Kemal Gözler - Anayasa.gen.tr

Kemal Gözler
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
Bu metin, Kemal Gözler, İnsan Hakları Hukukuna Giriş (Bursa, Ekin, 2017,
XVI+368 s.) isimli kitabımızdan tanıtım amacıyla seçilmiş çeşitli sayfalardan
oluşmaktadır. Sayfalar ardışık değildir. Metinde ileri sürülen görüşleri kendi
bütünlüğü içinde değerlendirmek gerekir. Bunun için kağıt kitabın bütününe
bakılması tavsiye edilir. Her hâlükârda metinden alıntı yapılacak ise, bilimsel
yazma kurallarına uygun şekilde alıntı yapılmalı ve kaynağı aşağıdaki şekilde
açıkça gösterilmelidir:
Kemal Gözler, İnsan Hakları Hukukuna Giriş, Bursa, Ekin, 1. Baskı, 2017,
XVI+368 s. (http://www.anayasa.gen.tr/ihhg-secki.pdf).
Kitap hakkında bilgiye şu linkten ulaşabilirsiniz:
http://www.anayasa.gen.tr/ihhg.html
EKİN BASIM YAYIN DAĞITIM
Ekin Basım Yayın Dağıtım, ISBN: 978-605-327-492-6
 2017. Her hakkı mahfuzdur.
Birinci Baskı: Temmuz 2017
Düzeltme: Burcu Uykun ve Sibel Yılmaz
Dizgi ve Sayfa Düzeni: Kemal Gözler
Kapak: Kemal Gözler (Fikir); Fusun Baykan (Uygulama)
Eleştirileriniz İçin: [email protected]
Kitabın Tanıtımı: www.anayasa.gen.tr/ihhg.html
Baskı: Star Ajans Ltd. Şti. Alaaddinbey Mah., 634. Sokak, NİLTİM,
Ayaz Plaza no 24, Nilüfer - BURSA Tel: 0224 249 23 20 Sertifika No: 15366
Dağıtım: Ekin Basım Yayın Dağıtım, Şehreküstü Mahallesi,
Cumhuriyet Caddesi, Durak Sokak No 2, Osmangazi - BURSA
Tel: 0224 220 16 72; 223 04 37;
Faks: 0224 223 41 12
Web: ww.ekinyayinevi.com
E-mail: [email protected]
Sertifika No: 0607-16-008681
Kütüphane Tasnif Numaraları
Library of Congress: K3240.G69 2017
Dewey: 342.02 GÖZ 2017
KORSAN YAYINCILARA VE FOTOKOPİCİLERE UYARI: 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 71’inci maddesi, bir kitabı, yazarının yazılı izni olmaksızın,
herhangi bir şekilde (fotokopi dahil) çoğaltanları, dağıtanları, satanları, her türlü işaret,
ses veya görüntü nakline yarayan araçlarla umuma iletenleri, ticari amaçla satın alanları, elinde bulunduran ya da depolayanları bir yıldan beş yıla kadar hapis veya adlî para cezasıyla cezalandırmaktadır.
İKTİBAS KONUSUNDA UYARILAR: 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 35’inci
maddesine göre, bir kitaptan iktibas (alıntı) yapılabilmesi için şu şartlara uyulması gerekir: (1)
İktibas, bir eserin “bazı cümle ve fıkralarının” bir başka esere alınmasıyla sınırlı olmalıdır
(m.35/1). (2) İktibas, maksadın haklı göstereceği bir nispet dahilinde ve münderecatını aydınlatmak maksadıyla yapılmalıdır (m.35/3). (3) İktibas, belli olacak şekilde yapılmalıdır (m.35/5)
[Bilimsel yazma kurallarına göre, aynen iktibasların tırnak içinde verilmesi ve iktibasın üç satırdan uzun olması durumunda iktibas edilen satırların girintili paragraf olarak dizilmesi gerekmektedir]. (4) İktibas ister aynen, ister mealen olsun, eserin ve eser sahibinin adı belirtilerek iktibasın kaynağı gösterilmelidir (m.35/5). (5) İktibas edilen kısmın alındığı yer (sayfa numarası)
belirtilmelidir (m.35/5).
5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (m.71/3, 5), yukarıdaki şartlara aykırı olarak, “bir
eserden kaynak göstermeksizin iktibasta bulunan” kişilerin altı aydan iki yıla kadar hapis veya
adlî para cezasıyla cezalandırılmasını öngörmektedir.
Ayrıca Yargıtay İçtihadı Birleştirme Genel Kurulunun 18 Şubat 1981 tarih ve E.1980/1,
K.1981/2 sayılı İçtihadı Birleştirme Kararına göre “iktibas hususunda kullanılan eser sahibinin ve
eserinin adı belirtilse bile eser sahibi, haksız rekabet hükümlerine dayanarak Borçlar Kanununun 49. maddesindeki koşulların gerçekleşmesi hâlinde manevi tazminat isteyebilir”.
Bu Kitaptan Yapılacak İktibaslar Konusunda Açıklamalar: (1) Bu kitabın metninden iktibas yapılırken yukarıdaki koşullara uyulmalı ve kaynak gösterilse dahi iktibas oranı haksız rekabet teşkil edecek düzeye ulaşmamalıdır. (2) 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun
35’inci maddesi, iktibası “bazı cümle ve fıkraların bir başka esere alınması” ile sınırlandırdığına göre, bu kitapta kullanılan orijinal şekil, diyagram, şema, tablolar yazarın yazılı izni olmaksızın, kaynak gösterilerek dahi iktibas edilemezler.
Kemal Gözler
İNSAN HAKLARI
HUKUKUNA GİRİŞ
Birinci Baskı
EKİN BASIM YAYIN DAĞITIM
BURSA - Temmuz 2017
KİTABIN ZİKREDİLMESİ KONUSUNDA UYARI: Elinizde tuttuğunuz İnsan Hakları Hukukuna Giriş başlıklı 368 sayfalık bu kitap, 568 sayfalık İnsan Hakları Hukuku (Bursa, Ekin, 2017)
başlıklı kitabımızın kısaltılmış halidir. Kitapların başlıkları birbirine benzemektedir. O nedenle kitaplar anılırken, başlıklarının tam olarak zikredilmesinde, özellikle de elinizde tuttuğunuz kitaptan
bahsedilirken “Giriş” kelimesinin unutulmamasında yarar vardır.
KORSAN KİTAP SATIN ALAN ÖĞRENCİLERE UYARI
Elinizde tuttuğunuz kitap, kağıt ve mürekkepten ibaret değildir. Yazarın alın
terinin ürünüdür. Bu kitabın ortaya çıkmasında yazarın yanında, musahhih, grafiker, matbaacı, yayıncı, dağıtımcı gibi daha pek çok kişinin emeği vardır. Bir yayınevi ve matbaada onlarca kişi çalışır.
Bir kitabın korsan baskısı veya fotokopi yoluyla çoğaltılması, başta yazar olmak üzere, bu kitabın ortaya çıkması için çalışan pek çok kişinin emeğinin çalınması anlamına gelir. Korsan veya fotokopi kitap satın alarak emek hırsızlığına ortak
olmayınız! Lütfen bu kitabın korsan veya fotokopi nüshalarını satanları Ekin Yayınevine (0224 223 04 37) veya yazara ([email protected]) bildiriniz. Bandrolsüz
nüshalar veya bandrolü olup da bandrol numarası arka kapakta belirtilen bandrol
seri numarası aralığında olmayan kitaplar korsandır.
Bir kitabın fiyatı ile o kitabın korsan baskısının veya fotokopisinin fiyatını karşılaştırmamak gerekir. Bir kitabın fiyatı, kağıt ve baskı giderinin yanında, telif hakkı, dizgi ve grafiker ücreti, yayıncı ve dağıtımcı payı ve vergilerden oluşmaktadır.
Örneğin kitabın KDV’sinden başka, yazar telif ücretinin yüzde 17’si oranında, yayınevi de elde ettiği gelir üzerinden en az yüzde 20 oranında vergi ödemektedir.
Korsan yayıncının veya fotokopicinin ise kağıt ve mürekkepten başka bir gideri
yoktur.
Bir kitabın “kağıt değeri” ile o kitabın “emek değeri” arasında nasıl bir fark
oluğunu anlamanız için size şunu yapmanızı tavsiye ederiz: Bu kitabın sonunda
yer alan 7 sayfa uzunluğundaki dizini yapmaya çalışınız. Bunun için kitabı baştan
sona ciddi bir şekilde okumanız, dizin girdisi olabilecek ortalama 800 adet kavramı
tespit etmeniz, bunların kitapta kaçıncı sayfalarda geçtiğini yanlarına yazmanız,
sonra da bunları alfabetik olarak sıralamanız gerekmektedir. Böylece bu kitabın 7
sayfadan oluşan dizinini siz yapmış olacaksınız. Bu iş için en az yedi gün çalışmanız gerekir. Ancak sizin harcadığınız bu yedi günlük emeği, bu kitabın dizin bölümünü yedi saniyede fotokopi ederek bir başkası gasp edebilmektedir.
Bir kitaptan yazar telif ücreti alamıyor, yayıncı kitaba yatırdığı parayı çıkaramıyorsa, o kitabın yeni baskı yapma ihtimali yoktur. Keza yazdığı kitaptan telif ücreti alamayan bir yazardan kitabın güncelleştirilmiş yeni baskısını hazırlamasını
beklemek gerçekçi bir beklenti değildir. Eğer üniversite ders kitabı yazarları, bir
gün, kitap yazmaktan vazgeçerlerse, bundan en büyük zararı üniversite öğrencileri
görür. Korsan veya fotokopi kitap alan öğrencilerin şunu çok iyi bilmesi gerekir:
Bütün öğrencilerin korsan veya fotokopi kitap aldığı gün Türkiye’de yeni bir ders kitabı
yayınlanmayacaktır ve o zaman bu öğrenciler fotokopi ettirecek kitap da bulmayacaklardır. Korsan baskı ve fotokopi, kitabı öldürmek üzere. Haberiniz olsun!
ÖNSÖZ
Bu kitap yazılırken şu üç hususa dikkat edilmiştir: İnsan hakları hukukunun saf teorisi içinde kalmak, aşırı içtihadî yaklaşımdan kaçınmak ve ayrıntılı
mevzuat incelemesinden uzak durmak.
1. Şüphesiz ki insan haklarının tarihle, ekonomiyle, sosyolojiyle, felsefeyle,
politikayla yakından ilgisi vardır. Ama insan hakları hukuku, bir “hukuk” dalıysa saf olmalı; ekonomi, sosyoloji, felsefe, siyaset bilimi ve benzeri yaklaşımlardan elden geldiğince uzak durmalıdır.
2. Biz insan hakları hukukunda içtihadî yaklaşıma karşı değiliz. Ama günümüzde bu yaklaşıma gereğinden fazla değer verildiği kanısındayız. İçtihadî
yaklaşımda aşırılığa kaçıldığında, rasyonalizmin yerini sistemsiz ve dağınık
açıklamalar alıyor. İçtihadî yaklaşımda tek tek olaylarla uğraşılırken, büyük
resim unutuluyor. Teorinin başlangıç varsayımları hatırlanmıyor. Bir süre sonra, içtihadî yaklaşım, kendi kendinden sonuç istihraç eden, kerameti kendinden menkul bir doktrin hâline geliyor. Öyle ki, hukukî sorunlar çözümlenirken, sorunun kendisine göre çözümlendiği hukuk kuralına değil, aslında bu
kuralın uygulanmasına örnek teşkil etmekten başka bir anlam ve değeri olmayan falanca mahkemenin filanca kararına atıf yapılıyor. Bu şekilde de kural
unutuluyor ve karar ezberleniyor. Neticede ortaya “içtihat fetişizmi” çıkıyor.
Falanca mahkemenin filanca kararı zikredildiğinde akan sular duruyor ve artık
daha fazla tartışma yapılmasına gerek kalmıyor.
Türk üniversite öğrencilerine insan hakları hukuku alanında, içtihattan
önce, genel eserler gerekli. Öğrencinin öncelikle, falanca hukuk normunun filanca olaya falanca mahkeme tarafından nasıl uygulandığını değil, bu normun
kendisini ve bu normun parçası olduğu düzenin ne olduğunu bilmesi gerekir.
Sistematik eserlerin olmadığı bir yerde, içtihat incelemesi, öğrenciye bazı
hukuk normları hakkında parça parça bilgi verse de, bu normların ait olduğu
hukuk düzeninin bütününün ne olduğunu göstermekte yetersiz kalır.
3. Günümüzde insan hakları hukuku, içtihadî yaklaşımın içine gömüldüğü
gibi mevzuat inceleme ve derlemelerinin içine de gömülmüş durumdadır. Piyasada insan hakları hukuku alanında içtihat derlemesi olduğu kadar, mevzuat
derlemesi de vardır. Dahası bir genel eser olma iddiasında olan insan hakları
hukuku kitaplarından bazıları da, gerçekte kısmen mevzuat derlemesi niteliğindedir. En azından insan hakları hukuku ders kitaplarında, ulusal ve uluslararası mevzuattan bitmez tükenmez alıntılar yapılmaktadır. Bazı kitaplarda
öğrencilerin nerede olduğunu bilmediği devletler arasında imzalanmış uluslararası insan hakları sözleşmeleri hakkında uzun açıklamalar ve bu sözleşmelerden yapılmış uzun alıntılar vardır. Bunları öğrenmek, öğrenci için herhalde
bir kabus olsa gerek!
VI İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
Biz bu tarz bir mevzuat incelemesine de karşıyız. Mevzuatın böylesine ayrıntılı bir tasvirinin üniversite öğrencisinin yetişmesine yapacağı bir katkı yoktur. Tersine böyle bir yaklaşım öğrenciyi köreltir.
***
Bu kitap, üniversite öğrencileri için hazırlanmış bir “ders kitabı”dır. Bu kitabın Birinci Kısmında “İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisi”; İkinci Kısmında “Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği”, Üçüncü Kısmında ise “Uluslararası
İnsan Hakları Hukuku” incelenmiştir.
Yirmi İkinci Bölüm haricinde, kitabın bütününde tek tek hak ve hürriyetler
değil, bütün hak ve hürriyetler için genel olarak geçerli olan kavram, kurum,
sistem, ilke ve usûller incelenmektedir. Dolayısıyla bu kitap, Yirmi İkinci Bölümü dışında, insan hakları hukuku alanında bir “genel esaslar” kitabıdır.
***
Bu kitapta da, diğer ders kitaplarımızda olduğu gibi, Türk üniversite ders
kitaplarında pek görülmeyen bazı yeni yöntemler kullanılmıştır. Her bölümde
o konuyla ilgili ayrıntı sayılabilecek bazı bilgiler, metin içinde verilmek yerine
“kutu” içinde verilmiştir. Bazı yerlerde yine kutu içinde “yan notlar” düşülmüştür. Keza metin içinde verilen bilgiler, bazı yerlerde ayrıca “tablolar” hâlinde özetlenmiştir. Aynı şekilde, metin içinde yapılan bazı sınıflandırmalar,
“şema” veya “diyagram” olarak gösterilmiştir. Yine kitabımızda bazı yerlere o
konuyla ilgili “resimler” konulmuştur. Bu yenilikler sayesinde öğrencinin bu
kitaptan ders çalışırken sıkılmayacağını ve konuları daha iyi öğreneceğini
umuyoruz.
***
Elinizde tuttuğunuz İnsan Hakları Hukukuna Giriş başlıklı 368 sayfalık bu
kitap, 568 sayfalık İnsan Hakları Hukuku başlıklı kitabımızın kısaltılmış halidir.
Bu kitapta yer yokluğundan veya pedagojik nedenlerle pek çok konuda kendi
görüşümüzü ve eleştirilerimizi vermek yerine doktrindeki hâkim görüş verilip
geçilmiştir. Keza aynı nedenlerle kitapta pek çok yerde konuların teknik ayrıntılarına girilmemiş, doktrindeki tartışmalar üzerinde durulmamış ve yargı içtihatları yeterince incelenmemiş ve eleştirilmemiştir.
Bu nedenle, özellikle yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin, araştırmacıların ve yazarların bu 368 sayfalık “Giriş” kitabımızı değil, 568 sayfalık “İnsan
Hakları Hukuku” başlıklı kitabımızı kullanmalarını tavsiye ederiz.
Yine aynı nedenle, çalışmamıza atıf yapacak yazarların bu “Giriş” kitabımıza değil, 568 sayfalık “İnsan Hakları Hukuku” başlıklı kitabımıza atıf yapmaları uygun olur.
Bu kitabın düzeltmeleri Burcu Uykun ve Sibel Yılmaz tarafından yapılmıştır. Kendilerine teşekkür ederim.
Bursa, 14 Temmuz 2017, Kemal Gözler
İÇİNDEKİLER
Birinci Kısım
İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN
GENEL TEORİSİ
Bölüm 1
İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN BİLGİ KAYNAKLARI
I. Mevzuat.......................................................................................................................................3
A. Resmî Kaynaklar ..................................................................................................................3
B. Özel Kaynaklar .....................................................................................................................4
II. Yargı Kararları...........................................................................................................................4
A. Türk Yargı Kararları.............................................................................................................4
B. Yabancı Yargı Kararları .......................................................................................................5
III. Bilimsel Eserler .....................................................................................................................6
A. Genel Eserler ........................................................................................................................7
B. Monografiler.........................................................................................................................7
C. Makaleler..............................................................................................................................8
III. İnternet Kaynakları ...................................................................................................................9
IV. Kaynak Arama ve Temin Etme ..............................................................................................10
B ö lüm 2
İN SAN HAK LARI HUKUKUNUN İSM İ, YA KLA ŞIM B İÇİM LER İ, TAN IM I,
KONU SU, K ISIMLAR I VE D İĞ ER HUKUK D ALLAR IYLA İLİŞK İS İ
I. İsimlendirme Meselesi ..............................................................................................................11
A. Fransa’da İsimlendirme Meselesi .......................................................................................11
B. Türkiye’de İsimlendirme Meselesi .....................................................................................12
II. İnsan HaKları Hukukunun Tanımı...........................................................................................13
III. İnsan Hakları Hukukunun Konusu .........................................................................................14
IV. İnsan Hakları Hukukunun Kısımları ...................................................................................16
A. İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisi - İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği Ayrımı .......16
B. İnsan Hakları Hukukunun Genel Kısmı - İnsan Hakları Hukukunun Özel Kısmı Ayrımı ..19
Türk İnsan Hakları Hukukunun Genel Kısmı - Özel Kısmı Ayrımı (Genel Hükümler Özel Hükümler Ayrımı) ................................................................................................20
C. İç veya Ulusal İnsan Hakları Hukuku - Uluslararası İnsan Hakları Hukuku Ayrımı ..........21
V. İnsan Hakları Hukuku ile Hukukun Diğer Dalları Arasındaki İlişkiler....................................22
A. Uluslararası Hukuk ile İlişkisi ............................................................................................22
B. Anayasa Hukuku ile İlişkisi................................................................................................23
C. İdare Hukuku ile İlişkisi .....................................................................................................24
D. Ceza Hukuku ile İlişkisi .....................................................................................................25
F. İnsan Hakları Hukukunun Özel Hukuk Dallarıyla İlişkisi...................................................27
Diğerleri ..................................................................................................................................29
Sonuç: İnsan Hakları Hukuku Bir Disiplinler Arası Hukuk Dalıdır ........................................29
VI. İnsan Hakları Hukukunun Bağımsızlığı veya Özerkliği Sorunu (Özgüllüğü Sorunu)............29
VII. İnsan Hakları Hukuku Eğitiminin Yararları ..........................................................................31
VIII. İnsan Hakları Hukukunun “Hukukîleşme” İhtiyacı .............................................................32
VIII
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
Bölüm 3
KAVRAMLAR
I. Hürriyet Kavramı ......................................................................................................................37
A. Tanımı ................................................................................................................................37
B. Hukukî Rejimi ....................................................................................................................39
C. Hukukî Rejimini Dikkate Alarak Hürriyet Kavramının Tanımlanması ..............................39
II. Hak Kavramı............................................................................................................................40
A. Birinci Unsur: Hakkın maddî içeriği “Hürriyet”tir .............................................................41
B. İkinci Unsur: Hukuk Düzeni Tarafından Korunma Unsuru................................................42
III. Hürriyet – Hak Ayrımı ...........................................................................................................43
A. Aralarındaki Farklar ...........................................................................................................43
B. Aralarındaki Benzerlikler ...................................................................................................45
C. Hürriyet ve Hak Terimlerinin Birbirinin Yerine Kullanılması veya Birlikte Kullanılması.46
D. Hürriyet ve Hak Terimleri Yerine Başka Terimlerin Kullanılması ....................................47
IV. Ödev Kavramı ........................................................................................................................47
A. Tanım .................................................................................................................................47
B. Hak-Ödev İlişkisi................................................................................................................49
C. Liberal Rejimlerde Hak ve Ödev İlişkisi ............................................................................51
1. Uluslararası Belgelerde Hak ve Ödev İlişkisi..................................................................................52
2. Çeşitli Anayasalarda Hak ve Ödev İlişkisi ......................................................................................52
D. Totaliter ve Otoriter Rejimlerde Hak ve Ödev İlişkisi (Anti-Liberal Rejimlerde Ödeve Vurgu) ..55
V. İnsan Hakları kavramı..............................................................................................................57
VI. Kamu Hürriyetleri ..................................................................................................................62
VII. “Temel Haklar”, “Temel Hürriyetler” veya “Temel Hak ve Hürriyetler” .............................65
A. Terimler..............................................................................................................................65
B. Temelliğin Kriteri: Bir Hak veya Hürriyete “Temellik” Özelliğini Kazandıran Şey Nedir? .66
VIII. “İnsan Hakları”, “Kamu Hürriyetleri” ve “Temel Hak ve Hürriyetler” Kavramları
Arasında Karşılaştırma ............................................................................................................68
A. Kaynakları Bakımından......................................................................................................68
B. Tanıyan İşlem Bakımından.................................................................................................69
C. Güvenceleri Bakımından ....................................................................................................69
D. Kapsamları Bakımından .....................................................................................................70
Hangi Kavram Kullanılmalı? .............................................................................................71
V. Diğer Kavramlar ......................................................................................................................72
A. Anayasal Haklar .................................................................................................................73
B. Medenî Haklar ....................................................................................................................73
C. Vatandaş Hakları ................................................................................................................73
D. Kişi Hak ve Hürriyetleri (Ferdî Hak ve Hürriyetler) ..........................................................74
E. Siyasal Haklar .....................................................................................................................75
F. Sosyal Haklar ......................................................................................................................75
Bölüm 4
İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN KAYNAKLARI
II. İç (Ulusal) İnsan Hakları Hukukunun Kaynakları....................................................................77
A. Asıl Kaynaklar....................................................................................................................77
1. Yazılı Kaynaklar ............................................................................................................78
a) Anayasa ....................................................................................................................78
b) Kanun .......................................................................................................................79
c) Kanun Hükmünde Kararnameler (KHK’ler) ............................................................79
d) Uluslararası Andlaşmalar .........................................................................................81
e) Düzenleyici İdarî İşlemler: Tüzükler, Yönetmelikler ve Diğerleri .....................82
2. Yazısız Kaynak: Örf ve Âdet Hukuku ...........................................................................84
İÇİNDEKİLER
IX
B. Yardımcı Kaynaklar ...........................................................................................................85
1. Yargısal Kararlar (İçtihatlar)..........................................................................................86
2. Bilimsel Görüşler (Doktrin, Öğreti) ...............................................................................88
III. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Kaynakları ................................................................88
Bölüm 5
İNSAN HAKLARININ TARİHSEL VE DÜŞÜNSEL GELİŞİMİ
I. Eski Çağda İnsan Haklarının Gelişimi ......................................................................................90
A. Doktrin ...............................................................................................................................90
1.
2.
3.
2.
Platon.............................................................................................................................. 90
Aristo .............................................................................................................................. 90
Stoacılar .......................................................................................................................... 90
Uygulama ........................................................................................................................ 91
II. Orta Çağda İnsan Haklarının Gelişimi .....................................................................................93
A. Genel Olarak ......................................................................................................................93
1. Hıristiyanlığın Ortaya Çıkması ve Yayılması..................................................................... 93
2. Feodalitenin Ortaya Çıkması ............................................................................................ 94
B. Doktrin................................................................................................................................94
1. Thomas Aquinas .............................................................................................................. 94
2. Marsilius Patavinus .......................................................................................................... 96
C. Uygulama ...........................................................................................................................96
III. Mutlak Monarşiler Devrinde İnsan haklarının Gelişimi ........................................................97
IV. 17 ve 18’inci Yüzyıllarda Tabiî Hukuk Akımı (Tabiî Hak Doktrini) .....................................97
A. Tabiat Hâli Hipotezi ...........................................................................................................97
B. Sosyal Sözleşme Hipotezi...................................................................................................98
C. Hipotezlerden Çıkan Sonuç: Devletin Dokunamayacağı Haklar Vardır.............................98
D. Temsilcileri.........................................................................................................................98
E. Eleştiri.................................................................................................................................99
V. Ferdiyetçi Doktrin....................................................................................................................99
VI. Sosyal Haklar doktrini..........................................................................................................102
VII. Çağdaş Hürriyet Anlayışı....................................................................................................103
Bölüm 6
HÜRRİYET KARİNESİ: “HÜRRİYET ASILDIR”
I. Sıfat-ı Arızada Aslolan Ademdir (Mecelle, m.9) (Aslî Niteliğin Varlığı, Arızî Niteliğin
Yokluğu Asıldır)....................................................................................................................105
II. “Sıfat-I Arızada Aslolan Ademdir” İlkesinin Hürriyetler Alanına Uygulanması...................107
III. Çavuş Prişibeyev’in Hürriyet Anlayışı .................................................................................108
IV. Hürriyet Karinesi vs. Yasak Karinesi ...................................................................................110
V. Hürriyet Karinesinden Çıkan Sonuçlar..................................................................................111
VI. Hürriyet Karinesinin Pozitif Hukuk Metinleri Tarafından Tanınması..................................114
VII. Hürriyet karinesinin paraleli olarak Devletin Yetkisiz Olması karinesi ..............................115
Bölüm 7
İNSAN HAK VE HÜRRİYETLERİNİN TASNİFİ
I. Jellinek’in Sınıflandırması ......................................................................................................117
A. Negatif Statü Hakları........................................................................................................118
B. Pozitif Statü Hakları .........................................................................................................118
C. Aktif Statü Hakları............................................................................................................119
II. Konularına Göre Tasnif: Fizik Hürriyetler, Düşünce Hürriyetleri ve Kolektif Hürriyetler....119
A. Fizik Hürriyetler ...............................................................................................................119
X
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
B. Düşünce hürriyetleri .........................................................................................................120
C. Kolektif Hürriyetler ..........................................................................................................120
III. Kullanılış Biçimlerine Göre Tasnif: Bireysel Hürriyetler ve Kolektif Hürriyetler Ayrımı ...120
A. Bireysel Hürriyetler ..........................................................................................................120
B. Kolektif Hürriyetler ..........................................................................................................121
IV. Ortaya Çıkış sıralarına Göre Tasnif (İnsan Haklarının Üç Kuşağı) ......................................121
A. Birinci Kuşak Haklar: Bireysel ve Siyasal Haklar............................................................122
B. İkinci Kuşak Haklar: Sosyal ve Ekonomik Haklar ...........................................................122
C. Üçüncü Kuşak Haklar ......................................................................................................123
D. Üç Kuşak Arasında Farklar ..............................................................................................125
E. Üç Kuşak Haklar Ayrımının Eleştirisi..............................................................................125
F. Dördüncü Kuşak Haklar? .................................................................................................126
1. Bilişim Teknolojisi Alanındaki Gelişmeler: Kişisel Verilerin Korunması ve Unutulma Hakkı.....126
2. Genetik Mühendisliğindeki Gelişmeler: İnsan Onurunun Korunması Hakkı ..................................127
V. Bağlayıcılıklarına Göre Hak ve Hürriyetlerin Tasnifi: “Program Haklar”- “Normatif
Haklar” Ayrımı......................................................................................................................128
Bölüm 8
HAK VE HÜRRİYETLERİN POZİTİF HUKUK
TARAFINDAN TANINMASI
I. Tanıma Kavramı .....................................................................................................................130
II. Tanıma Çeşitleri.....................................................................................................................131
A. Anayasayla Tanıma ..........................................................................................................131
B. Bildirgelerle Tanıma.........................................................................................................131
C. Hak ve Hürriyetler, Anayasa Altı Normlarla (Kanunla, Yönetmelikle) Tanınabilir mi? ..131
D. Kanunla Tanıma ...............................................................................................................132
E. Kanun Altı Normlarla Tanıma ..........................................................................................132
F. Uluslararası Andlaşma ve Sözleşmelerle Tanıma .............................................................132
III. Tanıma Çeşitleri Arasında Ne Fark Var?..............................................................................133
IV. Pozitif Hukuk Tarafından Tanınmamış Hak ve Hürriyetler Dışlanmış Mıdır?
(“Sayılmamış Hürriyetler” veya “İsimsiz Hürriyetler” Meselesi) ........................................133
Bölüm 9
HAK VE HÜRRİYETLERİN ÖZNELERİ VE YÜKÜMLÜLERİ
I. Hak ve Hürriyetlerin Özneleri.................................................................................................135
A. İnsanlar.............................................................................................................................136
B. Vatandaşlar .......................................................................................................................136
C. Belli Kategoriler ...............................................................................................................136
D. Yabancılar ........................................................................................................................136
E. Hak ve Hürriyet Özneliği Bakımından Gerçek Kişiler ile Tüzel Kişiler...........................137
1. Gerçek Kişiler; a) Cenin….137; b) Ölüler...................................................................................138
2. Tüzel Kişiler..................................................................................................................................141
II. Hak ve Hürriyetlerin “Yükümlüleri” (“Muhatapları”) ...........................................................142
A. Devlet ...............................................................................................................................142
B. Özel Kişiler.......................................................................................................................142
C. Temel Hakların Dikey ve Yatay Etkisi Meselesi ..............................................................144
Bölüm 10
HAK VE HÜRRİYETLERİN DÜZENLENMESİNDE SİSTEMLER
I. Serbestlik Sistemi (Düzeltici veya Bastırıcı Sistem) ...............................................................146
Tanımı…146; Temeli: Hürriyet Karinesi …147; “Bihakkın” Sistem Niteliği .......................................147
Serbestlik Sisteminin İşleyiş Süreci…147; Avantaj ve Dezavantajları...................................................148
İÇİNDEKİLER
XI
Serbestlik Sisteminin Gerçekten Özgürlükçü Olmasının Koşulları .........................................................148
II. İzin Sistemi (Önleyici Sistem) ...............................................................................................149
Tanımı…149; Yetkili Makamlar…149; Hürriyet Karinesine Aykırılığı .............................. 149
İstisnaî Niteliği…150; Temeli…150; Avantaj ve Dezavantajları ......................................... 150
İzin Sisteminde İdarenin Takdir Yetkisi ................................................................................... 151
III. Bildirim Sistemi....................................................................................................................151
Tanımı… 151; Temeli…152; Bildirimin Yapılması…152; İdarenin Görevi................................ 153
Bildirimden Sonra İdare Yasaklama Kararı Alabilir mi? ........................................................... 153
Bildirim Sistemi ile İzin Sistemi Arasında Ne Fark Var?........................................................... 154
Bildirim Sisteminin Avantaj ve Dezavantajları ........................................................................ 154
Sonuç..........................................................................................................................................155
Bölüm 11
HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLARI
I. Kavramlar ve Ayrımlar ...........................................................................................................158
A. Hukukî Sınırlar-Fiilî Sınırlar Ayrımı................................................................................158
B. Sınırlama Kavramı ve Benzer Kavramlardan Ayrılması ..................................................159
1. “Sınırlama” Kavramının Tanımı ..................................................................................... 159
2. Sınırlama - Düzenleme Ayrımı ....................................................................................... 159
3. Sınırlama - Sınırlılık Ayrımı........................................................................................... 160
II. Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması .........................................................................................161
III. Hak ve Hürriyetlerin Anayasayla Sınırlanması ....................................................................161
A. Anayasayla Sınırlamanın Hukukî Rejimi Nedir? .............................................................162
B. Anayasayla Sınırlama Yöntemleri ve Anayasayla Konulan Sınırlara Örnekler................163
C. Anayasanın Kanun Koyucuya Sınırlama Yetkisi Vermesi Başka Şey, Anayasayla
Sınırlama Başka Şeydir ....................................................................................................163
IV. Hak ve Hürriyetlerin Kanunla Sınırlanması .........................................................................164
A. Olağan Dönemlerde Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması Sistemi ......................................164
1. Sınırlama Sadece Kanunla Yapılmalıdır (Kanunîlik ilkesi) .........................................165
2. Sınırlama Belli Sebeplere Dayanmalıdır ..................................................................168
a) Genel Sınırlama Sebepleri.......................................................................................................168
b) Özel Sınırlama Sebepleri.........................................................................................................169
3. Sınırlama, Anayasaya Aykırı Olmamalıdır ..................................................................172
4. Sınırlamada Ölçülülük İlkesine Uyulmalıdır................................................................173
a) Elverişlilik İlkesi ...................................................................................................... 175
b) Gereklilik İlkesi ....................................................................................................... 176
c) Orantılılık İlkesi ....................................................................................................... 177
5. Ek Şartlar: Hakkın Özüne Dokunma Yasağı, Demokratik Toplum Düzeninin
Gereklerine Uygunluk Şartı, vb. .................................................................................178
Hak ve Hürriyetlerin Yabancılar İçin Sınırlandırılması ...................................................179
B. Olağanüstü Hâl Rejimlerinde Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması.....................................179
1. Olağanüstü Yönetim Usûllerinden Biri İlan Edilmiş Olmalıdır ...................................180
2. Ölçülülük İlkesine Uyulmalıdır....................................................................................180
3. Uluslararası Hukuktan Doğan Yükümlülükler İhlâl Edilmemelidir.............................180
4. Çekirdek Alana (Negatif Listeye) Dokunulmamalıdır .................................................180
5. Veya Pozitif Listede Yer Almayan Hak ve Hürriyetlere Dokunulmamalıdır..............182
6. Olağanüstü Yönetim Usûlünün İlan Edilmediği Yerlerde Hak ve Hürriyetlere Dokunulamaz ..183
7. Olağanüstü Yönetim Usûlünün İlan Süresi Dışında Hak ve Hürriyetlere Dokunulamaz....183
Bölüm 12
HAK VE HÜRRİYETLERİN ÇATIŞMASI
I. Hak ve Hürriyetlerin Yarışması ............................................................................................. 184
II. Hak ve Hürriyetlerin Çatışması: Örnekler, Tanım, Bildirgeler ve Anayasalar...................... 185
XII
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
II. Çatışma Nasıl Çözümlenir? ................................................................................................ 1786
A. Hak ve Hürriyetler Arasındaki Çatışma Hukuk Normları Arasındaki Çatışma Çözme
Kurallarıyla Çözümlenmelidir......................................................................................... 186
1. Çatışmanın Lex Superior İlkesiyle Çözümlenmesi ........................................................... 187
2. Çatışmanın Lex Posterior İlkesiyle Çözümlenmesi .......................................................... 188
3. Çatışmanın Lex Specialis İlkesiyle Çözümlenmesi........................................................... 188
B. Çatışmanın UzlAştırmayla Çözümlenmesi: Pratik UyuşuM İlkesi.................................. 189
C. Sıfat-ı Asliye ile Sıfat-ı Arıza Çatıştığında Sıfat-ı Asliye Tercih Edilir........................... 190
D. Diğer Durumlarda............................................................................................................ 191
III. Türk İnsan Hakları Hukukunda Çatışma Sorunu ................................................................. 192
İkinci Kısım
T Ü RK İ N S A N H A K L A R I H U K U K U D O G M A T İĞ İ
Birinci Alt-Kısım
TÜRK İNSAN HAKL ARI HUKUKU DOGMATİĞİNİN
GENEL KISMI
B ö lüm 13
T Ü R K H U K U KU N D A İN SA N HA KL A R I A L A N IN D A
K U L L A N IL A N KA V R A ML A R
I. İnsan Hakları ...........................................................................................................................200
II. Kamu Hürriyetleri..................................................................................................................200
III. Anayasal Haklar ...................................................................................................................200
IV. Temel Hak ve Hürriyetler.....................................................................................................201
V. Hak ve Hürriyetler .................................................................................................................202
VI. Sadece “Hak” Terimi veya Sadece “Hürriyet” Terimi .........................................................203
VII. Tercihimiz: “Temel Hak ve Hürriyetler” ............................................................................204
VIII. “Temel Haklar ve Ödevler” Terimi ...................................................................................204
Bölüm 14
1 982 A NA Y AS AS IN A GÖ R E TE M EL H A K V E
H Ü R R İ Y ET LE R İN T AS Nİ F İ
I. Kişinin Hakları ve Ödevleri ....................................................................................................206
II. Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler ................................................................................206
III. Siyasî Haklar ve Ödevler ......................................................................................................207
IV. Anayasada Düzenlenmemiş Hürriyetler: “İsimsiz Hürriyetler” Sorunu ...............................208
B ö lüm 15
1 9 82 A N A Y A SA S IN IN HA K V E H ÜR R İY E TL E R
K O N US UN D A K İ TE ME L Y A KL A Ş I MI
I. Tabiî Hak Anlayışı mı, Pozitivist Hak Anlayışı mı? ...............................................................211
II. “İnsan Haklarına Dayanan Devlet - İnsan Haklarına Saygılı Devlet” Tartışması ..................212
III. 1982 Anayasasında İnsan Haklarına Saygı “Toplumun Huzuru, Millî Dayanışma ve
Adalet” Anlayışı ile Çerçevelendirilmiş midir?.....................................................................213
IV. Devletin “Özgürleştirme” Ödevi ..........................................................................................214
V. Hak - Ödev İlişkisi.................................................................................................................214
VI. Hürriyet - Otorite Dengesi....................................................................................................215
İÇİNDEKİLER
XIII
B ö lüm 16
T Ü R K H U K U KU N D A HA K V E H ÜR R İY E TL E R İ N
Ö ZN E L E R İ V E Y Ü K Ü ML ÜL E R İ
I. Hak ve Hürriyetlerin Özneleri.................................................................................................217
A. İnsanlar (=Herkes, Kimse) .................................................................................................. 218
B. Vatandaşlar ........................................................................................................................ 218
C. Belli Kategoriler ................................................................................................................. 219
D. Yabancıların Durumu.......................................................................................................... 220
E. Hak ve Hürriyet Özneliği Bakımından Gerçek Kişiler ile Tüzel Kişiler ................................. 221
II. Temel Hak ve Hürriyetlerin “yükümlüleri” (“Muhatapları”).................................................221
A. Devlet ................................................................................................................................ 221
B. Özel Kişiler ........................................................................................................................ 222
B ö lüm 17
H A K V E H ÜR R İY E TL E R İN KÖ T ÜY E K UL L A N IL MA S I Y A SA Ğ I
I. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağının Genel Teorisi (İnsan Hakları Hukukunun
Genel Teorisinde Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı).......................................................225
A. Özel Hukukta....................................................................................................................226
B. İnsan Hakları Hukukunda .................................................................................................226
1.
2.
3.
4.
5.
