ve Carl, E. W. (1988). "Common Trends, Intertemporal Budget
Balance, and Revenue Smoothing," Journal of Economic Dynamics and Control,
Vol 12, ss. 425-444.
Trehan, B. ve Carl, E. W. (1991), "Testing Intertemporal Budget Constraints:
Theory and Applications to U.S. Federal Budget and Current Account Deficits,"
Journal of Money, Credit, and Banking, Vol 23, No 2, ss. 206-23.
TÜS�AD. (1996), Türkiye'de Kamu Harcamalar ve Kamu Borçlanmas: Malî
Disiplin Gere�i Üzerine Gözlem ve Öneriler, TUS�AD Yayn, Ankara.
Utkulu, U. (1998), "Are the Turkish External Deficits Sustainable? Evidence
from the Cointegrating Relationship Between Exports and Imports", Dokuz Eylül
Üniversitesi �ktisadi �dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 13, Say 1, ss 119-132.
Wilcox, D. (1989), "The Sustainability of Government Deficits: Implications of
the Present-Value Borrowing Constraint," Journal of Money, Credit, and Banking,
Vol 21, No 3, ss. 291-306.
120
120
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
ABD
(1960-1984)
ABD
(1960-1984)
ABD
(1950:II1988:IV)
ABD
(1792-1992)
�ngiltere
(1692-1992)
Wilcox
(1989)
Trehan ve
Walsh (1991)
Hakkio-Rush
(1991)
Ahmed-Rogers
(1995)
Deflate edilmi� (discounted) borç
serisinin stasyonaritesi konusunda
güçsüz kantlar bulunmu�. Bu
yüzden malî politika, sürdürülebilir
de�il.
Deflate edilmi� (discounted)
borç serisinin sfr ortalama ile
stasyoner olup olmad� test
ediliyor.
Kamu tahvillerinin piyasa
de�eri,
Kamu tahvillerinin reel
getirisi
Reel faizleri ya da borç
Kamu tahvillerinin reel
serisinin birinci farkn içine
Flavin-Hamilton Data Seti getirisi tamamen pozitiftir.
alan reel açklarn stasyoner
Ancak sabit olmayabilir.
olup olmad�
Reel faiz oranlar
Reel faizleri içine alan reel stasyonerdir.
Kamu gelirleri ve faizleri de
hükümet harcamalar,
Hükümet harcama (G) ve içeren hükümet harcamalarnn
Reel kamu geliri
gelirlerinin (T) birinci
koentegrasyon testi.
fark stasyonerdir.
Reel vergi gelirleri,
(st+j) (Gt+j) ve (st+j) (Tt+j)
Birinci dereceden farklar harcamalar ve reel faiz
Reel vergi gelirleri,
ödemelerinin koentegrasyon
stasyonerdir.
harcamalar ve reel faiz
testi. Koentegrasyon vektörü:
(st+j) : Ödünç verenin
ödemeleri
marjinal ikame oran
(-1,0,1)
Borç genel ARIMA
sürecini izler.
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
121
ABD ve �ngiltere için koentegrasyon
ili�kisi bulunmu�.
Malî politika sürdürülebilir.
1976:III-1988:IV dönemi hariç,
bütün örnekler için koentegrasyon
ili�kisi bulunmu�.
Bu yüzden son dönem malî politika,
sürdürülebilir de�il.
Borç stokunun birinci fark
stasyoner.
Malî politika sürdürülebilir.
Nonstasyonarite reddediliyor.
Malî politika, sürdürülebilir.
Reel faiz ödemelerini içine
alan malî açklarn stasyoner
olup olmad� test ediliyor.
Sabit reel faiz oranlar,
Reel hükümet harcamalar,
Devlet gelir ve
Reel faiz ödemeleri,
harcamalar stasyoner ya
Reel gelirler ve senyoraj
da nonstasyoner olabilir.
--
Sonuçlar
Her ikisi de stasyoner.
Bu, malî politikann
sürdürülebilirli�ini ima ediyor.
Varsaymlar
Analiz Metodu
Malî açklarn ve borcun
stasyoner olup olmad� test
ediliyor.
