AKUAKÜLTÜRDE ANESTEZøNøN KULLANIMI RAMAZAN SEREZLø, øBRAHøM OKUMUù, SÜLEYMAN AKHAN K.T.Ü.Rize Su Ürünleri Fakültesi, Yetiútiricilik Bölümü, Rize [email protected] ÖZET ølk kez 1840’lı yıllarda tıp alanında kullanılmaya baúlayan anestezikler, günümüzde su ürünleri yetiútiricili÷i alanında da yaygın olarak kullanılmaktadır. Su ürünleri yetiútiricili÷i sektöründe balıklardan kabuklulara kadar pek çok su ürünü için üretimin çeúitli aúamalarında anestezik veya sedatiflerin kullanılması kaçınılmaz olabilmektedir. Günümüzde en yaygın olarak kullanılan anestezikler MS222, benzokain ve 2-fenoksietanoldür. Bu derlemede anestezi ve anestezik ajanlar ve bunların su ürünleri sektöründe kullanımı üzerinde durularak, günümüzde kullanılan anesteziklerin kullanım úekilleri irdelenmiútir. Anahtar Sözcükler: Su ürünleri, Yetiútiricilik, Anestezi, Anestezikler, Sedasyon ANAESTHETICS IN AQUACULTURE ABSTRACT Anesthetics which were applied firstly in medical fields in 1840’s, are also used widely in aquaculture and fisheries nowadays. In aquaculture, using of anesthetic or sedatives could be unavoidable for different production process of aquatic organisms from fish to crustacean. MS222, benzocaine and 2-phenoxyethanol are most widely used anesthetics in aquaculture today. In this paper, anesthesia, anesthetics and their application in aquaculture industries were reviewed and argued. Keywords: Aquaculture, Anesthesia, Anesthetics, Sedation GøRøù Uyuúturucu maddelerin varlı÷ı ve kullanımı tarih öncesine dayanmaktadır. ùifalı bitkilerle u÷raúan insanlar çeúitli bitkilerin sakinleútirici ve uyuúturucu etkilerini fark etmiúler ve farklı amaçlar için kullanmıúlardır. Bu bitkilerin baúında afyon ve kenevir gelmektedir. 1800 yılında azot oksit gazının anesteziye neden oldu÷u belirlenmiútir. Ancak bunun ilk kullanımının 1944 yılında diúe uygulanmasıyla yapıldı÷ı rapor edilmektedir. Cerrahide ise genel anestezinin ilk kullanımı ABD’de 1842 yılında eter kullanılarak yapıldı÷ı bilinmektedir (Summerfelt ve Smith, 1990). Tammisto ve Tammisto, (1999) Finlandiya’da 1847 yılında eterle anestezi yapılarak cerrahi operasyonların yapıldı÷ını bildirmektedir. Eter ABD’de balıklarda kullanılan ilk kimyasal anestezik olarak bildirilmektedir. Balıklarda ise anestezi uygulaması ilk kez Karayukhin, (1964)‘e atfen, 1960 yılında, Rus bilim adamları tarafından, sindirim kanalı ameliyatında uygulandı÷ı bildirilmektedir (Summerfelt and Smith, 1990). Su ürünleri sektöründe ise 1940’lı yılların baúında, üretan balıklarda yapılan fizyolojik denemelerde anestezik olarak kullanılmıútır. Ardından bu anestezik balıklarda a÷ırlık ve boy ölçümü ve yüzgeç kesme iúlemleri sırasında kullanılabilir anestezik olarak tavsiye edilmiútir. 1940’lı yılların sonunda ABD’deki bir balık üretim tesisinde üretan, balıkların sa÷ım sırasında ellenmesini kolaylaútırmak amacıyla kullanılmıútır. Ancak üretanın kanserojen oldu÷unun saptanmasıyla kullanımına son verilmiútir. 1847 yılı baúında genel anestezik olarak ilk kez kullanılan ve solunum yoluyla etki eden kloroform’da kanserojen oldu÷undan tıbbi kullanımlardan uzaklaútırılmıútır (Considine ve Considine, 1984). Su ürünleri yetiútiricilik sektöründe ilk kullanılan anesteziklerin artık günümüzde çok azı kullanılmaktadır. Üretan, eter ve kloroform gibi bazıları kanserojen oldu÷undan, bazıları ise yavaú etki etmesi ve yeterince faydalı olamaması ve istenmeyen fizyolojik etkilere neden olmalarından dolayı günümüzde ya hiç kullanılmamakta ya da çok azı sınırlı oranda kullanılmaktadır. 