Örnekler ........................................................................................................................ 227
Hakkın Kötüye Kullanılması Nasıl Tespit Edilir: Kriterler ............................................... 228
Hakkın Kötüye Kullanılmasının Sonuçları: Yaptırımlar ................................................... 229
Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağının Kaynağı ............................................................. 229
Mahiyeti Gereği Kötüye Kullanılması İmkansız Hak ve Hürriyetler ................................ 230
II. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağının Dogmatik Teorisi (İnsan Hakları Hukuku
Dogmatiğinde Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı) ............................................................230
A. Avrupa İnsan Hakları Hukukunda Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı .........................230
D. Türkiye’de Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı..............................................................232
1. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı Konusunda Genel Hüküm: Anayasa, m.14................ 233
2. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı Konusunda Özel Hükümler ...........................................234
B ö lüm 18
H A K V E H ÜR R İY E TL E R İN A N A Y A SA Y L A S IN IR L A N MA S I
I. Hak ve Hürriyetler Anayasayla Sınırlanabilir mi?.................................................................... 238
II. Anayasayla Sınırlamanın Hukukî Rejimi Nedir? .................................................................. 238
III. Anayasayla Sınırlama Yöntemleri ve Anayasayla Konulan Sınırlara Örnekler.................. 239
A. Açıkça Sınır Koyma ........................................................................................................... 239
B. Sınırlı Bir Şekilde Tanıma................................................................................................... 239
V. Anayasanın Öngördüğü Sınırlama Sebepleri başka şey, Anayasal Sınırlar başka şeydir...... 240
B ö lüm 19
1 9 82 A N A Y A SA S IN A GÖ R E HA K V E H ÜR R İY E TL E R İN S IN IR L A N MA S I
(Anayasa Altı Normlarla Sınırlama) (Olağan Dönemlerde)
Ön Açıklamalar ......................................................................................................................... 241
1. Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanmasında Olağan Dönem - Olağanüstü Dönem Ayrımı
(“Madde 13”-“Madde 15” Ayrımı)...................................................................................... 241
2. Tarihsel Bilgi ...................................................................................................................... 241
3. 13’üncü Maddenin Yeni Şeklinin Getirdiği Şartların Listesi .................................................. 243
4. Şartların Uygulanması Sırası................................................................................................ 243
I. Birinci Şart: Sınırlama Kanunla Yapılmalıdır ........................................................................ 244
II. İkinci Şart: Sınırlama, Anayasada Belirtilen Sebeplere Dayanmalıdır.................................. 248
A. 2001 Öncesi Durum: Sınırlama Genel veya Özel Sebeplere Dayanmalıdır..............................248
B. 2001’den Sonraki Durum: Sınırlama, Anayasanın İlgili Maddesinde Belirtilen
Sebeplere Dayanmalıdır...........................................................................................................249
XIV
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
III. Üçüncü Şart: Sınırlama Anayasanın Sözüne ve Ruhuna Uygun Olmalıdır ......................... 250
A. Anayasanın Sözüne Uygunluk......................................................................................... 250
B. Anayasanın Ruhuna Uygunluk...................................................................................... 252
IV. Dördüncü Şart: Sınırlama Ölçülülük İlkesine Uygun Olmalıdır.......................................... 252
A. Elverişlilik İlkesi ............................................................................................................. 253
B. Gereklilik İlkesi ............................................................................................................... 254
C. Oranlılık İlkesi................................................................................................................. 255
Üç Alt İlkenin Uygulama Sırası ............................................................................................257
Ölçülülük Değerlendirmesi Nasıl Yapılır? ............................................................................257
V. Beşinci Şart: Sınırlama Demokratik Toplum Düzeninin Gereklerine Uygun olmalıdır........ 257
VI. Altıncı Şart: Sınırlama Temel Hak ve Hürriyetlerin Özlerine Dokunmamalıdır ................. 258
VII. Yedinci Şart: Sınırlama Lâik Cumhuriyetin Gereklerine Aykırı Olmamalıdır................... 261
B ö lüm 20
O L A ĞA N Ü S TÜ Y Ö N E Tİ M U S ÛL L E R İ D Ö N E M İN D E H A K V E
H ÜR R İY E TL E R İN SIN IR L A N MA S I
I. Ön Sorunlar............................................................................................................................ 263
II. Anayasanın 15’inci Maddesine Göre Olağanüstü Yönetim Usûllerinde Temel Hak ve
Hürriyetlerin Sınırlanmasının Şartları .................................................................................. 264
A. Savaş, Seferberlik, Sıkıyönetim veya Olağanüstü Hâllerden Biri Mevcut Olmalıdır ...... 265
B. Milletlerarası Hukuktan Doğan Yükümlülükler İhlâl Edilmemelidir .............................. 265
C. Ölçülülük İlkesine Uyulmalıdır ....................................................................................... 267
D. Çekirdek Alana Dokunma Yasağı ................................................................................... 269
III. Olağanüstü Yönetim Usûllerinde Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanmasının Yer,
Sebep ve Zaman Unsurları Bakımından Sınırları ................................................................ 270
A. Yer Bakımından Sınırlar.................................................................................................. 270
B. Zaman Bakımından Sınırlar............................................................................................. 271
C. Sebep bakımından Sınırlar............................................................................................... 272
IV. Olağanüstü Yönetim Usûllerinde Sınırlandırma Aracı: Kanun Hükmünde Kararnameler .. 273
V. Olağan ve Olağanüstü Yönetim Usûllerinde Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması
Şartları Arasındaki Farklar (13’üncü Madde ile 15’inci Madde Karşılaştırması)................ 275
B ö lüm 21
H A K V E H ÜR R İY E TL E R İN KO R UN MA S I
I. İç Koruma ...............................................................................................................................280
A. Yasama Organına Karşı Koruma......................................................................................280
B. Yürütme Organına (İdareye) Karşı Koruma .....................................................................281
1. Teşriî Başvuru Yoluyla Hak ve Hürriyetlerin Korunması .............................................................281
2. İdarî Başvuru Yoluyla Hak ve Hürriyetlerin Korunması ...............................................................282
3. Ombudsman vb. Bağımsız Kurumlara Başvuru Yolları ................................................................283
Türkiye’de Bağımsız Kurumlara Başvuru Yolları.............................................................................283
a) Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumuna Başvuru..............................................................283
b) Kamu Denetçiliği Kurumuna Başvuru ....................................................................................284
4. Yargısal Başvuru (Dava) Yoluyla Hak ve Hürriyetlerin Korunması .............................................286
a) Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Yolu.......................................................................286
Türkiye’de Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru.............................................................287
Bireysel Başvurunun Şartları…287; 2. Bireysel Başvuruların İncelenme Usûlü ..............288
b) İdarî Yargıya Başvuru Yolu (İdarî Dava Yolu) .......................................................................290
c) Adlî Yargıya Başvuru Yolu (Hukuk ve Ceza Davaları Yolu)..................................................290
C. Özel Kişilere Karşı Koruma .............................................................................................290
1. Özel Hukuk Yolları .......................................................................................................................290
2. Ceza Hukuku Yolları.....................................................................................................................291
II. Uluslararası Koruma ..............................................................................................................291
İÇİNDEKİLER
XV
A. Birleşmiş Milletler Çerçevesinde İnsan Haklarının Korunması .......................................291
B. Avrupa Konseyi Çerçevesinde İnsan Haklarının Korunması: Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ............................................................292
Birinci Alt-Kısım
TÜRK İNSAN HAKL ARI HUKUKU DOGMATİĞİNİN
ÖZ EL KISMI
B ö lüm 22
1 9 82 A N A Y A SA S IN D A D Ü Z E N L E N E N
Ç E Ş İ TL İ TE ME L HA K V E H ÜR R İY E TL E R
I. Kişinin Hakları ve Ödevleri………..…..294
II. Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler….301
1. Kişi Dokunulmazlığı (m.17) .......................294
2. Zorla Çalıştırma Yasağı (m.18)...................294
3. Kişi Hürriyeti ve Güvenliği (m.19).............295
4. Özel Hayatın Gizliliği (m.20) .....................295
5. Konut Dokunulmazlığı (m.21)....................296
6. Haberleşme Hürriyeti (m.22) ......................296
7. Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti (m.23)..........297
8. Din, Vicdan ve İbadet Hürriyeti (m.24).......297
9. Düşünce ve Kanaat Hürriyeti (m.25) ..........297
10. Düşünceyi Açıklama ve Yayma H.(m.26) 298
11. Bilim ve Sanat Hürriyeti (m.27)................298
12. Basın Hürriyeti (m.28)..............................298
13. Süreli ve Süresiz Yayın Hakkı (m.29).........299
14. Dernek Kurma Hürriyeti (m.33)................299
15. Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü
Düzenleme Hakkı (m.34) ..........................299
16. Mülkiyet Hakkı (m.35) .............................300
17. Hak Arama Hürriyeti (m.36).....................300
18. Kanunî Hâkim Güvencesi (m.37)..............300
19. Suç ve Cezalara İlişkin Esaslar (m.38) .........301
20. İspat Hakkı (m.39) ....................................301
21. Temel Hak ve H.lerin Korunması (m.40)..301
1. Ailenin Korunması ve Çocuk
Hakları (m.41) .......................................... 301
2. Çalışma, Sözleşme ve Özel Teşebbüs
Kurma Hürriyeti (m.48)............................ 302
3. Çalışma Hakkı ve Ödevi (m.49) ................. 302
4. Çalışma Şartları ve Dinlenme Hakkı (m.50). 302
5. Sendika Kurma Hakkı (m.51)..................... 302
6. Toplu İş Sözleşmesi ve Toplu Sözleşme
Hakkı (m.54)............................................. 303
7. Grev Hakkı ve Lokavt (m.54)..................... 303
III. Siyasî Haklar ve Ödevler......................... 304
1. Vatandaşlık Hakkı (m.66) .......................... 304
3. Parti Kurma, Partilere Girme ve
Partilerden Ayrılma Hakkı (m.68) ............ 305
4. Kamu Hizmetlerine Girme Hakkı (m.70) ... 305
5. Vatan Hizmeti Hakkı (m.72) ...................... 305
6. Vergi Ödevi (m.73) .................................... 305
7. Dilekçe, Bilgi Edinme ve Kamu
Denetçisine Başvurma Hakkı.................... 305
Ü ç ü n cü K ı s ı m
U L U S L A R A R A S I İ N S A N H A K L A R I H U KU KU
I. İç veya Ulusal İnsan Hakları Hukuku .....................................................................................309
II. Uluslararası İnsan Hakları Hukuku........................................................................................309
A. Evrensel Uluslararası İnsan Hakları Hukuku....................................................................309
B. Bölgesel İnsan Hakları Hukukları.....................................................................................310
1. Amerikan İnsan Hakları Hukuku...................................................................................................310
2. Avrupa İnsan Hakları Hukuku.......................................................................................................310
III. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Yaratıcı Kaynakları ................................................311
A. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Asıl Kaynakları ..................................................312
1. Yazılı Kaynaklar: Uluslararası Andlaşmalar................................................................312
2. Yazısız Kaynaklar........................................................................................................313
a) Uluslararası Teamül.................................................................................................. 313
b) Hukukun Genel İlkeleri............................................................................................. 314
B. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Yardımcı Kaynakları ..........................................317
1. Yargısal Kararlar: İçtihatlar .........................................................................................317
2. Doktrin: En Vasıflı Kamucuların Öğretileri.................................................................318
XVI
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
V. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Bilgi Kaynakları ......................................................318
A. Sözleşmeler; 1. İnternet Kaynakları…319; 2. Kağıt Kaynaklar .......................................319
B. Yargı Kararlarının Bulunacağı Yerler ..............................................................................320
C. Bilimsel Eserler ................................................................................................................320
1. Genel Uluslararası İnsan Hakları Hukuku....................................................................320
2. Avrupa İnsan Hakları Hukuku .....................................................................................320
B ö lüm 23
A V R UP A İN SA N HA KL A R I HU K U K U
I. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ...........................................................................................322
II. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Kuruluşu: A. Hâkimleri…327; B. Birimleri...............327
III. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Başvuru Çeşitleri .......................................................327
A. Devlet Başvurusu ..................................................................................................................... 328
B. Bireysel Başvuru ...................................................................................................................... 329
V. Bireysel Başvuru Hakkı...............................................................................................................330
A. Başvuru Hakkına Sahip Olanlar ............................................................................................... 329
B. Mağdur Olma Şartı ................................................................................................................... 330
VI. Bireysel Başvuruların Kabul Edilebilirlik Koşulları.............................................................331
A. İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi Gerekir .....................................................................332
B. Başvurunun Altı Aylık Süre İçinde Yapılması Gerekir ..................................................333
C. Başvurunun Anonim Olmaması Gerekir .......................................................................334
D. Başvurunun Daha Önce İncelenmiş Bir Başvuru ile Aynı Olmaması Gerekir .................335
E. Başvurunun Diğer Bir Uluslararası Soruşturma veya Çözüm Merciine Sunulmuş Bir
Başvuru ile Aynı Olmaması Gerekir.............................................................................335
F. Başvurunun, Başvuru Hakkının Kötüye Kullanımı Niteliğinde Olmaması Gerekir ..........335
G. Başvurunun, Sözleşme veya Protokollerin Hükümleriyle Bağdaşmazlık İçinde
Olmaması Gerekir .......................................................................................................335
1. Kişi Bakımından (Ratione Personae) Bağdaşmazlık ........................................................ 336
2. Yer Bakımından (Ratione Loci) Bağdaşmazlık ................................................................ 337
3. Zaman Bakımından (Ratione Temporis) Bağdaşmazlık .................................................... 337
4. Konu Bakımından (Ratione Materiae) Bağdaşmazlık....................................................... 337
H. Başvurunun Açıkça Temelden Yoksun Olmaması Gerekir .................................................... 338
I. Başvurucu, Önemli Bir Zarar Görmüş Olmalıdır.................................................................... 339
VII. Mahkemeye Başvuru Usûlü ...............................................................................................340
A. Başvuru Dilekçesinde Bulunması Gereken Hususlar .......................................................340
B. Başvurunun Yapılması......................................................................................................340
VIII. Bireysel Başvuruların İncelenmesi Usûlü ........................................................................341
A. Kabul Edilebilirlilik İncelemesi........................................................................................341
1. Tek Hâkimin Yapacağı Kabul Edilebilirlik İncelemesi..................................................... 341
2. Komitenin Yapacağı Kabul Edilebilirlik İncelemesi ........................................................ 342
3. Dairenin Yapacağı Kabul Edilebilirlik İncelemesi ........................................................... 342
B. Esas Bakımından İnceleme...............................................................................................343
1.
2.
3.
4.
Olayların İncelenmesi .................................................................................................... 344
Dostça Çözüm ............................................................................................................... 344
Tek Taraflı Deklarasyon Usûlüyle Kayıttan Düşürme Kararı............................................ 345
Esas Hakkında Hüküm Aşaması...................................................................................... 345
C. Esas Hakkında Hükümlere Karşı Başvuru Yolları............................................................348
IX. Yüksek Mahkemelerin Danışma Görüşü Başvurusu ............................................................349
X. AİHM Hükümlerinin Yerine Getirilmesi ve Yerine Getirmenin Denetlenmesi.....................349
A. Hükümlerin Devletlerce Yerine Getirilmesi (İnfazı)........................................................349
B. Yerine Getirmenin Bakanlar Komitesi Tarafından Gözetimi (Denetlenmesi) ..................350
Bibliyografya..............................................................................................................................353
Dizin...........................................................................................................................................361
Yazarın Özgeçmişi ve Yayın Listesi ..........................................................................................368
SUNUŞ
Ayrıntılarını aşağıda ayrıca göreceğimiz üzere, insan hakları hukuku,
kendi içinde öncelikle “insan hakları hukukunun genel teorisi” - “insan
hakları hukuku dogmatiği” şeklinde iki kısma ayrılır. İnsan hakları hukuku dogmatiği, her devletin pozitif hukuk kurallarına bağlıdır. Biz bu
kitapta hâliyle “Türk insan hakları hukuku dogmatiği”ni inceleyeceğiz.
Diğer yandan insan hakları hukuku, kendi içinde “iç insan hakları
hukuku” ve “uluslararası insan hakları hukuku” olarak ikiye ayrılır. Türk
insan hakları hukuku dogmatiği, insan hakları hukukunun “iç” kısmında
yer alır.
Buna göre bu kitap aşağıdaki gibi kendi içinde üç kısma ayrılmıştır:
PLÂN:
Birinci Kısım.- İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisi
İkinci Kısım.- Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği
Üçüncü Kısım.- Uluslararası İnsan Hakları Hukuku
Şimdi bu kısımları sırasıyla inceleyelim:
Bölüm 2
İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN İSMİ, YAKLAŞIM
BİÇİMLERİ, TANIMI, KONUSU, KISIMLARI VE
DİĞER HUKUK DALLARIYLA İLİŞKİSİ *
Bu bölümde insan hakları hukukunun ismini, yaklaşım biçimlerini, tanımını, konusunu, kısımlarını ve insan hakları hukuku ile hukukun diğer dalları arasındaki ilişkileri göreceğiz. Önce plânı verelim:
PLÂN:
I. İsimlendirme Meselesi
II. İnsan Hakları Hukukunun Tanımı
III. İnsan Hakları Hukukunun Konusu
IV. İnsan Hakları Hukukunun Kısımları
V. İnsan Hakları Hukuku ile Hukukun Diğer Dalları Arasındaki İlişkiler
VI. İnsan Hakları Hukukunun Bağımsızlığı veya Özerkliği
VII. İnsan Hakları Hukuku Eğitiminin Yararları
IX. İnsan Hakları Hukukunun “Hukukîleşme” İhtiyacı
Şimdi isim meselesiyle başlayalım:
I. İSİMLENDİRME MESELESİ
Bu hukuk dalının isimlendirilmesinde Fransa’da ve Türkiye’de birlik yoktur. Önce Fransa’daki durumu görelim:
A. FRANSA’DA İSİMLENDİRME MESELESİ
Fransa’da hukuk fakültelerinde “kamu hürriyetleri (libertés publiques)”
dersi, önce 1954 yılında seçimlik ders olarak, 1962 yılında da zorunlu ders olarak konulmuştur1. 30 Nisan 1997 tarihli Milli Eğitim Bakanlığı kararnamesiyle
dersin adı “temel hürriyetler hukuku (droit des libertés fondamentales)” olarak
değiştirilmiştir2.
Fransa’da bu alanda yazılan kitapların isimlendirilmesi konusunda bir terim birliği yoktur. Bu alanda yazılan kitaplarda başlık olarak “libertés publi* Bu bölüm İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın ikinci bölümünden özetlenmiştir (op. cit.,
s.17-49). Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız.
1. Jean Rivero ve Hugues Moutouh, Libertés publiques, Paris, PUF, Thémis, 9. Baskı, 2003, c.I, s.2;
Roseline Letteron, Libertés publiques, Paris, Dalloz, Precis 9. B., 2012 (Kindle 2016), s.8.
2. Rivero ve Moutouh, op. cit., c.I, s.2. Ayrıca bkz.: Arrêté du 30 avril 1997 relatif au diplôme d'études
universitaires générales Droit et aux licences et aux maîtrises du secteur Droit et science politique
https://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000382767.
16
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
suna girer. Örneğin yaşama hakkı, zorla çalıştırma yasağı, konut dokunulmazlığı, din ve vicdan hürriyeti, dernek kurma hakkı, basın hürriyeti, ifade hürriyeti, mülkiyet hakkı, eğitim hakkı, sosyal güvenlik hakkı, çevre hakkı, seçme ve
seçilme hakkı, spesifik olarak ve ayrıntılarıyla hangi hukuk dalında inceleniyor
olursa olsun, insan hakları hukukunun inceleme alına girer. Bu anlamda insan
hakları hukuku, bir kamu hukuku dalı olduğu kadar, bir özel hukuk dalıdır. İnsan hakları hukuku, disiplinlerarası bir hukuk dalıdır. İnsan hakları hukuku alanında çalışan bir hukukçu, bazen anayasa hukuku, bazen idare hukuku, bazen
ceza hukuku, bazen medenî hukuk, bazen borçlar hukuku, bazen ticaret hukuku
bilgilerine ihtiyaç duyar. Bu nedenle insan hakları hukuku, hiçbir hukuk dalının
tekeli altında değildir. Çoğunlukla anayasa hukukçuları bu alanda çalışıyorlarsa
da, bir ceza hukukçusunun veya bir medenî hukukçunun insan hakları alanında
çalışmasına engel bir şey yoktur.
KUTU 2.4: “İNSAN HAKLARI BİLİMİ” DİYE BİR SOSYAL BİLİM DALI VAR MI?
İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin yazarlarından biri olan meşhur Fransız hukukçu Nobel Barış
ödülü sahibi René Cassin, Institut international des droits de l’homme tarafından 5-6 Mart 1971 tarihinde Nice’te düzenlenen Kolokyumda sosyal bilimlerin bir dalı olarak “insan hakları bilimi” diye bir bilim olduğu düşüncesini ileri sürmüş ve bu bilimi şu şekilde tanımlamıştır:
“İnsan hakları bilimi, her bir insanın kişiliğinin gelişimi için bütünü gerekli olan hak ve ehliyetleri
belirleyerek, insan onuruna göre insanlar arasında ilişkileri inceleyen sosyal bilimlerin özel bir dalı
olarak tanımlanır” 17.
Bir “insan hakları bilimi”nin mevcut olması düşüncesi ilginç bir düşüncedir. Bu bilimin konusunun ise
insanlar arasındaki ilişkileri insan onuruna göre incelemek olduğu bilgisini okumak insana heyecan vermektedir. Ancak böyle “sosyal bilim dalı”nın olması mümkün değildir; çünkü böyle bir dalın, kendine
özgü bir metodolojisi yoktur. İnsan hakları konusunda insan hakları felsefesi olabilir, insan hakları hukuku
olabilir; insan hakları sosyolojisi, psikolojisi, antropolojisi de olabilir; ama “insan hakları bilimi” olamaz.
IV. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN KISIMLARI
İnsan hakları hukuku, kendi içinde çeşitli kısımlara ayrılabilir. Önce ayrımları bir plân olarak verelim:
A. İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisi - İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği Ayrımı
B. İnsan Hakları Hukukunun Genel Kısmı - İnsan Hakları Hukukunun Özel Kısmı Ayrımı
C. İç veya Ulusal İnsan Hakları Hukuku - Uluslararası İnsan Hakları Hukuku Ayrımı
Genel teori ve hukuk dogmatiği ayrımı ile işe başlayalım:
A. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ - İNSAN
HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİ AYRIMI
İnsan hakları hukuku öncelikle “insan hakları hukukunun genel teorisi” ve
“insan hakları hukuku dogmatiği” olmak üzere iki kısma ayrılır. Ama önce
“genel teori-hukuk dogmatiği” ayrımı hakkında kutu içinde genel bilgi verelim:
17. Aktaran: Karel Vasak (ed.) Les dimensions internationales des droits de l’homme, Paris,
UNESCO, 1978, s.12 (http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001342/134209fo.pdf).
BÖLÜM 2: İSİM, TANIM; KONU, YAKLAŞIM BİÇİMLERİ VS.
17
KUTU 2.5: Hukukun Genel Teorisi-Hukuk Dogmatiği Ayrımı.- Bir konuya hukukî açıdan da iki değişik şekilde yaklaşılabilir: Bir kere, incelenmesi istenilen konu, belirli bir devletin pozitif
hukuk kuralları çerçevesinde ele alınabilir. Bu konuyu düzenleyen hukuk kurallarının anlam ve içeriği
ile ilgili sistematik açıklamalar getirilebilir. İkinci olarak, aynı konu belirli bir devletin pozitif hukuk kurallarından ve bunların uygulanmasına ilişkin sorunlardan bağımsız olarak, genel bir düzeyde ele alınabilir18.
Bu yaklaşım olanaklarından birincisi, idare hukuku, ceza hukuku, medenî hukuk, ticaret hukuku
gibi hukukun özel disiplinlerini, daha teknik bir terimle hukuk dogmatiğini; ikincisi ise hukukun genel
teorisini oluşturur. Hukukun genel teorisi, belirli bir ülkede yürürlükte bulunan hukuk kurallarının içeriğini değil, bu kuralların yapısını inceler. Hukuk dogmatiği belirli bir ülkenin hukuk düzenini incelerken,
hukukun genel teorisi, pek çok ülkenin hukuk düzenleri için geçerli olabilecek, genel, soyut ve evrensel düzeyde açıklamalarda bulunur19.
TANIM: “Hukuk dogmatiği (dogmatique
juridique Rechtsdogmatik)”, belli bir konuda,
belli bir ülkede, belli bir zamanda yürürlükte
olan pozitif hukuk kurallarının anlamı, içeriği ve
uygulanmasıyla ilgili açıklamalar yapan hukuk
bilimi dalıdır20.
TANIM: “Hukukun genel teorisi (théorie général du droit)” veya kısaca “hukuk teorisi (théorie
du droit, Rechtstheorie)”, pozitif hukuk kurallarının
içeriğini değil, bu kuralların biçimsel yapısını inceleyen, genel ve soyut düzeyde açıklamalar yapan
hukuk bilimi dalıdır.
1. İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisi
İnsan hakları hukukunun genel teorisi, insan haklarını düzenleyen hukuk
kurallarını belirli bir ülkede yürürlükte bulunan pozitif hukuk kurallarının içeriğinden bağımsız olarak genel ve soyut düzeyde inceler. İnsan hakları hukukunun genel teorisi, değişik ülkelerin hukuk düzenleri için geçerli olabilecek genel teorik açıklamalarda bulunur. Örneğin aşağıda Altıncı Bölümde inceleyeceğimiz hürriyet karinesi, Onuncu Bölümde inceleyeceğimiz insan haklarının düzenlenmesinde sistemler (serbestlik sistemi, izin sistemi, bildirim sistemi), OnBirinci Bölümde göreceğimiz insan hak ve hürriyetlerin sınırlanması konularında
yaptığımız açıklamalar ve ulaştığımız sonuçlar, bütün liberal hukuk düzenleri
için geçerlidirler. Bu açıklamalar ve sonuçlar Türkiye için olduğu kadar, Fransa,
Almanya, İtalya, İspanya ve Yunanistan için de genel olarak geçerlidirler.
İnsan hakları hukukunun genel teorisi kısmında yapılan açıklamalar teorik
ve geneldir; ama söz konusu teorik ve genel açıklamaların, hukuk dışı, spekülatif nitelikte açıklamalar olduğu sanılmamalıdır. Zira hukukun genel teorisi, pozitif hukukun genel teorisidir. Genel teori açıklamaları geneldir; ama bunlar çeşitli ülkelerde yürürlükte olan pozitif hukuk kurallarının dışında değildir; tersine bunlar çeşitli ülkelerin pozitif hukuk kurallarının gözlem ve tahlilinden çıkan açıklamalardır. Aşağıda Altıncı Bölümde örneğin hürriyet karinesinin bir
18. Fazıl Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1982, s.4.
19. Hukukun genel teorisi hakkında bkz. Kemal Gözler, Hukukun Genel Teorisine Giriş, Ankara, USA Yayıncılık, 1998, s.1-23.
20. “Hukuk dogmatiği”, Fazıl Sağlam tarafından, “belli bir zaman ve yerde geçerli olan hukukun nasıl
anlaşılacağı ve uygulanacağı sorusuna cevap arayan açıklamaların tümü” olarak tanımlanmıştır”
(Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, op. cit., s.5).
18
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
sonucu olan masumluk ilkesinin değişik devletlerde ve hatta değişik zamanlarda nasıl tanınmış olduğuna örnekler vereceğiz. Yine aşağıda Onuncu Bölümde
insan haklarının düzenlenmesinde serbestlik, izin ve bildirim sistemlerini düzenleyen pozitif hukuk kurallarına sadece Türkiye’den değil, Fransa’dan da örnekler vereceğiz.
Aşağıda Onbirinci Bölümde insan hak ve hürriyetlerinin sınırlanmasında
öze dokunma yasağı, kanunilik ilkesi, ölçülülük ilkesi gibi ilkeler göreceğiz.
Bu ilkeler bizim uydurduğumuz, hukuk dışı bir temelden kaynaklanan “teorik”
ilkeler değil, çeşitli liberal demokrasilerde yürürlükte olan pozitif hukuk kuralları tarafından öngörülmüş olan ilkelerdir; yani pozitif hukuktan kaynaklanan
ilkelerdir.
Elinizde tuttuğunuz kitabın Birinci Kısmı (Bölüm 1-12) bir “insan hakları
hukukunun genel teorisi” kitabıdır. Yani bu Kısımda yapılan açıklamalar, sadece Türkiye için değil, liberal hukuk düzenleri için genel olarak geçerli olabilecek teorik açıklamalardır. Örneğin hürriyet karinesi, insan hak ve hürriyetlerinin kullanılmasında sistemler, insan hak ve hürriyetlerinin sınırlandırılması
şartları konusunda yaptığımız açıklamalar sadece Türkiye için değil, Fransa,
İspanya, İtalya, Almanya ve Yunanistan için de genel olarak geçerlidir.
2. İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği
İnsan hakları hukuku dogmatiği, belirli bir TANIM: İnsan hakları hukuku
dogmatiği, insan hakları hukukuülkede yürürlükte olan insan haklarını düzenlenun insan haklarını belirli bir ülyen hukuk kurallarının içeriğiyle ilgili açıklakenin pozitif hukuk kuralları çerçevesinde inceleyen kısmıdır.
malar yapar; bu kuralların neyi emrettiğini, neyi yasakladığını, neye izin veya yetki verdiğini tasvir eder. Diğer bir ifadeyle,
insan hakları hukuku dogmatiği, insan haklarını, belirli bir devletin pozitif hukuk kuralları çerçevesinde ele alır. Dolayısıyla yaptığı açıklamalar, söz konusu
hukuk kuralları hangi ülkenin hukuk kuralları ise o ülke için geçerlidir. Bu anlamda bir Türk insan hakları hukukundan, bir Fransız insan hakları hukukundan, bir Alman insan hakları hukukundan bahsedilebilir. Örneğin olağanüstü
hâl dönemlerinde insan hak ve hürriyetlerinin sınırlandırılması sorunu, 1982
Türk Anayasasının 15’inci maddesine göre incelenirse bir Türk insan hakları
hukuku dogmatiği çalışması yapılmış olur. Bu çalışma sadece Türkiye için geçerli olur. Keza yaşama hakkı, konut dokunulmazlığı, kişi güvenliği, ifade hürriyeti, basın hürriyeti, din ve vicdan hürriyeti gibi çeşitli hak ve hürriyetler, belirli bir ülkenin anayasası ve kanunlarında bunlara ilişkin hükümler esas alınarak incelenirse yine insan hakları hukuku dogmatiği çalışması yapılmış olunur.
Elinizde tuttuğunuz kitabın “Türk İnsan Hakları Hukuku” başlıklı ikinci
kısmı tipik bir insan hakları hukuku dogmatiği çalışması niteliğindedir.
BÖLÜM 2: İSİM, TANIM; KONU, YAKLAŞIM BİÇİMLERİ VS.
19
B. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL KISMI - İNSAN
HAKLARI HUKUKUNUN ÖZEL KISMI AYRIMI
Gerek insan hakları hukukunun genel teorisi, gerekse insan hakları hukuku
dogmatiği, kendi içinde, konuları itibarıyla “genel kısım” ve “özel kısım” olmak üzere ikiye ayrılabilir. Bu ayrım yöntem bakımından değil, konu bakımından yapılan bir ayrımdır. Sadece belirli bir insan hakkı veya belirli bir grup insan hakkı için yapılan açıklamalar, insan hakları hukukunun özel kısmını, birden fazla veya pek çok hak ve hürriyet için geçerli olabilecek açıklamalar, insan hakları hukukunun genel kısmını oluşturur.
Bu ayrım ceza hukuku ve borçlar hukukunda yapılan “genel kısım-özel kısım”
veya “genel hükümler-özel hükümler” ayrımına tamamen paralel bir ayrımdır.
1. İnsan Hakları Hukukunun Genel Kısmı
İnsan hakları hukukunun genel kısmı, TANIM: İnsan hakları hukukunun genel
belirli bir insan hakkını değil, bütün insan kısmı veya genel hükümleri, insan hakları hukukunun, sadece belirli bir hak ve
hakları için geçerli olabilecek genel açık- hürriyet için değil, pek çok hak ve hürrilamalarda bulunur. İnsan hakları hukuku- yet için olarak geçerli olabilecek hukuk
kurallarını inceleyen kısmıdır.
nun genel kısmı, yaşama hakkı, zorla çalıştırma yasağı, konut dokunulmazlığı, din ve vicdan hürriyeti, dernek kurma
hakkı, basın hürriyeti, ifade hürriyeti, mülkiyet hakkı, eğitim hakkı, sosyal güvenlik hakkı, çevre hakkı gibi spesifik bir insan hakkı için değil, bütün spesifik
insan hakları için geçerli olabilecek genel açıklamalarda bulunur.
Örneğin aşağıda Onuncu Bölümde göreceğimiz insan haklarının düzenlenmesinde
sistemler, sadece basın hürriyeti, ifade hürriyeti, toplanma hürriyeti için değil, yerine
göre akla gelebilecek bütün insan hakları için geçerlidir. Mesela serbestlik sistemi, ifade hürriyeti, din ve ibadet hürriyeti, basın hürriyeti ve daha pek çok hürriyet için geçerlidir. İzin sistemi, sadece seyahat hürriyeti için değil, kanunla öngörülmesi şartıyla pek
çok hak ve hürriyet için de geçerli olabilecek bir sistemdir. Yine bildirim usûlü sadece
toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı için değil, kanunla öngörülmesi kaydıyla
başka hürriyetler için de geçerli olabilecek bir sistemdir. Bütün hak ve hürriyetlerin
kullanılması, topu topu üç sisteme bağlıdır. Çeşitli hak ve hürriyetler aynı sisteme tabi
olduğunda, hukukî rejimleri için de aynı kural ve ilkeler geçerli olur. İşte bu kural ve
ilkeleri incelemek insan hakları hukukunun genel kısmı alanına girer.
Yine aşağıda Onbirinci Bölümde göreceğimiz insan haklarının sınırlanması şartları (örneğin sınırlama için kanun gerekmesi, ölçülülük vb.) sadece belirli bir insan hakkı
için değil, her insan hakkı için genel olarak geçerli olan şartlardır. Dolayısıyla insan
haklarının sınırlandırılmasının şartları, bir genel kısım konusu olabilir. Bu şartlar sadece belirli bir hak ve hürriyet için değil, bütün hak ve hürriyetler için geçerlidir.
Elinizde tuttuğunuz bu kitap, Yirmiikinci Bölümü haricinde, “insan hakları
hukukunun genel kısmı” kitabıdır. Yani belirli bir insan hakkını veya belirli insan
haklarını tek tek incelememekte, bütün insan hakları için geçerli olan genel bilgiler
vermektedir.
20
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
2. İnsan Hakları Hukukunun Özel Kısmı (Özel Hükümler) (Çeşitli
Hak ve Hürriyetler)
İnsan hakları hukukunun özel kısmı veya TANIM: İnsan hakları hukukunun
özel hükümleri, insan haklarını genel olarak in- özel kısmı veya özel hükümleri,
insan hakları hukukunun, belirli bir
celemez, sadece belirli bir insan hakkını inceler. hak ve hürriyeti düzenleyen hukuk
Diğer bir ifadeyle, insan hakları hukukunun özel kurallarını inceleyen kısmıdır.
kısmı, bütün hak ve hürriyetler için geçerli olan açıklamalarda bulunmaz; sadece, yaşama hakkı, kişi dokunulmazlığı, konut dokunulmazlığı, basın hürriyeti,
din ve ibadet hürriyeti, çevre hakkı gibi belirli bir temel hak ve hürriyet hakkında açıklamalarda bulunur. Örneğin “toplanma hürriyeti” konusunda Ömer
Anayurt’un kitabı21 bir insan hakları hukukunun özel kısmı çalışmasıdır.
Nasıl ceza hukuku, genel hükümler ve özel hükümler olarak ikiye ayrılıyorsa, nasıl borçlar hukuku, genel hükümler ve özel hükümler olarak ikiye ayrılıyorsa, insan hakları hukuku da aynı şekilde genel kısım ve özel kısım veya
“genel hükümler” ve “özel hükümler” olarak ikiye ayrılır. Nasıl ceza hukukunun genel hükümler kısmında bütün suç türleri için geçerli olan hükümler inceleniyorsa, nasıl borçlar hukukunun genel hükümler kısmında bütün sözleşme
türleri için geçerli olan hükümler inceleniyorsa, insan hakları hukukunun genel
kısmında, bütün insan hakları için geçerli olan hükümler incelenir.
Nasıl ceza hukukunun özel hükümler kısmında adam öldürme, hırsızlık gibi belirli suçlar inceleniyorsa, nasıl borçlar hukukunun özel hükümler kısmında
satım akdi, kira akdi, “özel borç ilişkileri” eski tabirle “akdin muhtelif nevileri”
inceleniyorsa, insan hakları hukukunun özel kısmında da, yaşama hakkı, ifade
hürriyeti, dernek kurma hakkı, çevre hakkı gibi belirli insan hakları incelenir.
Türk İnsan Hakları Hukukunun Genel Kısmı - Özel Kısmı Ayrımı
(Genel Hükümler - Özel Hükümler Ayrımı)
İnsan hakları hukukunun “genel kısım/özel kısım” veya “genel hükümler/özel
hükümler” şeklinde ikiye ayrılmasının Türkiye’de pozitif hukukî temele de sahip
olduğunu söyleyebiliriz. 1982 Anayasasında temel hak ve hürriyetler, Anayasanın
“Temel Haklar ve Ödevler” başlıklı ikinci kısmında düzenlenmiştir. Bu kısım kendi içinde
Birinci Bölüm: Genel Hükümler (m.12-16)
İkinci Bölüm: Kişinin Hakları ve Ödevleri (m.17-40)
Üçüncü Bölüm: Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler (m.40-65)
Dördüncü Bölüm: Siyasî Haklar ve Ödevler (m.66-74)
şeklinde dört bölüme ayrılmaktadır.
“Genel Hükümler” başlıklı Birinci Bölümde “Temel Hak ve Hürriyetlerin Niteliği” (m.12), “Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması” (m.13), “Temel Hak ve
21. Ömer Anayurt, Türk Anayasa Hukukunda Toplanma Hürriyeti, İstanbul, Kazancı, 1998.
BÖLÜM 2: İSİM, TANIM; KONU, YAKLAŞIM BİÇİMLERİ VS.
21
Hürriyetlerin Kötüye Kullanılmaması” (m.14), “Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasının Durdurulması” (m.15) ve “Yabancıların Durumu” (m.16) düzenlenmektedir. Görüldüğü gibi bu bölümde belirli bir hak veya hürriyet düzenlenmemekte, bütün hak ve hürriyetler için geçerli olabilecek genel nitelikte hükümler getirilmektedir. Bu bölümdeki hükümler, adı üstünde “genel hükümler”dir. İşte Türk
insan hakları hukukunun “genel hükümler” kısmının pozitif karşılığı bu bölüm, yani ikinci kısmın “Birinci Bölümü”dür (m.12-16).
Genel hüküm niteliğinde Anayasamızda, bu bölümde değil, başka bölümlerde
yer alan hükümler de vardır: Örneğin “hak arama hürriyeti” (m.36), “suç ve cezalara ilişkin güvenceler” (m.38), “ispat hakkı” (m.39), “temel hak ve hürriyetlerin korunması” (m.40), “kamu denetçisine başvurma hakkı” (m.74), “yargı yolu”
(m.125), Anayasa Mahkemesinin iptal davası, itiraz yolu ve bireysel başvuru yoluyla yaptığı denetim (m.148-152) de Türk insan hakları hukukunun genel hükümleri kısmında yer alır. Çünkü bu maddelerdeki hükümler, esas itibarıyla müstakil
hak ve hürriyetler olmaktansa, çeşitli hak ve hürriyetlerin korunması için çeşitli
mekanizmalar getiren ve dolayısıyla aynı anda birden fazla hak ve hürriyet için uygulanabilecek nitelikte olan hükümlerdir. Dolayısıyla bunları da Türk insan hakları
hukukunun “genel hükümler” kısmında görebiliriz.