Kullanlan Veri
Reel birincil fazla ve
senyoraj, Reel borç stoku
(piyasa de�eriyle)
Kaynak: Cuddington, 1996: 22.
ABD
(1890-1986)
ABD
(1960-1984)
Ülke/Yllar
Trehan ve
Walsh (1988)
Çal�ma
FlavinHamilton
(1986)
Ek 1: Kamu Borcunun Sürdürülebilirli�i Konusunda Amerika Birle�ik Devletleri Üzerine Yaplan Çal�malar
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
121
121
122
122
harcamalar ve gelirleri,
(1988)
(1970-2000)
Türkiye
(1950-1996)
Türkiye
(1987-1997)
Utkulu
(1998)
Çanakç
(1997)
122
Türkiye
(1996)
Reel iktisadî büyüme oran,
varsaylyor.
borç ve senyoraj
Sonuçlar
sürdürülebilir de�il.
Türkiye’de kamu açklar
politikalar etkin de�ildir.
Para, maliye ve döviz kuru
D� açklar sürdürülebilir de�ildir.
sürdürülemez.
olaca� bulunmu�. Malî politika
(1995’dekinden) 26 kat daha fazla
ylnda bugünkünden
Borç stoku/GSY�H orannn 2000
Sorun aslnda bir “güven” kriziydi.
sürdürülebilir olmaktan çkm�t.
krizinden çok daha önce
Türkiye’de malî politika 1994
bulunmu�.
malî pozisyonunu zayflatt�
Cari faiz oranlarnn, hükümetin
sunuyor.
üzerine, teorik ve uygulamal çerçeve
Türkiye’de malî politikann tutarll�
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Bütçe kst denklemi üzerinde
kullanyor.
koentegrasyon analizini
Birim kök testleri ve
bir literatür özeti veriyor.
sürdürülebilirli�i konusunda iyi
Kamu açklarnn
denemesi.
de�il, enflasyon vergisini etkiledi�i statik analizler
fonksiyonunun, senyoraj gelirini
Türkiye’de para talebi
kullanlarak, 1995-2000
dönemine ait simülasyon
harcamalar ve gelirleri,
faiz, GSY�H, Kamu
--
büyüme ve faiz sabittir.
borç ve senyoraj
�thalat ve �hracat, d� açklar
ortalama vadesi “bir yl” dr. Reel
sorunu yoktur. Kamu borcunun
harcamalar ve gelirleri,
faiz, GSY�H, Kamu
Bütçe kst denklemi
Reel iktisadî büyüme oran,
Devletin borçlanmada kredibilite
Solvency analizi.
vb.
Buiter-Patel (1992) yakla�myla
1993:11)
--
Merkez Bankas Rezervleri
(1985:5-
Birim Kök Testleri, (DF ve PP)
bütçe kst denklemi
Kamu finansman yakla�m ve
Analiz Metodu
Borç, Faiz, Enflasyon,
de�ildir.
Para talebi fonksiyonu sabit
Varsaymlar
Türkiye
borç ve senyoraj vb.
faiz, GSY�H, Kamu
Reel iktisadî büyüme oran,
Kullanlan Veri
Türkiye
Ülke/Yllar
TÜS�AD
(1996)
Özatay
(1988)
Wijnbergen
Anand ve
Çal�ma
Ek 2: Kamu Borcunun Sürdürülebilirli�i Konusunda Türkiye Üzerine Yaplan Belli Ba�l Çal�malar
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi
Üzerinde Analizler
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
GSMH, �ç-D� borç serileri,
2000)
Faiz oranlar
açklar, Borçlanma gere�i,
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
(2001)
ve Özmucur
dahil edilmelidir.
rasyolar vb.
kar�land� varsaylyor.
ve Merkez Bankas rezervleriyle
Aç�n, emisyon, iç-d� borçlanma
aktiviteleri de malî açk tanmna
Parasal taban, ve borç
Genel, konsolide bütçe
Kamu sektörünün yar-malî
de�ildir.
sürdürülebilirlik için yeterli
Geleneksel ADF analizleri,
Malî açk, Enflasyon,
Türkiye (1970-
1-1998:1)
Akçay Alper
Türkiye (1981:
(2000)
Enflasyon, TCMB kredileri
1-1998:1)
vb.