1986 yılında Amerikan Gıda ve ølaç Örgütü (FDA) FinquelTM ve Tricain-STM isimli ticari bir markayı onaylamıú ve ABD’de kullanımına izin vermiútir. Finquel ve Tricain-S trikainin (trikain metan sülfanat) bir türevidir (Bowser 2001). Bu anesteti÷in kullanımına onay verilmesine ra÷men, prospektüsünde uygulanan balıkların hemen tüketilmesi yasaklanmıútır. Karbon dioksit ve sodyum bikarbonat balık anesteti÷i olarak kullanımı onaylanmamıú olmasına ra÷men, hala bu amaçla kullanılmaktadır. Bu maddeler insan tüketimine sunulacak balıklarda kullanıldıktan sonra herhangi bir atılım süreleri olmamasından dolayı onaylanmıútır (Burka et al., 1997). Balık anestezisi ve çeúitli anestezik maddelerin yapısı bir çok araútırmacı tarafından irdelenerek ortaya konulmuútur (Thorsteinsson, 2002; Mattson ve Riple, 1989; Burka et al., 1997, Bowser, 2001; Stoskopf, 1993; Brown, 1993). Bunun yanında ABD’deki Balık ve Vahúi Hayat Servisinin Ulusal Balıkçılık Araútırmaları laboratuarı da bu konuda detaylı çalıúmalar yürütmüú ve halen yürütmektedir. Ülkemizde ise yetiútiricili÷in ilerlemesine ra÷men anestezi ve anestezikler hakkında yeterli çalıúma yapılmadı÷ı görülmektedir. Anestezi, balıkçılıkta deneysel uygulamalarda ve balıkların daha rahat ellenmesi, incelenmesi ve hareketsiz bırakılması veya hareketlerinin ve tepkilerinin azaltılması gibi birçok amaç için kullanılmaktadır. Balıkların boy ve a÷ırlık ölçümleri, markalama ve iúaretleme, davranıú ve fizyolojilerini inceleme, ameliyat etme, do÷adan canlı olarak yakalama, foto÷raflarını çekme, bir yerden baúka bir yere canlı olarak nakletme, elle sa÷ım, aúı ve antibiyotik enjeksiyonu, kan ve doku alma, deri ve solungaçlardan kazıntı alma gibi uygulamalarda anesteziklerin kullanılması gerekmektedir. ANESTEZøK MADDELER VE KULLANIMI Anestezi Nedir? Anestezi ve bununla ilgili olaylarda kullanılan birçok terim mevcuttur. Anestezi sinirsel fonksiyonların farmakolojik olarak baskılanmasına ba÷lı vücudun bir kısmında ya da bütününde duyarlılık kaybı olarak tanımlanmaktadır. Sedasyon ise bilinç ve denge kaybı oluúmaksızın balı÷ın dıú uyarılara az tepki verdi÷i durumdur. Anestezi ve sedasyon geriye dönüúü olan bir süreçtir ve kimyasal veya fiziksel (örne÷in elektroúok ve so÷uk gibi) etkenlerce oluúturulur. Anestezik ve sedatif olarak isimlendirilen bu maddeler, sinir hareketlerinin uyarma ve iletim iúlevlerinin bilinç kaybı oluúturarak veya oluúturmadan engelleyerek, balıkların sakinleúmesini, hareketlerinin kısmen ya da tamamen durmasına, duyu kaybına neden olurlar (Brown, 1993; Summerfelt ve Smith 1990). Narkoanestezi, narkotizasyon ve narkoz; skopolamin, pethidin, morfin ve di÷er morfin grubu ilaçlarla oluúturulan ve sersemlik veya uykuya neden olan bir anestezi çeúididir. Morfin (afyonun türevi) ve morfin sülfat alıúkanlık ve ba÷ımlılı÷a neden olan narkotik anestezikler olarak sınıflandırılmaktadır (Summerfelt ve Smith 1990). Anestezikler genel, lokal ve bölgesel anestezikler olarak sınıflandırılabilir. Genel anestezi, tüm vücudu etkiler, etkisini ortaya koyması, hafif sedasyondan, denge, refleks ve bilinç kaybına kadar sürebilir. Genel anestezi balıklarda çok sık olarak kullanılan bir yöntemdir. ønsan tıbbında genel anestezik olarak en çok kullanılan anestezikler solunum sistemi yoluyla verilen gaz anestezikler (en çok kullanılanları siklopropan ve halothandır) olmasına ra÷men, balıklarda sadece gaz olarak karbon dioksit kullanılmaktadır. Suya anestezik katıldı÷ında, tüm balık anestezikleri solungaçlar ve dolayısıyla solunum sistemi yoluyla alırlar ve böylece anestezik tüm metabolizmaya kan yoluyla yayılır (Summerfelt ve Smith 1990). Trikain ve kinaldin gibi çok kullanılan lokal anestezikler sinirsel Na+ kanallarını baskılayarak, sinirsel iletimi engeller (Burka et al., 1997). Kinaldin ya÷da çözünebilen bir madde oldu÷undan beyinde birikim yapar. Genel anestezi bilinç kaybı ile veya bilinç kaybı olmadan yüzme yetene÷i kaybına neden olur. Balık için bilinç kaybı anestezinin bir safhasıdır, her türlü uyarılara karúı tepki vermeme ile aynı anlamdadır. Sert uyarılara karúı tepkisizlik balık için bilinç kaybı olarak de÷erlendirilmektedir (Summerfelt ve Smith 1990). Belirli segmentlerdeki algılayıcı sinirlerin son kısımlarının uyuúturulması o bölgenin duyarsız kılınması lokal anestezidir ve bu durumda balı÷ın bilinci açıktır. Benzokain ve lidokain gibi lokal anestezikler topikal veya enjeksiyonla uygulanarak, periferal sinir uçlarına olan iletimi bloke ederek etki ederler. Veterinerlik uygulamalarında oldukça yaygın olarak kullanılan benzokain, balıklarda da genel anestezide oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu lokal anestezik koku duyusuna ait sinirleri ve yüzmede iúlev gören organları geçici olarak bloke eder (Summerfelt ve Smith 1990). Bölgesel anestezi, anestezik ile belirli bir bölgedeki duyunun bloklanmasını sa÷lamak için kullanılır. Lokal anestezikler enjeksiyon bölgesine uzak yerlere sinirsel iletimin yapılmasını engeller. Örne÷in; bir lokal anestezik olan lidokain hidroklorit vücudun orta noktasında omurgaya do÷ru enjekte edildi÷inde buradaki damarlarca etkin bir úekilde emilerek bilinç kaybı oluúmadan kuyruk yüzgeci kaslarının hareketleri engellenir. ønsan tıbbında damar içine lidokain hidroklorit enjeksiyonu sinir blokajı oluúturarak bölgesel anesteziye neden olur (Summerfelt ve Smith 1990). Sakinleútirme (sedasyon) ve yatıútırma (analjezi) her ikisi de ilaç kullanımını gerektirmektedir. Bununla birlikte farmakolojik olarak anestezinin erken safhalarının yatıútırıcı etkisi ve sakinleútiricinin neden oldu÷u davranıú arasında önemli farklılıklar vardır. Geniú bir ilaç grubundan gelen sakinleútiriciler ki birço÷u fenothiazinden köken alır ve korku, duygusal stres, nevroz ve psikolojik bozuklukların tedavisinde kullanılmaktadır. Sakinleútirici türü psikiyatrik ilaçlar do÷al olarak yatıútırıcıdırlar, analjeziye kesinlikle neden olmazlar (Summerfelt ve Smith, 1990). Brown (1993) ve Stoskopf (1993), anestezi safhalarını 4 grupta incelerken, Summerfelt ve Smith (1990) bu safhaları 6 grupta ele almıútır. Bu safhalar ve balıkta oluúan davranıú Tablo 1’de özetlenmiútir. Tablo 1. Anestezi safhaları (Brown, 1993 ve Stoskopf,1993’e göre düzenlenmiútir) Safha Alt Anestezi Balı÷ın Davranıúı safha Düzeyi 0 Normal Balık aktif olarak yüzer, Dıú uyarılara karúı duyarlıdır, Dengesi normaldir, Kas tonu normaldir. I 1 Hafif sedasyon østemli yüzme devam etmektedir, Görsel ve dokunaksal algılamalarda azalma olur, Solunum normaldir, Dengesi normaldir, Kas tonu normaldir. I 2 Derin Sedasyon østemli yüzme durur, Görsel ve dokunaksal algılamalar tamamen durur, Solunum biraz azalır, Denge normaldir, Kas tonu biraz azalır, Balık pozisyonunu korumaya devam edebilir. II 1 Hafif Narkoz Solunum azalır, Denge kaybı olmaya baúlar, balık dengesini sa÷layabilmek için çok çaba gösterir, Kastonu iyice azalır, Hafif pozisyon de÷iúikliklerini düzeltmeye çalıúır. II 2 Derin Narkoz Balık artık normal pozisyonunu koruyamaz, Normale göre solunum iyice azalmıútır, Denge tamamen kaybolmuútur, Artık balık kendini düzeltemez, Kas tonu iyice azalmıútır, Çok sert uyarılara çok az da olsa cevap verebilir, Dıú muayeneler için