Bunların dışında 1982 Anayasası “temel haklar ve ödevler” başlıklı İkinci
Kısmının İkinci Bölümünde düzenlenen “Kişinin Hakları ve Ödevleri” (m.17-35),
Üçüncü Bölümünde düzenlenen “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” (m.4065), Dördüncü Bölümünde düzenlenen “Siyasî Haklar ve Ödevler” (m.66-74),
“Türk insan hakları hukukunun özel kısmı” veya “Türk insan hakları hukukunun
özel hükümleri”ni oluşturur.
Aşağıda 22’nci Bölümde 1982 Türk Anayasasının düzenlediği bazı temel hak
ve hürriyetler çok kısa bir şekilde incelenmiştir.
C. İÇ VEYA ULUSAL İNSAN HAKLARI HUKUKU - ULUSLARARASI
İNSAN HAKLARI HUKUKU AYRIMI
İNSAN HAKLARI HUKUKU
İnsan hakları hukukunu, kendi içinde “iç insan hakları hukuku” veya “uluİç (Ulusal)
Uluslararası
sal insan hakları hukuku” ve “uluslara- İnsan Hakları Hukuku İnsan Hakları Hukuku
rası insan hakları hukuku (international human rights law)” olarak ikiye ayırabiliriz. Uluslararası insan hakları hukuku da kendi içinde evrensel ve bölgesel
olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Amerikan insan hakları hukuku ve Avrupa insan hakları hukuku bölgesel insan hakları hukukuna örnektirler. Uluslararası
insan hakları hukukunu aşağıda “Üçüncü Kısım” da inceleyeceğiz. Bu konuda
oraya bakılmalıdır (s.308-352).
Daha Fazlası İçin: Maddî Hukuk-Usûl Hukuk Ayrımı.- “Maddî İnsan Hakları
Hukuku - İnsan Hakları Yargısı (İnsan Hakları Usûl Hukuku) Ayrımı” konusunda bkz. Gözler, İnsan Hakları Hukuku, op. cit., s.43-46.
BÖLÜM 2: İSİM, TANIM; KONU, YAKLAŞIM BİÇİMLERİ VS.
31
Nitekim Fransa’da “bireysel kamu hakları (droits publics individuels)” için
Georges Vedel daha 1949 yılında şöyle demiştir:
“Bireysel kamu hakları, … diğerleri arasında kendisine siyasal ve sosyolojik
açıdan özel bir değer bağlanan haklara işaret eder. Ne var ki, hukuken, bireysel
kamu haklarını, kanunun ve hâkimin koruması altına yerleştirilen diğer haklardan ayırmaya imkân veren bir şey yoktur”28.
Biz, yukarıda açıkladığımız gibi herhangi bir hukuk dalının diğerine göre
özerkliği tartışmasının anlamlı olmadığı gibi, özgüllüğü tartışmasının da anlamlı olmadığını düşünüyoruz. Yukarıdaki şekilde bir “özgüllük” aranırsa, özgül olan tek bir hukuk dalı dahi kalmaz. Hukuk biliminin özgüllüğü, hukukun
biliminin bütününe özgüdür. Bu bilimin belirli bir dalının diğerine göre özgüllüğünü tartışmanın bir gereği yoktur. Dallar arasındaki ayrım iş bölümü ve uzmanlık ayrımından ibarettir. Dallar arasında sınıra ihtiyaç var ise, bu sınır, metodolojik olarak ihdas edilemez; ama zamanla pratikte kendiliğinden oluşur.
VII. İNSAN HAKLARI HUKUKU EĞİTİMİNİN YARARLARI
İnsan hakları hukuku eğitiminin yararları oldukça ayrıntılı bir şekilde
Michel Levinet tarafından açıklanmıştır29. Yazara göre insan hakları hukuku
eğitiminin başlıca üç yararı vardır. Bunlar şunlardır:
1. Hukukun Ahlâkîleştirilmesine Katkı30.- İnsan hakları hukuku, hukukun ahlâkîleştirilmesine katkıda bulunur. İnsan haklarının ihlâli ahlâkın ihlâli
olarak algılanır. Örneğin Jean Morange “insan yaşamının her hor görülmesi…,
sadece temel haklara bir saldırı değil, aynı zamanda düpedüz ahlâk düzeninin
temeline yapılan bir saldırıdır” diye yazar31. Gilles Lebreton’a göre insan onuru
ile vahşet, hümanizm ile barbarlık, karşı karşıya geldiğinde, hukuk tarafsız kalamaz32. Gregorio Peces-Barba Martinez’e göre de temel haklar söz konusu olduğunda hukuk sistemi ahlâktan beslenir; ahlâkla zenginleşir33. Temel haklar,
ahlâkî boyutları olmaksızın anlaşılamaz34. Temel haklara önem verilen bir hukuk düzeninde ahlâkî değerler, siyasî değerler hâline; siyasî değerler de hukukî
değerler haline dönüşür35.
28. Georges Vedel, Cours de droit public, Paris, Les Cours de droit, 1949-1950, s.106’dan nakleden
Robert, op. cit., s.6. Yukarıdaki çevirimiz oldukça serbest bir çeviridir. O nedenle hiç olmazsa son
satırın orijinalini verelim: “Mais, juridiquement, rien ne permet de caractériser les droits publics
individuels dans la masse des droits placés sous la garantie de la loi et du juge”.
29. Levinet, op. cit., s.31-52.
30. Ibid., s.32-37.
31. Nakleden Levinet, op. cit., s.36 (Levinet, alıntı yaptığı Jean Morange’ın eserinin adını ve sayfa
numarasını vermiyor).
32. Gilles Lebreton, Libertés publiques et droits de l’homme, Paris, Sirey, 8. Baskı, 2009, s.2’den nakleden Levinet, op. cit., s.32, dipnot 35.
33. Peces-Barba Martinez, op. cit., s.345.
34. Ibid., s.346.
35. Peces-Barba Martinez, op. cit., s.346. Bununla birlikte, not edelim ki yazar, ahlâkî değerleri hukuk
değer hâline dönüştüren şeyin siyasî iktidar olduğu kanısındadır.
30.
34.
Levinet, op. cit., s.32-37 .
Peces-Barba Martinez, op. cit., s. 346.
32
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
2. Yurttaşlık Eğitimine Katkı.- İnsan hakları hukuku eğitimi, “vatandaşlık eğitimi”ne
katkıda bulunur36. Jacques Robert’in işaret ettiği
gibi, insan hakları hukuku eğitimi bir nevi
“yurttaşlık eğitimi (instruction civique)”dir37.
Gilles Lebreton, daha ileri giderek, insan hakları
eğitiminin hukukçular için bir çeşit “ileri düzey
yurttaşlık eğitimi (instruction civique approfondie)” olduğunu yazmıştır38.
KUTU 2.8: Türkiye’de “Yurttaşlık Bilgisi”.- Gerçekten de Türkiye’de eski yıllarda ortaokullarda
okutulan “yurttaşlık bilgisi” isimli
derslerin içeriği büyük ölçüde insan
hakları hukuku bilgisi niteliğindeydi.
Yakın zamanlarda dersin ismi de
içeriğine uygun olarak “İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi” olarak
değiştirilmiştir39.
3. Hukukçunun Yetiştirilmesine Katkı.- Üçüncü olarak, insan hakları
hukuku eğitimi, hukukçuların yetiştirilmesine önemli katkılarda bulunur40.
Şöyle: Bir kere, yukarıda da açıkladığımız gibi, insan hakları hukuku, hukukun
pek çok dalıyla ilişki halindedir. Dolayısıyla insan hakları hukuku, hukukçuları,
hukukun bütün alanlarında kendilerini yetiştirmeye zorlar. İkinci olarak, keza
insan hakları hukuku, hukukçuları, insan haklarının korunması mekanizmalarının fonksiyonunu ve etkililiğini sorgulamasına yol açar41. Nihayet, insan hakları hukuku, hukukçuların, iç hukuk üzerinde uluslararası hukukun etkisini en
yakından görmelerini sağlar42.
VIII. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN “HUKUKÎLEŞME”
İHTİYACI
İnsan hakları hukuku, halihazırda “saf hukukî” hâlde bulunmaz. Bu hukuk
dalında hukukî yaklaşım olduğu kadar, felsefî, tarihî, sosyolojik, psikolojik
yaklaşımlar da vardır. Keza hemen bir üst başlıkta açıklandığı gibi, insan hakları hukukunun ahlâkî değerlerden beslendiği veya beslenmesi gerektiği, insan
hakları hukukunun vatandaşın eğitilmesine katkıda bulunması gerektiği ve keza
insan hakları hukuku eğitiminin hukukçuya geniş bir bakış açısı kazandırması
gerektiği yolunda düşünceler ileri sürülmektedir. Bu tür düşünceler, Türk ve
Fransız insan hakları hukuku literatüründe fevkalade yaygındır. Bu iki ülkede
insan hakları hukuku eğitiminden hukuk dışı amaçlar beklenmektedir. Adeta bu
iki ülkede, insan hakları hukuku eğitimi bir “misyonerlik” eğitimi görünümündedir. Eğitimin amacı insan haklarına değer veren, onları koruyan, onları savunacak “misyoner hukukçular” yetiştirmektir.
36. Levinet, op. cit., s.37-30.
37. Robert, op. cit., s.3.
38. Gilles Lebreton, Libertés publiques et droits de l’homme, Paris, Sirey, 8. Baskı, 2009, s.2’den nakleden Levinet, op. cit., s.38.
39. http://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/50/01/702621/dosyalar/ 2014_09/1808581 4_revize_
sonrasi_vat_dem_egt_tumu.pdf. Örneğin ilköğretim 4. sınıfta okutulan kitabın adı “İnsan Hakları,
Yurttaşlık ve Demokrasi”dir. Bkz.: Mehmet Ülger, Mehmet Ali Dombaycı ve Yücel Feyzioğlu,
İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi (İlköğretim 4), Ankara, MEB, Devlet Kitapları, 2016.
40. Levinet, op. cit., s.37-30.
41. Ibid., s.38-44.
42. Ibid., s.44-52.
37.
Robert, op. cit., s.3 .
41.
42.
Levinet, op. cit., s.38-44 .
Levinet, op. cit., s.44-52 .
BÖLÜM 2: İSİM, TANIM; KONU, YAKLAŞIM BİÇİMLERİ VS.
33
Bu açıdan zaman zaman “insan hakları mucizesi (miracle des droits de
l’homme)”nden43 bahsedilmesi ilginçtir.
Bu anlayış insan hakları hukuku kitaplarının özünü belirsizleştirmektedir.
Gerek Fransa’da, gerekse Türkiye’de insan hakları hukuku kitaplarında gerek
konu, gerekse yöntem olarak tam bir karmaşa vardır. İnsan hakları hukuku kitaplarında sadece hukuk normları değil, ahlâkî, dinî, kültürel, siyasal değerler
de incelenmektedir. Pek çok insan hakları hukuku kitabı adeta bir “ahlâk bilgisi”, bir “din bilgisi” kitabı görünümündedir.
Hatta ilginçtir ki, Fransa’da insan haklarının, günümüzde Hıristiyanlık gibi
silikleşen dinlerin yerini doldurabilecek yeni bir “din” olup olamayacağı ve keza Marksizm gibi çöken ideolojilerin yerini alabilecek bir “ideoloji” olup olamayacağı sorusu sorulmaktadır44. Aynı şekilde Fransa’da insan hakları ideolojisinin bir “sivil din (religion civile)”45 veya bir “laik din (religion séculière)”46
hâline geldiği yolunda iddialar ve eleştiriler vardır. “İnsan hakları dini (religion
des droits de l'homme)” ve “insan hakları ideolojisi (idéologie des droits de
l'homme)”ne ilişkin bu tartışmalar ve eleştiriler, insan haklarının nasıl bir “misyon” ifa ettiğinin veya insan haklarından nasıl bir misyon beklendiğinin de güzel bir göstergesidir.
Yaklaşım biçimleri bakımından karmaşa daha da büyüktür. İnsan hakları
hukuku kitaplarında hukukî yöntem kadar, felsefî, tarihî ve sosyolojik yaklaşım
da bulunmaktadır.
Dahası insan hakları hukukunun içinde bulunduğu bu karmaşadan yakınan
kimse de yoktur. Hatta doktrinin çoğunluğu, yukarıda açıklandığı gibi bu karmaşayı yararlı bulmakta ve daha “bütüncül” bir yaklaşım talep etmektedirler.
Biz bunların hepsine karşıyız. İnsan hakları hukuku, bir “hukuk dalı”dır;
dolayısıyla konu olarak sadece insan haklarıyla ilgili hukuk normlarını inceleyebilir. Yaklaşım biçimi olarak da saf hukukî yaklaşımın dışına çıkamaz. Aksi
takdirde, bir hukuk disiplini olmaktan çıkar.
İnsan hakları hukukunda bu karmaşayı savunanlar, esas olarak, insan haklarının kutsallığına inanan hukukçuların yetiştirilmesi gerektiğini ileri sürerler.
Şüphesiz ki, istisnasız her hukukçu, insan haklarına değer vermeli; insan onuruna saygı göstermelidir. Ne var ki, hukukçunun sahip olması arzu edilen bu
43. Madiot, Droits de l’homme, op. cit., s.5.
44. Örneğin Yves Madiot, “insan hakları büyük dinler gibi büyük ideolojilerin silinmesi ya da kaybolmasıyla doğan ideolojik boşluğu doldurabilecek mi” sorusunu sormaktadır (Yves Madiot,
“Universalisme des droits fondamentaux et progrès du droit (1re partie),”, Les Petites affiches, 28
Ekim 1992, No 130, s.11 (s.6-11)’den nakleden Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, op. cit., s.27.
45. Francis Farrugia, “La politique des droits de l’homme: une religion civile universelle”, Cahiers de
psychologie politique, No 27, Temmuz 2015 (http://lodel.irevues.inist.fr/
cahierspsychologiepolitique/ index.php?id=3128).
46. Jean-Louis Harouel, Les droits de l'homme contre le peuple, Paris, Desclée De Brouwer, 2016
(Kindle) (https://www.amazon.fr/droits-lhomme-contre-peuple/dp/2220081443#reader_B01N9N36HG).
34
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
vasıflar hukukçunun bir insan ve vatandaş olarak sahip olması gereken ahlâkî vasıflardır*;
dolayısıyla bunlar, onun hukukçu olarak sahip
olması gereken teknik bir bilgiyle ilgili değildir.
Hukukun saf teorisi, hukukçunun bir insan ve vatandaş olarak birtakım ahlâkî değerlere sahip olabileceği düşüncesine veya şu değere değil, bu değere sahip olabileceği düşüncesine karşı değildir. Ancak hukuk biliminin
görevinin hukukçuya ahlâkî değerler kazandırmak olduğu iddiasına karşıdır. Hukukun saf
teorisine göre ahlâkî değerler hukuk biliminin
dışında kalır.
*Bir yan not olarak belirtmek isteriz
ki, hukukçunun bir insan ve vatandaş sıfatıyla sahip olması gereken
ahlâkî vasıflar, kişilere eğitim yoluyla kazandırılabilecek vasıflar değildir. Bu vasıflar, hukukçunun bir insan olarak vicdanıyla alakalıdır.
Vicdan ise doğuştan gelen bir şeydir. Belirli bir hukukçunun bu vicdana sahip olup olmadığı da normal
zamanlarda anlaşılmaz. Normal
zamanlarda insan hakları havarisi
kesilenler, insan haklarının gerçekten tehdit edildiği dönemlerde, Türkiye’de 2016-2017 yıllarında olduğu
gibi, ortadan kaybolabilmektedirler.
Şüphesiz ki, insan haklarına saygının üzerinde yeşerdiği felsefî, kültürel,
ahlâkî vb. değerler vardır. Ancak bu değerleri incelemek ve hele hele bu değerleri hukukçulara aşılamak insan hakları “hukuku”nun görevi değildir. Zaten bu
tür değerler, hukukçuya özgü değerler değildir; bunlar birer insanlık ve yurttaşlık değeridir. Bu değerlerin çoğu vicdanla alakalı olup doğuştan gelir. Eğitimle
kazanılan kısmı ise üniversite eğitiminden çok önce olur. Çocuklar ve gençler,
bu değerlerin pek çoğunu aile ortamında, sokakta, ilk ve orta okullar-da öğrenirler ve benimserler.
Şüphesiz ki, insan haklarının kutsallığı, insan onuruna saygı, farklılıklara
hoşgörü gibi ahlâkî ve kültürel değerler, medenî bir toplum için olmazsa olmaz
değerlerdir. Ancak bunları öğretmenin ve benimsetmenin yeri, üniversite değil,
ilk ve orta okullardır. Başka ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de ilk ve orta okullarda bu yapılmaya çalışılmaktadır (Aşağıda Kutu 2.9 ve Kutu 2.10’a bakınız).
Hâliyle bu amaca ilk ve orta okullarda ne derece ulaşıldığı tamamıyla ayrı bir
konudur. Keza ilk ve orta okullarda öğrencilere benimsetilmeye çalışılan bu
değerlerle, çocuğun aile veya mahalle ortamında gördüğü değerler arasında çatışma sorunu da apayrı bir sorundur.
Bu kitabın yazarı da üniversite öğrencilerinde insan onuruna saygı, farklılıklara hoşgörü gibi çok temel ahlâkî değerlerin benimsenme düzeyinin çok düşük olduğunu yıllarca gözlemlemiş birisidir. Ancak buna rağmen yazar, hukuk
eğitiminin ahlâkî değer benimsetme eğitimi olmadığı yolundaki inancını korur.
Sonuç olarak şunu söylemek isteriz: İnsan hakları hukuku kitaplarının
içinde bulunduğu karmaşaya bir son verilmelidir. İnsan hakları hukuku da, medenî hukuk gibi, eşya hukuku gibi bir hukuk dalıdır. İnsan hakları hukukçuları
da konularına, bir medenî hukukçunun yaklaştığı şekilde soğukkanlılıkla ve
tamamıyla teknik bir şekilde yaklaşmalıdır. Tabir caiz ise, insan hakları hukuku, artık hukukîleşmelidir. İşte elinizde tuttuğunuz bu kitap, böyle bir bakış açı-
BÖLÜM 2: İSİM, TANIM; KONU, YAKLAŞIM BİÇİMLERİ VS.
35
sıyla yazılmaya çalışılmıştır. Hâliyle bu kitabın bu amaca ulaşmakta ne kadar
başarılı olduğu sorunu da ayrı bir sorundur.
KUTU 2.9: TÜRKİYE’DE İLKOKULLARDA İNSAN HAKLARI DERS KİTABI
Türkiye’de ilkokul dördüncü sınıflarda okutulan ilginç bir “İnsan Hakları”
ders kitabı vardır: Mehmet Ülger, Mehmet Ali Dombaycı ve Yücel Feyzioğlu, İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi (İlköğretim 4), Ankara, MEB,
Devlet Kitapları, 2016. Altı üniteden oluşan bu kitabın ünite başlıkları
şöyledir: “İnsan Olmak”, “Hak, Özgürlük ve Sorumluluk”, “Adalet ve Eşitlik”,
“Uzlaşı”, “Kurallar”, “Birlikte Yaşama”. Bu kitapta her bir ünite bir masalla
başlamakta, daha sonra masalın konusuyla ilgili çeşitli tartışma soruları
ortaya atılmakta, daha sonra konuyla ilgili bilgiler verilmektedir. Örneğin
“İnsan Olmak” başlıklı birinci ünite “Çilbik” isimli bir Dağıstan masalı ile
başlar. Bilgi kısmı şu paragraf ile biter:
“Bu özellikler bütün insanlarda ortak olup bunların bir kısmı doğuştan bir kısmı ise sonradan,
yaşarken edinilir. İnsan olmak bu özellikleri içselleştirmeyi ve davranışlarımızda göstermeyi
gerektirir. İnsanın fiziksel özellikleri, dini, milliyeti, ırkı, cinsiyeti, yaşadığı yer vb. insanı insan
yapan ayırt edici özellikler değildir” (Ibid., s.16).
Kitaptaki anlatılan masallarda modern insan hakları anlayışıyla uzlaşmayacak pek çok söylence ve hatta hurafe vardır. Kitabın bütünü bu tür masallar üzerine kuruludur. Şüphesiz ki, insan
doğasının bazı özellikleri ebedi ve ezelidir. Bin yıl önceki bir masalda anlatılan bu özellik bugünkü insan doğası için de geçerli olabilir. Ne var ki, insan haklarının modern sorunlarının hepsine
yüzlerce yıllık masallarla ışık tutulabilmesi hâliyle imkansızdır. Kanımızca, ülkemizde ilkokullarda
“insan hakları” derslerinde Brigitte Labbé tarafından “ÇITIR ÇITIR FELSEFE” yazılmış serisinden seçilecek başlıklardan oluşturulacak bir kitap, ders kitabı olarak okutulabilir. İzleyen
KUTU’ya bakınız.
KUTU 2.10: ÇITIR ÇITIR FELSEFE
Fransa’da insan haklarıyla ilgili ahlâkî değerler konusunda “Goûter
Philo” isimli çok güzel bir çocuk kitapları serisi vardır. Seri Brigitte Labbé
ve Michel Puech tarafından yazılmış ve Jacques Azam tarafından resimlendirilmiş, Toulouse’da Editions Milan tarafından 2000 yılından itibaren
yayınlanmıştır. Bu seri Türkçeye “Çıtır Çıtır Felsefe” başlığı altında Azade
Aslan tarafından çevrilmiş ve İstanbul’da Günışığı Kitaplığı tarafından
2006 yılından itibaren yayınlanmıştır. Serideki her kitap, “iyi ve kötü” gibi
birbirinin karşıtı olan iki kavramı başlık olarak seçmekte ve bu iki kavrama
ifade edilen değerleri çocukların anlayabileceği bir açıklıkta ve çocukların
ilgi duyabileceği örneklerle incelemektedir.
Seriden çıkan kitapların başlıklarından örnekler: “Adalet ve Haksızlık”, “Ben ve Başkaları”,
“Diktatörlük ve Demokrasi”, “Gerçekten ve Yalancıktan”, “Güzellik ve Çirkinlik”, “Haklar ve Ödevler”, “İnanmak ve Bilmek”, “İyi ve Kötü”, “Liderler ve Diğerleri”, “Mutluluk ve Mutsuzluk”, “Oğlanlar
ve Kızlar”, “Özgür Olan ve Olmayan”, “Savaş ve Barış”, “Şiddet ve Şiddetsizlik”, “Yaşam ve
Ölüm”, “Ahlâkî Olan ve Olmayan”. Görebildiğimiz kadarıyla serinin Fransızca aslında bulunan
“Avec Religion - Sans Religion” başlıklı kitap Türkçede yayınlanmamıştır.
■
40
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
Yukarıda yaptığımız “bir şeyi yapma veya yapmama, belli bir şekilde davranıp davranmama erki” şeklindeki hürriyet tanımı ile, burada yaptığımız “hukuk düzeni tarafından yasaklanmamış her çeşit insan fiili” şeklindeki hürriyet
tanımı birbiriyle çelişen tanımlar değildir. Bunlar tamamıyla birbiriyle aynı şeyi ifade eden tanımlardır.
II. HAK KAVRAMI
Yukarıda “hürriyet” kavramını gördük. Hürriyet hukuk düzeninden önce
gelir ve dolayısıyla hukuk tarafından tanınmasına gerek yoktur. Oysa “hak
(right, droit)”, hukuktan sonradır ve hakkın olabilmesi için hukuk düzeni tarafından tanınması gerekir. Diğer bir ifadeyle hak, hukuk düzeninden kaynaklanır. Aşağıda ayrıca açıklayacağımız gibi hak, maddesi itibarıyla bir insan fiili,
daha açıkçası bir hürriyetten başka bir şey değildir. Bir hürriyet, hukuk düzeni
tarafından tanınırsa hak hâline gelir. Diğer bir ifadeyle bir insan fiili, hukuk düzeni tarafından korunursa, bu fiil hak hâline gelir. Buna göre hak kavramını şu
şekilde tanımlayabiliriz:
TANIM 1: Hak, insanların hukuk düzeni tarafından korunan hürriyetleridir.
Bu tanıma göre, hak kavramı, hürriyet kavramının
bir alt kümesidir. Hürriyet kavramı da yukarıda açıkladığımız gibi insan fiilleri kavramının bir alt kümesidir.
Buna göre hak, hürriyet ve insan fiilleri ilişkisi yandaki
Venn diyagramı yardımıyla gösterilebilir. Her hak, aynı
zamanda bir hürriyet ve bir insan fiilidir. Her hürriyet ise
bir insan fiilidir; ama sadece bazı hürriyetler haktır. İnsan
fiillerinden sadece bazıları hürriyet; onların içinde de sadece bazıları da hak niteliğinde fiillerdir.
Diyagram 3.2
Yukarıda yaptığımız “hürriyet” tanımlarından yararlanarak hak kavramının
tanımını şu şekillerde de açabiliriz:
TANIM 2: Hak, insanların hukuk düzeni tarafından tanınan bir şeyi yapma veya yapmama, belli bir şekilde davranıp davranmama erkidir.
Aynı anlamda şu tanım da verilebilir:
TANIM 3: Hak, insanların hukuk düzeni tarafından tanınan serbest hareket etme gücüdür.
Aynı anlamda şu tanım da verilebilir:
TANIM 4: Hak, hukuk düzeni tarafından korunan her çeşit insan fiilidir.
Bu dört tanım da tamamıyla birbiriyle aynı anlama gelir. Bu tanımlara göre
hak kavramı şu iki unsur ile tanımlanır: (1) İçerik unsuru: Hakkın maddî içeriği
“hürriyet”tir. (2) Korunma unsuru: Hakkın maddî içeriğini oluşturan hürriyet,
hukuk düzeni tarafından korunmalıdır. Şimdi bunları tek tek inceleyelim:
44
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
memiş insan filleri hürriyet kapsamına girer, ama hak
kapsamına girmez. Hak, hürriyetin bir alt kümesidir.
Hürriyet dairesi, hak dairesini içerir. Hak dairesi ise hürriyet dairesinin içinde kalan ondan daha küçük bir dairedir. Hürriyet-hak ilişkisi yandaki gibi bir Venn diyagramıyla gösterilebilir.
Diyagram 3.3
6. Hürriyet, daima kişinin kendi fiiliyle gerçekleşir. Hürriyet kavramının
karşısında “ödev” gibi bir kavram yoktur. Devlet ve diğer kişiler, hürriyetini
kullanan kişi karşısında nötr konumdadır. Hak kavramının karşısında ise aşağıda göreceğimiz gibi “ödev” kavramı bulunur. Hakkını kullanan kişi karşısında
diğer kişilerin ve devletin bu hakkın kullanımına engel olmama veya hak sahibi
lehine birtakım edimlerde bulunma gibi ödevleri bulunur. Hak ister kişinin kendi fiiliyle gerçekleşsin, isterse başka kişilerin hak sahibi lehine edimleriyle gerçeklesin, daima hak sahibi dışında diğer kişilerin ve devletin varlığını gerektirir.
7. Robinson Parabolü.
Parabolü . - Hürriyet ile hak kavramları arasındaki farkı ortaya koymak için
Jean Dabin’in kullandığı “Robinson parabolü” oldukça yararlı ve kullanışlı bir paraboldür18.
Hürriyet, toplumdan izole yaşayan tek kişi için dahi söz
konusudur. Hak ise ancak birden fazla kişinin birlikte yaşaması durumunda söz konusu olur. Bir adada tek başına yaşayan
Robinson Crusoe’nun da hürriyetleri vardır. Ada üzerinde
seyahat hürriyeti, beslenme hürriyeti, düşünme, konuşma,
şarkı söyleme, sanat yapma, ağaçları kesme, ateş yakma, balık
yakalama, kulübe inşa etme ve hatta mülk edinme gibi pek
çok hürriyete sahiptir. Bu hürriyetlerini tek başına kullanabilir.
Bunun için bir başka kişiye veya devlete ihtiyacı yoktur. Cuma adaya gelinceye kadar, Crusoe için hak kavramının bir
anlamı yoktur. Crusoe için hak değil, sadece hürriyet vardır.
Ama Cuma adaya gelince her şey değişir. Artık, hak
kavramı da devreye girer. Çünkü Cuma’nın gelmesinden sonRobinson Crusoe ve Cuma19
ra, Crusoe, sahip olduğu hürriyetleri eskisi gibi serbestçe kullanamayabilir. Bu hürriyetlerden bazılarının, bazı yer, zaman ve şekillerde kullanılması Cuma’ya zarar verebilir. O nedenle bu hürriyetlerin Cuma’ya zarar vermeyecek şekilde sınırlanması gerekir. Keza Crusoe’nun bu hürriyetlerini kullanmasına Cuma’nın da engel olmaması gerekir. Crusoe’nun eskiden beri kullandığı bir hürriyeti kullanmasına, örneğin balık tutmasına Cuma’nın engel olması durumunda, Crusoe’nun Cuma’ya kendisinden önce de balık tuttuğunu söyleyerek itiraz etmesi, “bunu
yapmaya benim hakkım var” veya tersinden “bunu engelleyemeye senin hakkın yok” demesi anlamına gelir. Böylece ortaya “hak” kavramı çıkmış olur. Demek ki haktan bahsedebilmek için ortada
en az iki kişinin olması gerekir. Birisi “hakkın sahibi (titulaire de droit)”, diğeri ise “ödevin yükümlüsü (débiteur de l’obligation)”dür20.
18. Jean Dabin, Le droit subjectif, 1952 (Tekrar Baskı: Dalloz, 2007)’den nakleden Hennette-Vauchez
ve Roman, op. cit., s.10.
19. Robinson Crusoe and his man Friday. Lithograph, hand-colored. Published by Currier & Ives,
c1874; Library of Congress's Prints and Photographs division under the digital ID cph.3b50837
(http://www.loc.gov/pictures/resource/cph.3b50837/).
20. Hennette-Vauchez ve Roman, op. cit., s.10.
48
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
TANIM.- Ödev, bir hukuk kuralı gereğince yapılması veya yapılmaması zorunlu olan
insan fiilidir.
Dikkat edileceği üzere bu tanım iki unsurdan oluşmaktadır:
1. İnsan Fiili Unsuru.- Ödev kavramının maddî içeriği bir insan fiilinden
oluşur. Ödev bir insan fiilidir. Bu unsur itibarıyla hürriyet veya hak kavramı ile
ödev kavramı arasında bir fark yoktur. Bunların hepsi maddî açıdan bir insan
fiilinden ibarettir.
2. Zorunluluk Unsuru.- Ödev, hukuk düzeni tarafından zorunlu kılınan
bir insan fiilidir. Ödevi, hürriyet ve hak kavramından ayıran unsur da, bu zorunluluk unsurudur. Hürriyet, ödev ve hak kavramları arasında maddî içerikleri
bakımından bir fark yoktur. Bunların hepsi özü itibarıyla bir insan fiilinden
oluşur. Hürriyet, hukuk düzeni tarafından yasaklanmamış; hak, hukuk düzeni
tarafından korunan; ödev ise hukuk düzeni tarafından emredilen bir insan fiilidir. Bir insan fiili, hukuk düzeni tarafından yasaklanmamış ise ortada hürriyet;
bu fiil hukuk düzeni tarafından korunmuş ise ortada bir hak; bu fiil hukuk düzeni tarafından emredilmiş ise ortada bir ödev bulunur.
Bu hususu şu şekilde bir şema yardımıyla gösterebiliriz:
Şema 3.1: Hürriyet, Hak ve Ödev İlişkisi
Bir İnsan Fiili
Hukuk Düzeni Tarafından
Yasaklanmamışsa
Korunuyorsa
Emrediliyorsa
Hürriyettir
Haktır
Ödevdir
İnsan fiilleri, hürriyet, hak ve ödev arasındaki
ilişki, yandaki gibi bir diyagramla gösterilebilir.
Buna göre gerek hürriyet, gerek hak, gerekse
ödevler birer insan fiilidir. Dolayısıyla bunlar insan fiilleri kümesinin birer alt kümesini oluştururlar. Hak, hürriyet kümesinin bir alt kümesidir.
Ödev ise hürriyet kümesiyle herhangi bir kesişim
bölgesi bulunmayan insan fillerinin bir alt kümeDiyagram 3.4
mesidir. Ödev ise hürriyet kümesiyle herhangi bir kesişim bölgesi bulunmayan
insan fillerinin bir alt kümesidir. Her hürriyet ve hak bir insan filidir; ama bir
ödev değildir. Aynı şekilde her ödev aynı zamanda bir insan fiilidir; ama bir
hürriyet veya hak değildir. Diğer bir ifadeyle bir insan fiili ödev ise, hak veya
hürriyet değildir. Keza belirli bir insan fiili bir hak veya hürriyet ise ödev değildir. Buna göre insan fiilleri, hürriyet ve ödev niteliğinde fiiller olmak üzere
iki alt kümeye ayrılır. Tertium non datur (üçüncü durumun imkânsızlığı) prensibi uyarınca bir insan fiili, ya hürriyet alt kümesinde ya da ödev alt kümesinde
BÖLÜM 3: KAVRAMLAR
71
yet hâline gelir. Hâliyle bir insan hakkının kamu hürriyeti veya temel hak veya
hürriyet hâline gelmesi onu insan hakkı olmaktan çıkarmaz. Dolayısıyla her
kamu hürriyeti ve her temel hak ve hürriyet, aynı zamanda bir insan hakkıdır.
Ama her insan hakkı, bir kamu hürriyeti veya bir temel hak ve hürriyet değildir.
Diğer bir ifadeyle insan hakları kavramı genel; kamu hürriyetleri ile temel hak
ve hürriyetler kavramları özel kavramlardır.
Bu açıklamaya göre kamu hürriyetleri ile
temel hak ve hürriyetlerin insan haklarının alt
kümeleri olduğunu söyleyebiliriz. İnsan hakları, kamu hürriyetleri ve temel hak ve hürriyetler kavramları arasındaki ilişki, Diyagram
3.6’daki olduğu gibi gösterilebilir.
Bu diyagrama göre, “temel hak ve hürriyetler”, “kamu hürriyetleri”nin bir alt kümesiDiyagram 3.6
dir. “Kamu hürriyetleri” de “insan hakları”nın
bir alt kümesidir. Diğer bir ifadeyle, insan hakları, kamu hürriyetlerini içerir;
kamu hürriyetleri de temel hak ve hürriyetleri içerir. Buna göre şu üç önermeyi
ileri sürebiliriz: (1) Her “temel hak ve hürriyet”, aynı zamanda bir kamu hürriyeti ve aynı zamanda bir insan hakkıdır. (2) Her “kamu hürriyeti”, bir “temel
hak ve hürriyet” değildir; ama aynı zamanda bir “insan hakkı”dır. (3) Her “insan hakkı”, aynı zamanda “kamu hürriyeti” veya “temel hak ve hürriyet” değildir; insan haklarından sadece bazıları “kamu hürriyeti”dir; onlardan da ancak
bazıları “temel hak veya hürriyet”tir.
TABLO 3.1: “İnsan Hakları”, “Kamu Hürriyetleri” ve
“Temel Hak ve Hürriyetler” Kavramları Arasında Karşılaştırma
İNSAN
HAKLARI
KAMU HÜRRİYETLERİ
TEMEL HAK VE
HÜRRİYETLER
Kaynakları
Doğuştan
Hukuk düzeninden
Hukuk düzeninden
Tanınmaları
Tanınmaya
ihtiyacı yok.
Kanunla veya anayasayla
Anayasayla
Güvenceleri
Hukukî güvenceye
ihtiyacı yok.
Kanunla tanınanlar, yürütme ve
yargıya karşı güvence sağlar.
Anayasayla tanınanlar yasamaya karşı da güvence sağlar.
Yasama organına karşı da
güvence sağlar. Anayasa
yargısı.
Kapsamları
En Geniş (Hepsini
kapsar)
Geniş: Kanunla ve anayasayla
tanınanları kapsar.
En Dar: Sadece anayasayla
tanınanları kapsar.
Hangi Kavram Kullanılmalı?
Yukarıda da çeşitli defalar söylediğimiz gibi, insan haklarının hukuk düzeni tarafından tanınmasının şart olmaması, bu kavramın hukuk çalışmalarında
kullanılamayacağı anlamına gelmez. Biz de bu çalışmamızda yoğun olarak “insan hakları” kavramını kullanıyoruz. Hatta kitabımızın başlığı da “insan hakları
hukuku”dur.
92
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
ları yoktu20. Keza halkın bir kısmı, köle olmamakla birlikte pek çok haktan
mahrum bulunan “metekler (métèques21, yabancılar)”den oluşuyordu. Örneğin
Attik bölgesinin yarım milyona yaklaşan nüfusu içinde, vatandaş sayısı 30 bin
dolaylarındaydı22.
Nüfusun içinde azınlığı oluşturan vatandaş statüsündeki kişiler dahi hak ve
hürriyetlerden mahrumdular. Devlet, vatandaşların kılık kıyafetine kadar, bütün
hak ve hürriyetlerine karışabiliyordu23. Vatandaşlar bütünüyle devlete bağımlıydı.
Eski Yunan sitelerindeki hürriyetin yokluğu konusunda en güzel tespitler, hiç şüphesiz Foustel de Coulanges tarafından La Cité antique (1864) isimli ünlü eserinde yapılmıştır. Foustel de Coulanges şöyle yazıyor:
F. de Coulanges24
“Eskiler ne özel yaşam hürriyetini, ne eğitim hürriyetini, ne de din hürriyetini
tanırlardı. İnsan kişiliği, vatan veya devlet diye isimlendirilen ilahî ve kutsal
otorite karşısında çok az bir öneme sahipti. … İnsan hayatı, sitenin çıkarı söz
konusu olduğunda güvence altında değildi. … Vatanın menfaati karşısında, hukuk, adalet, ahlâk, her şey geri çekilmeliydi. … Eski Yunan sitelerinde insanın
hür olduğunu sanmak, bütün beşerî hatalar arasında en büyük hatadır. Eski Yunan’da hürriyet idesi dahi yoktur. … Siyasal haklara sahip olmak, oy kullanmak,
hakimleri atamak, yönetici seçilmek, işte hürriyet diye isimlendirilen her şey,
bunlardan ibaretti”25.
Yine eski Yunan sitelerinde devletin nasıl kişilerin en özel alanlarına dahi
karışabildiği konusunda Foustel de Coulanges şöyle yazar26:
“Özel yaşam, devletin mutlak gücünden kaçmıyordu. Birçok Yunan sitesi, erkeklere bekar kalmayı yasaklıyordu. Isparta sadece evlenmeyenleri değil, geç
evlenenleri de cezalandırıyordu. Atina’da devlet çalışma, Isparta’da tembellik
zorunluluğu getirebilirdi. Devlet en küçük şeylere kadar zorbalığını icra edebilirdi. Locres’te kanun erkeklere saf şarap içmesini yasaklıyordu; Roma’da, Milet’te ve Marsilya’da ise kadınlara bunu yasaklıyordu. Kıyafetin her sitede kanunla düzenlenmesi olağandı. Isparta kanunları kadınların saç kesimini düzenliyordu. Isparta kanunları ise kadınlara yolculukta üç elbiseden fazla almalarını
yasaklıyordu. Rodos’ta kanun sakal tıraşı olmayı yasaklıyordu. Bizans’ta kanun,
evinde ustura bulunduranları para cezasıyla cezalandırıyordu. Sparta’da ise, tersine, kanun, bıyığın kesilmesini zorunlu tutuyordu”27.
20.
21.
22.
24.
25.
Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.20.
Hennette-Vauchez ve Roman, op. cit., s.49.
Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.20.