Kamu harcamalar,
Borç, Faiz, Kamu aç�,
Türkiye (1981:
Özgün
(1998)
Kogar
Özmen ve
Correction Model
Koentegrasyon ve Error
ve birim kök testi (ADF ve PP),
Bütçe kst denklemi analizleri
Ekzojenite testi ve VAR analizi
kullanlm�. Koentegrasyon ve
(Bütçe kst denklemi)
Anand-Wijnbergen modeli
Wogelsang Birim Kök Testleri
KPSS) Koentegrasyon, Peron-
Geleneksel testler (ADF ve
de�i�meli.
123
malî politika, malî sadelik yönünde
Ödeme kapasitesinin devam için
bulunmu�. Sürdürülebilirlik yok.
serilerinin stasyoner olmad�
1970-2000 döneminde borç
yönünde de�i�meli.
kamu maliyesi, açklk ve sadelik
bulunmu�. Sürdürülebilirlik için,
arasnda uzun dönem yakn ili�ki
Enflasyon, açk ve parasal taban
vadede do�ru çözüm olmayabilir.
politikas, sürdürülebilirlik için uzun
ko�ulu reddedilmi�. Sk para
do�rulanm�, güçlü sürdürülebilirlik
Zayf sürdürülebilirlik ko�ulu
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
123
123
124
124
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
de�ildir.
kullanlan veriler
(1994-2000)
(2000)
açklar vb.
rezervler, iç ve d�
Uluslararas
GSMH, Enflasyon,
kullanlan veriler
(1995-1997)
Malî tutarllk analizleri için bir model
gelecekte çok farkl �ekillerde de�i�mesine
ba�l olarak, kamu açklarnn tutarll� ya da
tutarszl� sonucunu vermektedir.
çal�lyor ve buradan kamu
açklarnn tutarll�n ölçen
simülasyonlar yaplyor.
etkindir.
Ekvator için yaplan simülasyonlar,
matematiksel vektör elde edilmeye
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
“makroekonomik hedefler vektörünün”
makroekonomik hedeflerini içeren bir
maliye politikalar
Kamu açklar, makroekonomik hedeflerle
tutarl tespit edilmelidir.
Ödemeler dengesi ve d� açklar
�artyla sürdürülebilirlik sorunu yok.
Arjantin’de fon akmlarna dikkat edilmesi
gereken malî ayarlamalar öneriliyor.
Hindistan’da farkl hedeflere yönelmesi
Malî sürdürülebilirlik için Zambia ve
öneriyor.
üzerinden, politika yapclarn temel
vurgulanyor.
kavramlarn kalite ile ilgili yönleri
gücü ile ilgili bir model öneriyor ve bu
Malî sürdürülebilirlik ve borç ödeme
--
sonuçlar var.
OECD ülkeleri için sonuçlar kar�k. Farkl
Sonuçlar
Ekvator’da, para ve
eksiklikleri vardr.
metotlarn büyük
geleneksel
rasyolarnda
ve Arjantin
Malî ba�arnn
fonksiyonu sabit
Para talebi
denkleminde
Bütçe kst
getirisi
etkilenmedi�i.