ve solungaç ve yüzgeç biopsisi için uygun durumdadır. III 1 Hafif Anestezi Kas tonu tamamen gitmiútir, Çok sert tepkilere az da olsa cevap vardır, Solunum oldukça azalmıútır, Ufak çaplı cerrahi operasyonlar yapılabilir. III 2 Derin Anestezi Tüm hareketler kaybolmuútur, Solunum ve kalp hareketleri oldukça yavaúlamıútır. IV Modüler Solungaç kapa÷ı hareket etmez, Ardından kalp atıúı duru ve balık Çökme ölür. Anestezide Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Anestezi kesinlikle dikkat ve tecrübe gerektiren bir iúlem olup, tüm safhalarında takip edilmesi gereken bir uygulamadır. Anestezi uygulanacak balık ya da balıkların de÷erli olması ve bunların kaybedilmesi durumunda karúılaúılacak sorunlara göre hassasiyet ayarlanmalıdır. Anestezi kullanılacak anestezik cinsine, uygulama úekline, uygulanan doza, su sıcaklı÷ına, tuzlulu÷a, suyun çözünmüú oksijen içeri÷ine, canlının anesteziye maruz kaldı÷ı süreye, balık türü ve biyokütlesine ba÷lıdır. Ayrıca küçük bireyler büyüklerine göre anesteziye daha duyarlı oldukları göz ardı edilmemelidir (Thorsteinsson, 2002). Uygulanacak anesteti÷in özelli÷i çok iyi bilinmelidir. Örne÷in MS222 pH’ı düúürür. Dolayısıyla MS222 uygulaması sırasında pH kontrol edilmeli ve gerekiyorsa pH’ı arttırmak amacıyla sodyum karbonat ilave edilmelidir (Bowser, 2001; Stoskopf, 1993; Summerfelt ve Smith 1990; Thorsteinsson, 2002). Anestezik madde suya ilave edildikten sonra çok fazla balık anestezi edilmesi gerekiyorsa, önce az bir miktar balıkta uygulama yapılmalıdır. Anestezi süresince balıklar çok iyi gözlemlenmelidir. Gerek anestezi sırasında anesteti÷e verilen tepki ve gerekse iyileúme sürecindeki davranıúlar yakından izlenmelidir. Özellikle solunum olup olmadı÷ı izlenmelidir. Bunun en basit yolu solungaç kapaklarının hareketlerinin gözlemlenmesidir. E÷er solungaç kapakları hareket etmiyorsa bu solunumun durması anlamına gelir. Bu durumda derhal müdahale edilmeli, balık temiz ve bol oksijenli suya alınmalıdır. Böylece suyun a÷ızdan girip solungaçlardan çıkması sa÷lanacak uygulama yapılmalıdır (Stoskopf, 1993; Summerfelt ve Smith, 1990). Anestezik uygulanan su ve iyileútirme yapılacak su balı÷ın bulundu÷u ortamdakiyle aynı özelliklerde olmalıdır. Anestezi süresince içinde temiz su bulunan iyileútirme tankı hazır bulunmalı, balıkların iyileútirilmesi ve eski sa÷lı÷ına kavuúmasını sa÷layıncaya kadar burada gözlemlenmelidir. Hem anestezi hem de iyileútirme tankı sürekli havalandırılmalıdır (Bowser, 2001). Anestezi süresi mümkün oldu÷unca kısa tutulmalı ve yapılacak iúlemler süratle yapılmalıdır. Balı÷ın sudan uzun süre çıkması gerekti÷i durumlarda (örne÷in ameliyat sırasında) solungaçların ıslatılması gerekti÷inden, uygun bir düzenek kurulmalıdır. Anestezik uygulaması, balık açken yapılmalıdır. Bunun için balıklar en az 12 saat öncesinden aç bırakılmalıdır (Burka et al., 1997). Uygulama ve iyileútirme süresi düúük sıcaklıklarda artar ve güvenlik sınırlarıda böylece geniúetilmiú olur. Düúük sıcaklıklarda veya sıcaklık düúürülerek daha düúük dozda anestezi sa÷lanabilir (Burka et al., 1997). Hangi anestezik kullanılacak olursa olsun, balık anestezi edilmeden önce balı÷a strese sokabilecek her türlü davranıútansakınılmalıdır. Strese karúı verilen cevaplar anesteziye olan direnci arttırır ve dolayısıyla dozun arttırılmasını gerektirir. Buda güvenlik sınırlarını daraltır (Brown, 1993). ødeal Bir Anestezikte Aranacak Özellikler ve Anestezik Seçimi Balıklar için seçilen anestezik toksisitesi, etkinli÷i, maliyeti, kullanımındaki kısıtlamalar gibi özellikler göz önünde bulundurularak seçilmelidir. Marking ve Meyer (1985) ideal bir anestezikte aranan özellikleri aúa÷ıdaki gibi özetlemiútir. 