23. Ibid.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/be/Numa_Fustel_de_Coulanges.jpg.
Numa-Denys Fustel de Coulanges, La Cité antique, Paris, Librairie Hachette, 1900, s.322
(http://classiques.uqac.ca/classiques/fustel_de_coulanges/cite_antique/fustel_la_cite_antique.pdf).
26. Kamu hürriyetleri kitaplarında eski Yunan’da hürriyetin yokluğu konusunda Foustel de
Coulanges’tan bu paragrafın zikredilmesi adettir. Örnek olarak bkz.: Fransa’dan Colliard, op. cit.,
s.31; bizden Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.21.
27. Fustel de Coulanges, La Cité antique, op. cit., s.319 (25 nolu dipnota bakınız).
23.
Kapani, Kamu Hü rriyetler i, op. cit., s.20.
94
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
2. Feodalitenin Ortaya Çıkması
Orta çağda yaşanan ikinci büyük değişiklik “feodalite (feudalism)”nin ortaya çıkmasıdır. Feodaliteyle birlikte merkezî devlet parçalanmış, devlet iktidarı şu ya da bu şekilde toprak sahibi senyörlerin eline geçmiştir37. Bu sistemde,
senyörlerin sahip oldukları topraklar ve topraklar üzerinde yaşayan çiftçiler
(serfler) üzerinde birtakım hukukî ve idarî yetkilere sahip olduğu kabul edilmiştir38. Feodal sistemde, merkezî devlet parçalanırken, devletin mutlak ve sınırsız iktidarı fikri de kaybolmuştur39. Bu dönemde, senyörlerin (feodal beylerin), sayıları sınırlı da olsa bazı sübjektif kamu haklarının olduğu da kabul
edilmiştir40.
B. DOKTRİN
Orta çağda insan hakları felsefesi alanında iki büyük düşünür vardır:
Thomas Aquinas ile Marsilius Patavinus. Bu iki düşünürün devlet iktidarının
sınırlanması ve hiç olmazsa yumuşatılması konusunda önemli düşünsel katkıları olmuştur.
1. Thomas Aquinas41
En ünlü eseri Summa Theologica olan Aziz Thomas veya Aquinolu
Thomas da denen Thomas Aquinas’a (1225-1274) göre, yeryüzündeki bütün
insanlar, hükümdar da dâhil, Tanrının iradesi demek olan ilahî kanuna tâbidir42.
Dolayısıyla hükümdarlar da, iktidarlarını ilahî kanuna, yani Tanrının iradesine
uygun olarak kullanmak zorundadırlar. Tanrı ise keyfilikten hoşlanmaz, iyiliği
ve adaleti emreder. İnsanların ilahî kanuna uymayan hükümdara itaat etme yükümlülükleri yoktur43. Böylece Aziz Thomas, insanlara “direnme hakkı”nı tanımıştır44.
SOLDA: Aziz Thomas
Aziz Thomas, Katolik kilisesi hocasıdır (doctor
of the Church). Döneminin en büyük düşünürü
olması ve Aristo’nun eserlerinden esinlenmesi
nedeniyle kendisi “Orta çağın Aristosu” olarak
anılır. İlahî tabiî hukuk okulunun kurucularındandır. Savunduğu akıma “Tomizm
(Thomisme)” de denir (Foto:
http://www.saintwiki.com/index.php?title
=File:Aquinas1.jpg )
SAĞDA: Summa Theologica’nın
1596 Venedik Baskısı (Foto: https://en.
wikipedia.org/wiki/Summa_Theologica.)
37.
38.
39.
41.
42.
44.
40.
43.
Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.23; Gemalmaz, Ulusalüstü İnsan Hakları …, op. cit., s.7.
Gemalmaz, Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun…, op. cit., s.7.
Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.23.
40. Ibid.
Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.23-25; Akbay, op. cit., s.164-174.
Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.23.
43. Ibid., s.24.
Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.24: Akbay, op. cit., s.171.
Kapani, Kamu Hü rriyetler i, op. cit., s.23.
Ibid., s.24.
Bölüm 6
HÜRRİYET KARİNESİ:
“HÜRRİYET ASILDIR” *
Acaba insanın hür olması mı, yoksa hür olmaması mı asıldır?
Her şeyden önce bu koruya bir cevap vermek gerekir. Çünkü bu soruya verilecek cevaba göre diğer soruların cevapları değişecektir. Bu soruya iki değişik
cevap verilebilir:
1. Eğer “hürriyetin yokluğu asıldır” cevabı verilirse, bundan, insanın
belli bir fiili yapabilmesi için bu konuda izin alması gerektiği sonucu çıkar.
Eğer insan, belli bir fiili yapma konusunda izin almamış ise bu fiili yapma yetkisine sahip değildir. İzin almadan bu fiili yapması hukuka aykırılık teşkil eder.
Böyle bir cevabın geçerli olduğu bir sistemde, önceden izin verilmiş fiiller dışındaki bütün fiiller yasaktır. Bu mantık, otoriter bir hukuk sistemine vücut verir. Bu sistemde, kişiler, ayrıca izin verilmiş fiiller dışındaki fiilleri yapmakta
özgür değillerdir. Bu fiiller için izin almaya ihtiyaçları vardır.
2. Eğer “hürriyetin varlığı asıldır” cevabı verilirse, bundan, insanın belli bir fiili yapabilmesi için izin almasına gerek olmadığı sonucu çıkar. Böyle bir
sistemde, insanlar, yetkili makam tarafından ayrıca ve açıkça yasaklanmış fiiller dışındaki bütün fiilleri ayrıca izin almaya gerek olmaksızın yapabilir. Böyle
bir sistemde, yetkili makamlar tarafından ayrıca yasaklanmamış bütün fiiller
serbesttir. Bu mantık, liberal bir hukuk sistemine vücut verir. Bu sistemde, kişiler, ayrıca yasaklanmamış bütün fiilleri yapmakta özgürdürler. Bunun için önceden izin almaya ihtiyaçları yoktur.
Peki, hürriyetin varlığı mı, yoksa yokluğu mu asıldır? Bu soruya cevap
vermeden önce, niteliklerin varlığı veya yokluğu konusunda mantıkta geçerli
olan bir temel ilkeyi görelim:
I. SIFAT-I ARIZADA ASLOLAN ADEMDİR (Mecelle, m.9)
(Aslî Niteliğin Varlığı, Arızî Niteliğin Yokluğu Asıldır)
“Sıfat (nitelik, attribute)”, vasıf kelimesinden türemiş olup, hâl (durum),
keyfiyet (nitelik), suret, özellik demektir1. Yani sıfat, bir kişinin veya bir şeyin
* Bu bölüm, İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın Altıncı Bölümünden alınmıştır.
1. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara, Aydın Kitabevi, 1984, s.1137;
Mehmet Erdoğan, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Ensar Neşriyat, 2. Baskı, 2005,
s.506; Elmalılı M. Hamdi Yazır, Elfabetik İslam Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kamusu (Hazırlayan:
Sıtkı Gülle), İstanbul, Eser Neşriyat, 1997, Cilt IV, s.431.
106
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
hâl veya vasfı, niteliğidir2. Sıfat, “sıfat-ı asliye” ve “sıfat-ı ârıza” olmak üzere
iki çeşittir.
Sıfat-ı asliye, nitelenen şeyde bizzat bulunan, yani o şeyin kendisinde bulunan durum, nitelik veya özelliktir3. Sıfat-ı asliye için biz aşağıda “aslî nitelik”
terimini kullanacağız. “Aslî”, “asl”ın sıfatı olup, “asla mensup” demektir4.
“Asıl” ise, kök, temel, esas, kaide, kural demektir. “Sıfat-ı asliye” için Latince
olarak “essentialia”, İngilizce olarak “original attribute” terimleri kullanılabilir. Sıfat-ı asliye, tabir caiz ise, bir şeyin “default (varsayılan) niteliği”dir. Yine
sıfat-ı asliye, cihazların “fabrika ayarları”na benzetilebilir. Başka türlü ayarlanmamış ise geçerli olan ayardır. Kısacası, sıfat-ı asliye, aksi kararlaştırılmadıkça geçerli olan niteliktir; şeylerin ilk hâlidir.
Sıfat-ı ârıza, nitelenen şeyde bizzat, yani kendiliğinden bulunmayıp, ona
sonradan eklenen niteliktir5. Sıfat-ı ârıza için biz aşağıda “arizî nitelik” terimini
kullanacağız. “Ârıza”, “ârız”dan gelip “sonradan olan şey”, “bozulma” anlamına gelmektedir6. “Ârız” ise bir şeyin zatına ilişkin olmayıp, o şeye bazen sonradan yapışan, takılan şey demektir7. “Arızî” ise, “ârız”ın sıfatı olup, “sonradan
ortaya çıkan”, “gelip geçici olan” 8, bir şeyin zati ve esasına ilişkin olmayan şey
anlamına gelmektedir9. “Sıfat-ı arıza” için Latince “accidentalia”, İngilizce
olarak ise “intervening attribute” terimleri kullanılabilir.
Bir Örnek: Bir otomobilin çalışıyor olması “sıfat-ı asliye”, yani aslî nitelik, yani
essentialia; arızalı olması ise “sıfat-ı ârıza”, yani arizî nitelik, yani accidentalia’dır.
Çünkü otomobilin çalışıyor olması, gidebilmesi, otomobil denen şeyin zatında, yani
doğrudan kendisinde bulunan bir özellik, yani bir original attribute’tür. Zira bir şey
bu özelliğe sahip değil ise ona “otomobil” denilemez. Bir otomobilin bozulması, gidememesi durumu, kendiliğinden olan bir şey değil, sonradan ortaya çıkan bir durum olduğuna göre, bu otomobilin bozulması, yani arızalanması “arizî” bir durumdur; diğer bir ifadeyle “sıfat-ı ârıza”dır; yani “accidentalia”dır.
Diğer Bir Örnek: İnsanın sağlıklı olması, sıfat-ı asliye; hasta olması ise sıfat-ı ârızadır.
Yani insanın sağlıklı olması “asıl (essentialia)”, hasta olması ise bir “arızî durum (accidentalia)”dur. Zira sağlık, insan denen varlığın zatında var olan bir özelliktir; sağlık olmasaydı bizatihi insanın kendisi olmazdı. O halde sağlıklı olma özelliği insanın
kendisinde baştan itibaren var olan bir özellik, yani bir “aslî nitelik”; hasta olması
ise insanın sonradan içine düştüğü bir “arızî durum”dur. Aynı şekilde akıl bakımından kişinin aklının başında bulunması sıfat-ı asliye, deli olması ise sıfat-ı ârızadır.
İşte bu yukarıda açıklanmaya çalışılan konudaki temel ilke, Mecellenin
9’uncu maddesinde “sıfat-ı arızada aslolan ademdir” denilerek ifade edilmiştir. Bu ilkeye göre bir şeyin sıfat-ı arızası, yani o şeyin arizî niteliği konusunda
aslolan yokluktur, yani o şeyin olmamasıdır. Dolayısıyla bir şeyin arizî niteliği2.
3.
5.
8.
Abdullah Yeğin, Yeni Lügat, İstanbul, Hizmet Yayınları, Tarih Yok (200?), s.627.
Ali Haydar, op. cit., c.I, s.35.
4. Devellioğlu, op. cit., s.56.
Ali Haydar, op. cit., c.I, s.35.
5. Yeğin, op. cit., s.32.
7. Ibid.
Devellioğlu, op. cit., s.48.
9. Yeğin, op. cit., s.32.
4.
Devellioğlu, op. cit. , s.56.
6.
7.
Yeğin,
Ibid. op. cit. , s.32.
9.
Yeğin, op. cit. , s.32.
BÖLÜM 6: HÜRRİYET KARİNESİ
107
nin mevcut olup olmadığı konusunda tereddüt olursa, o niteliğin mevcut olmadığı varsayılır. Tersine, bir şeyin sıfat-ı asliyesi, yani aslî niteliği konusunda
aslolan, o niteliğin var olmasıdır. Yani bir şeyin aslî niteliğinin mevcut olup
olmadığı konusunda tereddüt olursa, o niteliğin mevcut olduğu varsayılır.
Açıkçası, bir şeyin aslî niteliğinin varlığı, arızî niteliğinin ise yokluğu asıldır.
II. “SIFAT-I ARIZADA ASLOLAN ADEMDİR” İLKESİNİN
HÜRRİYETLER ALANINA UYGULANMASI
Şimdi yukarıdaki soruyu tekrar soralım: Acaba insanın hür olması mı asıldır; yoksa hür olmaması mı? Bu soruya cevap verebilmek için, aslî niteliğin ne
olduğunu tespit etmek gerekir.
Akdeniz havzasında en az iki bin yıldır içinde yaşadığımız hukuk kültüründe insanın hür olarak doğduğu kabul edilmiştir. Bu bir varsayımdır. Bunun
gerçekten öyle olup olmadığını tartışmanın pek de bir anlamı yoktur. Bu varsayıma göre insanın hür olması onun aslî niteliği, hürriyetin olmaması veya hürriyetinin sınırlandırılmış olması onun arızî bir niteliğidir. “Sıfat-ı arızada
aslolan ademdir”, yani “aslî niteliğin varlığı, arızî niteliğin yokluğu asıldır” ilkesi uyarınca, hürriyetin varlığı, yasağın ise yokluğu asıldır. Diğer bir ifadeyle,
hürriyet asıl; hürriyetin yokluğu ise arızadır.
Örneğin hürlük asıl, kölelik arızî niteliktir. Köleliğin cari olduğu dönemlerde Akdeniz havzası hukuk sitemlerinde, ister Roma hukukunda, ister İslam
hukukunda, karşıdan gelen bir insanın, hür mü, köle mi olduğu bilinmiyor ise,
o insanın hür olduğu kabul edilmiştir. Çünkü hürlük asıl, kölelik arızî bir niteliktir. Asıl niteliğin varlığı, arızî niteliğin ise yokluğu esastır. Gerçek durumu
bilinmiyorsa, söz konusu insanın hür olduğu, köle olmadığı varsayılır. Eğer bir
kişi, bu insanın köle olduğunu iddia ediyorsa, onun köle olduğunu iddia eden
kişinin ispatlaması gerekir. Köle olduğu iddia edilen kişinin kendisinin köle
olmadığını, hür olduğunu ispatlamasına gerek yoktur. Çünkü hürlük, insan olmanın sıfat-ı asliyesidir, aslî niteliğidir. Bir yaratık “insan” ise, onun “hür” olması asıldır; hür olduğu varsayılır. Söz konusu yaratığın hür olduğunu ispatlamasına gerek yoktur; söz konusu yaratığın “insan” olduğunun gösterilmesi yeterlidir. Çünkü hürlük insanlığın aslî bir niteliğidir.
Bir insanın belirli bir fiili yapıp yapmama konusunda hürriyetinin olup olmaması sorunu da aynı şekilde çözümlenir. Bazı istisnaî durumlarda bazı insan
davranışları yasaklanmış olabilir. Ancak bir davranışın yasaklanmış olup olmadığı bilinmiyorsa veya bu konuda tereddüt varsa, bu davranışın yasak mı, yoksa
serbest mi olduğunu kabul etmemiz gerekir? Örneğin parkta bankta veya çimlerin üzerinde oturan bir kişinin gitar çalma hürriyeti var mıdır? Yoksa bu kişinin
gitar çalması yasak mıdır? Bu kişinin parkta gitar çalması için polisten veya belediyeden izin mi alması gerekir?
108
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
Parkta gitar çalmanın yasaklanıp yasaklanmadığı bilinmiyor ise, parkta gitar çalmanın serbest olduğu varsayılır. Çünkü gitar çalmak bir insan fiilidir ve
insan fiilleri konusunda hürriyetin var olması asıldır.
Parkta gitar çalmak yetkili
makamlar tarafından usûlüne
uygun olarak önceden yasaklanmamış ise, bir kişinin
parkta gitar çalması için bir
makamdan izin almasına gerek yoktur; hürriyet asıldır
ve isterse gitar çalabilir.
Fotoğraf: Parka Gitar çalan Gençler10
ÇITIR ÇITIR FELSEFE: Brigitte Labbé ve Michel Puech, Adalet ve Haksızlık (Çev. Azade
Aslan), İstanbul, Günışığı Kitaplığı, 26. Baskı, 2015, s.32:
Alis cezasını anlamıyor. Onun
ne hissettiğini hayal edebiliyoruz. Hiçbir yasa olmadığında, bir cezayı haksız bulmak
normal. Anne babamız perşembe akşamı televizyon izlediğimiz için bizi cezalandırıyor, ama perşembe akşamı televizyon izlemenin yasak
olduğunu önceden söylememişlerse o zaman
bu ceza tamamen haksızdır.
III. ÇAVUŞ PRİŞİBEYEV’İN HÜRRİYET ANLAYIŞI11
Anton Çehov’un Çavuş Prişibeyev isimli öyküsünde şöyle bir olay anlatılır: Emekli Çavuş
Prişibeyev, köyünün kırlarında eşiyle birlikte gezinti yaparken, kıyıda bir cesedin başına toplanmış
kalabalığı görür. Halka dağılmasını emreder. Halk
dağılmayınca onlara küfürler eder ve polisten onları dağıtmasını ister. Ancak polis dağıtmayınca,
halka da polise de küfür eder. Halka ve polise küfrettiği için, şikayet üzerine mahkeme huzuruna çıkarılır. Mahkemede şu konuşmalar geçer:
Porselenden Çavuş
Prişibeyev Figürini12
10. Foto: Yuralaits Albert, https://www.shutterstock.com/tr/image-photo/group-students-guitarresting-park-on’den satın alınmıştır.
11. Hürriyet anlayışıyla bağlantı kurarak bu güzel öyküyü bize bildiren Prof. Dr. Rona Aybay’a teşekkür ederim.
12. Figurine, Corporal Prishibeyev, porcelain, USSR, LFZ - Lomonosov porcelain factory, molder B.Y. Vorobyev, https://www.vitber.lv/en/lot/16370.
BÖLÜM 6: HÜRRİYET KARİNESİ
109
Çavuş Prişibeyev:
– Ayın üçünde ailem Anfisa ile ağır ağır, namusumuzla yürüyorduk. Derken
ne görelim, kıyıda bir ceset. Kalabalık başına toplanmış. “Ne hakla burada
toplandınız? diye sordum. Niçin? Neden? Kanun halkın bir araya toplanmasına müsaade etmiş midir? Dağılın!” diye bağırdım. Halkı evlerine yollamaya,
dağıtmaya başladım. Polise cebir kullanarak halkı dağıtmasını emrettim. (…)
Şahit olarak dinlenen muhtar:
– Doğrudur, bay yargıç, dedi. Bütün köy halkı şikayetçi. Onunla yaşamak
imkânsız. Kutsal tasvirlerle bir tören yaparız, bir düğün yahut herhangi bir iş
olur; her yerde bağırır çağırır. Gürültü çıkarır, ortaya nizamlar atar, (…) Demin
de köy evlerini dolaşıyor, boyuna emirler veriyordu: Şarkı söylemeyin, ateş yakmayın, diyordu. Şarkı söylenmesine izin veren kanun yokmuş. (…)
Çavuş, homurdanarak:
– Başüstüne, der. Siz sayın bayım, buyurdunuz ki, halkı dağıtmak vazifem
değilmiş. Pekala. Ya düzensizlik olursa. Halkın münasebetsizlik etmesine müsaade mi edilmeli? Halka hürriyet verileceği nerede yazılı?
Anton Çehov, Hikayeleler III (Çev.: Oğuz Peltek ve Erol Güney),
İstanbul, MEB Yayınevi, 1993, s.15-1613.
Yukarıda siyah harflerle yazılmış cümlelerde görüldüğü gibi, Çavuş
Prişibeyev’e göre, halkın bir yerde toplanabilmesi için bu konuda bir hakkının
olması, kanunun buna izin vermesi gerekir. Böyle izin veren bir kanun yoksa,
halk belirli bir yerde toplanamaz. Aynı şekilde halkın şarkı söyleyebilmesi için
13. Çavuş Prişibeyev’in öyküsünün yukarıdaki kısımlarının İngilizce çevirisi:
Translated by Brian Pearce and Stella Jackson
(http://www.unz.org/Pub/AngloSovietJ-1956q2-00015).
110
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
kanunun buna izin vermesi gerekir. Kanun buna izin vermemiş ise, halk şarkı
söyleyemez. Açıkçası, Çavuş Pirişibeyev’e göre halkın hürriyet sahibi olabilmesi için bu hürriyetlerin kanunda yazması gerekir.
Belirtelim ki, Rus ve keza Türk otoriter kültürlerinde yer yer “Çavuş
Pirişibeyev’in hürriyet anlayışı”na sahip pek çok kişi de olsa, iki bin küsur yıllık Akdeniz havzası hukuk kültüründe bu anlayış geçerli değildir.
IV. HÜRRİYET KARİNESİ vs. YASAK KARİNESİ
Hürriyet Karinesi.- Yukarıda
açıklandığı gibi, insanın hür olduğu
varsayılır. Buna “hürriyet karinesi
(presumption of liberty, presumption
of freedom, présomption de liberté)”
denir. Asıl olan bir insanın hür olması,
arızî olan ise insanın hür olmaması
veya hürriyetinin sınırlı olmasıdır.
Diğer bir ifadeyle belirli bir hareketin
yapılmasının serbest olması asıl, yasak olması ise arızi bir durumdur. Hareketin serbest mi, yasak mı olduğu
bilinmiyor ise, serbest olduğu varsayılır. İnsanın hürriyeti, insanın insan
olmasından çıkan zorunlu bir sonuçtur. Ortada bir insan var ise hürriyet
de vardır.
YAN BİLGİ 6.1: Karine nedir? “Karine
(presumption)” bilinen bir vakıadan varlığı konusunda tereddüt olan bir diğer vakıanın çıkarılmasıdır. Örneğin “evlilik devam ederken doğan
çocuğun babası kocadır” (TMK, m.285). Burada
“çocuğun evlilik devam ederken doğmuş olması”, bilinen bir vakıa, “çocuğun babasının gerçekten kim olduğu” ise bilinmeyen bir vakıadır.
Bu bilinmeyen vakıa konusunda bilinen vakıaya
bakarak bir sonuç çıkarılmasına, bir şeyin kabul
edilmesine, öyle varsayılmasına karine denir.
Bir çocuk evlilik devam ederken doğmuş ise, bu
çocuğun babasının, çocuğun anasının kocası
olduğu varsayılır. Bunun ispata ihtiyacı da yoktur. Çünkü böyle bir karine vardır. Çocuğun babasının koca olduğunun ispat edilmesine de
ihtiyaç yoktur; bunun böyle olduğu varsayılır.
Bunun aksini iddia eden biri çıkarsa, çocuğun
babasının koca değil, bir başka erkek olduğunu
ispat etmesi gerekir.
Hürriyet karinesinden çıkan temel sonuç şudur: Bir insan fiili ayrıca ve
açıkça yetkili makam tarafından yasaklanmamış ise serbesttir. Dolayısıyla yasaklanmamış her fiil serbesttir.
Yasak Karinesi.- Hâliyle, hürriyet karinesi, yani hürriyetin asıl, yasağın
arızi olması liberal hukuk sistemlerinde geçerli olan bir varsayımdır. Otoriter
hukuk sistemlerinde ise bu varsayımın tersi geçerlidir. Yani bu sistemlerde yasağın olması asıl, hürriyetin olması ise arızîdir. Zira otoriter bir hukuk siteminde ise, insanın değil, devletin yetkili olduğu varsayılır. Buna “yetki karinesi
(présomption du pouvoir)” denir. Aynı nedenle otoriter hukuk sistemlerinde
“yasak karinesi” vardır. Bu şu anlama gelir: Ayrıca ve açıkça izin verilmemiş
her şey yasaktır. Dolayısıyla böyle bir sistemde insanların hürriyet sahibi olabilmesi için, onlara bu hürriyetlerin ayrıca ve açıkça verilmesi gerekir. İnsanlara belirli bir konuda hürriyet verilmemiş ise, insanların o konuda hürriyetleri
yoktur.
BÖLÜM 6: HÜRRİYET KARİNESİ
111
Liberal ve otoriter hukuk sistemlerindeki hürriyet ve yasak alanları yandaki gibi bir şekille gösterilebilir:
Yasak karinesini bir yana bırakalım ve şimdi hürriyet karinesinden çıkan
sonuçları görelim:
V. HÜRRİYET KARİNESİNDEN ÇIKAN SONUÇLAR
Hürriyet karinesinden şu sonuçlar çıkar:
1. Yasaklanmamış Her Fiil Serbesttir.- Liberal bir hukuk sisteminde,
hürriyet asıldır. Her insan, istediği her fiili, bu fiil yetkili makamlar tarafından
ayrıca ve açıkça yasaklanmamış ise yapabilir. Yasaklanmamış her fiil serbesttir.
2. İnsanın Hürriyet Sahibi Olabilmesi İçin Devletin Ona Hürriyet Vermesine Gerek Yoktur.- İnsan doğuştan hürriyet sahibidir. Tarihsel olarak insanın devletten daha eski olduğu aşikârdır. Devlet insanları değil, insanlar devleti
yaratmışlardır. Dolayısıyla asıl olan insan, arızî olan, yani sonradan ortaya çıkan ise devlettir. Nitekim insanları yok ederseniz, devlet de yok olur. Ama devleti yok ederseniz, insanlar yok olmaz. Demek ki, devlet değil, insan aslî unsurdur. Başlangıçta devlet değil, insan vardı. O halde insanların varlığı ve dolayısıyla hürriyete sahip olması asıl; devletin var olması ve keza insanların hürriyetlerine müdahale etme yetkisine sahip olması ise istisnadır. Yani insanların
hürriyet sahibi olmaları için onlara hürriyetlerin devlet tarafından verilmesine
veya tanınmasına gerek yoktur. İnsanlar kendiliğinden, doğuştan, insan olmalarından dolayı hürriyetlere sahiptir.
3. İnsanların Sahip Oldukları Hürriyetler, Onlara Anayasa ve Kanunla Verilenlerden İbaret Değildir. İnsanların hürriyet sahibi olması için, devlet
tarafından anayasa veya kanunla onlara hürriyet verilmesi şart değildir. Ama
yine de devletler, anayasayla veya kanunla insanlara çeşitli hürriyetler vermekte, insanların sahip oldukları hürriyetleri anayasa ve kanunla tanımakta ve güvence altına almaktadırlar. Eğer bir ülkede anayasa veya kanunla insanlara verilmiş çeşitli hürriyetler var ise, bu insanların sahip oldukları hürriyetler, onlara
anayasa ve kanunla verilenlerden ibaret değildir. Çünkü insanlar, insan olma
vasfından dolayı genel olarak hürriyete sahiptir. Anayasa ve kanunda sayılan
hürriyetler, insanların sahip olabileceği hürriyetlerden sadece bir kısmını oluşturur. Her insan fiili bir hürriyet konusu olabilir. Açıkçası yüzlerce, binlerce
hürriyet vardır. Çünkü sonsuz sayıda insan hareketi vardır. Dolayısıyla pozitif
hukuk metinlerinin bu hürriyetlerin bir listesini yapması mümkün değildir. Bu
şu anlama gelir ki, anayasa ve kanunlarda hak ve hürriyetlerin sayılması bir
“numerus clausus (tahdidî) sayma” oluşturmaz. Anayasa ve kanunlardaki hak
112
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
ve hürriyet listeleri, “tüketici liste (liste exhaustive)” değil, “örneklendirici liste” niteliğindedir.
4. Kendiliğinden Hürriyet Olur; Ama Kendiliğinden Yasak Olmaz.Hürriyet aslî nitelik, hürriyetin olmaması veya sınırlandırılması, yani yasak arızî nitelik olduğuna göre, hürriyet kendiliğinden olan bir şeydir; hürriyetin sınırlanması ise sonradan yapılan bir şeydir. Yani kendiliğinden hürriyet olur; ama
kendiliğinden yasak olmaz. Bir hürriyetin sınırlı olabilmesi için o hürriyetin
yetkili makam tarafından usûlüne uygun olarak sınırlandırılması gerekir. Diğer
bir ifadeyle bir davranışın yasak olması için, o davranışın yasaklanması gerekir.
Yani yasak, kendiliğinden olan bir şey değil, sonradan konan bir şeydir. Sonradan ve ayrıca bir insan davranışı yasaklanmamış ise o davranış yasak değildir.
5. Hürriyetin Değil, Yasağın Varlığı İspata Muhtaçtır.- Hürriyet aslî nitelik, yasak ise arızî nitelik olduğuna göre, yasağın olduğunu iddia eden kişi bu
iddiasını ispatlamalıdır. Çünkü aslî nitelik kendiliğinden var olan bir şeydir,
varlığının ispata ihtiyacı yoktur. Var olduğu varsayılır. Tersine arızî nitelik sonradan ortaya çıkan bir şeydir; dolayısıyla sonradan ortaya çıkıp çıkmadığının
ispata ihtiyacı vardır. O hâlde belirli bir insan davranışının yasak olduğunu iddia eden kişi, bu yasağın kimin tarafından, ne zaman ve nasıl konulduğunu ispat etmekle yükümlüdür.
Hürriyetin değil, yasağın ispata muhtaç olduğu önermesi, fıkıh usûlünde
cari olan “beyyine hilaf-ı aslı ispat içindir (delil, aslın aksini ispat içindir)”14
ilkesiyle de açıklanabilir. “Beyyine15 hilaf16-ı aslı ispat içindir” ilkesi, ispat yükünün, asıl olan durumun aksini iddia edene ait olduğunu ifade eder. Diğer bir
ifadeyle, “aslın hilafını iddia eden kimseden delil istenir”17. Mecelle, aynı ilkeyi, 77’nci maddesinde “beyyine hilaf-ı zahiri18 ispat içindir” diyerek dile getirmektedir. Hürriyet aslî bir nitelik olduğu için mevcut olduğu varsayılır. Yasak
ise arızî bir nitelik olduğu için mevcut olmadığı varsayılır; yani bu yönde karine vardır. Aksini iddia eden kişi, yani yasağın mevcut olduğunu iddia eden kişi
bunu ispatlamalıdır. Hürriyetin mevcut olduğunu iddia eden kişinin ise bunu
ispata ihtiyacı yoktur.
6. Yasak, Yasak Koymaya Yetkili Makam Tarafından Usûlüne Uygun
Olarak Ayrıca ve Açıkça Konulmuş Olmalıdır: Yorum Yoluyla Yasak Üretilemez.- Kendiliğinden yasak olamayacağına göre yasak, yasak koymaya yetkili makam tarafından usûlüne uygun olarak ayrıca konulmuş olmalıdır. Türkiye’de hürriyetleri sınırlamaya, yani yasak koymaya yetkili makam, Anayasanın
13’üncü maddesine göre TBMM’dir. TBMM bu yasağı, ancak usûlüne uygun
14.
15.
16.
17.
18.
Ali Haydar, op. cit., c.I, s.104.
“Beyyine”, delil, kanıt demektir (Devellioğlu, op. cit., s.121.
“Hilaf”, bir şeyin karşıtı, zıddı, aksi demektir (Devellioğlu, op. cit., s.441).
Ali Haydar, op. cit., c.I, s.33.
“Zahir”, açık, görünen, belli, meydanda olan demektir (Devellioğlu, op. cit., s.1400).
BÖLÜM 6: HÜRRİYET KARİNESİ
113
koyacağı “kanun” adındaki işlemle yapabilir. Zira, Anayasamızın 13’üncü
maddesi, “temel hak ve hürriyetler, … ancak kanunla sınırlanabilir” demektedir. Yetkili makam tarafından konulmuş bir yasak yok ise, yasak yoktur; hürriyet sınırlandırılmamıştır. Bundan şu sonuç çıkar ki, yorum yoluyla yasak üretilemez. Yasak yetkili makam tarafından ayrıca konulmuş olmalıdır. Bir hürriyetin sınırlandırılmasına ihtiyaç olabilir. Böyle bir ihtiyaç var ise bunu takdir edip
sınırlandıracak makam, yorumcular, hâkimler veya idareciler değil, ülkenin huKUTU 6.1: Kanunsuz Suç ve Ceza Olkuk siteminin bu konuda yetki verdiği
organdır (örneğin Türkiye’de Türkiye maz İlkesinin Temeli.- Kanunun yasaklamaBüyük Millet Meclisidir). Bu organ söz dığı bir şeyin yasak olmadığı hususu, ceza
hukukundaki “nulla crimen et poena sine lege
konusu hürriyeti sınırlandırmamış ise, (kanunsuz suç ve ceza olmaz)” ilkesiyle ifade
bu hürriyetin sınırlandırılmasına ne ka- edilir. Bu ilkeye göre bir fiilin suç teşkil ededar ihtiyaç olursa olsun, bu hürriyet sı- bilmesi için onun kanunla yasaklanması ve
nırsızdır. Çünkü ihtiyaçtan yasak çık- ona bir ceza verilebilmesi için de söz konusu
maz; yasak konulmuş bir şeydir; sadece cezanın kanunla öngörülmesi gerekir. Suç
yetkili makam tarafından konulmuş ise tanımı ve ceza belirlenmesi kişinin özgürlüğüne müdahale teşkil ettiğine göre, bu bir istisyasak vardır. Üstelik bu yasak ayrıca ve nadır; dolayısıyla bunun ayrıca ve açıkça önaçıkça konulmuş olmalıdır. Zımni ya- görülmesi ve dar yoruma tâbi tutulması geresak olmaz. Kanunun yasaklamadığı bir kir. Zaten bu nedenle ceza hukukunda kıyas
yasağı ilkesi geçerlidir.
şey yasak değildir.
7. Hürriyet Geniş, Yasak Dar Yorumlanır.- Hürriyetin asıl, yasağın arizî
olması; hürriyetin kaide, yasağın istisna olduğu anlamına gelir. Hukukun genel
teorisinde kaideler geniş, istisnalar dar yorumlanır. Yani hürriyet geniş, yasak
YAN BİLGİ 6.2: Tereddüt nedir? Bir
dar yorumlanır. Dolayısıyla bir hürriyetin sınırlı olup olmadığı konusunda, di- şeyin olup olmadığı veya olmuş bir şeyin kapkonusunda farklı görüşler var ise, örneğer bir ifadeyle bir yasağın olup olma- samı
ğin üç hukukçudan ikisi yasak var, biri yok
dığı konusunda tereddüt* var ise, dar diyorsa ortada “tereddüt” vardır. Keza yasağın
yorum yapılır ve yasağın olmadığı so- varlığı konusunda tereddüt olmamakla birlikte
nucuna ulaşılır. Bundan şu sonuç çıkar yasağın kapsamı konusunda da tereddüt olaÖrneğin A, B ve C noktalarıyla ilgili bir
ki, yasağın sadece yasak koymaya yetki- bilir.
yasakta, iki hukukçu C noktasının kapsama
li makam tarafından konulması yetmez, girdiğini, ama bir hukukçu C noktasının kapaynı zamanda ayrıca ve açıkça konul- sama girmediğini iddia ediyorsa ortada yine
tereddüt vardır.
ması gerekir. Zımnî yasak olmaz.
Aynı şekilde, bir yasağın olduğu tartışmasız olmakla birlikte, yasağın kapsamı konusunda tereddüt var ise, yine kapsam dar yorumlanarak, tereddütlü
noktanın yasak kapsamı dışında kaldığı sonucuna ulaşılır. Zira istisna dar yoruma tabi tutulur. Dar yorum ilkesi, hem istisnanın varlığı, hem de kapsamı için
geçerlidir. Bundan şu sonuç çıkar ki, yasak sadece ayrıca ve açıkça konulmamalı, yasağın kapsamı da ayrıca ve açıkça belirlenmelidir.
8. “In Favorem Libertatis” İlkesi.- Yukarıda 5, 6 ve 7 nolu sonuçların
gösterdiği gibi, hürriyetlerin varlığı ve kapsamıyla ilgili tereddütlü konularda
114
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
hürriyet lehine yorum yapılır. Yasak daraltılır; hürriyet genişletilir. Buna “in
favorem libertatis” ilkesi denir. Keza aynı anlamda “presumption of liberty
(hürriyet karinesi)” tabiri de kullanılır. Amerikan anayasa hukuku literatüründe
bu ilke “powers are narrow, rights broad (yetkiler dar, haklar geniş)” özdeyişiyle ifade edilir. Bu ilkeye “principle of most rights (daha fazla hak ilkesi)” ve
“principle of least authority (daha az yetki)” ilkesi denir19. Bu şu anlama gelir
ki, hürriyetler yorumlanırken olabildiğince geniş yorum, yasaklar yorumlanırken olabildiğince dar yorum yapılır. Dolayısıyla yukarıda da belirtildiği bir yasağın olup olmadığı konusunda tereddüt hasıl olursa, yasağın olmadığı kabul
edilir. Ama bir kişinin bir hürriyete sahip olup olmadığı konusunda tereddüt hasıl olursa, bu kişinin o hürriyete sahip olduğu kabul edilir. Bu husus Latince olarak “quotiens dubia interpretatio libertatis est, secundum libertatem respondendum erit (hürriyete ilişkin yorumda tereddüt varsa, hürriyet lehine karar verilir)” denilerek açıklanmıştır20.
KUTU 6.2: EŞYADA ASLOLON İBAHEDİR
İslam hukukunda “eşyada aslolon ibahedir” ilkesi geçerlidir. İbahe, mübah olma, helal olma, serbest olma anlamına gelir. “Eşyada aslolan ibahedir” demek, “bir şeyin serbest olması asıldır” demektir.
Bu ilkeye göre, bir davranışın helal veya haram olup olmadığında tereddüt edilirse o davranışın helal
olduğu kabul edilir. Yasak olduğunu veya haram olduğunu iddia eden ona delil getirmek mecburiyetindedir. Nas veya tanzimi tasarrufla yasaklanmamış her davranış serbesttir. Bir davranışın yasaklanması, haram kılınması ancak açık bir hüküm ile mümkündür21. Örneğin acaba ramazan veya kurban bayramı günlerinde çalışmak haram mıdır? Belki bayram günlerinde çalışılmasa daha iyi olacağını, bayramın amacının çalışmanın yasaklanmasını gerektirdiğini düşünebiliriz. Ne var ki bu konuda bir nas
yoktur. Dolayısıyla bayram günleri çalışmak haram değildir. Yorumla, içtihatla haram üretilmez. Sigara
içmek haram mıdır? Sigaranın insan sağlığına zarar verdiği tartışmasızdır. Haram olmasında yarar
vardır. Ne var ki, sigara konusunda bir nas yoktur. Dolayısıyla sigara içmek haram değildir. Çünkü yasak, haram, ancak açık bir hükümle konulur ve eşyada ibahe asıldır; yani açıkça yasaklanmamış, haram kılınmamış her şeyin kullanılması, içilmesi, yenmesi, mübahtır; serbesttir.
“Eşyada aslolon ibahedir” kuralının temelinde En’am Suresinin 119’uncu ayetindeki “size haram
olanlar ayrı ayrı açıklanmıştı22 (‫ﻋﻠَ ْﻳ ُﻛ ْﻡ‬
‫( ) َﻭ ﻗَ ْﺩ َﻓ ﱠ‬ve kad fassale lekum mâ harrame aleykum)”
َ ‫ﺻ َﻝ ﻟَ ُﻛﻡ ﱠﻣﺎ ﺣَﺭﱠ َﻡ‬
hükmü bulunur. Yani ayete göre, haram olanlar, Kur’anda ayrıca ve açıkça belirtilmiştir. Dolayısıyla
Kur’anda ayrıca ve açıkça haram olduğu belirtilmeyen şeyler, haram değildir.
VI. HÜRRİYET KARİNESİNİN POZİTİF HUKUK METİNLERİ
TARAFINDAN TANINMASI
Hürriyet karinesi sadece teorik bir ilke değil, aynı zamanda pozitif hukuk
metinleri tarafından tanınmış, esas alınmış bir ilkedir.