testi ve serinin trentten etkilenip
expost (gerçekle�mi�)
Deflate edilmi� borcun stasyonarite
Kamu tahvillerinin
Analiz Metodu
borcu,
--
Varsaymlar
ölçülmesinde
Ekvator
124
Kullanlan Veri
Net genel hükümet
Zambia, Hindistan Sürdürülebilirlik
Beckerman
(1999)
Dinh
(1993)
--
(1960-1989)
(1991)
Buiter
OECD
Ülke/Yllar
Corsetti-Roubini
Çal�ma
Ek 3: Kamu Borcunun Sürdürülebilirli�i Konusunda Di�er Ülkeler Üzerine Yaplan Çal�malar
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi
Üzerinde Analizler
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
434
244
287
477
753
592
538
2297
1257
4023
8958
25503
48514
39422
-180434
-353698
-431235
-355288
-1746634
173838
-7108042
-14279132
-19296529
-27446922
-38320056
-49193190
-55347689
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
5303
8023
10612
13933
22168
35350
51185
75019
129175
230370
397178
634393
1103605
1997323
3887903
7854887
14978067
29393262
53518332
78282967
125596129
176483953
275032366
356680888
428932343
486401032
556794267
GSMH
(Milyar TL)
0,37
0,41
0,44
0,48
0,43
0,51
0,51
0,47
0,62
0,59
0,53
0,79
0,86
0,88
1,62
1,24
1,35
1,28
1,22
1,02
0,35
0,98
0,65
0,44
0,26
0,17
0,23
D�BS Ort.
Yllk Bil.
Faiz
0,11
0,14
0,11
0,09
0,10
0,07
0,06
0,06
0,07
0,08
0,07
0,05
0,03
0,03
0,04
0,05
0,05
0,05
0,05
0,05
0,06
0,03
0,02
0,01
0,01
0,03
0,04
D� Borç
Faizi
721
991
1341
3173
4634
6972
10514
17218
28458
41934
57180
97647
194236
357347
799309
1361007
3148985
6283425
11612885
22920145
36420620
122157260
149869691
194386700
224482922
244781857
249737678
Toplam Kamu
�ç Borç Stoku
(Milyar TL)
892
1460
2445
3533
6142
10404
16662
26904
46743
72960
98340
163288
273083
472683
1432505
2283885
4189344
7548500
13550292
22135179
38109562
85478614
126543264
136040891
130757230
113538555
117502178
Topl. Kamu
D� Borç
Stoku (TL)
75
110
161
224
364
520
669
856
1426
2121
2606
4175
6874
11036
29788
45739
81386
152071
260974
420126
623704
1225412
1505840
1493068
1422341
1338046
1415024
Döviz
Kurlar
(TL/$)
8
13
20
27
40
58
75
100
171
280
426
661
1072
1698
3747
6970
12263
22300
38293
58635
88795
143518
215432
270502
300507
310507
320510
10
15
19
24
36
55
75
100
170
298
470
747
1222
2045
4238
7932
14120
25587
44859
69868
105415
163740
236409
289596
317004
321599
345193
507
788
1207
1525
2204
2996
4588
6759
12083
20780
28747
43920
76774
128902
282974
507819
972286
1943151
3505543
6922735
10118478
18064107
21249836
25192950
29136064
33079178
34022292
1,10
0,56
0,31
0,31
0,48
0,45
0,35
0,39
0,74
0,63
0,60
0,66
0,70
0,66
1,06
0,94
0,82
0,86
0,85
0,65
0,55
0,75
0,45
0,25
0,20
0,08
0,07
GSMH
Yurt �çi Enfl.
TEFE (1987Rezerv Para
Deflatörü
Or. (TEFE
100)
(Mil. TL)
(1987-100)
Bazl)
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
* TCMB-EVDS, DPT ve Hazine Müste�arl� verilerinden olu�turulmu�tur. 2006 yl rakamlar kesin olmayan rakamlardr.
