Türkiye`de Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi Ürünleri Dış Ticaretinde

Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma
Türkiye’de Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi Ürünleri Dış Ticaretinde
Yo ğ unlaşmanın Araştırması
Osman Orkan ÖZER1
Altuğ ÖZDEN1
Erdoğan GÜNEŞ2
[email protected]
[email protected]
[email protected]
1Dr,Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü.
2Prof.Dr.,Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü
Özet
Ticari yoğunlaşma, iki ülke arasındaki ticari ilişkinin karşılaştırılmasına dayanır. Yoğunlaşma endekslerinde ise yoğunlaşma
düzeyi nicel olarak belirlenir. Bu araştırmada amaç, Türkiye’nin tarım ve işlenmiş tarım ürünleri ihracat ile ithalatının diğer ülkelerle
karşılaştırılması ve bu ticaretteki yoğunlaşmanın ortaya konulmasıdır. Araştırmada Ticaret Yoğunlaşma Endeksinin (Trade Intensity
Index), ortaya konulmasında 81 ülkeye ait 2000-2010 arası dönemdeki 11 yıllık Dünya Ticaret Örgütü, Dış Ticaret Müsteşarlığı ve
Türkiye İstatistik Kurumu Veri tabanlarından elde edilen verilerden yararlanılarak hesaplamalar yapılmıştır. Elde edilen sonuçlara
göre Türkiye’nin tarım ve tarıma dayalı sanayi ürünleri dış ticareti ve dış ticaret ilişkisi içinde bulunduğu ülkeler/ülke grupları değer­
lendirilmiş ve Türkiye’nin özellikle komşuları ve Ortadoğu ülkeleriyle ticaret yoğunlaşması içinde olduğu tespit edilmiştir.
Anahtar kelimeler: Tarım Ürünleri, Dış Ticaret, İhracat, İthalat, Ticaret Yoğunlaşma Endeksi
A Research on Concentration of Trade Agricultural and Agro food Industry Products in Turkey
Abstract
Trade concentration based on comparison of the trade relations between two countries. The level of concentration is determined
at concentration index as quantitatively. The aim of this study is carried out to compare among Turkish export trading of agricultural
and processed agricultural products to other countries and to determine concentration trade at this period. In order to calculate trade
intensity index, it was used some database belong to World Trade Organization, Undersecretaries of Turkish and Turkish Statistical
Institute for the period 2000-2010 at 81 countries. According to the results, some data was evaluated various countries which was
trading agriculture and agro-based industrial products with Turkey and it was founded that Turkey had highly trade concentration with
neighbors and Middle East region countries.
Keywords: Agricultural products, Trade, export, import, trade concentration index.
1. Giriş
Tarımsal üretim her ülke açı sından stratejik öneme sahiptir. . Ayrıca tarım ürünleri dış ticareti ile ülke ekonomisine
gelir sağlanmaktadır. Dünyada liberal piyasa ekonominin yaygınlaşması yla, ülkelerin tarım ürünleri dış ticaretini artırma
olanaklarına yönelik çalışmaların ı artmış tır. Bu süreçte tarım ürünleri ve gıda maddelerinin uluslararası ticaret piyasasın­
da hareketliliği göze çarpmış tır. Diğer yandan da tarım ve i şlenmiş tarım ürünleri ticareti Dünya Ticaret Örgütü içinde
ağırlıklı olarak yer almakta, , dünya rekabetini bozmamak için ticareti kı sıtlayan önlemlerin azaltılması çalışmaları da
yoğunluk kazanmaktadır.
2. Materyal ve yöntem
Araş tırmada, Türkiye’nin tarım ve tarıma dayalı ürünlerin dış ticareti içinde ilişkisi bulunan 81 ülke belirlenerek tica­
ri yoğunlaşma düzeyleri belirlenmiştir. Bu amaçla sırası yla AB (G.Kıbrı s hariç)* ve diğ er Avrupa ülkeleri, Ortadoğu’da
yer alan ülkeler, Afrika ve Asya kı tasında yer alan ülkelerle birlikte , Amerika ve Okyanusya ülkeleri 5 sın ıfta toplan­
m ıştır. Asya kı tasında yer alan yer alan Ortadoğ u ülkeleri, Türkiye’nin sın ır komşuluğu ve ticaret yoğunlaşmasının daha
net görülebilmesi amacı yla ayrı olarak değ erlendirilmiştir. Çalışmada kullanılacak 81 ülkeye ait ihracat ve ithalat verileri
2000-2010 arasında 11 yıllık dönemde DTÖ DTM ve TÜİK Veri tabanlarından yararlanılarak ortaya konulmuştur. He­
saplamada dış ticaret verileri STIC Rev3 kod değ erlerinin toplamını n (00,01,04,22,03) bir bileş eni (WTO,2012) kulla­
nılmıştır. Bu ülkelere ait ihracat ve ithalat verileri yoğunlaşma endeksleri kullanı larak Türkiye’nin ilgili ülkelerle olan
ticari yoğunlaşma düzeyleri 2000 ve 2011 yılları arasındaki ortalaması şeklinde belirlenmiş tir.Türkiye’nin tarım ve tarıma
dayalı sanayi ürünlerinin dış ticareti, yoğ unlaşma katsayı sı yardımı yla analizi gerçekleştirilmiştir. Bu konuda yapılm ış
benzer çalışmalardan yararlanılmıştır. 1İ lgili ülkenin diğ er ülke pazarlarına yapmış olduğu ihracat ve ithalat seviyelerinin
1 Zeng (2006), Sen (2002),Yang-Gupta (2005), Coiteux (1998), Ding (2006), Chand (2004), Rana (2007), Tomaselli (2005), Yue Zhou-Rui Wu-Si (2007), Inukai (2005),
Kim (2002), Altay ve ark (2010).