19. Özdeyiş için bkz. Nick Szabo, “Interpreting Power: The Principle of Least Authority”,
http://szabo.best.vwh.net/interpretingpower.html (15 Ocak 2010).
20. Digesta 50, 17, 20 (http://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest50.shtml).
21. Servet Armağan, İslam Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, Ankara, Diyanet Vakfı, 6. Baskı,
2006, s.82
22. Ayetin Türkçe meali için bakınız: Elmalılı Hamdi Yazır: “…haram kıldığı neler ise ayrı ayrı bildirmiş…”; Diyanet İşleri: “…size neleri haram kıldığını tek tek açıklamış…”.
BÖLÜM 6: HÜRRİYET KARİNESİ
115
Hürriyet karinesi, ilk insan hakları bildirgelerinden birisi olan 1789 İnsan
ve Yurttaş Hakları Bildirgesiyle tanınmıştır. Bu Bildirgenin 5’inci maddesinde
yer alan “kanunun yasaklamadığı bir şey engellenemez ve kimse kanunun emretmediği bir şeyi yapmaya zorlanamaz (tout ce qui n'est pas défendu par la loi
ne peut être empeché, et nul ne peut être contraint à faire ce qu'elle n'ordonne
pas)” kuralı, hürriyet karinesini mükemmel bir şekilde ifade etmektedir.
Bu maddede dile getirilen “kanunun yasaklamadığı her şey serbesttir” ilkesi ceza hukukundaki kanunilik ilkesini (nulla crimen et poena sine lege - kanunsuz suç ve ceza olmaz) doğurmuştur. Kanunilik ilkesi, bütün medenî ülkelerin anayasa ve/veya ceza kanunları tarafından kabul edilmiş bir ilkedir. Örneğin
1982 Türk Anayasası, “bir kimse işlendiği zaman kanunun suç saymadığı bir
fiilden dolayı cezalandırılamaz” (m.38/1), Türk Ceza Kanunu da “kanunun
açıkça suç saymadığı bir fiil için kimseye ceza verilemez” demektedir (m.2/1).
Ceza hukuku alanında çok eskilerden beri uygulanan “masumluk karinesi
(présomption d'innocence)” de aslında genel hürriyet karinesinin bir uzantısından, bu karinenin ceza hukuku alanındaki görünümünden başka bir şey değildir. 1982 Türk Anayasası, “suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar kimse suçlu
sayılamaz” demektedir (m.38/4).
Masumluk karinesi 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesinin
9’uncu maddesi tarafından “her insan suçlu olduğuna karar verilinceye kadar
masum sayıl[ır] (tout homme étant présumé innocent jusqu'à ce qu'il ait été déclaré coupable) ” denilerek hükme bağlanmıştır.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi de, 5’inci maddesinin ilk paragrafında
da, “her ferdin hürriyete ve güvenliğe hakkı vardır. Aşağıda mezkûr hâller ve
kanuni usûller dışında hiç kimse hürriyetinden mahrum edilemez”23 diyerek
“hürriyet karinesi”ni ve hürriyetin ancak maddenin diğer fıkralarında sayılan
istisnaî hallerde ve kanunla sınırlanabileceğini öngörmüştür.
VII. HÜRRİYET KARİNESİNİN PARALELİ OLARAK DEVLETİN
YETKİSİZ OLMASI KARİNESİ
Hürriyet karinesinin doğal paraleli devletin yetkisizliği karinesidir. Devletin yetkisiz olması asıl; yetkili olması ise arızî ve istisnaî bir durumdur. Yukarıda da açıkladığımız gibi, devlet kendiliğinden mevcut olan bir şey değildir.
Devlet insandan eski değildir. Devlet sonradan ortaya çıkmış, insan karşısında
arızî bir şeydir. Devlet organları sonradan anayasayla veya kanunla kurulmuş
ve bunlara yetkileri daha sonra anayasayla veya kanunla verilmiştir. Yani belirli
bir devlet organının belirli bir yetkiye sahip olması sıfat-ı arıza, yani sonradan
ortaya çıkmış, arızî bir özelliktir. Sıfat-ı arızada aslolan yokluk olduğuna göre,
23. “Toute personne a droit à la liberté et à la sûreté. Nul ne peut être privé de sa liberté, sauf dans les
cas suivants et selon les voies légales”.
116
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
devlet organlarının yetkisiz olması asıldır. Bu şu anlama gelir ki, devlet organlarının kendilerinden menkul, kendilerinden kaynaklanan yetkileri yoktur. Bunların yetkili olabilmeleri için bu yetkilerin kendilerine anayasayla veya kanunla
verilmiş olmaları gerekir. Yani devlet organlarının yetkileri “verilmiş yetkiler
(compétences attribuées, attributed powers)” niteliğinde yetkilerdir. Bu şu anlama gelir ki, bir devlet organına, anayasayla veya kanunla ayrıca ve açıkça
yetki verilmemişse o devlet organı o konuda yetkisizdir.
Devletin bir organının belirli bir yetkiye sahip olup olmadığı konusunda tereddüt doğar ise, asıl olan devletin yetkisizliği olduğuna göre, o organın o yetkiye sahip olmadığını varsaymak gerekir. Eğer söz konusu organ böyle bir yetkiye sahip olduğunu iddia ediyorsa, bunu ispatlama yükü kendisine düşer. Söz
konusu organın böyle bir yetkiye sahip olmadığını iddia eden kişi ispat yükü
altında değildir. Zaten bir şeyin yokluğunu mantıken ispat etmek mümkün de
değildir. Bir şeyin varlığı ispat edilmemiş ise, o şeyin yok olduğu kabul edilir.
Bir devlet organının yetkili olabilmesi için söz konusu yetkinin ona ayrıca
ve açıkça verilmiş olması gerekir. Bu organa belirli bir konuda bir yetki verilmemiş ise, o organın yetkileri kendinden menkul olmadığına ve söz konusu organ kendi kendine yetki veremeyeceğine göre, o organ o konuda yetkisizdir.
Hiçbir devlet organı, anayasa veya kanun koyucunun kendisine bu yetkiyi verdiğini, vermiş olması gerektiğini vs. iddia edemez. Bir organ, bir başka organa,
durup dururken, bol keseden yetki vermez. Zira hukukta kimse, bir başka kişiye
yok yere bir şey vermez. Daha doğrusu Latince nemo praesumitur donare24 özdeyişinin dile getirdiği gibi hukukta, bir kişinin bir başka kişiye bir şey verdiği,
bir şey bağışladığı yolunda bir karine yoktur.
Devlet organlarına yetkilerin ayrıca ve açıkça verilmesi gerektiği, böyle bir
yetki verilmeksizin bu organların yetkisiz oldukları kuralı 1982 Türk Anayasasının 6’ncı maddesinde “hiçbir kimse veya organ kaynağını Anayasadan almayan bir devlet yetkisi kullanamaz” denilerek ifade edilmiştir.
İlave edelim ki, bir devlet organına belirli bir yetkinin verildiği konusunda
tereddüt olmamakla birlikte, verilen yetkinin kapsamı konusunda tereddüt ortaya çıkıyorsa, bu konuda dar yorum yapılır; yani o yetkinin tartışmalı noktayı
içermediği sonucuna ulaşılır. Çünkü yukarıda gördüğümüz gibi devlet organlarının yetkisiz olması asıl, yetkili olmaları ise istisna olduğuna göre, istisnalar
yorum yoluyla genişletilemez. Bu husus Latince “potestas stricte interpretatur25 (yetkiler dar yorumlanır) veya “in dubiis, non præsumitur pro potentia26
(tereddüt hâlinde yetki lehine karine yoktur)” özdeyişleriyle ifade edilmiştir. ■
24. Bouvier, op. cit., c.II, s.136 (http://books.google.com.tr).
25. Özdeyiş için bkz. Nick Szabo, “Interpreting Power: The Principle of Least Authority”,
http://szabo.best.vwh.net/interpretingpower.html (30 Temmuz 2005) (http://archive.fo/bm7MI (23
Mart 2017).
26. Ibid.
BÖLÜM 7: İNSAN HAK VE HÜRRİYETLERİNİN TASNİFİ
125
D. ÜÇ KUŞAK ARASINDA FARKLAR
Bu üç kuşak hakların arasında normatif yoğunluk ve hukukî bağlayıcılık bakımından farklılıklar vardır73. Birinci kuşak hakları tanıyan ve düzenleyen anayasa
ve kanun normlarının bağlayıcı olduğu tartışmasız olarak kabul edilir. Bunlara devlet her halükarda mutlak bir şekilde saygı göstermek zorundadır. İkinci kuşak hakları tanıyan anayasa hükümlerinin birer “program hüküm” olduğu düşünülür. Bunları devlet, mali imkânlarının yeterliliği ölçüsünde gerçekleştirir. Üçüncü kuşak
hakların birçoğunun ise normatifliği dahi tartışmalıdır. Bunların hukuk düzeni tarafından tanınıp tanınmadığı, tanınmış ise kimler için ne derecede bağlayıcı olduğu
tartışmalıdır74.
Birinci ve ikinci kuşak haklarda hak ve ödevin süjeleri birbirinden ayrılır. Bir
hakkın sahibi A ise, ödevin sahibi B’dir. Oysa üçüncü kuşak haklarda hak ve ödev
birbirinden kolaylıkla ayrılmaz; keza kim hak sahibi, kim ödev sahibi kolayca tespit edilemez. Örneğin bir kişi çevre konusunda hem hak, hem de ödev sahibidir.
Yani aynı kişi hem sağlıklı çevrede yaşama hakkına sahip, hem de bu çevreyi kirletmeme ve koruma ödevi altında bulunur75.
E. ÜÇ KUŞAK HAKLAR AYRIMININ ELEŞTİRİSİ
Hakların tarihsel olarak ortaya çıkışı ile onların içerikleri arasında her zaman
bir örtüşme olduğu iddia edilemez76. Bazen mülkiyet hakkı, ailenin korunması gibi
bazı hakların birinci kuşağa mı, yoksa ikinci kuşağı mı girdiği tartışmalıdır77. Mesela Türkiye’de mülkiyet hakkı, 1961 Anayasasında (m.36) sosyal ve ekonomik
haklar arasında, 1982 Anayasasında (m.35) kişinin hakları arasında sayılmıştır.
Diğer yandan bir hak ve hürriyetin içinde yer aldığı kuşak ile bu hak ve hürriyetin korunması veya gerçekleştirilmesi yolları her zaman örtüşmez. Bazı kişi hakları ve siyasal haklar, devlete sadece negatif değil, aynı zamanda pozitif ödevler de
yükler. Diğer bir ifadeyle bazı bireysel ve siyasal haklar devlete sadece çekinme,
karışmama ödevi yüklemez; aynı zamanda bu hakların gerçekleşmesi için devlete
bir şeyler yapma ödevi, gerekli tedbirleri alma, hukukî düzenlemeler yapma ödevi
de yükler78. Düşünceyi açıklama hürriyeti, basın yayın hürriyetinin gerçekleşmesi
için devletin birtakım sübvansiyonlarda bulunması veya en azından bu alanı düzenlemesi gerekir. Keza siyasal hakların gerçekleşmesi için de devletin olumlu bir şeyler yapması söz konusu olabilir. Örneğin siyasi parti kurma hakkı birinci kuşak bir
haktır. Ancak bu partinin faaliyetini sürdürmesi için devletten yardım alması gerekebilir. Devletin siyasi partilere yardım yapması durumunda ise devletin pozitif bir
edimi vardır.
Diğer taraftan normalde ikinci kuşak haklar arasında yer alan grev hakkı, sendika hakkı gibi bazı ekonomik ve sosyal haklar, aynı zamanda devlete karışmama yükümlülüğü de yükler. Yani bu veçhesiyle bu haklar birinci kuşak haklar gibidir79.
Nihayet üçüncü kuşakta yer aldığı söylenen bazı haklar şu ya da bu şekilde diğer kuşak haklarından türer veya onların mantıkî uzantısıdır veya en azından onlar73. Grew ve Ruiz Fabri, op. cit., s.161.
76. Grew ve Ruiz Fabri, op. cit., s.161.
74.
75.
Ibid.
T
u r g u t, o p . c it. , s . 6 4 .
77.
78.
79.
Ibid. s.16
s.18 3.
2.
Ibid.,
74. Ibid.
77. Ibid.
75. Turgut, op. cit., s.64.
78. Ibid., s.182.
79. Ibid., s.163.
Bölüm 10
HAK VE HÜRRİYETLERİN
DÜZENLENMESİNDE SİSTEMLER *
Bibliyografya.- Kemal Gözler, İdare Hukuku, Bursa, Ekin, 2. Baskı, 2009, c.II, s.549552; Anayurt, Toplanma Hürriyeti, İstanbul, Kazancı Yayınları, 1998, s.88-95; Kapani,
Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.236-239; Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku 1, op. cit., s.71-76;
Madiot, op. cit., s.165-171; Robert, op. cit., s.96-100; Colliard, op. cit., s.120-126;
Oberdorff, op. cit., s.176-180; Letteron, op. cit., s.36-45 (Kindle: Chapitre 2); HennetteVauchez ve Roman, op. cit., s.265-269; Rivero ve Moutouh, op. cit., c.I, s.175-194.
Hak ve hürriyetlerin toplum içinde kullanılması kamu düzeni bakımından bazı
tehlikeli sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle hak ve hürriyetlerin kullanılması hukuk düzeni tarafından düzenlenmeye ihtiyaç gösterir. Bu düzenleme konusunda
“serbestlik sistemi”, “izin sistemi” ve “bildirim sistemi” olmak üzere başlıca üç
sistem vardır.
Bu bölümün plânı şu şekilde olacaktır:
PLÂN
I. Serbestlik Sistemi (Düzeltici veya Bastırıcı Sistem)
II. İzin Sistemi (Önleyici Sistem)
III. Bildirim Sistemi
Serbestlik sistemiyle başlayalım.
I. SERBESTLİK SİSTEMİ (DÜZELTİCİ VEYA BASTIRICI
SİSTEM)
Bibliyografya.- Gözler, İdare Hukuku, op. cit., c.II, s.548-549; Anayurt, Toplanma Hürriyeti,
op. cit., s.88-90; Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.236; Madiot, op. cit., s.165-169;
Robert, op. cit., s.96-97; Letteron, op. cit., s.38-40 (Kindle: Section I); Colliard, op. cit., s.124;
Hennette-Vauchez ve Roman, op. cit., s.266-267; Rivero ve Moutouh, op. cit., c.I, s.176-170.
Tanımı.- “Serbestlik sistemi”ne “düzeltici sistem” veya “bastırıcı sistem
(système répressif)” de denir. Bu sistemde bir hak ve hürriyetin kullanılması
için önceden bir izin almaya veya bildirimde bulunmaya gerek yoktur. İlgili kişi, hak ve hürriyetini, bütün sorumluluğu kendisine ait olmak üzere serbestçe
kullanır. Bu hürriyetin kullanılmasıyla ortaya zararlı bir sonuç çıkmış ise, bu
kişi bunun hesabını daha sonra verir1. Bu hesap verme, özel hukuk bakımından
* Bu bölüm İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 10’uncu bölümünden özetlenmiştir (op. cit.,
s.191-206). Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız.
1. Gözler, İdare Hukuku, op. cit., c.II, s.548-549; Ömer Anayurt, Türk Anayasa Hukukunda Toplanma
Hürriyeti, İstanbul, Kazancı, 1998, s.88-90; Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.236; Madiot,
op. cit., s.165-169; Robert, op. cit., s.96-97.
156
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
TABLO 10.1: HAK VE HÜRRİYETLERİN DÜZENLENMESİ SİSTEMLERİ
SERBESTLİK SİSTEMİ
İZİN SİSTEMİ
(Düzeltici veya Bastırıcı Sistem)
(Önleyici Sistem)
TANIM
Önceden izin almaya veya
bildirimde bulunmaya gerek
yok. Ama kullanan kişi sonuçlarından sorumludur.
Hak ve hürriyetlerin
kullanılması için idarî
makamlardan önceden
izin almak gerekir.
İzne gerek yoktur; sadece idareye bildirilir. İdare
gerekiyorsa yasaklama
kararı alabilir.
ÖRNEKLER
Kitap yayınlama (İzin veya
bildirime gerek yoktur)
İnşaat yapmak (İnşaat
ruhsatı almak gerekir).
Toplantı ve gösteri yürüyüşü yapma (Bildirim lazım).
TEMELİ
Hürriyet karinesi
Ortaya çıkabilecek telafisi imkansız zararları
önlemek.
İdarenin önceden gerekli
tedbirleri almasına imkân
sağlamak.
NİTELİĞİ
Geneldir. Bihakkın sistemdir. Öngörülmesine gerek
yoktur.
İstisnaîdir. Kanunla
öngörülmesi gerekir.
İstisnaîdir. Kanunla öngörülmesi gerekir.
UYGULAYAN
MAKAM
Kişi kendisi kullanır; müeyyide adlî makamlar tarafından uygulanır.
İzin vermeye yetkili
makamlar idarî makamlardır.
Bildirim idarî makamlara
yapılır. Yasaklama kararı
idarî makamlar tarafından alınır.
AVANTAJLARI
Hürriyetçidir. Adlî makamlar
tarafından uygulanması
kişilere güvence sağlar.
İzin alan kullanıcıya
güvence sağlar.
Bildirimde bulunan kullanıcıya güvence sağlar.
DEZAVANTAJLARI
Suç sayısında artış vardır.
Suç tanımları belirsiz olabilmektedir.
Anti liberaldir; hürriyet
karinesiyle çelişir. Pek
çok formalite vardır.
Anti liberaldir; hürriyet
karinesiyle çelişir.
■
BİLDİRİM SİSTEMİ
Bölüm 11
HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLARI *
Bibliyografya.- Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, Ankara, Yetkin, 15. Baskı, 2014,
s.109-118; Kapani, Kamu Hürriyetleri, op. cit., s.228-235; Uygun, Temel Hak ve Özgürlüklerin Temel Rejimi, op. cit., s.92-191; Kaboğlu, Kolektif Özgürlükler, op. cit., s.129-140, 218235, 270, 286; Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, op. cit., passim; Favoreu et al.,
Droit des libertés fondamentales, op. cit., s.168-170; Alexy, op. cit., s.178-212; Peces-Barba
Martinez, op. cit., s.425-453; Colliard, op. cit., s.105-120; Hennette-Vauchez ve Roman,
op. cit., s.255-269; Letteron, op. cit., s.37-46 (Kindle); Oberdorff, op. cit., s.157-175; Rivero
ve Moutouh, op. cit., c.I, s.164-172.
Zikredilen Anayasalar İçin Bibliyografya.- Bu bölümde çeşitli ülkelerin anayasalarından
yapılmış pek çok alıntı vardır. Her alıntıdan sonra alıntının kaynağını göstermek yerine, yerden tasarruf amacıyla, burada toplu olarak bu Anayasaların kaynaklarını vermeyi uygun bulduk (Aksi belirtilmemiş ise alıntıdaki Türkçe çeviri tarafımıza aittir):
Alman Anayasası (1949).- Almanca: https://www.bundestag.de/gg; İngilizce: https://www.btgbestellservice.de/pdf/80201000.pdf; Türkçe (Christian Rumpf ve Gökçe Uzar Schüller Çevirisi): https://www.btg-bestellservice.de/pdf/80207000.pdf.
Fransız Anayasası (1958).- Fransızca: http://www.assemblee-nationale.fr/connaissance/
constitution.asp
İspanyol Anayasası (1978).- İspanyolca: http://www.congreso.es/consti/constitucion/indice/.
İngilizce: http://www.senado.es/web/conocersenado/normas/constitucion/index.html?lang=en
İsviçre Anayasası (1999).- Fransızca: https://www.admin.ch/ch/f/rs/1/101.fr.pdf
İtalyan Anayasası (1947).- İtalyanca: https://www.senato.it/documenti/repository/istituzione/
costituzione.pdf; İngilizce: https://www.senato.it/documenti/repository/istituzione/
costituzione_inglese.pdf.
Portekiz Anayasası (1975).- Portekizce: http://www.parlamento.pt/Legislacao/Paginas/
ConstituicaoRepublicaPortuguesa.aspx; İngilizce: https://www.constituteproject.org/
constitution/Portugal_2005.pdf.
Sınırlama İhtiyacı.- İnsanların hür olması asıl, hür olmaması ise istisnadır. Hürriyet asıl da olsa toplum hayatında, bazı istisnaî durumlarda, kamu yararı, kamu düzeni, başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması gibi meşru sebeplerle hak ve hürriyetlerin “sınırlanması (restriction, limitation)” gerekli olabilir. Mühim olan liberal bir hukuk devletinde, hak ve hürriyetlere getirilen sınırlamaların sınırsız ve keyfî olmaması ve hak ve hürriyetlerin yok edilmemesidir. İşte bu bölümde hak ve hürriyetlerin sınırlanması konusunu göreceğiz.
Hatırlatma: Hürriyet Karinesinden Çıkan Sonuçlar.- Hürriyet karinesinden şu sonuçlar çıkar: Bir kere, hürriyet asıl, sınırlama istisna olduğuna göre, hürriyetlerin sınırlanması ancak istisnaî durumlarda yapılabilir. Çok gerekli
* Bu bölüm, İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 11’inci bölümünden özetlenmiştir (op. cit.,
s.207-248). Bu konuda daha geniş bilgi oraya bakınız.
BÖLÜM 11: HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLARI
163
Sonuç olarak hak ve hürriyetlerin anayasayla sınırlanmasının genel bir hukukî rejiminin olmadığını, kurucu iktidarın, hukuken, anayasayla hak ve hürriyetleri istediği gibi sınırlayabileceğini söyleyebiliriz. Söz konusu sınırların hukukî rejimi hakkında genel bir şey söylemek yerine, her bir sınırı, yani o hak ve
hürriyete ilişkin sınır getiren hükmünü görmekten başka yapılabilecek bir şey
yoktur.
B. ANAYASAYLA SINIRLAMA YÖNTEMLERİ VE ANAYASAYLA
KONULAN SINIRLARA ÖRNEKLER
Hak ve hürriyetlerin anayasayla sınırlanması iki değişik şekilde ortaya çıkabilir: Bir kere anayasa bir hak ve hürriyete açıkça sınır koyabilir. Örnekler20:
1978 İspanyol Anayasası, m.22/5: “Gizli ve paramiliter nitelikte dernekler yasaktır”.
1999 İsviçre Anayasası, m.72/3: “Minare inşası yasaktır”.
m.118b/2-d: “Embriyon bağışı ve taşıyıcı anneliğin her türü yasaktır”.
1976 Portekiz Anayasası, m.57/4: “Lokavt yasaktır”.
İkinci olarak, anayasa söz konusu hak ve hürriyeti daha tanırken sınırlı bir
şekilde tanıyabilir. Örnek:
1949 Alman Anayasası, m.8/1: “Bütün Almanlar… barışçıl ve silahsız bir şekilde toplanma hakkına sahiptir”.
C. ANAYASANIN KANUN KOYUCUYA SINIRLAMA YETKİSİ VERMESİ
BAŞKA ŞEY, ANAYASAYLA SINIRLAMA BAŞKA ŞEYDİR
Aşağıda inceleyeceğimiz gibi gerek 1982 Türk Anayasası, gerekse yabancı
anayasalar, bazı durumlarda hak ve hürriyetleri sınırlama yetkisini kanun koyucuya vermişlerdir. Bu yetkiyi kanun koyucuya verirken, bazen hiçbir sebep öngörmemişler, sadece söz konusu hak ve hürriyetin kanunla sınırlanabileceğini
hükme bağlamışlardır. Bazen de sınırlama yetkisini verirken kamu yararı, kamu
düzeni, kamu sağlığı, ulusal güvenlik gibi sınırlama sebepleri öngörmüşlerdir.
1. Sebep öngörmeden “kanunla sınırlanabilir” şeklindeki hükümlere örnekler:
1949 Alman Anayasası, m.2/2: “Bu haklar, ancak bir yasaya dayanarak sınırlandırılabilir”21.
1947 İtalyan Anayasası, m.13/son: “Mahkemeye çıkıncaya kadarki azami gözetim süresi
kanunla belirlenir”.
- m.36/2: Günlük azami çalışma saati kanunla belirlenir.
b) Sınırlama sebepleri öngörerek sınırlama yetkisinin verilmesi:
1949 Alman Anayasası, Madde 11/2: “Bu hak ancak, … salgın hastalık tehlikesi, doğal
afetler veya olağanüstü kazalar, gençliğin sefaletten veya suç işlemesinden korunması
hâlleri için bir yasayla veya bir yasaya dayanarak sınırlandırılabilir”.
1947 İtalyan Anayasası, Madde 16/1: “Sağlık ve güvenlik sebepleriyle kanun tarafından
konulan sınırlamalar dışında herkes yerleşme ve seyahat hürriyetine sahiptir. Siyasi nedenlerle hiçbir sınırlama konulamaz”.
20. Zikredilen anayasaların kaynakları için bölümün başındaki bibliyografyaya bakınız (s.157).
21. Rumpf ve Uzar Schüller Çevirisi, https://www.btg-bestellservice.de/pdf/80207000.pdf.
172
BİRİNCİ KISIM: İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ
niş olursa olsun yasama organının sebepsiz yere hak ve hürriyetleri sınırlandırabileceği kabul edilemez. O hâlde, Anayasa sebep öngörmemiş olsa bile, kanun koyucunun muhakkak bir sebebe dayanması gerekir. İkinci olarak idare hukukunda olduğu gibi50, yasama organının dayandığı bu sebebin “kamu yararına yönelik bir sebep” olması gerekir. Zira kanun dahil bütün kamu hukuku işlemlerinin nihaî amacı
kamu yararıdır.
Hak ve hürriyetlerin sınırlanması söz konusu olduğunda, “kamu yararı sebebi”
yerine “meşru sebep (legitimate reason)” kavramı da kullanılabilir. Bu kavramın
ilk bakışta “kamu yararı” kavramına göre daha geniş bir kavram olduğu düşünülebilir. Ancak “meşru sebep” kavramı daha uygulanabilir, daha objektifleştirilebilir
ve somutlaştırılabilir bir kavramdır.
Sınırlama sebebinin bir “meşru sebep” olup olmadığı şu şekilde belirlenebilir:
Hürriyet asıl, sınırlama istisna olduğuna göre, sınırlama sebebinin asıldan ayrılıp
istisnaya geçmeyi haklı kılacak nitelikte ve nicelikte bir sebep olması gerekir. Diğer bir ifadeyle kanun koyucunun bir hak veya hürriyeti sınırlaması, hürriyet karinesinin tersine çevrilmesi anlamına gelir. Karinenin tersine çevrilmesi için ise, aksi
durumun gerekli olduğunu gösteren tartışmasız sebeplerin bulunması gerekir. Bu
sebeplerin varlık, nitelik ve niceliğini belirleme yetkisi yasama organına aittir. Hâliyle ülkede anayasa yargısı var ise, yasama organının bu belirlemesi, anayasa
mahkemesinin denetimine tâbidir. Yasama organının meşru bir sınırlama sebebi
olarak gördüğü bir sebebi, anayasa mahkemesi hürriyet karinesini tersine çevirmeyi haklı kılacak nitelik ve nicelikte görmeyebilir. Bu durumda anayasa mahkemesi
söz konusu sınırlama sebebine dayanan kanunu, sebep unsuru yönünden sakat bularak iptal edecektir.
3. Sınırlama, Anayasaya Aykırı Olmamalıdır
Hak ve hürriyetlerin anayasa tarafından düzenlendiği bir sistemde kanunla
yapılan hak ve hürriyet sınırlamalarının hâliyle anayasanın bir hükmüne aykırı
olmaması gerekir. Örneğin anayasa, “basın sansür edilemez” derken, basının
sansür edilmesini öngören bir kanun, tüm diğer şartlara uygun olsa bile anayasanın hükmüne aykırı olduğu için hukuka aykırı olacaktır.
Hak ve hürriyetlerin anayasa tarafından tanındığı ve düzenlendiği bir sistemde kanunla yapılan hak ve hürriyet sınırlamaları hâliyle anayasanın bir
hükmüne aykırı olmamalıdır. Anayasaya uygunluk şartı, özellikle, Anayasanın
hak ve hürriyetler için “ek güvenceler”51 veya “özgül güvenceler”52 getirmiş
olması durumunda önem kazanmaktadır53.
50. Bkz. Gözler ve Kaplan, İdare Hukuku Dersleri, op. cit., s.346-347.
51. “Ek güvenceler” konusunda bkz. Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, op. cit., s.156-160,
özellikle 159.
52. Ek güvencelere “özgül güvenceler” dendiği de olur. Bkz. Kaboğlu, Kolektif Özgürlükler, op. cit.,
s.267-269, 286-287.
53. Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.115.
Bölüm 12
HAK VE HÜRRİYETLERİN ÇATIŞMASI *
Bibliyografya.- Favoreu et al., Droit des libertés fondamentales, op. cit., s.81-83, 168169; Autexier, op. cit., s.129-130; Hennette-Vauchez ve Roman, op. cit., s.259-260;
Levinet, op. cit., s.174-178; Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, op. cit., s.3840, 50-52.
Hak ve hürriyetler arasında her zaman yarışma ve çatışma olabilir. Önce
plânımızı verelim:
PLÂN:
I. Hak ve Hürriyetlerin Yarışması
II. Hak ve Hürriyetlerin Çatışması: Örnekler, Tanım, Anayasalar
III. Çatışma Nasıl Çözümlenir?
IV. Türk İnsan Hakları Hukukunda Çatışma Sorunu
Şimdi de bu plân dahilinde konuyu inceleyelim:
I. HAK VE HÜRRİYETLERİN YARIŞMASI
Bir kişinin aynı anda birden fazla hak veya hürriyeti kullanması, aynı anda
birden fazla hak veya hürriyetten yararlanması mümkündür. Buna literatürde
“hak ve hürriyetlerin yarışması (concurrence, Grundrechtskonkurrenz)” denir1.
Örneğin bir mitingde konuşan konuşmacı hem ifade hürriyetinden, hem de toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkından yararlanmış olur2. Keza üniversitede ders veren öğretim üyesi hem düşünceyi açıklama hürriyetinden, hem bilim hürriyetinden yararlanır. Bir doktora tezinin kitap olarak yayınlanması durumunda da hem bilim hürriyeti, hem de süresiz yayın hakkı kullanılmış olur.
Hak ve hürriyetlerin yarışmasının doğuracağı önemli bir problem yoktur.
Yarışma durumunda ilgili kişi her iki hürriyetin sağladığı korumayı da talep
edebilir. Hak veya hürriyetini savunurken, bunlardan birine veya diğerine veya
her ikisine birden dayanabilir. Yarışan hak ve hürriyetlerden biri diğerine göre
daha yüksek veya daha etkili bir koruma sağlıyorsa, ilgili kişi sadece bu korumayı sağlayan hak veya hürriyete dayanabilir.
Yarışan hak ve hürriyetlerin korunmasında farklı yollar söz konusu olabilir. Yarışan hak ve hürriyetlerden birinin korunmasında adlî yargı, diğerinin ko* Bu bölüm İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 10’uncu bölümünden özetlenmiştir (op. cit.,
s.207-248). Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız.
1. Autexier, op. cit., s.129.
2.
Autexier, op. cit., s.129.
2. Ibid.
İkinci Kısım
TÜRK İNSAN HAKLARI
HUKUKU DOGMATİĞİ
Yukarıda (s.16-17) gördüğümüz gibi insan hakları hukuku, “insan
hakları hukukunun genel teorisi” ve “insan hakları hukuku dogmatiği”
olmak üzere iki kısma ayrılır. Kitabımızın birinci kısmında “insan hakları hukukunun genel teorisi”ni inceledik. Şimdi de kitabımızın ikinci kısmında “insan hakları hukuku dogmatiği”ni inceleyeceğiz.
Yukarıda (s.17) açıkladığımız gibi, insan hakları hukuku dogmatiği,
insan haklarını belirli bir ülkenin, belirli bir tarihte yürürlükte olan, anayasa, kanun gibi pozitif hukuk kuralları çerçevesinde inceler. Diğer bir
ifadeyle hukuk dogmatiği daima belirli bir pozitif hukuk düzenini veri
olarak alır. Biz de hâliyle insan hakları hukuku dogmatiğini Türk hukuk
düzenini baz alarak inceleyeceğiz. O nedenle burada “insan hakları hukuku dogmatiği”nden değil, “Türk insan hakları hukuku dogmatiği”nden bahsedeceğiz.
“Türk insan hakları hukuku dogmatiği” terimi yerine “dogmatik” kelimesini kullanmadan doğrudan doğruya “Türk insan hakları hukuku”
terimini de kullanabiliriz. Zira belirli bir ülkenin pozitif hukuk kurallarından hareketle yapılan çalışma kaçınılmaz olarak dogmatik hukuk çalışması olur. Nasıl “Türk anayasa hukuku” teriminden “Türk anayasa
hukuku dogmatiği”, “Türk ceza hukuku” teriminden “Türk ceza hukuku
dogmatiği” anlaşılıyorsa, aynı şekilde, “Türk insan hakları hukuku” teriminden de “Türk insan hakları hukuku dogmatiği” anlaşılır. Ancak biz
burada “Türk insan hakları hukuku dogmatiği” teriminden vazgeçmiş
değiliz. Özellikle burada ve aşağıda alt-kısım sunuşlarında, genel teori
değil, dogmatik kısımda olduğumuzu göstermek için dogmatik kelimesini kasten kullanıyoruz.
İKİNCİ KISIM: TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİ
195
İşte kitabımızın bu ikinci kısmında da insan hakları, Türk pozitif hukuku çerçevesinde incelenecektir. Yani bu kısımda, Türkiye’de insan
haklarını düzenleyen pozitif hukuk kurallarının açıklaması yapılacaktır.
Diğer bir ifadeyle, Türkiye’de, yürürlükteki hukuktan hareketle, insan
haklarının hukukî rejimi incelenecektir.
Türk İnsan Hakları Dogmatiğinin “Genel Kısım” ve “Özel Kısım” Olarak İkiye Ayrılması.- “Türk insan hakları hukuku dogmatiği”
de kendi içinde “genel kısım” ve “özel kısım” olmak üzere ikiye ayrılır.
Genel kısma “genel hükümler”, özel kısma da “özel hükümler” ismi verilebilir. Belirli hak ve hürriyetleri düzenleyen hukuk kurallarının incelenmesi, Türk insan hakları dogmatiğinin özel kısmını, bütün hak ve hürriyetler için geçerli olabilecek nitelikteki hukuk kurallarının incelenmesi
Türk insan hakları hukukunun genel kısmını oluşturur.
Bu ayrım Türk ceza hukuku ve Türk borçlar hukukunda yapılan
“genel kısım-özel kısım” veya “genel hükümler-özel hükümler” ayrımına tamamen paralel bir ayrımdır.
Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin genel kısım ve özel kısım
şeklinde ikiye ayrılması saf öğretisel bir ayrım değil, pozitif anayasal
temele sahip bir ayrımdır. Bu ayrım, doğrudan doğruya 1982 Anayasasında karşılığını bulur. Aşağıda 1982 Anayasasına göre temel hak ve hürriyetlerin tasnifini inceleyeceğimiz 14’üncü bölümde ayrıntılarıyla göreceğimiz gibi (bkz. s.279-284), 1982 Anayasası, temel hak ve hürriyetleri,
“Temel Haklar ve Ödevler” başlıklı İkinci Kısmında
Birinci Bölüm: Genel Hükümler (m.12-16)
İkinci Bölüm: Kişinin Hakları ve Ödevleri (m.17-40)
Üçüncü Bölüm: Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler (m.40-65)
Dördüncü Bölüm: Siyasî Haklar ve Ödevler (m.66-74)
şeklinde dört bölüme ayırarak düzenlemiştir.
“Genel Hükümler” başlıklı Birinci Bölümünde “temel hak ve hürriyetlerin niteliği” (m.12), “temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması”
(m.13), “temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılmaması” (m.14), “temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının durdurulması” (m.15) ve “yabancıların durumu” (m.16) düzenlenmektedir. Görüldüğü gibi bu bölümde belirli bir hak veya hürriyet düzenlenmemekte, bütün hak ve hürriyetler için geçerli olabilecek genel nitelikte hükümler getirilmektedir. Bu
196
İNSAN HAKLARI HUKUKU
bölümdeki hükümler, adı üstünde “genel hükümler”dir. İşte Türk insan
hakları hukukunun “genel hükümler” kısmının pozitif karşılığı bu bölüm, yani İkinci Kısmın “Birinci Bölümü”dür (m.12-16).
1982 Anayasasının “temel haklar ve ödevler” başlıklı İkinci Kısmının “Kişinin Hakları ve Ödevleri” başlıklı İkinci Bölümünde (m.17-35),
“Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” başlıklı Üçüncü Bölümünde
(m.40-65) ve “Siyasî Haklar ve Ödevler” başlıklı Dördüncü Bölümünde
(m.66-74) bulunan maddeler ise Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin
özel kısmının inceleme sahasına girer. İşte Türk insan hakları hukukunun
“özel kısmı”nın pozitif anayasal karşılığı bu maddelerdir (m.17-64).
Bu ayrımı kabaca şöyle bir şemayla gösterebiliriz:
Şema 20.1:
TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİ
Genel Kısım
(Genel Hükümler)
Anayasa, m.12-16:
Temel hak ve hürriyetlerin niteliği, sınırlanması,
kötüye kullanılmaması, kullanılmasının
durdurulması ve yabancıların durumu
Özel Kısım
(Özel Hükümler)
Anayasa, m.17-74:
Çeşitli Temel Hak ve Hürriyetler
Bu şemaya paralel olarak bu kısmı kendi içinde iki alt-kısma ayıracağız:
Birinci Alt-Kısım: Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiğinin Genel Kısmı
İkinci Alt-Kısım: Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiğinin Özel Kısmı
Birinci alt kısımla işe başlayalım.
NOT: Bu kısmın bilgi kaynakları da yukarıda (Bkz. s.3-16) “İnsan Hakları Hukukunun Bilgi Kaynakları” bölümünde Türkiye başlığı altında verilmiştir.
Birinci Alt-Kısım
TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU
DOGMATİĞİNİN GENEL KISMI
Yukarıda (s.195) açıklandığı gibi Türk insan hakları hukuku dogmatiği
kendi içinde genel kısım ve özel kısım olarak ikiye ayrılır. Bu alt-kısımda “genel kısmı”, izleyen alt-kısımda ise “özel kısmı” inceleyeceğiz.
Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin genel kısmı, belirli bir insan hakkını değil, bütün insan hakları için geçerli olan Türk pozitif hukuk kurallarını
inceler.
1982 Anayasası bağlamında daha somut olarak şunları söyleyebiliriz: 1982
Anayasasının “Temel Haklar ve Ödevler” başlıklı İkinci Kısmının “Genel Hükümler” başlıklı Birinci Bölümünde bulunan hükümler (m.12-16), adı üstünde
“genel hükümler”dir; yani bunlar Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin genel kısmının inceleme sahasına girerler. Gerçekten de bölümde “temel hak ve
hürriyetlerin niteliği” (m.12), “temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması” (m.13),
“temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılmaması” (m.14), “temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının durdurulması” (m.15) ve “yabancıların durumu”
(m.16) konularını düzenleyen hükümler, mülkiyet hakkı veya haberleşme hürriyeti gibi sadece belirli bir hak ve hürriyet için değil, bütün hak ve hürriyetler
için geçerli hükümlerdir. Örneğin Anayasamızın 13’üncü maddesinde öngörülen temel hak ve hürriyetlerin sınırlandırılma şartları, sadece mülkiyet hakkı
veya haberleşme hürriyeti için değil, grev hakkı veya basın hürriyeti için de geçerlidir.
Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin genel kısmı, Anayasamızın ikinci
kısmının “genel hükümler” başlıklı birinci bölümünden (m.12-16) ibaret değildir. Anayasamızda bu bölümde değil, başka bölümlerde yer almış “genel hükümler” de vardır: Örneğin Anayasamızın “hak arama hürriyeti” (m.36), “kanuni hâkim güvencesi” (m.37), “suç ve cezalara ilişkin güvenceler” (m.38),
“ispat hakkı” (m.39), “temel hak ve hürriyetlerin korunması” (m.40), “kamu
denetçisine başvurma hakkı” (m.74), temel hak ve hürriyetlere ilişkin milletlerarası andlaşmaların değeri (m.90/son), kanun hükmünde kararnamelerle temel
hak ve hürriyetlerin düzenlenip düzenlenmemesi (m.91/1), “yargı yolu”
198
İKİNCİ KISIM: TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİ
(m.125), anayasa yargısı (soyut ve somut norm denetimi ve bireysel başvuru
yolu) (m.148-152) gibi konulardaki hükümleri, Türk insan hakları hukuku
dogmatiğinin “genel hükümleri” kısmında yer alır. Çünkü bu maddelerdeki hükümler, sadece belirli bir hak ve hürriyete ilişkin değildir. Bunlar çeşitli hak ve
hürriyetlerin korunması için çeşitli mekanizmalar getiren ve dolayısıyla aynı
anda birden fazla hak ve hürriyet için uygulanabilecek nitelikte olan hükümlerdir. Dolayısıyla bunları da Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin “genel hükümler” kısmında inceleyebiliriz.
Görüldüğü gibi Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin genel hükümleri,
anayasal karşılığı olan hükümlerdir.
Burada belirtmek isteriz ki, sadece Anayasada değil, çeşitli kanunlarda da
“genel hüküm” niteliğinde olan ve dolayısıyla Türk insan hakları hukukunun
genel kısmında incelenmesi gereken hükümler yer alabilir. Örneğin 6 Nisan
2016 tarih ve 6701 sayılı Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Kanununun
hükümleri pek çok hak ve hürriyetin korunması için söz konusu olabileceği için
genel hüküm niteliğindedir. Dolayısıyla bu Kanunun hükümleri Türk insan
hakları hukuku dogmatiğinin genel kısmında incelenebilir.
Nasıl Türk ceza hukukunun genel hükümler kısmında bütün suç türleri için
geçerli olan hükümler inceleniyorsa, nasıl Türk borçlar hukukunun genel hükümler kısmında bütün sözleşme türleri için geçerli olan hükümler inceleniyorsa, Türk insan hakları hukukunun genel kısmında da bütün insan hakları için
geçerli olan hükümler incelenir.
Kitabımızın içinde bulunduğumuz bu “Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği” başlıklı “İkinci Kısmı”ndan inceleyeceğimiz konuların ezici çoğunluğu
“genel hükümler” kısmına giren konulardır. Bu kısım aşağıda göreceğimiz gibi
dokuz bölümden oluşmaktadır. Bu dokuz bölümden ilk sekizi genel hüküm niteliğinde konuları kapsamaktadır. Buna göre bu alt bölümün plânı şu şekilde
olacaktır:
Bölüm 13: Türk Hukukunda İnsan Hakları Alanında Kullanılan Çeşitli Kavramlar
Bölüm 14: 1982 Anayasasına Göre Temel Hak ve Hürriyetlerin Tasnifi
Bölüm 15: 1982 Anayasasının Hak ve Hürriyetlere Yaklaşımı
Bölüm 16: Türk Hukukunda Hak ve Hürriyetlerin Süjeleri ve Yükümlüleri
Bölüm 17: Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullanılamaması
Bölüm 18: Türk Hukukunda Hak ve Hürriyetlerin Anayasayla Sınırlanması
Bölüm 19: 1982 Anayasasına Göre Olağan Dönemlerde Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması Sistemi
Bölüm 20: 1982 Anayasasına Göre Olağanüstü Hâl Rejimlerinde Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması
Bölüm 21.- Hak ve Hürriyetlerin Korunması
Şimdi her bir bölümü ayrı ayrı görelim:
Bölüm 15
1982 ANAYASASININ HAK VE HÜRRİYETLER
KONUSUNDAKİ TEMEL YAKLAŞIMI *
Bibliyografya.- Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.109-111; Soysal, Anayasanın
Anlamı, op. cit., s.126-129; Sabuncu, Anayasaya Giriş, op. cit., s.50-55; Kuzu, 1982
Anayasasının Temel Nitelikleri, op. cit., s.212-220; Tanör, İki-Anayasa, op. cit., s.130138; Tanör, Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu, op. cit., s.196-200.
Bu başlık altında 1982 Anayasasının hak ve hürriyetler konusundaki bakış
açısını ve temel tercihlerini açıklamaya çalışacağız. Ama önce plânı verelim:
I. Tabiî Hak Anlayışı mı, Pozitivist Hak Anlayışı mı?
II. “İnsan Haklarına Dayanan Devlet - İnsan Haklarına Saygılı Devlet” Tartışması
III. 1982 Anayasasında İnsan Haklarına Saygı “Toplumun Huzuru, Millî Dayanışma ve
Adalet” Anlayışı ile Çerçevelendirilmiş midir?
IV. Devletin “Özgürleştirme” Ödevi
V. Hak - Ödev İlişkisi
VI. Hürriyet - Otorite Dengesi
Şimdi bu plân dahilinde konuyu incelemeye başlayalım:
I. TABİÎ HAK ANLAYIŞI MI, POZİTİVİST HAK ANLAYIŞI MI?
1982 Anayasasında “tabiî hak anlayışı”nın benimsendiği izlenimini uyandıran belirtiler vardır. Bir kere, Anayasanın 12’nci maddesinin ilk fıkrası, “herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir” demektedir. Bilindiği gibi bu formül, tabiî hukukçu bir formüldür. Ancak, aynı maddenin ikinci fıkrası, “temel hak ve hürriyetler, kişinin
topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da ihtiva
eder” diyerek tabiî hukuk formülünden uzaklaşmaktadır. Diğer yandan Anayasanın “Başlangıç” bölümünün sekizinci paragrafı,
“her Türk vatandaşının bu Anayasadaki temel hak ve hürriyetlerden eşitlik ve
sosyal adalet gereklerince yararlanarak millî kültür, medeniyet ve hukuk düzeni
içinde onurlu bir hayat sürdürme ve maddî ve manevî varlığını bu yönde geliştirme hak ve yetkisine doğuştan sahip olduğu”nu1
ilân etmektedir. İnsanların birtakım hak ve yetkilere “doğuştan sahip olduğu” düşüncesi tipik bir tabiî hukuk düşüncesidir. Ancak yukarıdaki alıntı dik* Bu bölüm İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 15’inci Bölümünden özetlenmiştir (op. cit.,
s.284-291). Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız.
1. İtalikler bize ait.
BÖLÜM 17: KÖTÜYE KULLANMA YASAĞI
227
herkesin iyi niyetli olduğu kabul edilir; ama bunun karşılığında da herkesten
hak ve hürriyetlerini kullanırken iyi niyetle ve dürüstçe davranmaları beklenir.
Çünkü aksi takdirde, hak ve hürriyetler kötü niyetli kişiler tarafından suiistimal
edilmiş olur.
İnsan hakları hukukunda, görünüşte bir hak hukuka uygun araçlarla kullanılıyor olsa bile, eğer gerçekte bu hak, kendi olağan amacıyla değil, başka
amaçla ve özellikle gayrimeşru amaçla kullanılıyorsa, bu kullanımın kötü niyetli olduğu kabul edilir ve bu nedenle hukuk düzeni tarafından korunmaz.
1. Örnekler
Bir hak ve hürriyetin kötüye kullanılmasına önce iki örnek verelim:
Örnek 1: Vatandaşlık İçin Sahte Evlilik Yapmak.- Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 12’nci maddesine göre herkes “evlenme hakkı”na sahiptir1. Keza bütün ülkelerde bu hak açıkça veya değişik ifadelerle tanınmıştır. “Evlenme hakkı”nın amacı aile
kurmaktır. İnsanların ezici çoğunluğu aile kurmak amacıyla evlenmektedir. Ama
istisnaen bazı insanlar gerçekte aile kurmak için değil, başka bir ülkenin vatandaşlığını
elde etmek için “evlenmektedirler”. İşte evlenme hakkının, olağan amacıyla değil, vatandaşlık elde edilmesi amacıyla kullanılması hakkın kötüye kullanılması niteliğindedir
ve hukukça korunmaz.
Keza Türkiye’de yabancıyla izin almadan evlenmesi yasak olan ve mecburi hizmet yükümlülüğü altında bulunan bazı subaylar, 12 Mart 1997 tarih ve 22931 sayılı
Resmî Gazetede yayınlanan Yönetmelikten önce, kamu görevinden tazminat ödemeden
çıkabilmek için yabancıyla evleniyorlardı. Bu evlilik de evlenme hakkının kötüye kullanılması niteliğindeydi.
Örnek 2: Yetim Maaşı Almak İçin Boşanmak.- Yine zaman zaman Türkiye’de,
kendi ölmüş babaları üzerinden “yetim aylığı” alabilmek için gerçekte evli olan bazı
kadınların, eşlerinden resmen boşandıkları, ama gerçekte “eski” kocalarıyla birlikte yaşamaya devam ettikleri yolunda gazetelerde haberler çıkmaktadır. Boşanma bir insan
hakkıdır. Boşanma hakkının olağan amacı evlilik birliğini sona erdirmektir. Bu amaçla
değil, ölmüş babasının emekli maaşından yararlanmak için yapılan bir boşanma, boşanma hakkının kötüye kullanılmasıdır.
Bu konuda aşağıda örnek olarak bir gazete haberi vardır. 22 bin rakamına bakarak
Türkiye’de acaba insanlarda iyi niyetin değil de, kötü niyetin mi asıl olduğu sorusu insanın aklına geliyor. Acaba Türkiye için iyi niyet karinesini tersine mi çevirmek lazım?
KUTU 17.1: 22 bin çift, yetim maaşı için anlaşmalı boşanmış
Baba ya da annesini kaybeden on binlerce bekâr kadın, devletten 900 ile 2 bin TL arasında yetim
aylığı alıyor. SGK ise yaptığı ani denetimlerde, 22 bin çiftin bu maaş için resmi olarak boşandığını ancak birlikte yaşamaya devam ettiğini ortaya çıkardı
(…) SGK denetmenleri, polis eşliğinde boşanan kadınların kapısını çaldı. Eve giren ekipler erkek
ayakkabısı, vitrin ve masa üzerinde bulunan fotoğraflara bakarak, evde kocanın yaşayıp yaşamadığını
1. Yüksel Metin, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Çerçevesinde Evlenme Hakkı”, Terazi Hukuk
Dergisi, Ekim 2006, Sayı 2, s.99-109.
3. Türk Medenî Kanunu,
m.2
7. Militan demokrasi anlayışı
ile yakın ilgisi vardır.
6. Kötüye kullanımı imkansız
hak ve hürriyetler de vardır.
5. Sonuçları (Müeyyideleri):
a) Genel: Hukuk korumaz.
Geçersizlik. b) Cezai sonuçları olabilir. c) Kanunla öngörülmüş olmak şartıyla özel
sonuçları olabilir.
4. Kriterler: a) Sırf başkasını
ızrar kastı. b) Amaç dışı kullanım. c) Gayrimeşru ve gayriahlakî amaçla kullanım.
d) Kötü niyetle kullanım.
3. Örnekler: a) Evlenme
hakkının vatandaşlık elde
etmek amacıyla kullanılması.
b) Boşanma hakkının yetim
maaşı almak amacıyla kullanılması.
2. Kaynağı: Eşyanın tabiatından kaynaklanır.Metinle
öngörülmesine gerek yoktur.
İçtihatla öngörülebilir.
Genel İlkedir.
1. Hakların iyi niyetle kullanıldığı varsayılır. Ancak kötü
niyetle kullanılmasını hukuk
korumaz.
İnsan Hakları Hukukunda
4. Uygulama:
Toplam 4 ret kararı vardır.
3. Usûl: Anayasa
Mahkemesi kararıyla
2. Kapsamdaki
Hak ve
Hürriyetler:
- Düşünceleri
açıklama, özellikle basın (m.5/1),
-Eğitim (m.5/3),
-Toplanma (m. 8),
-Dernek kurma
(m.9),
-Mektup, posta ve
telefon haberleşmelerinin gizliliği
(m.10),
-Mülkiyet (m.14)
-Sığınma (m.16a)
1. Yasak Amaç:
Özgür demokratik
düzenle mücadele etmek.
Anayasa, m.18:
Temel Hakların
Kaybettirilmesi
Almanya
3. Örnek
Kararlar:
a) Almanya Komünist Partisi v.
Almanya Kararı
(20.7.1957)
b) H, W, P ve K
v. Avusturya Kararı (12.10.1989)
c) Honsit v. Avusturya Kararı
(18.10.1995)
d) Garaudy v.
Fransa Kararı
(24.6.2003)
2. Müeyyide:
Sözleşmenin
sağladığı korumadan yararlanamaz. AİHM,
kabul edilmezlik
kararı verir.
1. Yasak Amaçlar: a) Hak ve
hürriyetleri yok
etmek.
b) Sözleşme’de
öngörülenden
daha fazla sınırlandırmak.
AİHS, m.17
Avrupa
Temel
Haklar
Şartı,
m.54.
AİHS,
m.17
ile Aynı
(Sol
sütuna
bakınız).
Avrupa Konseyi Avrupa
Birliği
4. m.14/2: Yorum
kuralıdır.
5. Anayasada
14’üncü maddeye
problemli atıflar
vardır.
3. Müeyyideler:
Özel bir müeyyide
yok. Müeyyidelerin kanunla öngörülmesi gerekir.
2. Yasak
Amaçlar:
a) Devletin ülkesi
ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmak
b) İnsan haklarına dayanan demokratik ve lâik
Cumhuriyeti ortadan kaldırmak.
1. Tarihsel Bilgi:
İlk defa 1971 AY
değişikliğiyle getirildi. 1982 AY,
m.14, 2001’de
değiştirildi.
Anayasa, m.14
Genel Hüküm
3. Tereddüt
Halinde: İyi
niyetli kullanım
karinesi.
2. Diğerleri:
a) m.24/son:
Din ve ibadet
b) m.27/2:
Yayma Hakkı
c) m.35/son:
Mülkiyet Hakkı
d) m.51/3:
Sendika
e) 53/1: toplu
Sözleşme
f) 54/2: Grev
c) Usûl: Anayasa Mahkemesi kararıyla
a) Yasaklar:
m.68,69
b) Müeyyideler:
-Parti kapatma
-Devlet yardımından mahrumiyet.
1. m.68 ve 69:
Siyasi Partiler
Özel Hükümler
Türkiye
*Gözler, İnsan Hakları Hukuku, op. cit., s.326’dan alınmıştır. Tabloda geçen unsur ve içtihatların açıklaması için adı geçen kitabın 17’nci bölümüne bakılabilir.
Örnek
Fransa'da 1855
Colmar Sahte Baca Kararı
2. İsviçre
Medeni Kanunu. m.2
Örnekler:
1. Alman
Medeni Kanunu, m.226
Genel ilkedir.
Kanunla öngörülmesine gerek yoktur. İçtihatla öngörülebilir.
İstisna
Ayrıca Kanunla da
öngörülebilir.
Prensip
Hakkın kötüye
kullanılmasını hukuk korumaz.
Tanım: Hakkın amacı
dışında kullanılmasıdır
İyi Niyet Karinesi
Genel Hukukta
İNSAN HAKLARI HUKUKU DOGMATİĞİNDE
HAK VE HÜRRİYETLERİN KÖTÜYE KULLANILM ASI YASAĞI*
İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN GENEL TEORİSİNDE
ŞEMA 17.1:
Bölüm 18
HAK VE HÜRRİYETLERİN
ANAYASAYLA S I NIR LA NMA SI *
PLÂN:
I. Hak ve Hürriyetler Anayasayla Sınırlanabilir mi?
II. Anayasayla Sınırlamanın Hukukî Rejimi Nedir?
III. Anayasayla Sınırlama Yöntemleri ve Anayasayla Konulan Sınırlara Örnekler
IV. “Somut Anayasal Sınırlar”-“Soyut Anayasal Sınırlar” Ayrımı ve Bu Ayrımın Eleştirisi
V. Anayasanın Öngördüğü Sınırlama Sebepleri Başka Şey, Anayasal Sınırlar Başka Şeydir
Yukarıda “hürriyet karinesi” başlıklı altıncı bölümde gördüğümüz gibi hürriyet asıl, sınırlama istisnadır. Ancak toplum hayatında bazı durumlarda bazı
hak ve hürriyetlerin sınırlanması kaçınılmazdır.
Biz yukarıda (s.158-184) Onbirinci Bölümde genel teori açısından hak ve
hürriyetlerin sınırlanması konusunu gördük. Genel bilgiler için oraya bakınız.
Burada sadece 1982 Anayasasına göre Türkiye’de hak ve hürriyetlerin sınırlanması rejimini inceleyeceğiz.
Hak ve hürriyetlerin sınırlanması hukukî rejimi, sınırlamanın anayasayla
veya kanunla yapılıp yapılmadığına göre değişir. O nedenle hak ve hürriyetlerin sınırlanması rejimini, “anayasal sınırlama” ve “kanunla sınırlama” olmak
üzere ikiye ayırıp incelemek gerekir. Bu bölümde hak ve hürriyetlerin anayasayla sınırlanmasını, izleyen iki bölümde ise anayasa dışı normlarla sınırlanmasını göreceğiz.
Literatürde hak ve hürriyetlerin sınırlanmasının hukukî rejimi, hep bu sınırlamanın kanunla yapılıyor olması varsayımıyla açıklanır. Türkiye’de hak ve
hürriyetlerin sınırlanmasının şartları, Anayasanın 13’üncü maddesine göre incelenir. Biz de biraz aşağıda, yirminci bölümde, Türkiye’de hak ve hürriyetlerin Anayasanın 13’üncü maddesine göre sınırlandırılması sistemini inceleyeceğiz. Ancak bu sistem, hiç şüphesiz ki, Anayasayla değil, kanunla veya diğer
normlarla yapılan sınırlamalar için geçerlidir. Bu bölümde münhasıran hak ve
hürriyetlerin anayasayla sınırlanması konusunu inceleyeceğiz.
* Bu bölüm İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 18’inci bölümünden özetlenmiştir (op. cit.,
s.327-331). Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız.
BÖLÜM 19: OLAĞAN DÖNEMLERDE SINIRLAMA
251
dir20. Bunlar, kanun koyucunun temel hak ve hürriyeti sınırlandırırken dokunamayacağı alanlardır21. Gerçekten de bazı durumlarda, Anayasa, bir hak ve
hürriyeti sadece tanımakla yetinmemiş; aynı zamanda yasama organının o hak
ve hürriyeti sınırlandırırken yapamayacağı hususları da belirtmiştir22. Bunlar,
“kanun koyucuya yönelik yasaklama hükümleridir”23. Örneğin “her ne sebeple
olursa olsun kimse, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz” (m.12/2);
“basın... sansür edilemez (m.28/1); “süreli ve süresiz yayın önceden izin alma
şartına bağlanamaz” (m.29/1); “herkes önceden izin almaksızın dernek kurma
hakkına sahiptir” (m.33/1).
İşte bu durumlarda yasama organının bir temel hak ve hürriyeti sınırlamak
amacıyla çıkardığı kanun, Anayasanın getirmiş olduğu bir ek güvenceye aykırı
ise, o sınırlama Anayasanın “sözüne” aykırı olmuş olur. Örneğin, genel ve özel
sebeplere dayanan basın hürriyetini sınırlandıran bir kanun, basının sansür
edilmesini öngörüyorsa, bu kanun Anayasanın “basın sansür edilemez” diyen
“sözüne” aykırı olmuş olur.
Anayasanın sözüne uygunluk şartı açısından belirtelim ki, 1982 Anayasası
pek çok maddesinde temel hak ve hürriyetlerin sınırlanmasında “hâkim kararı”
alınması veya gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde bazı temel hak ve hürriyetlerin sınırlandırılması için yetkili merciin kararının alınması ve bu kararın
daha sonra “hâkimin onayına sunulması” şartını öngörmüştür. Bu konuda aşağıdaki iki kutuya bakınız.
KUTU 19.2: Temel Hak ve Hürriyetlerin
Sınırlanmasında “Hâkim Kararı” Şartı.- Anayasamız, bazı temel hak ve hürriyetlerin sınırlandırılmasında bir ek güvence olarak “hâkim
kararı” şartı aranmaktadır. Örnekler:
- Madde 19 (Kişi hürriyeti ve güvenliği): Kişiler ancak hâkim kararıyla tutuklanabilir (m.19/4).
- Madde 20 (Özel hayatın gizliliği): Hâkim kararı
olmadıkça kimsenin üstü, özel kâğıtları ve eşyası aranamaz ve bunlara el konulamaz (m.20/2).
- Madde 21 (Konut dokunulmazlığı): Hâkim kararı
olmadıkça kimsenin konutuna girilemez (m.21).
- Madde 22 (Haberleşme hürriyeti): Hâkim kararı
olmadıkça haberleşme engellenemez ve gizliliğine dokunulamaz (m.22/2).
- Madde 28 (Basın hürriyeti): Tedbir yolu ile dağıtım hâkim kararıyla önlenebilir (m.28/4). Süreli
ve süresiz yayınlar hâkim kararıyla toplatılabilir
(m.28/6). Süreli yayınlar... mahkeme kararıyla
geçici olarak kapatılabilir (m.28/son).
- Madde 29, 33, 69, 135’te “hâkim kararı şartı” vardır.
KUTU 19.3: “Hâkimin Onayına Sunulması” Şartı.- Anayasamız, gecikmesinde sakınca
bulunan bazı hâllerde, temel hak ve hürriyetleri
sınırlanma yetkisini yetkili mercilere vermekte,
ancak bu mercilerce alınmış kararların 24 saat
içinde hâkimin onayına sunulması şartını getirmektedir. Örnekler:
a) Arama Emrinin Onaylanması (Anayasa, m.20/2):
“Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli
hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırksekiz saat içinde açıklar; aksi
hâlde, el koyma kendiliğinden kalkar”.
b) Konuta Girme Emrinin Onaylanması (m.21): Aynı
hüküm.
c) Haberleşmeyi Engelleme ve Gizliliğine Dokunma
Emrinin Onaylanması, (m.22/2): Aynı hüküm.
d) Basın Hürriyetiyle İlgili: Dağıtımın önlenmesi
(m.28/4); süreli ve süresiz yayınların toplatılması
(m.28/6)
e) Derneği Faaliyetten Men Emrinin Onaylanması
(m.33/5): Benzer hüküm.
+ Madde 135’te de benzer hüküm vardır.
20. Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, op. cit., s.159.
21. Bu konuda bkz. Sağlam, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, op. cit., s.156-160, özellikle 159.
22. Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, op. cit., s.115.
23. Ibid.
23.
Ibid.
BÖLÜM 20: OLAĞANÜSTÜ YÖNETİM USÛLLERİNDE SINIRLAMA
273
Örnek: ÖYP’li Araştırma Görevlilerinin 50/D’ye Geçirilmesi.- 1 Eylül 2016 tarihli
Resmî Gazetede yayınlanan 674 sayılı KHK ile ÖYP kapsamında olan ve 2547 sayılı
Yükseköğretim Kanunun 33’üncü maddesi çerçevesinde istihdam edilen araştırma
görevlilerinin kadroları, Kanunun 50/D’de öngörülen kadroya aktarılmıştır. ÖYP’li
araştırma görevlilerinin 33’ten 50/D’ye aktarılmasının 15 Temmuz 2016 darbe teşebbüsüyle bozulmuş olan kamu düzeninin yeniden tesisine nasıl katkıda bulunacağı merak konusudur. Yoksa 15 Temmuz darbe teşebbüsünü araştırma görevlileri
33’üncü maddede bulunmalarından elde ettikleri imkânlarla mı yapmışlardır?
ÖYP’li araştırma görevlileriyle ilgili bir düzenlemeye ihtiyaç var ise, hâliyle bunun
kanunla yapılması her zaman mümkündür. Kanunla yapılacak bir düzenlemenin
olağanüstü hâl KHK’si ile yapılması tipik usûl saptırmasıdır. 674 sayılı KHK’nin
ÖYP’li araştırma görevlilerine ilişkin hükmü, Anayasamızın 121’inci maddesinin
üçüncü fıkrasında öngörülen “olağanüstü hâlin gerekli kıldığı konu” şartına aykırıdır.
(Aynı konuda kış lastiği takma zorunluluğu örneği de verilebilir. Bu konuda yukarıda 270’inci sayfaya bakınız).
IV. OLAĞANÜSTÜ YÖNETİM USÛLLERİNDE SINIRLANDIRMA
ARACI: KANUN HÜKMÜNDE KARARNAMELER
Anayasamızın 13’üncü maddesine göre olağan dönemlerde temel hak ve
hürriyetler sınırlaması için kanun gerekir. Olağanüstü yönetim usûlleri dönemlerinde temel hak ve hürriyetlerin sınırlandırılması için kanun şart değildir. Bu
dönemlerde temel hak ve hürriyetler, sıkıyönetim veya olağanüstü hâl kanun
hükmünde kararnamesiyle (KHK) sınırlanır. Bu nedenle aslında burada kanun
hükmünde kararnameleri görmemiz gerekir. Ne var ki, bu konu bir “insan hakları hukuku ders kitabı”nın sınırlı hacmini aşar. Biz zaten bu konuyu pek çok
çalışmamızda incelemiştik. Bu konuda oralara bakılabilir16.
Bununla birlikte kısaca da olsa sıkıyönetim ve olağanüstü hâl KHK’lerinin
hukukî rejimi hakkında bazı bilgiler vermek yararlı olacaktır:
1. Olağan dönem KHK’lerinde, KHK çıkarma yetkisi Bakanlar Kuruluna
aittir (m.91/1). Sıkıyönetim ve olağanüstü hâl KHK’lerinde ise, bu yetki, normal Bakanlar Kuruluna değil, “Cumhurbaşkanının başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu”na aittir (m.121/3).
2. Olağan dönem KHK’leri için TBMM tarafından çıkarılacak bir yetki
kanununa ihtiyaç vardır (m.91/1-2). Oysa olağanüstü hâl ve sıkıyönetim
KHK’leri için böyle bir yetki kanununa gerek yoktur.
3. Ancak hâliyle Bakanlar Kurulunun böyle bir yetkiye sahip olabilmesi
için öncelikle ülkede olağanüstü hâl veya sıkıyönetim halinin ilân edilmiş olması gerekir.
16. Bir ders kitabının bölümü olarak bkz.: Gözler, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, op. cit., s.367-374.
Bir makale olarak: Kemal Gözler, “Olağanüstü Hâl Rejimlerinde Özgürlüklerin Sınırlandırılması
Sistemi ve Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Hukukî Rejimi”, Ankara Barosu
Dergisi, Yıl 47, Ağustos 1990, Sayı 4, s.580-590 (http://www.anayasa.gen.tr/olaganustuhal.htm).
Bir monografi olarak: Kemal Gözler, Kanun Hükmünde Kararnamelerin Hukuki Rejimi, Bursa,
Ekin, 2000, s.175-254. (http://www.anayasa.gen.tr/khk-intro.htm).
İkinci Alt-Kısım
TÜRK İNSAN HAKLARI HUKUKU
DOGMATİĞİNİN ÖZEL KISMI
Yukarıda açıklandığı gibi Türk insan hakları hukuku dogmatiği kendi içinde
genel kısım ve özel kısım olarak ikiye ayrılır. Yukarıda birinci alt-kısımda “Türk
insan hakları hukuku dogmatiğinin genel kısmı”nı gördük. Şimdi bu alt bölümde
“Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin özel kısmı”nı inceleyeceğiz.
Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin özel kısmı, bütün insan hakları için
geçerli olan hukuk kurallarını değil, sadece belirli bir insan hakkını düzenleyen
pozitif hukuk kurallarını inceler. Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin özel
kısmı, temel hak ve hürriyetlerin niteliği, sınırlandırılması, durdurulması, korunması gibi bütün hak ve hürriyetler için geçerli olabilecek hukuk kuralları değil, sadece mülkiyet hakkı, seyahat hürriyeti, sendika kurma hakkı gibi spesifik bir hak
ve hürriyeti düzenleyen hukuk kuralları hakkında açıklamalarda bulunur.
Nasıl Türk ceza hukukunun özel hükümler kısmında adam öldürme, hırsızlık
gibi çeşitli suçlar inceleniyorsa, nasıl borçlar hukukunun özel hükümler kısmında
satım sözleşmesi, kira sözleşmesi gibi sözleşmeler veya “özel borç ilişkileri” eski
tabirle “akdin muhtelif nevileri” inceleniyorsa, Türk insan hakları hukukunun özel
kısmında da, yaşama hakkı, ifade hürriyeti, dernek kurma hakkı, çevre hakkı gibi
çeşitli insan hakları incelenir.
Nasıl Türk ceza hukukunun ve Türk borçlar hukukunun genel hükümler ve
özel hükümler şeklinde ikiye ayrılmasının pozitif temeli var ise, Türk insan hakları
hukukunun da genel hükümler ve özel hükümler şeklinde ayrılmasının pozitif temeli vardır.
Yukarıda (s.198-199) Anayasamızın İkinci Kısmının “Genel Hükümler” başlıklı Birinci Bölümünde bulunan maddelerin (m.12-16) ve keza 36-40, 74, 90/son,
91/1, 125, 148-152’inci maddelerinin Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin genel kısmının inceleme alanına girdiğini gördük. Bunların dışında 1982 Anayasasının “temel haklar ve ödevler” başlıklı İkinci Kısmının “Kişinin Hakları ve Ödevleri” başlıklı İkinci Bölümünde (m.17-35), “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler”
başlıklı Üçüncü Bölümünde (m.40-65) ve “Siyasî Haklar ve Ödevler” başlıklı Dördüncü Bölümünde (m.66-74) bulunan maddeler Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin özel kısmının inceleme sahasına girer. Burada bulunan toplam 56 maddede
düzenlenen 70’ten fazla hak ve hürriyet vardır (bazı maddelerde birden fazla hak
ve hürriyet düzenlenmektedir). Bunların her biri Türk insan hakları hukuku dogmatiğinin özel kısmı veya özel hükümler kısmının görevidir.
Üçüncü Kısım
ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI
HUKUKU *
PLÂN:
I. İç veya Ulusal İnsan Hakları Hukuku
II. Uluslararası İnsan Hakları Hukuku
III. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Yaratıcı Kaynakları
IV. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Bilgi Kaynakları
Günümüzde insan hakları, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesi gibi pek çok evrensel ve bölgesel uluslararası sözleşmelerle düzenlenmektedir. Keza Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi örneğinde olduğu gibi insan haklarını korumak için yargısal mekanizmalar kuran uluslararası sözleşmeler de vardır. Bunlar oldukça ayrıntılı düzenlemeler getirmektedir. Keza Avrupa insan hakları hukukunda, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin ürettiği çok geniş bir içtihat da bulunmaktadır.
Gerek Türkiye’de gerekse çeşitli Avrupa ülkelerinde, uluslararası insan
hakları hukuku çalışmaları yapıldığı gibi, Avrupa insan hakları hukuku çalışmaları da yapılmıştır. Keza pek çok insan hakları hukuku kitabında uluslararası
insan hakları hukukuna veya Avrupa insan hakları hukukuna ayrılmış bölümler
de vardır.
Bu nedenle insan hakları hukukunu kendi içinde “iç insan hakları hukuku”
veya “ulusal insan hakları hukuku” ve “uluslararası insan hakları hukuku (international human rights law, droit international des droits de l'homme)” olarak ikiye ayırabiliriz.
Uluslararası insan hakları hukuku da kendi içinde evrensel ve bölgesel olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Amerikan insan hakları hukuku ve Avrupa insan
hakları hukuku bölgesel insan hakları hukukuna örnektirler. Bu ayrımı önce bir
şemayla gösterelim:
* Bu bölüm İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın 23’üncü bölümünden özetlenmiştir
(op. cit., s.474-490). Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız.
310
İNSAN HAKLARI HUKUKU
kence ve Diğer Zalimane Gayrıinsani veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or
Degrading Treatment)”, “Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin
Uluslararası Sözleşme (International Convention on the Elimination of All Forms of
Racial Discrimination)” gibi.
B. BÖLGESEL İNSAN HAKLARI HUKUKLARI
Yeryüzünde insan haklarının tanınması ve korunması için bölgesel düzeyde yapılmış insan hakları sözleşmeleri de vardır. Bu sözleşmelerle tanınan ve
korunan insan haklarını inceleyen uluslararası insan hakları hukukunun dallarına bölgesel insan hakları hukuku denir. Örnek olarak bunlardan ikisini verelim:
1. Amerikan İnsan Hakları Hukuku
“Amerikan Devletleri Örgütü (Organization of American States OAS)”
çerçevesinde Costa Rica’da 22 Kasım 1969 tarihinde “Amerikan İnsan Hakları
Sözleşmesi (The American Convention on Human Rights)”2 imzalanmıştır. Bu
sözleşme, kendisini onaylayan devletlerde (2016 yılı itibarıyla 23 devlet vardır)
insan haklarının korunması için bir “Amerikalılar-Arası Komisyon (InterAmerican Commission)” ve bir “Amerikalılar-Arası Mahkeme (Inter-American
Court)” kurmaktadır.
2. Avrupa İnsan Hakları Hukuku
Bölgesel insan hakları hukuku alanında en gelişmiş hukuk hiç şüphesiz
“Avrupa insan hakları hukuku (European human rights law, droit européen des
droits de l'homme)”dur. Avrupa Konseyi çerçevesinde Roma’da 4 Kasım 1950
tarihinde imzalanan “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (Convention for the
Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms)” birçok temel hak ve
hürriyeti tanımakta ve bunların korunması için güvenceli bir sistem getirmekte,
bu amaçla Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi isimli bir Mahkeme kurmaktadır.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi çerçevesinde insan haklarının korunması sistemi oldukça gelişmiş, ayrıntılı bir sistemdir. Keza Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi de zengin içtihatlarıyla bu hukukun gelişmesine önemli katkıda bulunmuştur. Bugün çok gelişmiş bir Avrupa insan hakları hukuku içtihadı ve doktrini bulunmaktadır. Bu alanda yazılmış zengin bir literatür vardır. Birkaç örnek
için aşağıya (s.320-321) bakınız.
- “Genel uluslararası hukuk ile uluslararası insan hakları hukuku arasındaki ilişkiler”
konusunda bkz.: Gözler, İnsan Hakları Hukuku, op. cit., s.477.
- “Evrensel insan hakları hukuku ile bölgesel insan hakları hukukları arasındaki ilişkiler” konusunda bkz.: Gözler, İnsan Hakları Hukuku, op. cit., s.477-478.
- “İç insan hakları hukuku ile uluslararası insan hakları hukuku arasındaki ilişkiler”
konusunda bkz.: Gözler, İnsan Hakları Hukuku, op. cit., s.478-479.
2. http://www.cidh.org/basicos/english/Basic3.American%20Convention.htm
BÖLÜM 23: AVRUPA İNSAN HAKLARI HUKUKU
327
girmiş bulunan 14 nolu Protokol23 ile önemli ölçüde değişikliğe uğratılmıştır.
Henüz yürürlüğe girmemiş 15 ve 16 nolu Protokoller için yukarıda 324’üncü
sayfaya bakınız.
KUTU 23.4: K A R I Ş T I R M A Y I N I Z
Avrupa İnsan Hakları MahAvrupa Birliği Adalet Divanı
Uluslararası Adalet Dikemesi (European Court of Hu- vanı (International Court of (Court of Justice of the European union,
man Rights, Cour européenne des
droits de l'homme), Avrupa Kon-
seyinin yargı organıdır. Bu bölümün konusu olan Mahkemedir. Strazburg’ta bulunur.
Justice, Cour internationale de
justice), Birleşmiş Milletlerin
yargı organıdır. Hollanda’nın
Lahey şehrinde bulunur.
Cour de justice de l'Union européenne)”, Avrupa Birliğinin yargı or-
ganıdır. Lüksemburg’ta bulunur. 2009
Lizbon Antlaşmasından önce adı
Avrupa Toplulukları Adalet Divanıydı.
A. HÂKİMLERİ
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 20’nci maddesine göre, Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi, Sözleşmeye taraf devlet sayısına eşit sayıda hâkimden
oluşur. Şu an 47 sözleşmeyi imzalayan ve onaylayan 47 devlet olduğuna göre,
Mahkemede de 47 hâkim vardır.
Sözleşmenin 22’nci maddesine göre, hâkimler, her devlet için, o devlet tarafından
önerilen üçer aday arasından Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi* tarafından oy
çokluğuyla seçilirler (m.22).
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 23’üncü maddesinin 1 Haziran 2010 tarihinde yürürlüğe girmiş bulunan 14 nolu Protokol ile değiştirilen yeni şekline göre, Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesi hâkimleri, dokuz yıllık bir süre için seçilirler. Tekrar seçilmeleri mümkün değildir. Hâkimlerin görev süreleri 70 yaşına ulaştıklarında sona erer.
Bir hâkim, diğer hâkimler tarafından üçte iki çoğunluk ile alınmış ve hâkimlik için gerekli koşulları artık taşımadığına dair bir karar olmadıkça, görevden alınamaz.
KUTU 23.5: K AR I Ş T I R M AY I N I Z
Parlamenterler Meclisi (Parliamentary Assembly, Assemblée parlementaire) Avrupa Konseyinin
müzakere ve karar organıdır. Üye devletlerin kendi
parlâmentoları tarafından atanan 318 asil üyesi, 318
yedek üyesi bulunur. Strazburg’tadır.
“Avrupa Parlâmentosu (European Parliament, Parlement européen)”.- Avrupa Birliğinin parlâmentosudur. 751 üyesi vardır. Üyeler 28 üye devletin vatandaşları tarafından
genel oy ile seçilirler. Strazburg’tadır.