��levsel
Kamu Aç�
(Milyar TL)
Yllar
Ek 4: Malî Tutarllk Analizinde Kullanlan Nominal De�erler *
0,07
0,07
0,05
0,04
0,03
0,02
0,00
0,01
0,02
0,03
0,03
0,04
0,05
0,04
0,03
0,02
0,02
0,02
0,01
0,01
0,02
0,02
0,02
0,01
0,02
0,03
0,02
Yurt D�
Enfl. Oran
0,87
0,95
0,97
0,99
1,01
1,00
0,97
1,00
1,04
1,09
1,13
1,13
1,14
1,16
1,17
1,21
1,24
1,24
1,21
1,22
1,29
1,31
1,28
1,34
1,43
1,53
1,49
125
Yurt D� Fiyat
Endeksi (1987100 Bazl)/100
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
125
125
126
126
0,1420
0,0352
0,0257
0,0314
0,0309
0,0161
0,0105
0,0306
0,0097
0,0186
0,0249
0,0454
0,0501
0,0238
-0,0525
-0,0512
-0,0332
-0,0139
-0,0382
0,0026
-0,0672
-0,0923
-0,0770
-0,0824
-0,0942
-0,1047
-0,1071
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
-0,3489
-0,0974
0,1041
0,1284
-0,0364
0,0389
0,1232
0,0617
-0,0649
-0,0249
-0,0457
0,0789
0,0931
0,1292
0,2679
0,1585
0,2870
0,2265
0,2039
0,2226
-0,1289
0,1331
0,1357
0,1577
0,0467
0,0808
0,1495
Reel �ç Borç
Faiz Oran
(r.)
0,2362
0,1430
0,1202
0,2090
0,1898
0,1892
0,2044
0,2295
0,2193
0,1940
0,1588
0,1739
0,2006
0,2155
0,2326
0,1972
0,2421
0,2453
0,2542
0,3489
0,3443
0,7897
0,5980
0,5835
0,5521
0,5212
0,4831
Reel �ç Borç
Stoku/GSM
H (b)
-0,0824
-0,0139
0,0125
0,0268
-0,0069
0,0074
0,0252
0,0142
-0,0142
-0,0048
-0,0073
0,0137
0,0187
0,0278
0,0623
0,0313
0,0695
0,0556
0,0518
0,0777
-0,0444
0,1051
0,0812
0,0920
0,0258
0,0421
0,0722
Reel �ç Borç
Art� (rb)
0,0370
0,0623
0,0539
0,0466
0,0644
0,0492
0,0557
0,0463
0,0461
0,0467
0,0399
0,0166
-0,0107
-0,0106
0,0151
0,0342
0,0331
0,0346
0,0389
0,0348
0,0383
0,0155
-0,0005
-0,0020
-0,0080
0,0018
0,0232
Reel D� Borç
Faizleri (r*)
--0,2613
-0,0436
0,0796
0,1076
-0,0177
-0,0445
-0,0115
0,0160
-0,0477
-0,1638
0,0329
0,0219
0,0283
0,2386
-0,1451
0,0357
0,0267
-0,0257
0,0606
0,0366
0,2293
-0,2003
-0,1682
-0,0891
-0,0232
-0,0028
Reel Kurdaki
De�i�im (e)
--0,0027
0,0043
0,0050
-0,0011
-0,0022
-0,0006
0,0007
-0,0022
-0,0077
0,0013
0,0004
-0,0003
-0,0025
-0,0022
0,0012
0,0009
-0,0009
0,0024
0,0013
0,0088
-0,0031
0,0001
0,0002
0,0002
0,0000
0,0000
(e.r*)
0,2924
0,2107
0,2192
0,2328
0,2515
0,2823
0,3239
0,3586
0,3602
0,3375
0,2731
0,2908
0,2820
0,2850
0,4168
0,3309
0,3220
0,2947
0,2966
0,3369
0,3602
0,5526
0,5049
0,4083
0,3216
0,2418
0,2273
Reel D� Borç
Stoku/Reel GSMH
(b*)
-0,0684
0,0034
0,0302
0,0371
0,0115
0,0007
0,0141
0,0226
-0,0014
-0,0421
0,0202
0,0113
0,0049
0,0643
-0,0551
0,0235
0,0196
0,0024
0,0302
0,0245
0,0996
-0,1038
-0,0851
-0,0371
-0,0100
-0,0002
0,0053
Reel D� Borç
Art�
(r*+e+er*)b*