1- Uygulama süresi 3 ile 15 dakika arasında olmalıdır. Yani 3 dakika içinde anestezik balı÷ı etkilemeli ve bu úekilde 15 dakika balık bekletilebilmelidir. 2- Kullanıldıktan sonra iyileúme süresi 5 dakika veya daha kısa olmalı. Balık iyileútirme tankına alındıktan 1,2 dakika içinde hareket etmeli ve 5 dakika içinde yüzmeye baúlamalıdır. 3- Balıklar için toksik olmamalı, geniú bir güvenli÷e sahip olmalıdır. 4- Normal kullanımlarda elle ellendi÷inde kullanıcıya zararlı olmamalıdır. 5- Balık fizyolojisi ve davranıúında kalıcı etki bırakmamalıdır. 6- Çok çabuk metabolize olabilmeli, kalıntı bırakmamalı, herhangi bir atılım süresi olmamalıdır. Ancak yine insan tüketimine sunulacak balıklarda en az 21 gün bekletilme úartı uygulanmalıdır. 7- Tekrarlanan kullanımlarda kümülatif etki yapmamalı. Tekrarlanan uygulamalarda balık aynı ortamda ve aynı dozda aynı sürede anestezi olmalıdır. 8- Kullanılacak anestezik pahalı olmamalı. Anestezik ya da sakinleútiricilerin seçimi en az uygulama kadar dikkat edilmesi gereken bir unsurdur. Öncelikle amaca göre anestezik ve uygulama yöntemi seçilmelidir. Anestezik madde seçiminde anestezinin düzeyi, anestezi uygulanacak türün bu anesteti÷e karúı davranıúı iyi bilinmelidir (Brown, 1993). So÷uk su balıkları ile tropikal balıklarda uygulanacak anestezikler farklıdır. Örne÷in kinaldin so÷uk su balıkları için tavsiye edilmemektedir. Yine MS222 ve benzokain ise tropikal balıklarda tavsiye edilmezler. Ayrıca temin edilebilme ve rezidü gibi sorunlarda göz ardı edilmemelidir. Anestezik uygulanmadan önce hem çevresel hem de balık türü, yaúı, içinde bulundu÷u dönem (örne÷in, yavru, yetiúkin, anaç vs) gibi biyolojik durum asla ihmal edilmemelidir (Burka et al., 1997). Su Ürünleri Sektöründe Kullanılan Anestezikler Su ürünleri sektöründe en çok kullanılan barbutirat grubu anestezikler: MS222, benzocaine, kinaldin, 2-fenoksietanol, karanfil ya÷ı, klorbütanol, metomideyt, propanidit, etomideyt tir. Bunların yanısırada ketamin, saffan, halaton, kloral hidrat, diazepam ve benzeri maddeler anestezik ve sedatif olarak kullanılmakta, fakat di÷erlerine göre nispeten daha az kullanıldı÷ından pek tanınmamaktadırlar (Brown, 1993). Bunlar içinden sadece MS222 (Tricain-S) FDA (Amerikan ulusal ilaç yönetimi) tarafından kullanılmasına yasal olarak izin verilen anesteziktir (Bowser, 2001). Yine Bowser (2001) ve Burka et al., (1997) Yeni Zelenda’da Aqui-S ismiyle yeni bir anestezik ajanın su ürünleri sektörüne girdi÷ini ve kullanımının giderek yaygınlaútı÷ını bildirmektedir. MS222 (C10H15NO5S; Molekül a÷ırlı÷ı 261.31 g): Kimyasal ismi etil p-amino benzoat metan sülfanat olan bu anestezik trikain metan sülfanat, trikain veya MS222 olarak bilinmekte ve aqukültürde oldukça sık kullanılmaktadır. Ticari olarak Finquel ve Tricain-S ismiyle satılmaktadır (Brown, 1993). Balıklarda ilk kullanımı 1967 yılında baúlamıú ve halen devam etmektedir (Burka et al., 1997). Kristal bir toz olan bu madde suda kolayca çözünebilir. Kullanılmadan önce stok çözelti hazırlanması uygun dozajın ayarlanamsında oldukça faydalıdır. 