B. MAHKEMENİN BİRİMLERİ
14 nolu Protokol ile değiştirilen Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin yeni
26’ncı maddesine24 göre, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, “tek hâkimlik birimler25 (single-judge formations, formations de juge unique)”den, “üç hâkimlik komiteler (committees of three judges, comités de trois juges)”den, “yedi
23. 14 Nolu Protokol, Türkiye tarafından 6 Ekim 2004 tarihinde imzalanmış, 1 Haziran 2006 tarih ve 5512
sayılı Kanunla onaylanması uygun bulunmuştur (Resmî Gazete, 6 Haziran 2006, Sayı 26190)
(protolkolün resmi çevirisi: Resmî Gazete, 8 Ağustos 2006, Sayı 26253). Protokol, Türkiye bakımından 1
Haziran 2010 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
24. Bu madde 14’üncü Protokolden önce 27’nci maddeydi.
25. Tek hâkimlik birimler, 14 nolu Protokolün getirdiği en önemli yeniliktir.
352
ÜÇÜNCÜ KISIM: ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI HUKUKU
TABLO 23.1: SAYILARLA AİHM (İŞ YÜKÜ VE ÇALIŞMA HIZI) 113
1959-2016 YILLARI ARASINDA
GENEL
TÜRKİYE
Toplam Hüküm Sayısı (Total number of judgments)
19,570
3,270
En Az Bir İhlâl Bulunan Hüküm Sayısı (Judgments finding at least one violation)
16,399
2,889
İhlalin Bulunmadığı Hüküm Sayısı (Judgments finding no violation)
1,491
73
Dostça Çözüm/Kayıttan Düşme Sayısı (Friendly settlements/Striking-out judgments)
1,094
204
Diğer Hüküm Sayısı (Other judgments)
633
104
Yargısal Bir Makamın Önüne Gelebilmiş Toplam Başvuru Sayısı (Applications
allocated to a judicial formation)
794,350
70,439
Kabul Edilemez Bulunan veya Kayıttan Düşen Başvuru Sayısı (Applications declared
inadmissible or struck out)
682,059
53,744
Hüküm Verilen Başvuru Sayısı (Applications in which judgment was delivered)
30,600
4,281
Karara Bağlanan Başvuru Sayısı (Total number of applications decided)
712,659
58,025
SADECE 2016 YILINDA
GENEL
TÜRKİYE
Yargısal Bir Makamın Önüne Gelebilmiş Toplam Başvuru Sayısı (Applications
allocated to a judicial formation)
53,493
8,308
Kabul Edilemez Bulunan veya Kayıttan Düşen Başvuru Sayısı (Applications declared
inadmissible or struck out)
36,579
4,042
Hüküm Verilen Başvuru Sayısı (Applications in which judgment was delivered)
1,926
118
Karara Bağlanan Başvuru Sayısı (Total number of applications decided)
38,505
4,160
Kaynaklar: http://www.echr.coe.int/Documents/Facts_Figures_2016_ENG.pdf;
http://www.echr.coe.int/Documents/Overview_19592016_ENG.pdf
2016 YILI SONU İTİBARIYL A
Karara Bağlanmayı Bekleyen Başvuru Sayısı (Pending allocated cases): Yaklaşık olarak 79,750
Aleyhine En Çok Başvurulan Üç Ülke: (Karara Bağlanmayı Bekleyen Başvurular İtibarıyla-Pending
allocated cases): Ukrayna: %22.8;
Türkiye: %15.8;
Macaristan: %11.2
Devlet Başına Hüküm Sayıları (Judgments by State in 2016):
47 Üye devletten aleyhinde en çok yargılama yapılmış devletler (judgments delivered by the Court):
1. Rusya Federasyonu: 228 (%22.96)
2. Türkiye: 88 (%8.86)
3. Romanya: 86 (%8.66)
4. Ukrayna: 73 (%7.35)
2016 yılında yapılan tüm yargılamaların (judgments delivered by the Court) çeyreğine yakını Rusya aleyhinedir.
1959’dan beri gerçekleşen tüm yargılamaların (judgments delivered by the Court) çeyreği şu iki üye ülkeye
ilişkindir: 1. Türkiye: (3,270);
2. İtalya (2,351)
2016 yılında Mahkemenin 1926 başvuruya ilişkin olarak verdiği hüküm sayısı (the Court delivered): 993
Mahkemenin bugüne kadar en çok hüküm verdiği yıl 2009 yılı: 1,625
2016 yılındaki yargılamalarda hakkında en çok ihlâl kararı verilen Sözleşme maddeleri:
1. Adil yargılanma hakkı (madde 6): %22.96
2. Kişi özgürlüğü ve güvenliği (madde 5): %20.39
3. İşkence ve insanlıkdışı ya da küçültücü muamele yasağı (madde 3): %19.82
Kaynaklar: http://www.echr.coe.int/Documents/Facts_Figures_2016_ENG.pdf;
http://www.echr.coe.int/Documents/Overview_19592016_ENG.pdf
Uyarı: Avrupa insan hakları hukuku oldukça geniş ve ayrıntılı bir hukuk dalıdır.
Yukarıdaki bilgiler özettir. Pek çok bilgi yer yokluğundan alınmamıştır. Bu konuda daha fazla bilgi için bu bölümün özetlendiği İnsan Hakları Hukuku isimli kitabımızın
23’üncü bölümüne bakılabilir. ■
113. Tablodaki veriler Sibel Yılmaz tarafından güncelleştirilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
ABADAN (Yavuz), “Amme Hukukunun Konusu ve Öğretim Metodu”, Siyasal Bilgiler Fakültesi
Dergisi, Cilt XX, 1965, Sayı 3-4, s.399-417.
AİHM-Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Kabul Edilebilirlik Kriterlerini Uygulama Rehberi,
Strazburg, 2014 (http://www.echr.coe.int/Documents/Admissibility_guide_TUR.pdf)
AKBAY (Muvaffak), Umumî Amme Hukuku Dersleri, Ankara, AÜHF Yayınları, 4. Baskı, 1961, c.I.
AKILLIOĞLU (Tekin), “1982 Anayasasında Temel Hakların Genel Kuralları”, İnsan Hakları Yıllığı,
Cilt 5-6, Yıl 1983-1984, s.50-66.
AKILLIOĞLU (Tekin), Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Ankara, İmaj Yayınları, 2002.
AKILLIOĞLU (Tekin), İnsan Hakları, I: Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, Ankara, AÜSBF İnsan Hakları Merkezî Yayınları, 1995.
AKIN (İlhan F.), Temel Hak ve Hürriyetler, İstanbul, İÜHF Yayınları, Üçüncü Baskı, 1971.
AKİPEK (İlhan), Devletler Hukuku, Birinci Kitap Başlangıç, Ankara, Başnur Matbaası, 2. Baskı, 1965.
ALDIKAÇTI: Orhan Aldıkaçtı’nın Sözlü Açıklaması, in Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 1987, Sayı 3, s.53.
ALEXY (Robert), A Theory of Constitutional Rights, Çev. Julian Rivers, Oxford, Oxford University
Press, 2002.
ALİ HAYDAR EFENDİ, Dürerü’l Hukkam Serhu Mecelleti’l Ahkam (Yazı çevrimi: Raşit Gündoğdu ve
Osman Erdem), İstanbul, Gül Neşriyat, Tarih Yok (2006?), 4 Cilt.
ALTIPARMAK (Kerem), “Kopya Davalar ve Pilot Kararlar: Bir Kararda Bin Adaletsizlik”, 50. Yılında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi: Başarı mı, Hayal Kırıklığı mı? (Yay. Haz. Kerem Altıparmak), Ankara, Ankara Barosu Yayınları, 2009, s. 60-107.
AMERICAN HERITAGE DICTIONARY, The American Heritage Dictionary of the English Language,
Boston, New York, Hougton Mifflin Company, 2000.
ANAYURT (Ömer), “Hakların Bütünlüğü İlkesi Açısından İnsan Haklarına İlişkin Sınıflandırmaların Değerlendirilmesi”, in Oya Çiftçi (ed.), Türkiye’de İnsan Hakları, TODAİE, 2000,
s.47-59.
ANAYURT (Ömer), Avrupa İnsan Hakları Hukukunda Kişisel Başvuru Yolu, Ankara, Seçkin, 2004.
ANAYURT (Ömer), Türk Anayasa Hukukunda Toplanma Hürriyeti, İstanbul, Kazancı, 1998.
ANCEL (Pascal), “Abus de droit”, in Joël Andriantsimbazovina et al. (ed.), Dictionnaire des droits de
l'homme, Paris, PUF, Quadrige, 2008, s.1-3.
ANDRIANTSIMBAZOVINA (Joël), “L'abus de droit dans la jurisprudence de la Cour européenne
des droits de l'homme”, Recueil Dalloz, 2015, n° 32, s.1854-1859.
ANSAY (Sabri Şakir), Hukuk Bilimine Giriş, Ankara, Güzel İstanbul Matbaası, 7. Baskı, 1958.
AQUINO (Thomae de), Summa Theologiae, Prima Secundae, Quaestio 91, Articulus 1, Quaestio 93,
(Textum Leoninum Romae 1888, http://www.corpusthomisticum. org/sth2090.html).
ARDANT (Philippe), Institutions politiques et droit constitutionnel, Paris, LGDJ, 6. B, 1994, s.67.
ARMAĞAN (Servet), İslam Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, Ankara, Diyanet Vakfı, 6. Baskı,
2006.
ARMAĞAN (Servet), Temel Haklar ve Ödevler, İstanbul, İÜHF Yayınları, 1980.
ATAKAN (Arda), “Friedrich Müller’in ‘Temel Hakların Nesnel Sınırlılığı’ Teorisi Üzerine Bir İnceleme”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi–Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cilt 16, Sayı 3-4, Yıl
2010, s.3-27.
354
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
ATALAY (Esra), Türkiye’de Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Özgürlüğü, İzmir, DEÜHF DSİ Yayını,
1995.
AUTEXIER (Christian), Introduction au droit public allemand, Paris, PUF, 1997, s.118.
AYBAY (Rona), İnsan Hakları Hukuku, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2. Baskı, 2015
BADINTER (Robert), “L’universalité des droits de l’homme dans un monde pluraliste”, Revue universelle des droits de l'homme, Cilt I, 1989, s.1-5.
BARCELO (Juliette), “Les abus de droit” Revue Juridique Themis, Cilt 5, Sayı 13, 1954-55, s.28-46.
BASLAR (Kemal), The Concept of the Common Heritage of Mankind in International Law, The Hague,
Martinus Nijhoff Publishers, 1998.
BAŞLAR (Kemal), “Uluslararası andlaşmaların Onaylanması, Üstünlüğü ve Denetimi Üzerine”,
Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni: Prof. Dr. Sevin Toluner'e Armağan, Cilt
24, Sayı 1-2, Yıl 2004 <www.anayasa.gen.tr/baslar-90nciMadde.pdf>, s.34 vd.
BATUR YAMANER (Melike), “Uluslararası İnsan Hakları Hukuku ve Uluslararası İnsancıl Hukuk
İlişkisi”, Erdoğan Teziç’e Armağan, İstanbul, Galatasaray Üniversitesi Yayınları, 2007, s.379-392.
BEAUMARCHAIS, Le Mariage de Figaro [1778], Texte établi par Édouard Fournier, Laplace, 1876,
Œuvres complètes, s.154-164 (https://fr.wikisource.org/wiki/Le_Mariage_de_ Figaro/Acte_V).
BEKAERT (Hermann), Introduction à l’étude du droit, Bruxelles, Emile Bruylant, 1963.
BIANCHI (Andrea), “Human Rights and the Magic of Jus Cogens”, The European Journal of
International Law, 2008, Cilt 19, Sayı 3, s.491-508.
BİLGE (Necip), Hukuk Başlangıcı, Ankara, Turhan, 20. Baskı, 2005.
BOLGÁR (Vera), “Abuse of Rights in France, Germany, and Switzerland: A Survey of a Recent
Chapter in Legal Doctrine”, Louisiana Law Review, Cilt 35, 1975, s.1015-1036.
BOUVIER (John), A Law Dictionary, Philadelphia, Childs & Petersons, 6. Baskı, 1856,
(http://books.google. com.tr).
BOZKURT (Tamer) , “Haklarında Özel Bir Sınırlama Nedeni Öngörülmemiş Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması Sorunsalı: Özellikle Sözleşme Hürriyeti Açısından Durum”, Ankara
Barosu Dergisi, Yıl 66, Sayı 1, Kış 2008, s. 134-143.
BOZKURT (Tamer), “Anayasa Mahkemesi’nin 4857 Sayılı İş Kanunu’ndaki Engelli ve Eski Hükümlü İşçi Çalıştırma Zorunluluğunun Anayasa’ya Uygun Olduğuna Dair Verdiği Karar
Üzerine Düşünceler (Özellikle Sözleşme Hürriyeti Açısından)”, Ankara Barosu Dergisi, Bahar
2009, Yıl. 67, Sayı 2, s.98-105.
BURGORGUE-LARSEN (Laurence), “Les concepts de liberté publique et de droit fondamental”, in
Jean-Bernard Auby (ed.), L’influence du droit européen sur les concepts structurels du droit public
français, Paris, Dalloz, 2010, s.389-407 (https://www.univ-paris1.fr/fileadmin/IREDIES/
Contributions_en_ligne/L._BURGORGUE-LARSEN/Burgorgue-LarsenLP-DF.pdf).
CEDH-Cour européenne des droits de l'homme, Guide pratique sur la recevabilité, Strazburg, 2011
(http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/ C1F452E0-2DA3-4355-981C-35CB3278F17/0/
Guide_pratique_sur_la_recevabilite.pdf) (Erişim Yılı: 2011) (2017 yılı itibarıyla sitede yoktur).
CHAGNOLLAUD (Dominique), Droit constitutionnel contemporain, Paris, Sirey, 1999.
CHANTEBOUT (Bernad), Droit constitutionnel et science politique, Paris, A. Colin, 11. Baskı, 1994.
CHAPUS (René), Droit administratif général, Paris, Montchrestien, 15. Baskı, 2001, Cilt I.
CHEREDNYCHENKO (Olha O.), “The Harmonisation of Contract Law in Europe by Means of the
Horizontal Effect of Fundamental Rights”, Erasmus Law Review, Cilt 1, No 1, 2007.
COHEN-JONATHAN (Gérard), La Convention européenne des droits de l'homme, Paris, Economica,
Presses universitaires d'Aix-Marseille, 1989.
COHON (Rachel), “Hume's Moral Philosophy”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2010
Edition), Edward N. Zalta (ed.), (http://plato.stanford.edu/archives/fall2010/entries/hume-moral/).
COLLIARD (Claude-Albert), Libertés publiques, Paris, Dalloz, 7. Baskı, 1989, s.2.
COLLIARD (Jean-Claude) ve Roseline Letteron, Libertés publiques, Paris, Dalloz, 8. Baskı, 2005.
ÇAĞLAR (Selda) (ed.), Disiplinlerarası Bir Yaklaşımla İnsan Hakları, İstanbul, Beta, 2010.
BİBLİYOGRAFYA
355
ÇOTUKSÖKEN (Betül), İnsan Hakları ve Felsefe, Papatya, 2. Baskı, 2012.
DAVER (Bülent), Fevkalâde Hâl Rejimleri, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1961.
DEVELLİOĞLU (Ferit), Osmanlıca-Türkçe Lügat, Ankara, Aydın Kitabevi, 1984.
DIGESTA-Digesta 50, 17, 20 (http://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest50.shtml).
DOĞAN (İlyas) (ed.), İnsan Hakları Hukuku, Ankara, Astana, 2. Baskı, 2015.
DOĞRU (Osman) ve Atilla Nalbant, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi, Cilt:1, İstanbul, Legal, 2012.
DÖNER (Ayhan), İnsan Haklarının Uluslararası Alanda Korunması ve Avrupa Sistemi, Ankara, Seçkin,
2003.
ECK (Laurent), “Controverses constitutionnelles et abus de droit”, VIe congrès français de droit constitutionnel (Congrès de Montpellier 9, 10 et 11 juin 2005, Association française de droit constitutionnel) (http://www.droitconstitutionnel.org/congresmtp/textes1/ECK.pdf).
ECK (Laurent), L'abus de droit en droit constitutionnel, Paris, L’Harmattan, 2010.
ENGLE (Eric), “The History of the General Principle of Proportionality: An Overview”, Dartmouth
Law Journal, Cilt 10, Sayı 1, 2012, s.1-11 (https://ssrn.com/abstract= 1431179).
ENGLE (Eric), “Third Party Effect of Fundamental Rights (Drittwirkung)”, Hanse Law Review, Vol. 5
No. 2, 2009, s.165-173 (http://www.hanselawreview.org/ pdf8/Vol5No2Art02.pdf).
EPICTETUS, Discourses, i. 9. 1. (http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus....).
ERDOĞAN (Mehmet), Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Ensar Neşriyat, 2. Baskı, 2005.
ERDOĞAN (Mustafa), Anayasa ve Özgürlük, Ankara, Yetkin, 2002.
ERDOĞAN (Mustafa), Anayasal Demokrasi, Ankara, Siyasal, 3. Baskı, 1999.
ERDOĞAN (Mustafa), İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku, Ankara, Orion, 2. Baskı, 2011.
EREN (Abdurrahman), Özgürlüklerin Sınırlanmasında Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri, İstanbul, Beta, 2004.
EREN (Abdurrahman), Türkiye’de İnsan Haklarının Korunması, Ankara, Turhan, 2007.
EROĞUL (Cem), Çağdaş Devlet Düzenleri, Ankara, İmaj, 6. Baskı, 2008.
ESMEIN (Adhémar), Eléments de droit constitutionnel français et comparé, (Henry Nézard Tarafından
Gözden Geçirilmiş Baskı), Paris, Recueil Sirey, 1927, c.I, s.299.
FARRUGIA (Francis), “La politique des droits de l’homme: une religion civile universelle”, Cahiers
de psychologie politique, No 27, Temmuz 2015 (http://lodel.irevues.inist.fr/
cahierspsychologiepolitique/index.php?id=3128).
FAVOREU (Louis) et al., Droit constitutionnel, Paris, Dalloz, 1998, s.790.
FAVOREU (Louis) et al., Droit des libertés fondamentales, Paris, Dalloz, 7. Baskı, 2015.
FAVOREU (Louis), “Le droit constitutionnel, droit de la constitution et constitution de droit”, Revue française de droit constitutionnel, no 1, 1990, , s.71-89..
FERIA (Rita de la) ve Stefan Vogenauer (ed.), Prohibition of Abuse of Law: A New General Principle of
EU Law? Oxford, Hart Publishing, 2011.
FERREIRA DA CUNHA (Paulo), Traite de droit constitutionnel, Constitution universelle et
mondialisation des valeurs fondamentales, Paris, Buenos Books International, 2010, (Kindle).
FOSTER (Nigel) ve Satish Sule, German Legal System and Laws, Oxford ve New York, Oxford
University Press, 2002.
FREZZO (Mark), The Sociology of Human Rights, Cambridge, Polity, 2015.
FROMONT (Michel), “Présentation de la Cour constitutionnelle fédérale d'Allemagne”, Cahiers du
Conseil constitutionnel n° 15 (Dossier: Allemagne), Ocak 2004, http://www.conseilconstitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/francais/nouveaux-cahiers-du-conseil/cahier-n15/presentation-de-la-cour-constitutionnelle-federale-d-allemagne.51993.html.
FUSTEL DE COULANGES (Numa Denys), La Cité antique, Paris, Librairie Hachette, 1900, (http://
classiques.uqac.ca/classiques/fustel_de_coulanges/cite_antique/fustel_la_cite_antique.pdf).
GARNER (Bryan A.) (Ed.), Black’s Law Dictionary, St. Paul, Minn., West Group, 7. Baskı, 1999.
GEMALMAZ (Mehmet Semih), Açıklamalı İçtihatlı Karşılaştırmalı Ulusalüstü İnsan Hakları Usul Hukuku Mevzuatı 1. Kitap: Açıklamalı-Karşılaştırmalı Birleşmiş Milletler Belgeleri, İstanbul, Legal, 1.
356
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
Baskı, 2006; 2. Kitap: Avrupa Konseyi Belgeleri - Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kuralları Şerhi,
Legal, 1. Baskı, 2006.
GEMALMAZ (Mehmet Semih), Olağanüstü Rejim Standartları, İstanbul, Beta, 1994.
GEMALMAZ (Mehmet Semih), Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş, İstanbul,
Beta, 2001.
GERMAIN (Jérome), “La protection de l’environnement dans la constitution allemande, une nouvelle finalité assignée à l’État”, Pouvoirs, 2005/2 (n° 113), s.177-211.
GLENNON (Michael J.), “De l’absurdité du droit impératif (jus cogens)”, Revue générale de droit
international public, Cilt 110, 2006, s.529-536.
GÖÇER (Mahmut), Uluslararası Hukuk ve İnsan Haklarının Uluslararası Korunması, Ankara, Seçkin, 2002.
GÖLCÜKLÜ (Feyyaz) ve A. Şeref Gözübüyük, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, Ankara, Turhan, 10. Baskı, 2013. (İkinci Baskı, 1996’ya atıf yapılan yerlerde baskı sayısı ayrıca belirtilmiştir. Baskı sayısı belirtilmeden yapılan atıflar 10. baskıyadır).
GÖLCÜKLÜ (Feyyaz), Danışma Meclisi Tutanak Dergisi, Birleşim 130, 16 Ağustos 1982, s.147.
GÖREN (Zafer), Anayasa Hukukuna Giriş, İzmir, Barış Yayınları, 1997.
GÖREN (Zafer), Temel Hak Genel Teorisi, İzmir, DEÜHF DSİ Yayınları, 3. Baskı 1995.
GÖZLER (Kemal) ve Gürsel Kaplan, İdare Hukuku Dersleri, Bursa, Ekin, 18. Baskı, 2016.
GÖZLER (Kemal), Kurucu İktidar, Bursa, Ekin, İkinci Baskı, 2016.
GÖZLER (Kemal), “1982 Anayasasına Göre Din Eğitim ve Öğretimi”, Prof. Dr. Tunçer Karamustafaoğlu’na Armağan, Ankara, Adalet, 2010, s.317-334.
GÖZLER (Kemal), “Anayasa Değişikliğinin Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması Bakımından
Getirdikleri ve Götürdükleri: 13’üncü Maddenin Yeni Şekli Hakkında Bir İnceleme”, Ankara
Barosu Dergisi, Yıl 59, Sayı 2001/4, s.53-69.
GÖZLER (Kemal), “İnsan Hakları Normlarının Anayasaüstülüğü Sorunu”, in Oya Çitçi (ed.) Türkiye'de İnsan Hakları, Ankara, TODAİE Yayını, 2000, s.25-46 (www.anayasa.gen.tr/insan.htm).
GÖZLER (Kemal), “La question de la hiérarchie entre les normes constitutionnelles”, Annales de la
Faculté de droit d'Istanbul, Cilt XXXII, No 48, 1998, s.65-92 (www.anayasa.gen.tr/hierarchie.htm).
GÖZLER (Kemal), “Milletlerarası Andlaşmalara Kanun Üstü Bir Değer Tanınabilir mi?”,
www.anayasa.gen.tr/madde90.htm (Konuluş Tarihi: 3 Mayıs 2004).
GÖZLER (Kemal), “Olağanüstü Hâl Rejimlerinde Özgürlüklerin Sınırlandırılması Sistemi ve Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Hukukî Rejimi”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl
47, Ağustos 1990, Sayı 4, s.563-571. (www.anayasa.gen.tr/olaganustuhal.htm).
GÖZLER (Kemal), “Sigara İçme Özgürlüğü ve Sınırları: Özgürlüklerin Sınırlandırılması Problemi
Açısından Sigara Yasağı”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl 47, Ocak 1990, Sayı 1, s.31-67.
GÖZLER (Kemal), Anayasa Değişikliği Gerekli mi? 1982 Anayasası İçin Bir Savunma, Bursa, Ekin, 2001.
GÖZLER (Kemal), Anayasa Hukukunun Genel Teorisi, Bursa, Ekin, 2011, 2 Cilt.
GÖZLER (Kemal), Anayasa Normlarının Geçerliliği Sorunu, Bursa, Ekin, 2. Baskı, 2016.
GÖZLER (Kemal), Hukukun Genel Teorisine Giriş, Ankara, US-A Yayıncılık, 1998.
GÖZLER (Kemal), İdare Hukuku, Bursa, Ekin, 2. Baskı, 2009, c.II, s.549-552.
GÖZLER (Kemal), Kanun Hükmünde Kararnamelerin Hukukî Rejimi, Bursa, Ekin, 2000.
GÖZLÜGÖL (Said Vakkas) ve Yasin Poyraz, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Uygulamasında 15
ve 16 Nolu Ek Protokollerle Öngörülen Reform”, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, Yıl 6, 2015,
Sayı 20, s.59-86.
GÖZLÜGÖL (Said Vakkas), Avrupa İnsan Hakları Hukuku, Ankara, Turhan, 2014.
GÖZÜBÜYÜK (A. Şeref), Anayasa Hukuku, Ankara, Turhan Kitabevi, 7. Baskı, 1998.
GREWE (Constance) ve Hélène Ruiz Fabri, Droit constitutionnels européens, Paris, PUF, 1995.
GÜL (Cengiz), “Klonlama ve Kök Hücre Çalışmaları Karşısında İnsan Onurunun Korunması Hakkı”,
E-Akademi, Temmuz 2010, Sayı 101, http://www.e-akademi.org/makaleler/cgul-1.htm.
BİBLİYOGRAFYA
357
GÜLFİDAN (O. Serkan), İfade Özgürlüğü Hakkı Örneği Çerçevesinde Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nde Kötüye Kullanma Yasağı, İstanbul, XII Levha, 2013.
GÜLMEZ (Mesut), Birleşmiş Milletler Sisteminde İnsan Haklarının Korunması, Ankara, TBB Yayını, 2004.
GÜRBÜZ (Yaşar) (ed.), Anayasalar, İstanbul, Filiz, 1981.
HAFIZOĞULLARI (Zeki), “Hukuk ve Ceza Hukuku Biliminin Konusu ve Sınırları Sorunu”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt XXXV, 1978, Sayı 1-4, s.274-279.
HAKYEMEZ (Yusuf Şevki ), Militan Demokrasi Anlayışı, Ankara, Seçkin, 2000.
HAKYEMEZ (Yusuf Şevki), “Temel Hak ve Özgürlüklerde Objektif Sınır Kavramı ve Düşünce Özgürlüğünün Objektif Sınırları”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 57, Sayı 2, s.17-40.
HENNETTE-VAUCHEZ (Stéphanie) ve Diane Roman, Droits de l'Homme et libertés fondamentales,
Paris, Dalloz, HyperCours, 2. Baskı, 2015.
HEPER (Yunus), “Anayasa Mahkemesi Kararları Işığında 1982 Anayasası’nın 14. Maddesindeki
Temel Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanılması Yasağı”, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi,
Yıl 5, Sayı 18 (Temmuz 2014), s.235-266.
HUME (David), A Treatise of Human Nature, Book III, Part I, Section I (http://books.
google.com.au/books?id=-Sp8B0ZdyAYC&pg= PA335).
JANIS (Mark W.), Richard S. Kay ve Anthony W. Bradley, European Human Rights Law, Oxford,
Oxford University Press, İkinci Baskı, 2000.
JELLINEK (Georg), L’Etat modern et son droit (Çev. Georges Fardis), Paris, M. Giard & E. Brière, 1913, c. II.
KABOĞLU (İbrahim Ö.), Anayasa Hukuku Dersleri, İstanbul, Legal, 6. Baskı, 2010.
KABOĞLU (İbrahim Ö.), Çevre Hakkı, Ankara, İmge, 3. Baskı, 1996.
KABOĞLU (İbrahim Ö.), Özgürlükler Hukuku 1: İnsan Hakları Genel Kuramına Giriş, Ankara, İmge, 7.
Baskı, 2013.
KALABALIK (Halil), İnsan Hakları Hukuku, Ankara, Seçkin, 4. Baskı, 2015.
KAPANİ (Münci), İnsan Haklarının Uluslararası Boyutları, Ankara, Bilgi Yayınevi, 1987.
KAPANİ (Münci), Kamu Hürriyetleri, Ankara, AÜHF Yayınları, Altıncı Baskı, 1981.
KARAPEHLİVAN ŞENEL (Funda), “Sosyolojide Yeni Bir Alan: Haklar Sosyolojisi”, Muammer
Tuna (Ed.,) VII. Ulusal Sosyoloji Kongresi Yeni Toplumsal Yapılanmalar: Geçişler, Kesişmeler, Sapmalar - Bildiri Kitabı III, Muğla, 2-5 Ekim 2013, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayınları,
2013, (http://www. sosyolojikongresi. org/ekitap/cilt_3.pdf, s.25-30).
KARAYALÇIN (Yaşar), Hukukda Öğretim-Kaynaklar-Metod, Ankara, Genişletilmiş 4. Baskı, 1994.
KELSEN (Hans), General Theory of Law and State, (Çev. Anders Wedberg), Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, 1946.
KELSEN (Hans), Pure Theory of Law, (Almanca İkinci Baskıdan İngilizceye Çeviren: Max Knight),
Berkeley, University of California Press, 1967.
KELSEN (Hans), Théorie pure du droit, (“Reine Rechtslehre”nin 2’nci Baskısından Charles
Eisenmann Tarafından Yapılan Fransızca Çeviri), Paris, Dalloz, 1962, s.1-2.
KIVILCIM (Zeynep), Uluslararası Kamu Hukukunda İnsanlığın Ortak Mirası, İstanbul, Oniki Levha, 2010.
KOCAHANOĞLU (Osman Selim), Gerekçeli ve Açıklamalı Anayasa, İstanbul, Temel Yayınları, 1993.
KOMMERS (Donald P.), The Constitutional Jurisprudence of the Federal Republic of Germany, Durham,
Duke University Press, 2. Baskı, 1997.
KUÇURADİ (İonna) (Haz.), İnsan Haklarının Felsefî Temelleri, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1982 (Sempozyum Metinleri).
KUZU (Burhan), 1982 Anayasasının Temel Nitelikleri ve Getirdiği Yenilikler, İstanbul, Filiz, 1990, s.214.
KUZU (Burhan), Olağanüstü Hal Kavramı ve Türk Anayasa Hukukunda Olağanüstü Hal Rejimi, İstanbul, Kazancı, 1993.
LABBÉ (Brigitte) ve Michel Puech, Çıtır Çıtır Felsefe, (Çev. Azade Aslan), İstanbul, Günışığı Kitaplığı, 2006.
LAUBADÈRE (André de), Jean-Claude Venezia ve Yves Gaudemet, Traité de droit administratif, Paris, L.G.D.J., 15. Baskı, 1999, c.I.
LEBRETON (Gilles), Libertés publiques et droits de l'Homme, Paris, Sirey, Université, 8. B., 2008.
358
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
LETTERON (Roseline), Libertés publiques, Paris, Dalloz, 9. Baskı, 2012 (Kindle: 2016) (Bu kitapta atıflar
kindle sürümünedir).
LEVINET (Michel), Théorie générale des droits et libertés, Paris, LGDJ, Anthemis Editions, 2012.
LILLICH (Richard B.), “The Growing Importance of Customary International Human Rights Law”,
Georgia Journal of International and Comparative Law, Cilt 25, Sayı 1-2, 1995, s.1-30.
LITSCHEWSKI PAULSON (Bonnie) ve Stanley L. Paulson, “Sunuş” in Hans Kelsen, Saf Hukuk Kuramı, (Çev. Ertuğrul Uzun), İstanbul, Nora, 2016.
MADIOT (Yves), Droits de l’homme, Paris, Masson, 2. Baskı, 1991.
MCHANGAMA (Jacob) and Guglielmo Verdirame, “The Danger of Human Rights Proliferation
When Defending Liberty, Less Is More”, Foreign Affairs, Snapshot July 24, 2013,
(https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2013-07-24/danger-human-rights-proliferation).
MENY (Yves) (ed.), Textes constitutionnels et documents politiques, Paris, Montchrestien, 1989.
METİN (Yüksel), “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 57, Sayı
4, 2002, s.35-63.
METİN (Yüksel), “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Çerçevesinde Evlenme Hakkı”, Terazi Hukuk
Dergisi, Ekim 2006, Sayı 2, s.99-109.
MORANGE (Jean), La Déclaration des droits de l’homme et du citoyen, Paris, PUF, 1988.
MORANGE (Jean), Les Libertés Publiques, Poche, Paris, PUF, Que Sais-Je?, 8. Baskı, 2007.
MORANGE (Jean), Manuel des droits de l'homme et libertés publiques, Paris, PUF, Collection Droit
Fondamental, 2007.
MOYSE (Pierre-Emmanuel), “L'Abus de Droit: L'Antenorme - Partie 1”, McGill Law Journal, Cilt 57,
Sayı 4, 2012, s.859-920.
MUMCU (Ahmet), İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri, Ankara, Savaş, 1994.
MÜLLER (Friedrich), Anayasa Hukukunda Çalışma Yöntemleri, (Çev. Fazıl Sağlam et. al.), İstanbul,
Maltepe Üniversitesi Yayınları, 2009.
NERI (Kiara) ve Liliana Haquin Sáenz, Histoire des droits de l'homme de l'antiquité à l'époque moderne
(Cahiers de droit international), Brüksel, Bruylant, 2015.
NOVUM TESTAMENTUM, Apostoli ad Romanos Epistula Sancti Pauli, 13.1
(http://www.vatican.va/ archive/bible/nova_vulgata/documents/nova-vulgata_nt_epistromanos_lt.html).
OBERDORFF (Henri), Droits de l'homme et libertés fondamentales, Paris, LGDJ, 5. Baskı, 2015.
OLIVA (Eric), Droit constitutionnel, Paris, Sirey, 2004.
ÖĞÜTÇÜ (Muhlis), “Doğal Hukuk ve Pozitif Hukuk Işığında Bazı Kavramlar”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Özel Sayı 2005 (İrfan Baştuğ Anısına Armağan), s.555-615.
ÖZBUDUN (Ergun), 2001 Anayasa Değişiklikleri ve Siyasal Reform Önerileri, İstanbul, TESEV, 2002.
ÖZBUDUN (Ergun), Türk Anayasa Hukuku, Ankara, Yetkin, 15. Baskı, 2014.
ÖZDEK (Yasemin), Avrupa İnsan Hakları Hukuku ve Türkiye, Ankara, TODAİE, 2004.
PASQUIER (Claude du), Introduction à la théorie générale et à la philosophie du droit, Neuchatel,
Delauchaux & Niestlé S.A., 3. Baskı, 1948.
PAZARCI (Hüzeyin), Uluslararası Hukuk, Ankara, Turhan, 2004.
PECES-BARBA MARTİNEZ (Gregorio), Théorie générale des droits fondamentaux, Çev: Ilié Antonio
Pelé, Paris, LGDJ, 2004.
PETIT ROBERT (LE), Dictionnaire de la langue française, Paris, Dictionnaires Le Robert, 1991.
PICARD (Etienne), “Droit fondamental”, Dictionnaire de la culture juridique (Ed. Denis Alland ve
Stéphane Rials), Paris, PUF, 2003.
PLANIOL (Marcel), Traité élémentaire de droit civil Paris, Librairie générale de droit et de
jurisprudence, 9. Baskı, 1922-1924, c.II (http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6516822w/).
PONTIER (Jean-Marie), Droits fondamentaux et libertés publiques, Paris, Hachette, 5. Baskı, 2014.
BİBLİYOGRAFYA
359
RIVERO (Jean) ve Hugues Moutouh, Libertés publiques - Tome I: Théorie générale des droits de l'homme
et des libertés publiques, Paris, PUF, Thémis, 9. Baskı, 2003.
RIVERO (Jean) ve Hugues Moutouh, Libertés publiques - Tome II: Le régime des principales libertés, Paris, PUF, Thémis, 9. Baskı, 2003.
ROBERT (Jacques) (Jean Duffar’ın İşbirliğiyle), Les libertes publiques et droits de l’homme, Paris,
Montchrestien, 1988.
RUMPF (Christian) ve Gökçe Uzar Schüller (Çev.), Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası,
https://www.btg-bestellservice.de/pdf/80207000.pdf (2014).
RUMPF (Christian), “Ölçülülük İlkesi ve Anayasa Yargısındaki İşlevi”, Anayasa Yargısı, Ankara,
Anayasa Mahkemesi Yayınları, 1993, Cilt 10, s.25-48.
RUMPF (Christian), Türk Anayasa Hukukuna Giriş, Ankara, 1995.
SABUNCU (Yavuz), “Temel Hakların Anayasal Konumu”, İnsan Hakları Yıllığı, Cilt 7-8, Yıl 19851986, s.15-21.
SABUNCU (Yavuz), Anayasaya Giriş, Ankara, İmaj Yayınevi, 12. Baskı, 2006.
SAĞLAM (Fazıl) , “Kanun Hükmünde Kararname Çıkarma Yetkisinin Sınırları: Uygulamanın Yaygınlaşmasından Doğabilecek Sorunlar”, Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 1984, (Cilt 1), s.261-271.
SAĞLAM (Fazıl), “2001 Yılı Anayasa Değişikliğinin Yaratabileceği Bazı Sorunlar ve Bunların Çözüm
Olanakları”, Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 2002, Cilt 19, s.288-310.
SAĞLAM (Fazıl), Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1982.
SAĞLAM (Mehmet), “Ekim 2001 Tarihinde Yapılan Anayasa Değişiklikleri Sonrasında, Düzenlendikleri Maddede Hiçbir Sınırlama Nedenine Yer Verilmemiş Olan Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırı Sorunu”, Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasal Yayınları, 2002, Cilt 19, s.233-266.
SANCTI THOMAE DE AQUINO, Summa Theologiae, Prima Secundae, Quaestio 91, Articulus 1,
Quaestio 93, (Textum Leoninum Romae 1888, http://www.corpusthomisticum. org/sth2090.html).
SAVCI (Bahri), İnsan Hakları: Kanunilik Yolu ile Korunması, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1953.
SCHLINK (Bernhard), “Proportionality in Constitutional Law: Why Everywhere But Here?”, Duke
Journal of Comparative & International Law, Cilt 22, 2012, s.291-302.
SERIAUX (Alain), “Abus de droit”, in Dennis Alland ve Stéphane Rials, (ed.), Dictionnaire de la
culture juridique, Paris, PUF, Quadrige, 2003, s.2-3.
SHELTON (Dinah), “Normative Hierarchy in International Law”, The American Journal of International Law, Cilt 100, Sayı 2, 2006, s.291-323.
SIMMA (Bruno) ve Philip Alston, “The Sources of Human Rights Law: Custom, Jus Cogens, and
General Principles”, Australian Year Book of International Law, Cilt 12, 1988-1989, s.82-108.
SOPHOCLES, Antigone, Satır 496-501 (www.bartleby.com/8/6/2.html).
SOYSAL (Mümtaz), “İnsan Hakları Açısından Temel Hak ve Özgürlüklerin Niteliği”, Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 1987, Cilt 3, s.48.
SOYSAL (Mümtaz), Anayasanın Anlamı, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 11. Baskı, 1997, s.126-153.
SUDRE (Frédéric), Droit européen et international des droits de l’homme, Paris, PUF, 8. Baskı, 2006.
SZABO (Nick), “Interpreting Power: The Principle of Least Authority”, http://szabo.best.vwh.net/
interpretingpower.html (30 Temmuz 2005). http://archive.fo/bm7MI (23 Mart 2017).
ŞİMŞEK (Oğuz), “Federal Alman Anayasa Hukuku'nda Temel Hakların Düşmesi”, Dokuz Eylül
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, 2003, s.94-112.
ŞİRİN (Tolga), “Gelecek Kuşaklardan Doğanın Haklarına: Bolivya ve Ekvador Anayasaları”, İnsan
Haklarından Doğa Haklarına Çevre Hakkı, (II. Çevre ve Kent Hukuku Kurultayı, 7-8 Haziran
2014), Ankara, TBB Yayınları, 2014, s.60 (s.53-73).
ŞİRİN (Tolga), “Zorunlu Din Dersi Tartışmasının Görülmeyenleri”, Güncel Hukuk, Mart 2015, s.22-25.
TANİLLİ (Server), Anayasalar ve Siyasal Belgeler, İstanbul, Cem Yayınevi, 1976, s.452.
TANÖR (Bülent) ve Necmi Yüzbaşıoğlu, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, İstanbul, Beta, 14. Baskı, 2014, s.162-164.
360
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
TANÖR (Bülent), Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu, İstanbul, BDS Yayınları, 3. Baskı, 1994.
TASKOVSKA (Dobrinka), “On Historical and Theoretical Origins of The Proportionality
Principle”, Iustinianus Primus Law Review, Cilt 3, 2012, Sayı 2, s.1-11.
TAŞDEMİR (Hakan) ve Hasan Demir, “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı”, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, Cilt 2, no 7, 2002, s.85-100.
TESTU (François-Xvaier), “Individu”, in Denis Alland ve Stéphans Rials (Ed.), Dictionnaire de la
culture juridique, Paris, Quadrige, Lammy-PUF, 2003, s.819, 819-824.
TEZCAN (Durmuş), Mustafa Ruhan Erdem ve Oğuz Sancakdar, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
Işığında Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu, Ankara, Seçkin, İkinci Baskı, 2004.