-0,0390
0,0314
0,1207
0,0598
0,0634
0,0688
0,0894
0,0866
0,0623
0,0423
0,0721
0,0998
0,0983
0,1286
0,0814
0,1374
0,1224
0,1167
0,1721
0,1276
0,5543
0,1106
0,1336
0,0740
0,0432
0,0096
Net �ç
Borçlanmadaki
Art�/ GSMH
(�b)
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
126
-0,0819
0,0883
0,0717
0,1068
0,1156
0,1217
0,1365
0,1529
0,1213
0,0705
0,1157
0,1134
0,1203
0,2792
0,1233
0,1465
0,1311
0,1314
0,1307
0,1510
0,3062
0,1638
0,0285
-0,0130
-0,0367
0,0077
Net D�
Borçlanmadaki
Art�/GSMH
(�b*)
--0,0448
-0,0021
-0,0033
-0,0035
-0,0053
0,0131
0,0089
0,0043
0,0045
-0,0081
-0,0013
0,0058
0,0044
-0,0004
-0,0027
0,0061
0,0068
0,0037
0,0237
-0,0035
0,0111
-0,0234
-0,0045
0,0028
0,0063
-0,0002
Senyoraj
Geliri/
GSMH
(s)
-0,0885
0,0340
0,0326
0,0454
0,0389
0,0264
0,0315
0,0654
0,0580
0,0530
0,0525
0,0515
0,0485
0,0879
0,0714
0,0565
0,0592
0,0618
0,0530
0,0544
0,0793
0,0488
0,0199
0,0138
0,0051
0,0046
-0,0437
0,0319
0,0293
0,0418
0,0337
0,0394
0,0404
0,0697
0,0625
0,0449
0,0512
0,0573
0,0529
0,0875
0,0688
0,0626
0,0660
0,0655
0,0767
0,0510
0,0903
0,0254
0,0154
0,0166
0,0115
0,0044
Enflasyon
Parasal
Vergisi/ Finans. Elde
GSMH
Edil. Gelir
(s+ �)
(�)
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
* Nominal de�erler tablosu kullanlarak hesaplanm�tr. 2006 yl rakamlar kesin olmayan rakamlardr.
Faiz D�
Denge
(d)
Yllar
Ek 5: Malî Tutarllk Analizinde Kullanlan Reel De�erler *
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi Üzerinde Analizler
Kamu Finansmannda Malî Tutarllk ve �ç Borçlarn Sürdürülebilirli�i: Bütçe Kst Denklemi
Üzerinde Analizler
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
Maliye Dergisi  Sayı 151  Temmuz – Aralık 2006
127
127
Maliye Dergisi � Say 151 � Temmuz – Aralk 2006
* Formül 6’nn çözümü sonucunda bulunan de�erlerdir. 2006 yl rakamlar, kesin olmayan de�erler üzerinden hesaplanm�tr.
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
127
Reel �ç Borç
Reel �ç Borç
Net �ç Net D� Borçl.
Reel D�
Parasal
Reel �ç Borç
Reel �ç
Reel �ç Borç
Reel �ç Reel D� Borç
Reel �ç Borç Stokundaki Net
Stokundaki Net
Borç Art�
Borçl.
Art�/GSMH Finans. Elde
Stoku/GSMH
Faiz D�
Art�/GSMH
Borç Art�
Borç Faiz
Stok/Reel
Stoku/ GSMH
Stoku/ GSMH
Art�/ GSMH
Edilebil. Gelir
Art�/GSM
(Olmas
(r*+e+er*)b
(�b*)
Denge (d)
Oran (r.) GSMH (gb*)
(b) (Modelden)
(rb)
(Gerçekle�en)
(Olmas
(Gerçekle�en)
(s+�)
H (�b)
(Modelden)
Gereken)
*
Gereken)
0,1420
-0,0824
-0,0684
-0,3489
0,2924
0,0352
-0,0139
0,0002
-0,0974
0,0134
0,0390
0,0134
0,0481
0,1430
-0,0401
0,1430
0,1430
0,0390