10 g MS222 1 litre suda çözülerek stok oluúturulur. Anestezi için önerilen dozu, balık türü ve su sıcaklı÷ına ba÷lı olarak, 15-330 mg/l (Bowser, 2001) olarak önerilmektedir. Brown (1993) 1:10.000 dozun cerrahi müdehale kullanıldı÷ını, 1:20.000 ve 1:30.000 dozun ise taúımada kullanılır oldu÷unu, MS222’nin asidik oldu÷undan uygulandı÷ı suyun pH’ını düúürdü÷ünü, bu nedenle bazı durumlarda suyun tamponlanması gerekebilece÷ini bildirmektedir. Bu amaçla sodyum karbonat (NaHCO3) kullanımı oldukça yaygındır ve anestezi süresince pH’ın 7-7.5 civarında tutulması tavsiye edilmektedir (Brown, 1993; Summerfelt ve Smith, 1990; Bowser, 2001). Benzokain (C9H11NO2; Molekül a÷ırlı÷ı 165.2 g): Kimyasal ismi etil p amino benzoattır. Kimyasal olarak MS222 ye oldukça yakındır. Ancak suda MS222’ye nazaran 250 kez daha az çözünür (Burka et al., 1997). Beyaz kristal yapıda olan bu madde suda kolayca çözünmez, dolayısıyla kullanılmadan önce aseton, etil alkol gibi alkoloid maddelerde çözündürülerek stok solüsyonunun hazırlanması gerekir. Bunun için 100 g benzokain önce bir miktar asetonda çözülür ve ardında 1 litreye yine asetonla tamamlanır, böylece %10 luk stok çözelti hazırlanmıú olur koyu renk siúede ve serin bir ortamda saklanmalıdır. Bu çözeltinin 1 ml’si 100 mg benzokain içerir ve 25 mg/l doz birçok balı÷ı anestezi edebilmektedir (Ross ve Ross, 1984; Burka et al., 1997; Thorsteinsson, 2002).2-fenoksietanol (C8H10O2 molekül a÷ırlı÷ı 138.16 g) : Dar güvenlik sınırlarında kullanılmakta olup 0,1-0,5 ml/l dozda kullanılmaktadır. Birçok anestezikten daha ucuz olmasına ra÷men, uzun süren uygulama zamanı ve düzensiz yüzme davranıúına neden olması gibi yan etkilere sahiptir. Karaci÷er ve böbrek hasarına neden oldu÷u söylenmektedir. Atılım süresi net olarak ortaya konulmadı÷ından kullanımına dikkat edilmesi gerekmektedir (Burka et al., 1997). Kinaldin (C10H9N; molekül a÷ırlı÷ı 143.18 g): Ya÷sı özellikte olan bu madde aseton veya etanolde seyreltildikten sonra suda da÷ılabilir hale gelir. Trikain gibi pH’ı de÷iútirdi÷inden tamponlanması gerekebilir. Hızlı uygulanabilir olması ve iyileúme süresinin kısa oluúu gibi avantajının yanında, balı÷ın deri ve solungacına zarar verdi÷i bilinmektedir ve özellikle solungaç tahribatı yaptı÷ı bildirilmektedir. Bu anestezik anestezi uygulanan balıkta denge kaybı olmasına yol açsa da balıkta refleks tepkisi tamamen kaybolmaz (Brown, 1993; Summerfelt ve Smith, 1990). Karanfil Ya÷ı : Karanfil ya÷ı içinde %85-95 eugenol, geri kalan %5-15 de ise izo eugenol ve metil eugenol olmak üzere 3 madde bulunur (FDA servisi). Bu maddenin gökkuúa÷ı alabalı÷ında en az MS222 kadar kullanıúlı oldu÷u Anderson et al. (1997) tarafından bildirilmektedir. Karanfil ya÷ı suda çözünmez dolayısıyla etanol veya etil alkolde çözündürülmesi gerekir. Hazırlanacak stok çözelti benzokaindeki gibi (%10) hazırlanır. Litreye 0,4-1,0 ml olacak úekilde anestezi tankına ilave edildi÷inde 25-100 mg/l konsantrasyon sa÷lanmıú olur (Bowser, 2001). Gökkuúa÷ı alabalı÷ında 20-40 mg/l doz hafif anestezi sa÷larken, 100-120 mg/l doz ise derin anestezi oluúturur (Anderson et al., 1997). Metomideyt (C13H14N2O2 HCl ; Molekül a÷ırlı÷ı: 266.73 g): Etomideyt’in analo÷u olan bu madde Bu anestezik suda çözünebilen özellikte olup, genellikle sakinleútirici olarak kullanılmaktadır. Mattson ve Riple (1989) ve Brown et al., 1986 5 mg/l dozun gökkuúa÷ı alabalı÷ı ve kanal kedi balıklarının taúınmasında kullanılabilir oldu÷unu bildirmiútir. Gilderhus ve Marking (1987) gökkuúa÷ı alabalı÷ında bu anesteti÷i denemiútir. Etomideyt (C14H16N2O2 H2SO4 ; Molekül a÷ırlı÷ı: 342.4 g) : Bu anestezik etomideyt baz ve etomideyt sülfat olarak bulunmaktadır. Etomideyt sülfat insan tıbbında da kullanılmakta olup, 140 mg etomideyt sülfat 100 mg etomideyt baza eúde÷erdir. Suda, alkolde, metil alkolde ve propilen glikolde kolayca çözünebilir. Yetiútiricilikte sedasyon amacıyla balı÷ın taúınmasında kullanılmaktadır ve 0.1 mg/l çizgili levrekte