TEZCAN (Durmuş), Mustafa Ruhan Erdem, Oğuz Sancakdar ve Rifat Murat Önok, İnsan Hakları El
Kitabı, Ankara, Seçkin Yayınları, 6. Baskı, 2016.
THOMAE DE AQUİNO, Summa Theologiae, Prima Secundae, Quaestio 91, Articulus 1, Quaestio 93,
(Textum Leoninum Romae 1888, http://www.corpusthomisticum. org/sth2090.html).
TROPER (Michel), “Un système pur du droit: le positivisme de Kelsen”, in Pierre Bouretz (ed.), La
force du droit: panorama des débats contemporains, Paris, Editions Esprit, 1991.
TROPER (Michel), Pour une théorie juridique de l'Etat, Paris, P.U.F., Coll. “Léviathan”, 1994.
TUNAYA (Tarık Zafer), Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, İstanbul, Araştırma, Eğitim, Ekin Yayınları, 5. Baskı, 1982.
TURGUT (Nükhet), Çevre Hukuku, Ankara, Savaş, 2001.
TURHAN (Mehmet), “Anayasamız ve Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri”, Anayasa Yargısı,
Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 1991, Cilt 8, s.401-420.
TURPIN (Dominique), Libertés publiques et droits fondemantaux, Paris, Seuil, 2004.
TÜLEN (Hikmet), “3.10.2001 Tarihli ve 4709 Sayılı Kanunla Yapılan Anayasa Değişiklikleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme”, Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Sayı
1-4, 2001, s.191-243.
TÜRK HUKUK KURUMU, Türk Hukuk Lügatı, Ankara, Türk Hukuk Kurumu Yayınları, 1944’ten
Tıpkı Baskı, Ankara, Başbakanlık Basımevi, 1991.
UPRIMNY (Rodrigo), “Latin Amerika’da Yeni Anayasa Hukuku Dönüşümleri: Eğilimler ve Sorunlar” (Çev.: Emine Karacaoğlu), Küresel Bakış, Yıl:2, Sayı:5, Nisan 2012, s.1-26.
UYGUN (Oktay), 1982 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Genel Rejimi, İstanbul, Kazancı, 1992.
UYGUN (Oktay), Devlet Teorisi, İstanbul, On iki Levha, 2014.
ÜLGER (Mehmet), Mehmet Ali Dombaycı ve Yücel Feyzioğlu, İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi
(İlköğretim 4), Ankara, MEB, Devlet Kitapları, 2016.
ÜNAL (Şeref), Temel Hak ve Özgürlükler ve İnsan Hakları Hukuku, Ankara, Yetkin, 1997.
VACHSMANN (Patrick), Les droits de l’homme, Paris, Dalloz, 1992.
VASAK (Karel) (ed.) Les dimensions internationales des droits de l’homme, Paris, Unesco, 1978
(http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001342/134209fo.pdf).
VASAK (Karel), “Les droits de l’homme et l’Afrique: vers les institutions africaines pour la protection internationale des droits de l’homme?”, RBDI - Revue belge de droit international, 1967-II,
s.462 (s.459-479). Örnekler için bkz. s.463-464.
VASAK (Karel), Pour les droits de l’homme de la troisième génération, Strasbourg, Institut interna-tional
des droits de l’homme, 1979.
VEDEL (Georges) ve Pierre Delvolvé, Droit administratif, Paris, PUF, 1992, c.II, s.322.
YAZIR (M. Hamdi) (Elmalılı), Alfabetik İslam Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kamusu (Hazırlayan: Sıtkı
Gülle), İstanbul, Eser Neşriyat, 1997, Cilt IV.
YEĞİN (Abdullah), Yeni Lügat, İstanbul, Hizmet Yayınları, Tarih Yok (200?).
YOKUŞ (Sevtap), Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanımı, Ankara, Yetkin, 2002.
YÜZBAŞIOĞLU (Necmi), Türk Anayasa Yargısında Anayasallık Bloku, İstanbul, İÜHF Yayınları, 1993.
ZABUNOĞLU (Yahya Kazım), Kamu Hukukuna Giriş, Ankara, AÜHF Yayınları, 1973. ■
DİZİN
.
15 nolu Protokol, 323, 333
16 nolu Protokol, 323, 349
1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesi,
98, 115
1982 Anayasası
-12’nci Madde, 201, 209, 211
-13’üncü Madde, 242, 248, 258, 261
-15’inci Madde, 264, 265
1982 Anayasasına Göre
-Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması, 240
-Temel Hak ve Hürriyetlerin Tasnifi, 205
-Çeşitli Hak ve Hürriyetler, 294
1982 Anayasasının Hak ve Hürriyetler Konusundaki
Temel Yaklaşımı, 211
Açık Alanda Sigara İçilmesi, 253
Açık Liste, 134
Açık Takdir Hatası, 178
Açıkça Temelden Yoksun Olma, 338-339
Adalet Anlayışı, 213
Adil Tatmin, 344, 346, 349
Adil Yargılanma Hakkı, 300, 338
Adsız Düzenleyici İşlemler, 83
Ahde Vefa, 314
Ahlâk, 169
Ahlakî Haklar, 61
AİHS Koruduğu Haklar, 324
Ailenin Korunması, 301
Aktif Statü Hakları, 119
Alexy, 67, 175
Alındı Belgesi, 153
Altı Aylık Süre Kuralı, 333
Amerikalılar-Arası Komisyon, 310
Amerikan Devletleri Örgütü, 310
Amerikan İnsan Hakları Hukuku, 310
Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi, 310
Âmm Lafız, 247
Anayasa Altı Normlarla Sınırlama, 67, 240
Anayasa Hukuku ile İlişkisi, 25
Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Yolu, 26,
286-287
Anayasa Şikayeti, 286
Anayasa, 78
Anayasacılık Düşüncesi, 25
Anayasada Düzenlenmemiş Hürriyetler, 208
Anayasal Haklar, 73, 200
Anayasal Koruma, 281
Anayasal Sınırlar, 239
Anayasallık, 131
Anayasanın Bütünlüğü İlkesi, 188
Anayasanın Ruhu, 252
Anayasanın Ruhuna Uygunluk, 250, 252
Anayasanın Sözü, 250
Anayasayla Sınırlama, 163, 163, 239
Anayasayla Tanıma, 131
Angarya, 294
Anlaşmalar Hakkında Viyana Sözleşmesi, 315
Antigone, 139
Aquinolu, 94
Arabulucu, 283
Araç ile Amaç Arasındaki Uygunluk, 257
Aristo, 73, 90
Arizî Nitelik, 106
Asıl Kaynaklar Arasında Çatışma Sorunu, 314
Asıl Kaynaklar, 77
Asıl, 106
Aslî Nitelik, 106
Avis consultatifs, 328, 349
Avrupa İnsan Hakları Hukuku, 310
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 326, 327
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, 323-324
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, 350
Avrupa Konseyi Çerçevesinde İnsan Haklarının Korunması, 292
Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi, 327
Avrupa Konseyi, 323
Avrupa Parlâmentosu, 327
Ayrımcılık Yasağı, 314
Ayrışık Oy, 346
Aziz Paul, 95, 96
Aziz Thomas, 94-96
Bağdaşmazlık, 335
Bağımsız Kurumlara Başvuru Yolları, 283
Bağımsız Ödevler, 50
Bağlayıcılık Gücü, 128
Bağlayıcılıklarına Göre Hürriyetlerin Tasnifi, 128
Bağlı Yetki, 151
Bakanlar Komitesi, 350
Basın Hürriyeti, 298
Basit Yasa Kaydı, 171
Başvuru Çeşitleri-AİHM, 328
Başvuru Formu, 340
Başvuru Hakkı, 329
Başvurunun Açıkça Temelden Yoksun, 338
Başvurunun Anonim Olmaması, 334
Batılı Demokrasi Anlayışı, 258
Belirsiz Hukukî Kavramlar, 170
Belli Kategoriler, 219
Beşerî Kanun, 95
Biçimsel Özgürlükler, 104
Bildirgelerle Tanıma, 131
Bildirim Sistemi, 151
Bilgi Edinme Başvurusu, 282
Bilgi Edinme, 305
Bilgi Kaynakları-Uluslararası Hukuk, 318
Bilim ve Sanat Hürriyeti, 298
Bilimsel Eserler, 320
362
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
Bilimsel İçtihatlar, 88
Bireycilik (Ferdiyetçilik), 100
Bireysel Başvuru, 329
-İncelenmesi Usûlü, 341
-Kabul Edilebilirlik Koşulları, 331
-Şartları (Türkiye), 287
Bireysel Hürriyetler, 120
Bireysel Kamu Hakları, 33
Birinci Kuşak Haklar, 121, 122
Birleşmiş Milletler Andlaşması, 311
Birleşmiş Milletler Çerçevesinde İnsan Haklarının
Korunması, 291
Borç (Obligatio), 49
Borçlar Hukuku, 30
Borçlu, 49
Bölgesel İnsan Hakları Hukukları, 310
Case Law, 317
Cassin, 17
Cenin, 137
Ceza Hukuku ile İlişkisi, 27
Civil Liberties, 72
Civil Rights, 72, 73
Çağdaş Hürriyet Anlayışı, 103
Çalışma Hakkı ve Ödevi, 302
Çatışma Sorunu, 192
Çatışmanın Uzlaştırmayla Çözümlenmesi, 189
Çavuş Prişibeyev, 108
Çekince, 313
Çekirdek Alan, 181
Çekirdek Haklar, 181
Çeşitli Hak ve Hürriyetler-1982 Anayasası, 294
Çevre Hakkı, 123
Çıtır Çıtır Felsefe, 37, 108
Çocuk Düşürtme, 138
Çocuk Hakları, 301
Danışma Görüşü Başvurusu, 328, 328, 349
Davanın Kayıttan Düşürülmesi Hükmü, 347
Defensor Pacis, 96
Değerlendirme Marjı, 171
Deklarasyon Usûlü, 345
Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri, 179, 258
Dernek Kurma Hürriyeti, 299
Dérogation İlişkisi, 264
Devam Eden İhlaller, 334
Devlet - Muhatap, 142
Devlet Başvurusu, 328
Devletin İktisadî ve Sosyal Ödevlerinin Sınırları, 304
Devletin Yetkisiz Olması Karinesi, 115
Devletin Yükümlülükleri, 222
Devletlerarası Başvuru, 328
Devletlerarası Davalar, 328
Dış Koruma, 280
Dikey Etki, 144
Dilde Pratiklik, 16
Dilekçe Hakkı, 305
Din, Vicdan ve İbadet Hürriyeti, 297
Din, Vicdan, Düşünce ve Kanaat, 269, 276
Dinlenme Hakkı, 302
Diogenes, 90
Direnme Hakkı, 94
Disiplinler Arası Hukuk Dalı, 31
Doğal Üye, 328
Doğma Hakkı, 138
Doğrudan Mağdur, 330
Doğrudan Yatay Etki, 145
Doktrin, 88, 318
Dokunulmazlık, 47
Dolaylı Mağdur, 330
Dolaylı Yatay Etki, 145
Dostane Çözüm, 344, 345
Dördüncü Kuşak Haklar, 126
Dördüncü Merci Başvuruları, 339
Durdurma, 264
Dünya Vatandaşı, 91
Düşünce Hürriyetleri, 120
Düşünce ve Kanaat Hürriyeti, 297
Düşünceyi Açıklama ve Yayma Hürriyeti, 298
Düşünsel Gelişim, 89
Düşürme, 229
Düzeltici Sistem, 146
Düzenleme, 159, 160
Düzenleme-Sınırlama Farkı, 247
Düzenleyici İdarî İşlemler, 82
Ebedî Kanun, 95
Eflatun, 90
Ek Güvenceler, 172, 173, 250, 347
Ek Şartlar, 178
Ekonomik ve Sosyal Haklara …Sözleşme, 292, 309
Elverişlilik İlkesi, 175, 253
Emsal, 86, 317
En’am Suresinin 119’uncu, 114
Entelektüel Hürriyetler, 120
Epictetus, 91
Esas (Merits, Fond), 341, 343
Esas Bakımından İnceleme Safhası, 343
Esas Hakkında Hüküm Aşaması, 343, 345
Esas İçerik, 179
Esas Kaynaklar, 77
Eski Çağda İnsan Hakları, 90
Eski Yunan, 90
Essentialia, 106
Ex Officio, 328
Fabrika Ayarları, 106
Falanjist İspanya, 56
Faşist İtalya, 56
Felsefî, Ahlâkî, Siyasî Vurgu, 68
Feodalite, 94
Ferdî Hak ve Hürriyetler, 74
Ferdi Haklar, 101
Ferdiyetçi Doktrin, 99
Fert (Birey), 99, 100
Fiilî Sınırları, 158
Fizik Hürriyetler, 119
Fontes cognoscendi, 76, 318
Fontes iuris, 76
Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesi, 61, 98,
101, 185,
Gandhi, 57
DİZİN
Ganj, 57, 141
Gelibolu Millî Parkında Ateş Yakma, 256
Gelişme Hakkı, 123
Genel Kamu Hukuku, 25
Genel Kavram, 247
Genel Kısmı, 20
Genel Refah, 169
Genel Sınırlama Sebepleri, 168, 248
Genel Uluslararası Hukuk, 310
Genel ve Özel Sebepler, 248
Genetik Mühendisliği, 127
Gerçek Çatışmalar (Antinomies), 189
Gerçek Kişiler, 60, 137, 329
Gerçek Özgürlükler, 104
Gereklilik İlkesi, 176, 254
Gömme/Gömülme Hakkı, 139
Görünüşte (Zahirî) Çatışma, 189
Gösteri Yürüyüşü, 299
Grev Hakkı, 303
Grev ve Lokavt Hakkı, 207, 247
GSM Baz İstasyonları, 178, 190
Habeas Corpus, 295
Haber Verme Görevi, 152
Haberleşme Hürriyeti, 296
Haberleşmenin Gizliliği, 120
Hainler Mezarlığı, 139
Hak - Ödev İlişkisi, 214
Hak Arama Hürriyeti, 300
Hak Düşürücü Süre, 334
Hak Ehliyeti, 137
Hak Kavramı, 40
- İrade Teorisi, 41
- Menfaat Teorisi, 41
Hak Terimi, 203
Hak ve Hürriyetlerin Anayasallığı, 131
Hak ve Hür.lerin Anayasayla Sınırlanması, 161
Hak ve Hürriyetlerin Arasında Hiyerarşi, 129
Hak ve Hürriyetlerin Güvenceleri, 279
Hak ve Hürriyetlerin KHK ile Sınırlanması, 246
Hak ve Hürriyetlerin Kanunla Sınırlanması, 164
Hak ve Hürriyetlerin Korunması, 279
Hak ve Hürriyetlerin Özel Kişilere Karşı, 290
Hak ve Hürriyetlerin Özneleri, 217
Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması, 161
Hak ve Hürriyetlerin Sözleşmeselliği, 132
Hak ve Hürriyetlerin Yabancılar Sınırlanması, 179
Hak ve Hürriyetlerin Yarışması, 184
Hak ve Hürriyetlerin Yükümlüleri, 142
Hâkim Kararı Şartı, 251
Hâkimin Onayına Sunulması, 251
Hâkimlerin Bağımsızlığı İlkesi, 314
Hakkaniyet İlkesi, 314
Hakkaniyete Uygun Tatmin, 347
Hakkaniyetli Bir Denge, 255
Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı, 226, 233
Hakkın Maddî İçeriği, 40, 41
Hakkın Özü, 259, 260
Hakların Dengelenmesi, 189
Hakların Ödevler Tarafından Emilmesi, 56
363
Hakların Özüne Dokunma Yasağı-Genel, 179
Hak-Ödev İlişkisi, 49
Halk Avukatı, 283
Halk Savunucu, 283
Halkların Hakları, 141
Hayvan Hakları, 141
Herkes, Kimse, 218
Hıristiyanlığın Ortaya Çıkması ve Yayılması, 93
Hitler’in Yargıçları, 149
Hizmet Hakları (Droits-Prestations), 119
Hukuk Dogmatiği, 18
Hukuk Genel Teorisi, 18
Hukuk Güvenliği, 333
Hukukî Hürriyet, 64
Hukukî Sınırlar, 158
Hukukun Ahlâkîleştirilmesi, 33
Hukukun Bilgi Kaynakları, 76
Hukukun Genel İlkeleri, 313, 314
Hukukun Maddi Kaynakları, 76
Hukukun Şekli Kaynakları, 76
Hukukun Yaratıcı Kaynakları, 76
Hüküm (Judgment, Arrêt), 346
Hükümet Dışı Her Kuruluş, 330, 292
Hükümlerin İnfazı, 349
Hürleştirme, 214
Hürlük, 107
Hürriyet - Hak Ayrımı, 43
Hürriyet - Otorite Dengesi, 215
Hürriyet (Özgürlük, Freedom, Liberty, Liberté), 37
Hürriyet Doğuştan Gelir, 39
Hürriyet Geniş, Yasak Dar Yorumlanır, 113
Hürriyet Hakları (Liberty Rights), 118
Hürriyet Karinesi, 110
Hürriyet Karinesinden Çıkan Sonuçlar, 111
Hürriyet Kavramı, 37
Hürriyet Terimi, 203
Hürriyet Vs. Özgürlük (Kelimeler Üzerine), 202
Hürriyetlerin Monizmi, 128
Hürriyetlerin Özü, 258
Hürriyet-Özgürlük, 38
Irk Ayrımcılığı, 292
İbadet Hürriyeti, 297
İbahe, 114
İç (Ulusal) İnsan Hakları Hukukunun Kaynakları, 77
İç Başvuru Yollarının Tüketilmesi İlkesi, 314
İç Hukuk Yolları, 280
İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi, 332
İç İnsan Hakları Hukuku, 23
İç İnsan Hakları Hukuku, 310
İç Koruma, 280
İç veya Ulusal İnsan Hakları Hukuku, 309
İçtihat Hukuku (Case Law), 86
İçtihat, 317, 86
İdare Hukuku ile İlişkisi, 26
İdareye Karşı Koruma, 281
İdarî Başvuru Yolu, 282
İdarî Dava Yolu, 290
İdarî Denetimin Yetersizliği, 286
İhlal Hükmü, 347
364
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
İhtirazî Kayıt, 313
İkinci Kuşak Haklar, 122
İl İnsan Hakları Kurulları, 282
İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarına Başvuru, 282
İlahî Kanun (Lex Divina), 95
İlçe İnsan Hakları Kurulları, 282
İletişim Hakkı, 123
İlkokullarda İnsan Hakları Ders Kitabı, 37
İn Favorem Libertatis İlkesi, 113, 114
İnsan (Homme, Human), 59
İnsan Fiili Unsuru, 48
İnsan Hak ve Hürriyetlerinin Tasnifi, 117
İnsan Hakları Bilimi, 17
İnsan Hakları Dini, 35
İnsan Hakları Enflasyonu, 128
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, 62,291,309,323
İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği, 20
İnsan Hakları Hukuku Eğitimi, 33
İnsan Hakları Hukuku “Hukukîleşme” İhtiyacı, 34
İnsan Hakları Hukukunun Bağımsızlığı, 31
İnsan Hakları Hukukunun Genel Kısmı, 21
İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisi, 19
İnsan Hakları Hukukunun Kaynakları, 76
İnsan Hakları Hukukunun Kısımları, 18
İnsan Hakları Hukukunun Konusu, 16
İnsan Hakları Hukukunun Özel Kısmı, 21
İnsan Hakları Hukukunun Tanımı, 15
İnsan Hakları İdeolojisi, 35
İnsan Hakları İnceleme Komisyonu, 281
İnsan Hakları Kapsamı Dışında Kalan Haklar, 62
İnsan Hakları Kavramı, 57
İnsan Hakları Komitesi, 292
İnsan Hakları Mucizesi, 35
İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumuna Başvuru, 283
İnsan Hakları ve Tabiî Hukuk, 61
İnsan Hakları Kavramı, 58
İnsan Haklarına Dayanan Devlet, 212
İnsan Haklarına Saygılı Devlet Tartışması, 212
İnsan Haklarının Bireyselliği, 61
İnsan Haklarının Evrenselliği, 60
İnsan Haklarının Kolektifleştirilmesi, 56
İnsan Haklarının Tabiî Koruyucusu, 166
İnsan Haklarının Tarihsel ve Düşünsel Gelişimi, 89
İnsan Onurunun Korunması Hakkı, 127
İnsancıl Hukuk, 24
İnsanın Doğal, Devredilemez ve Kutsal Hakları, 62
İnsanî Haklar, 58
İnsanlar, 136, 218
İnsanların Ortak Yararı, 95
İnsanlığın Ortak Mirası, 123
İsa, 93
İsimlendirme Meselesi, 13
İsimsiz Hürriyetler, 133, 208, 209, 250
İsnat Edilebilir, 336
İspat Hakkı, 301
İsteme Hakları, 119
İşkencenin Önlenmesi Komitesi, 292
İyi Niyet Karinesi, 225
İzin Sistemi, 149
İzin Sisteminde İdarenin Takdir Yetkisi, 151
Jellinek’in Sınıflandırması, 117, 246
Jus Cogens, 315
Kabul Edilebilirlik (Admissibility, Recevabilité) İncelemesi, 331, 342, 343, 347
Kabul Edilebilirlik Koşulları, 331, 332, 341
Kabul Edilemezlik Kararı, 341, 342, 343, 347
Kaide-İstisna, 264
Kamu Denetçiliği Kurumu, 284
Kamu Denetçisine Başvurma Hakkı, 283, 305
Kamu Düzeni, 169
Kamu Gücü, 287
Kamu Hizmetlerine Girme Hakkı, 305
Kamu Hürriyetleri Kavramı, 62-63
Kamu Hürriyetleri-Türkiye’de, 200
Kamu Otoriteleri, 336
Kamucuların Öğretileri, 318
Kanaat Hürriyeti, 298
Kanun (Statute, Law, Act), 79
Kanun Altı Normlarla Tanıma, 132
Kanun Hükmünde Kararnameler, 80, 79, 246, 273
Kanunî Hâkim Güvencesi, 300
Kanunîlik İlkesi, 164, 165
Kanunla Sınırlama, 166, 245
Kanunla Tanıma, 132
Kanunsuz Suç ve Ceza Olmaz İlkesi, 113
Karşılıklılık, 313
Katılma Hakları, 119
Kavramlar-Türk Hukukunda, 199
Kavşak Disiplin, 23
Kavşak-Bilim, 24
Kayıtlama, 159
Kayıttan Düşürme, 345
Kaynak Kavramı, 76
Kazanılmış Haklara Saygı İlkesi, 314
Kendi Kendini Belirleme İktidarı, 59
Kesin (Final), 342, 346
Kesin Hükme Saygı İlkesi, 314
Kısıtlama, 159
Kimse, 218
Kişi Bakımından Bağdaşmazlık, 336
Kişi Dokunulmazlığı, 294
Kişi Güvenliği, 120
Kişi Hak ve Hürriyetleri, 74
Kişi Hürriyeti ve Güvenliği, 295
Kişi Kavramı, 42
Kişi, 42, 100
Kişinin Hakları ve Ödevleri, 206, 294
Kişinin Hakları, 223
Kişinin Hatırasına Hakaret, 138
Kişisel Haklar, 118
Kişisel ve Siyasal Haklara … Sözleşme, 292, 309
Kişisel Verilerin Korunması, 126, 296
Klass ve Diğerleri vs. Almanya, 330
Kolektif Hürriyetler, 120
Konu Bakımından Bağdaşmazlık, 337
Konularına Göre Hak ve Hürriyetlerin Tasnifi, 119
Konut Dokunulmazlığı, 120, 296
Konvansiyonellik, 132
DİZİN
Korunma, 279
Koruyucu Haklar, 118
Kölelik, 96, 107
Kötü Niyet, 226
Kötüye Kullanılması Yasağı, 224
Kreon, 139
Kullanılış Biçimlerine Göre Tasnif, 120
Kural (Norm) Nedir, 16
Kuşaklar Arasında Nesafet Hakkı, 123
Kültürel Mirasa Katılma Hakkı, 123
Lâik Cumhuriyetin Gerekleri, 261
Laik Din, 35
Lex posterior, 188
Lex specialis, 188, 247
Lex superior, 187
Locke, 99
Loizidou v. Türkiye, 337
Magna Carta Libertatum, 131, 174
Mağdur Olma Şartı, 330
Mağdurun Ölümü Hâli, 331
Mahkeme Kararları, 86
Mahkemenin Birimleri, 327
Mahkemeye Başvuru Usûlü, 340
Mahremiyet, 47
Maksimum Gözaltı Süresi, 295
Makul Bir Denge, 255
Mal (Bien), 141
Marcus Aurelius, 91
Marksist Özgürlük Anlayışı, 104
Marsilius Patavinus, 94, 96
Masumluk Karinesi, 115
Medenî Haklar, 72, 73
Medenî Hukuk, 30
Medenî Hürriyetler, 72
Mephisto Kararı, 138
Meşru Sebep, 172
Metekler, 92
Mevzuat, 78
Mevzuu Hukuk, 78
Milano Fermanı, 93
Milletlerarası Andlaşmaların Türk Normlar Hiyerarşisindeki Yeri, 81
Monografiler, 88
Montesquieu, 165
Muhataplar, 142
Mutlak Monarşiler Devrinde - İnsan Hakları, 97
Mülkiyet Hakkı, 41, 300
Mütekabiliyet, 313
Nazi Almanyası, 56
Negatif Liste, 180, 181
Negatif Statü Hakları, 118, 246
Nemo iudex insua causa, 314
Nemo praesumitur donare, 116
Nihaî Karar (Final Decision), 334, 350
Nitelik, 105
Norm Alanı, 188
Normatif Haklar, 128
Norm-Hürriyetler, 128
Numerus Clausus (Tahdidi) Sayma, 111
365
Olağan Dönem - Olağanüstü Dönem Ayrımı, 241
Olağan Dönemlerde Sınırlama, 240
Olağan Kanun Yollarının Tüketilmiş Olması, 288
Olağanüstü Hal Rejimlerinde Hak ve Hürriyetlerin
Sınırlandırılması, 179, 262
Olağanüstü Hâl, 180, 263
Olağanüstü Halin Gerekli Kıldığı Konularda, 274
Olağanüstü Yönetim Usûlleri, Yer, Zaman ve Konu
Bakımından Sınırlı, 270
Olayların İncelenmesi Safhasında, 344
Ombudsman, 283
Omnis potestas a Deo, 96
Opinion iuris, 314
Oranlılık (Orantılılık) İlkesi, 177, 255
Orta Çağda İnsan Hakları, 93
Ortak Yarar, 170
Ortaya Çıkış Sıralarına Göre Tasnif, 121
Oto-determinasyon, 38
Otonom Kavramlar Doktrini, 338
Oy Çokluğu, 346
Oybirliği, 346
Ödev (Vecibe, Duty, Devoir), 47, 49
Ödev Ahlakçılığı, 55
Öğreti, 88
Ölçülülük İlkesi, 173, 252
Ölüler, 138
Önleyici Sistem, 149
Örf ve Adet Hukuku, 84
Örneklendirici Liste - Temel Hak ve Hürriyetler, 112
Öz Güvencesi, 179, 260
Öz, 179
Öze Dokunma Yasağı, 259
Özel Hayatın Gizliliği, 120,295
Özel Hukuk Dallarıyla İlişkisi, 29
Özel Hukuk Yolları, 290
Özel Hükümler, 21
Özel Kavram, 247
Özel Kısım, 20
Özel Kişiler - Yükümlüler, 142
Özel Kişilere Karşı Koruma, 290
Özel Sınırlama Sebepleri, 169, 249
Özel Teşebbüs Kurma Hürriyeti, 302
Özerk Yorum Tekniği, 338
Özgül Güvenceler, 172, 250
Özgüllük, 31
Özgürleştirme (Libération), 104, 214
Özgürlük (Liberté), 38, 104
Özneler ve Yükümlüler-Türkiye’de, 217
Öz, 259
Pachamama, 141
Pacta Sunt Servanda, 314
Padovalı Marsilius, 96
Parlamenterler Meclisi, 327
Patavinus, 96
Peces-Barba Martinez, 33
Pilot Karar Usûlü, 348
Platon, 90
Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu, 249
Potansiyel Mağdur, 330
366
İNSAN HAKLARI HUKUKUNA GİRİŞ
Potestas stricte interpretatur, 116
Pozitif Hukuk, 78
Pozitif Liste, 182
Pozitif Statü Hakkı, 118, 246
Pozitivist Hak Anlayışı, 211
Pratik Uyuşum İlkesi, 189
Prima Facia İnceleme, 339
Prişibeyev, 108
Program Haklar-Normatif Haklar Ayrımı, 128
Program Hüküm, 125
Program-Hürriyetler, 128
Ratione Personae Bağdaşmazlık Sebepleri, 336
Ratione Personae Bağdaşmazlık Sebepleri, 336
Redde caesari quae sunt caesaris, 93
Res judicata, 314
Rivero, 38, 64, 74
Robinson Parabolü, 44
Roma, 90
Rousseau, 165
Ruhsat, 149
Ruhu, 252
Sağlam, 159, 160, 190, 207, 246, 247, 252, 254, 256
Salazar Portekiz’i, 56
Sanctus Paulus, 95
Savaş Hâli, 180, 272
Savigny, 41
Savunma Hakkı, 314
Sayılmamış Hürriyetler, 133
Schokoladenosterhase, 176
Schranken-Schranken, 164
Sebep Bakımından Sınırlar, 272
Seçme, Seçilme ve Siyasî Faaliyette… Hakkı, 304
Sendika Kurma Hakkı, 302
Seneca, 91
Serbest Hareket Etme Gücü, 59
Serbestlik Sistemi, 146
Seyahat Hürriyeti, 120, 297
Sıfat-ı Arızada Aslolan Ademdir, 105
Sıkıyönetim, 180
Sınırlama - Düzenleme Ayrımı, 159
Sınırlama - Sınırlılık Ayrımı, 160
Sınırlama İhtiyacı, 157
Sınırlama Kanunla Yapılmalıdır, 165, 244
Sınırlama Kavramı, 159, 160
Sınırlama Sebepleri, 248-250
Sınırlama Yetkisi, 163
Sınırlamanın Sınırları, 164
Sınırlandırarak (Numerus Clausus) Sayma, 134
Sınırlandırmanın Sınırları, 164
Sınırlı Bir Şekilde Tanıma, 239
Sınırlılık, 160
Sigara İçmeme Hürriyeti, 191
Sigara, 178
Simone de Beauvoir Kararı, 153
Sinan Işık v. Türkiye Kararı, 317
Siyasal Haklar, 75
Siyasî Haklar ve Ödevler, 119, 207, 304
Sofokles, 139
Sosyal Haklar Doktrini, 102
Sosyal Haklar, 75, 102, 119
Sosyal Haklara İtirazlar, 119
Sosyal Hakların Yükümlüsü, 143, 223
Sosyal Sözleşme, 98
Sosyal ve Ekonomik Haklar ve, 122, 206, 301
Soykırım Sözleşmesi, 316
Söz, 250
Sözleşme Hürriyeti, 302
Sözleşme, 302
Sözleşmeler, 318
Sözleşmesellik, 132
Stare Decisis İlkesi, 86
Status Naturae, 97
Stoacılar, 90
Suç ve Cezalar Geçmişe Yürütülemez, 269
Summa Theologica, 94
Süjeler, 217
Süre, 288
Süreli ve Süresiz Yayın Hakkı, 299
Sürenin Hesaplanması, 334
Şahinle Avcılık Kararı, 175
Şartların Bağımsızlığı İlkesi, 243
Şartların Uygulanması Sırası, 243
Şartlı İzin, 151
Şiddet Olayları, 272
Tabiat Ana, 141
Tabiat Hali (Status Naturae) Hipotezi, 97
Tabiî Afet, 272
Tabiî Hak Anlayışı, 211
Tabiî Hak Doktrini, 97, 98
Tabiî Hukuk Akımı, 97
Tabiî Hukuk Anlayışı, 61
Tabiî Kanun (Lex Naturalis), 95
Tabiî Kaynak Hakları, 123
Tahsisüşşey Bizzikr, 245
Takdir Yetkisi, 151
Takdirî İzin, 151
Tam İnsan (Homme total), 104
Tanıma (Recognition), 130
Tanıma Çeşitleri, 131
Tarihsel ve Düşünsel Gelişimini, 89
Tasarrufta Bulunma (Abusus, 41
Tasnif, 117
Taşınabilirlik, 255
TBMM Dilekçe Komisyonu, 285
TBMM İnsan Hakları İnceleme Komisyonu, 281
Tek Hâkim, 327, 341
Tek Taraflı Deklarasyon Usûlüyle Kayıttan Düşürme
Kararı, 345
Temel Hak ve Hürriyetler Terimi, 66, 201, 205
Temel Hak ve Hürriyetlere İlişkin Milletlerarası
Andlaşmaların Değeri, 82
Temel Hak ve Hürriyetlerin Dikey Etki, 144
Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması, 300, 301
Temel Hak ve Hürriyetlerin Sahipleri, 135
Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması, 157
Temel Hak ve Hürriyetlerin Süjeleri, 135, 217
Temel Hak ve Hürriyetlerin Yatay Etkisi, 144
Temel Hak ve Hürriyetlerin Yükümlüleri, 142, 221
DİZİN
Temel Haklar (Die Grundrecht), 67
Temel Haklar ve Ödevler Terimi, 204
Temel Haklar, 65
Temel Hakların Çarpışması, 185
Temel Hakların Çatışması, 185
Temel Hakların Dikey ve Yatay Etkisi Meselesi, 144
Temel Hakların Düşürülmesi, 229
Temel Hakların Üçüncü Kişiler Üzerindeki Etkisi, 144
Temel Ödevler, 50
Temelden Açıkça Yoksun Olma Hâlleri, 339
Temellik, 66;
Tertium non datur, 48
Teşriî Başvuru Yolu, 281;
Thomas Aquinas, 94
Tocqueville, 216;
Tomizm, 94
Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme, 152, 299
Toplu İş Sözleşmesi, 303
Toplumun Huzuru, 213
Tüketici Liste, 112;
Tüketici Sayma, 134
Tüketilmesi Gereken İç Hukuk Yolları Nelerdir, 332
Türk Anayasa Mahkemesi İçtihatlarında Ölçülülük
İlkesi, 257
Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiği, 198
Türk İnsan Hakları Hukuku Dogmatiğinin Genel Kısmı, 197
Türk, 65;
Türk=Vatandaş, 219
Tüzel Kişiler, 141;
Tüzükler, 82
Ulusal İnsan Hakları Hukuku, 309
Uluslararası Adalet Divanı Statüsü, 311
Uluslararası Adalet Divanı, 327
Uluslararası Andlaşma ve Sözleşmelerle Tanıma, 132
Uluslararası Andlaşmalar, 81, 312
Uluslararası Hukuk ile İlişkisi, 24
Uluslararası Hukuk Yolları, 280
Uluslararası Hukuktan Doğan Yükümlülükler, 180
Uluslararası Hukukun Kaynakları, 311
Uluslararası Hükümet Dışı Kuruluşlar, 292
Uluslararası İnsan Hakları Hukuku, 308
-Asıl Kaynakları, 312
-Bilgi Kaynakları, 318
-Yardımcı Kaynakları, 317
Uluslararası Koruma, 291
Uluslararası Teamül, 313
Uluslararası Temel İnsan Hakları Belgeleri, 319
Unutulma Hakkı, 127
Uydu Anteni (Parabol-Antenne) Kararı, 145
Uyuşum İlkesi, 189
Uzay Antlaşmasına, 123
Üç Hâkimlik Komiteler, 327
Üç Kuşak Haklar Ayrımının Eleştirisi, 125
Üçüncü Durumun İmkânsızlığı, 48
Üçüncü Kişi (Third Party), 144
Üçüncü Kişiler Üzerinde Doğrudan Etki, 145
Üçüncü Kişiler Üzerinde Dolaylı Etki, 145
Üçüncü Kuşak Haklar, 121-123
Vasak, 57
Vatan Hizmeti Hakkı, 305
Vatan Hizmeti Ödevi, 50
Vatandaş Hakları - İnsan Hakları Karşılaştırması, 74
Vatandaşlar, 136, 218
Vatandaşlık Eğitimi, 34
367
Vatandaşlık Hakkı, 304
Vatandaşlık İçin Sahte Evlilik Yapmak, 227
Vecibe, 47
Vedel, 33
Vergi Ödevi, 50, 305
Verilmiş Yetkiler, 116
Vicdan, Dinî İnanç ve Kanaat Hürriyetine, 297
Viyana Sözleşmesi, 315
Vize, 149
Yabancılar İçin Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması, 136, 179, 220
Yaklaşım Açıları, 15
Yararlananlar, 135. 217
Yaratıcı Kaynaklar, 311
Yardım Etme Yükümlülüğü, 144, 223
Yardımcı Kaynaklar, 85
Yardımcı Vasıta, 312, 317
Yargı Yetkisi, 326
Yargısal Başvuru (Dava) Yoluyla Korunması, 286
Yargısal Güvenceler, 291
Yargısal Kararlar, 86, 317
Yargısal Koruma, 286
Yarışan Oy, 346
Yarışması, 184
Yasak Karinesi, 110
Yasaklanmamış Her Fiil Serbesttir, 111
Yasama Organına Karşı Koruma, 280
Yaşama Hakkı, 269, 276
Yatay Etki, 144
Yayın Hakkı, 299
Yazılı Kaynaklar, 78, 312
Yazısız Kaynaklar, 84, 313
Yedi Hakimlik Daireler, 328
Yeni Haklar, 123
Yeni İnsan Hakları, 123
Yer Bakımından Bağdaşmazlık, 337
Yer Unsuru İtibarıyla Sınırlı, 183
Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti, 297
Yerli Hakların Korunması, 123
Yetki Karinesi, 110
Yetki Saptırması, 261
Yönetmelikler, 83
Yurttaş Hakları, 73;
Yurttaşlık Bilgisi, 34
Yurttaşlık Eğitimine Katkı, 34
Yurttaşlık Hakları, 73
Yüksek İzlenme Saatleri, 167
Yüksek Mahkemelerin Danışma Görüşü Başvurusu, 349
Yükümlüleri (Ödevlileri), 142
Yürütme Organına (İdareye) Karşı Koruma, 281
Zahirî Çatışma, 189
Zaman Bakımından Bağdaşmazlık, 337
Zaman Bakımından Sınırlar, 271
Zarar (Dommage, Préjudice), 347
Zaruret Hâli Teorisi, 179
Zecir, 38
Zenon, 90
Zorla Çalıştırma Yasağı, 294
Zorlama Yokluğu, 38
Zorunluluk Unsuru, 48 ■
Bu metin, Kemal Gözler, İnsan Hakları Hukukuna Giriş (Bursa, Ekin, 2017,
XVI+368 s.) isimli kitabımızdan tanıtım amacıyla seçilmiş çeşitli sayfalardan
oluşmaktadır. Sayfalar ardışık değildir. Metinde ileri sürülen görüşleri kendi
bütünlüğü içinde değerlendirmek gerekir. Bunun için kağıt kitabın bütününe
bakılması tavsiye edilir. Her hâlükârda metinden alıntı yapılacak ise, bilimsel
yazma kurallarına uygun şekilde alıntı yapılmalı ve kaynağı aşağıdaki şekilde
açıkça gösterilmelidir:
Kemal Gözler, İnsan Hakları Hukuku, Bursa, Ekin, 1. Baskı, 2017, XVI+368 s.
(http://www.anayasa.gen.tr/ihhg-secki.pdf).
Kitap hakkında bilgiye şu linkten ulaşabilirsiniz:
http://www.anayasa.gen.tr/ihhg.html