0,0257
0,0125
0,0012
0,1041
0,0088
0,0314
0,0088
0,0309
0,1372
-0,0002
0,1372
0,1202
0,0314
0,0314
0,0268
0,0019
0,1284
0,0118
0,1207
0,0118
0,0421
0,1372
0,0062
0,1372
0,2090
0,1207
0,0309
-0,0069
0,0009
-0,0364
0,0194
0,0598
0,0194
0,0711
0,1381
-0,0656
0,1381
0,1898
0,0598
0,0161
0,0074
0,0000
0,0389
0,0121
0,0634
0,0121
0,0430
0,1290
-0,0316
0,1290
0,1892
0,0634
0,0105
0,0252
0,0008
0,1232
0,0185
0,0688
0,0185
0,0676
0,1249
-0,0497
0,1249
0,2044
0,0688
0,0306
0,0142
0,0016
0,0617
0,0261
0,0894
0,0261
0,0981
0,1187
-0,0779
0,1187
0,2295
0,0894
0,0097
-0,0142
0,0000
-0,0649
0,0042
0,0866
0,0042
0,0145
0,1095
-0,0233
0,1095
0,2193
0,0866
0,0186
-0,0048
-0,0006
-0,0249
0,0047
0,0623
0,0047
0,0163
0,1069
-0,0078
0,1069
0,1940
0,0623
0,0249
-0,0073
0,0019
-0,0457
0,0250
0,0423
0,0250
0,0937
0,1061
-0,0992
0,1061
0,1588
0,0423
0,0454
0,0137
0,0000
0,0789
0,0010
0,0721
0,0010
0,0035
0,0956
0,0547
0,0956
0,1739
0,0721
0,0501
0,0187
0,0003
0,0931
0,0176
0,0998
0,0176
0,0640
0,1008
-0,0125
0,1008
0,2006
0,0998
0,0238
0,0278
0,0050
0,1292
0,0220
0,0983
0,0220
0,0814
0,0995
-0,0469
0,0995
0,2155
0,0983
-0,0525
0,0623
0,0025
0,2679
-0,0189
0,1286
-0,0189
-0,0608
0,0949
0,0921
0,0949
0,2326
0,1286
-0,0512
0,0313
0,0015
0,1585
0,0215
0,0814
0,0215
0,0795
0,1036
-0,1195
0,1036
0,1972
0,0814
-0,0332
0,0695
0,0012
0,2870
0,0194
0,1374
0,0194
0,0712
0,0912
-0,0531
0,0912
0,2421
0,1374
-0,0139
0,0556
0,0002
0,2265
0,0224
0,1224
0,0224
0,0829
0,0864
-0,0634
0,0864
0,2453
0,1224
-0,0382
0,0518
0,0011
0,2039
0,0109
0,1167
0,0109
0,0386
0,0809
-0,0347
0,0809
0,2542
0,1167
0,0026
0,0777
-0,0014
0,2226
-0,0189
0,1721
-0,0189
-0,0608
0,0781
0,1587
0,0781
0,3489
0,1721
-0,0672
-0,0444
0,0048
-0,1289
0,0174
0,1276
0,0174
0,0634
0,0905
-0,1875
0,0905
0,3443
0,1276
-0,0923
0,1051
0,0058
0,1331
-0,0308
0,5543
-0,0308
-0,0954
0,0735
0,1448
0,0735
0,7897
0,5543
-0,0770
0,0812
-0,0036
0,1357
0,0215
0,1106
0,0215
0,0794
0,0841
-0,1003
0,0841
0,5980
0,1106
-0,0824
0,0920
-0,0015
0,1577
0,0162
0,1336
0,0162
0,0587
0,0757
-0,0667
0,0757
0,5835
0,1336
-0,0942
0,0258
-0,0008
0,0467
0,0262
0,0740
0,0262
0,0986
0,0707
-0,1941
0,0707
0,5521
0,0740
-0,1047
0,0421
0,0000
0,0808
0,0308
0,0432
0,0308
0,1178
0,0569
-0,2113
0,0569
0,5212
0,0432
-0,1071
0,0722
0,0004
0,1495
0,0182
0,0096
0,0182
0,0665
0,0449
-0,1191
0,0449
0,4831
0,0096
Ek 6: D� Borç GSMH Art� Hz Kadar Artrld�nda �ç Borç Stoku ve �ç Borçlanmadaki Net Art� *
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
F. ÖZGEN, E. KARAKAYA
Download