sedasyonu sa÷lar (Davis et al., 1982). Karbon Dioksit (CO2, molekül a÷ırlı÷ı; 44.01) : Reksiz, kokusuz ve havadan 1.5 kat daha a÷ır olan bu gaz suda asidik etki yapar. Etkili bir anestezik olan bu gaz genellikle sedasyon amacıyla kullanılmaktadır Sıvılaútırılmıú çelik tüplerde muhafaza edilebilir yada sodyum karbonat, karbondioksit kayna÷ı olarak kullanılabilir (Summerfelt ve Smith, 1990; Brown, 1993). Genellikle taúımada balı÷ı sedate etmek amacıyla kullanılır (Bowser, 2001). Aqui-s : Yeni Zelenda da geliútirilen ve karanfil ya÷ı bazlı (%50 (540 g/1) izoeugenol (2-methoxy-4-propenylphenol) ve %50 polisorbat 80 içerir) bu anestezik (Iversen et al., 2003), son zamanlarda yaygın olarak kullanılmaya baúlanmıútır. Özellikle düúük sıcaklıklarda benzokain ve MS222’ye nazaran daha etkin oldu÷u (Stehly ve Gingerich, 1999) ve herhangi bir atılım süresi olmadı÷ı bildirilmektedir (Stehly ve Gingerich, 1999; Velisek et al., 2005). Ayrıca bu anestezik herhangi bir çözücü ve tamponlama gerektirmeden kolaylıkla kullanılabilir (Bowser, 2001) SONUÇ VE ÖNERøLER Insano÷lunun varlı÷ından beri anestezi, narkoz ve uyuúukluk hissi veren maddelerin varlı÷ı bilinmesine ra÷men, insan tıbbında anesteziklerin 1800’lü yılların sonlarında kullanılmaya baúladı÷ı bilinmektedir. Yine 1850 yıllarından sonra kontrollü úartlarda balık üretimi baúlamıútır ve salmonid grubu balıkların yetiútiricili÷i üzerinde durulmuútur. Anesteziklerin yetiútiricilik sektöründe kullanılmaya baúlaması ancak 1940’lı yıllarda balıkların ellenmesi sırasında sakinleútiricilerin kullanılmasıyla olmuútur. Öncelikle insanlarda kullanılan anestezik maddeler balıklarda denenmiútir. Ancak o zamanlar kullanılan anesteziklerin birço÷u artık günümüzde kullanılmammaktadır. Günümüzde yetiútiricili÷in birçok aúamasında anestezik ve sedatiflerin kullanılmasının gereklili÷i ve sa÷ladı÷ı avantajlar anestettik kullanımının kaçınılmaz kılmaktadır. Ancak anestezik kullanımı tecrübe ve titizlik gerektiren bir uygulamadır. Anesteti÷in amaca göre seçilmesi ve kullanılması yanında, insan sa÷lı÷ı açısından da etkileri çok iyi bilinmelidir. Halen günümüzde FDA tarafından onaylanmıú bir tek anestezik mevcuttur. Bu da MS222 dir. Son zamanlarda ise aqui-s adlı bir anestezik FDA’nın onayını almıútır ve bir çok ülkede serbestçe kullanılmaktadır. Bunun yanında insan tıbbında da lokal anestezik olarak kullanılan benzokain özellikle alabalıkları anestezi ve sedasyonunda güvenle kullanılabilecek bir anesteziktir. Ancak anestezik kullanımını takiben 21 gün sonra bu balıkların insan tüketimine sunulması unutulmaması gereken bir unsurdur. Literatür ıúı÷ında gökkuúa÷ı alabalı÷ında kullanılabilecek bazı anesteziklerin anestezi oluúturabiúlecek dozları Tablo 2’de verilmiútir. Tablo 2 Gökkuúa÷ı alabalı÷ında kullanılan bazı anesteziklerin anestezi dozları Anestezik Doza Literatür FDAb ONAYI (mg/l) MS 222 25-60 Evet, 21 gün atılım süresi Thorsteinsson, 2002 60 beklenmeli Gilderhus ve Marking, 1987 30-80 Alpharma, 2001 60 Wagner et al., 2003 50-200 Borski ve Hodson, 2003 Benzokain 50 (Summerfelt ve Smith, 1990 Hayır 25-200 Borski ve Hodson, 2003 Kinaldin 5-30 Hayır Borski ve Hodson, 2003 Aqui-s 10-80 Evet, Herhangi bir atılım süresi yok Bozeman, M. Hayır Karanfil ya÷ı 30 Velisek et al., 2005 40-60 Keene et al., 1998 50-150 Borski ve Hodson, 2003 2-fenoksietanol 0,08-0,5 Hayır Borski ve Hodson, 2003 Karbon Dioksit 300-400 Evet, Herhangi bir atılım süresi yok Etkin doz balık büyüklü÷üne ba÷lıdır b Amerikan Ulusal ølaç Örgütü Borski ve Hodson, 2003 a Bu makalede anestezi, sedasyon ve anestezik ve sedatifler üzerinde durularak anestezik kullanımı, uygulama öncesinde ve sonrasında dikkat edilecek unsurlar irdelenmiútir. Böylece ülkemizde gelilmekte olan su ürünleri yetiútiricili÷i sektöründe üretcilere faydalı olunmaya çalıúılmıútır. KAYNAKLAR Anderson, W.G., McKinley, R.S., Colavecchia, M., 1997. The use of clove oil as an anaesthetic for rainbow trout and its effects on swimming performance. NAJFM 17: 301-307. Bowser, P.R., 2001. Anesthetic options for fish. http://www.ivis.org/advances/Anesthesia_Gleed/ bowser/chapter_frm.asp?LA=1. August 19 2001. Bozeman, M., 2002. Aqui-s as an Anesthetic Clinical Field Trials; Fish Anesthetic in Field Efficacy Trials Report on the Use of Aqui-s. Annual Summary, 25 p. Brown L.A. 1993. Anesthesia and Restraint. In: Fish Medicine M.K. Stoskopf ed. Philadelphia: WB Saunders Company,; 79-90. Brown, L.A. 1993. Anesthesia and Restraint. Fish Medicine (Eds. Stoskopf, M.K.; Saunders, W.B.) pp. 79-90. Burka, J.F., Hammel, K.L., Horsberg, T.E., Johnson, G.R., Rainnie, D.J., Spears, D.J., 1997. Drugs in salmonid aquaculture-A review. J. Vet. Pharmacol. Ther. 20, 333–349. Burka, J.F., Hammell K.L., Horsberg, T.E., Johnson, G.R., Rainnie, D.J., Speare, D.J., 1997. Drugs in salmonid aquaculture--a review. J Vet Pharmacol Ther., 20(5):333-349. Considine, D.M., Considine, G.D., 1983. Van Nostrand Reinhold Encyclopedia of Chemistry, 4th ed., Van Nostrand Reinhold Company: New York,1856 p. Iversen, M., Finstad, B., McKinley, R.S., Eliassen, R.A., 2003. The efficacy of metomidate, clove oil, Aqui-S™ and Benzoak® as anaesthetics in Atlantic salmon (Salmo salar L.) smolts, and their potential stress-reducing capacity. Aquaculture 221: 549–566. Keene, J.L., Noakes, D.L.G., Moccia, R.D.ve Soto, C.G., 1998. The efficacy of clove oil as an anaesthetic for rainbow trout, Oncorhynchus mykiss (Walbaum). Aquaculture Research 29: 89-101 Marking, L.L. ve Mayer, P.P., 1985. Are better anesthetics needed in fisheries?. Fisheries 10, 2 – 5. Mattson, N.S. & Riple, T.H., 1989. Methomidate, a better anaesthetic for cod (Gadus morhua) in comparison with Benzocaine, MS-222, chlorobutanol, and phenoxyethanol. Aquaculture 83: 89-94. Ross, L.G. ve Ross, B., 1999. Anesthetic and sedative techniques for fish. Blacwell Publishing Ltd., Oxford, UK, 176 p. Stehly, G.R., Gingerich, W.H., 1999. Evaluation of AQUI-STM (efficacy and minimum toxic concentration) as a fish anaesthetic/sedative for public aquaculture in the United States. Aquacult. Res. 30 (5), 365– 372. Stoskopf, M.K., 1993. Anaesthesia. In: Aquaculture for Veterinarians: fish husbandry and medicine. L. Brown (eds), pp. 161-167. Pergamon, Oxford. Summerfelt R.C. ve Smith L.S.1990. Anesthesia, surgery, and related techniques. In: Schreck CB, Moyle PB, eds. Methods for Fishery Biology. Bethesda, Maryland: American Fisheries Society, pp. 213-272. Tammisto, T. ve Tammisto, C.H. 1999. Finland’s first anaesthesia revealed by newspapers. Acta Anaesthesiol Scand; 43: 97–99. Thorsteinsson, V., 2002. Tagging Methods for Stock Assessment and Research in Fisheries. Report of Concerted Action FAIR CT.96.1394 (CATAG). Reykjavik. Marine Research Institute Technical Report (79), pp 179. Velisek J., Z. Svobodova, V. Piackova: Effects of Clove Oil Anaesthesia on Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss). Acta Vet. Brno 2005, 74: 139-146. Wagner,G.N., Singer, T.D. ve McKinley, R.S., 2003. The ability of clove oil and MS-222 to minimize handling stress in rainbow trout (Oncorhynchus mykiss Walbaum). Aquaculture Research 34:13, 1139-1146.