1067
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi • 5-7 Eylül 2012 • Konya
yoğunluğunu ölçen yoğ unlaşma endeksleri (Brown 1949, Kojima 1964) şu şekildedir:
İhracat yoğunlaşması,
_
.
İthalat Yoğunlaşması,
e*"/*.)
(M» - M„»)/(M„ - Ma)
(Xb- xab)Z(Xw- xa)
Xab : a ülkesinin b ülkesine ihracatı,
Xa : a ülkesinin toplam ihracatı,
Ma : a ülkesinin toplam ithalatı,
Xw:Dünya toplam ihracatı ve
Mba: b ülkesinin a ülkesinden ithalatı
Xb : b ülkesinin toplam ihracatı,
Mb : b ülkesinin toplam ithalatı,
Mw : Dünya toplam ithalatı
Endeks değ erinin “1”den büyük olması, ilgili yıl için “a” ülkesinin “b” ülkesi ile dünya ortalamasının üzerinde bir
ithalat ilişkisi gerçekleştirdiğ ini, diğ er bir ifade ile “a” ülkesinin “b” ülkesiyle dünya ortalamasına göre yoğ un bir ithalat
ilişkisi içinde olduğunu göstermektedir. Endeks değ erinin “1”den küçük olması durumunda ise ilk durumun tersine ithalat
ilişkisinin dünya ortalamasına göre yoğun olmadığ ını göstermektedir (Altay ve ark, 2010).
3. Türkiye’de Tarım ve işlenmiş Tarım Ürünleri Ticaretine Bakış
Ekonomik küreselleşme, kapitalist üretim sisteminin ortaya çıkışı ve özellikle sanayi devrimi sonrasında dünya
ticaretinin serbestleştirilmesi ilkesi üzerine kurulmuş ve liberal ideolojinin ekonomi alanındaki uygulamalarını kavramlaştırmış bir hareket olarak değ erlendirilmiştir (Hirst ve Thompson, 2003). Adam Smith’in “Milletlerin Zenginliğ i’nde”
ilk kuramsal temellerini attığı hareketin çıkış noktası, uluslararası serbest ticaretin ulusların refahını artıracağ ı hipotezidir.
Günümüzde özellikle, Fizyokratlar, Adam Smith ve David Ricardo gibi iktisatçıların dış ticaret görüşü, serbest dış ticaret
şeklinde olmuştur. Bu görüşün temelinde, ekonomik alanda “bırakınız yapsınlar, bırakın geçsinler”, felsefi yatmakta,
alanda ise “bırakınız düşünsünler, bırakınız söylesinler” sözlerinin çağ rıştırdığ ı doğ al düzen olan liberalizm düşünce yer
almaktadır (Kazgan, 2000). Bu temellere göre şekillenen uluslararası ticaret, karşılaştırmalı üstünlük teorisine dayalıdır.
Ekonomistlerin, dış ticaretin serbest piyasa ekonomisi ve özellikle karşılıklı mukayese üstünlük teoremi üzerinden poli­
tika oluşumuna vurgu yapmalarına rağmen, tarım ürünleri dış ticareti açısından bakıldığ ında, bu teorinintam anlamıyla
uygulanması mümkün olmamıştır. Kimi durumlarda tarımda üretim faktörlerinin benzer ya da üstün olması,mukayeseli
üstünlükler teorisi varsayımlarına göre ülkelerin faktör etkinliğ ini sağlayabilmeleri için üretim şeklini değiştirmesi ve
başka üretim alanlarına kaydırılması gerekliliğ inden söz ederken, ulusların besin arzı güvenliğ i düşünüldüğünde, iç piya­
sayı ve üreticiyi korumak amaçlı tedbirlere yöneldiğ i bilinmektedir.
Ülkeler arasında gerçekleşen ticari ilişkileri açıklamaya çalışan dış ticaret teorileri incelendiğinde, genel olarak
endüstriler-arası ve endüstriler-içi ticareti açıklayan teoriler şeklinde sınıflandığ ı görülmektedir. Diğ er ifadeyle dış tica­
ret teorileri, ülkeler arasında gerçekleşen ticaretin belli bir kısmını ülkeler arasındaki farklı üretim faktörlerinin varlığ ı ile
açıklanırken, belli bir kısmını ise benzer üretim faktörlerinin varlığına dayandırmaktadır (Altay ve ark.2010). Sözü edilen
bu faktörler işlenmiş tarım ürünleri açısından düşünülünce, doğ ru varsayımlar olsa da işlenmemiş tarım ürünleri açısından
başka varsayımlara da ihtiyaç duyulmaktadır. Balassa ve Bauwens’a (1987) göre; dış ticaret ülkeler arasında gerçekle­
şen ticari ilişkiler, farklı faktör yoğ unluklarına bağlı olarak ülkelerin farklı endüstrilerde sağlamış oldukları uzmanlaşma
düzeyleri, farklı gelişmişlik düzeyleri, ülkeler arasındaki yakınlık ve uzaklıklar, ortak sınırların varlığ ı, aynı dilin konu­
şulması, ortak tarihi geçmiş, birbirlerine yakın kültürel-geleneksel özellikler ve kendi aralarındaki ticari anlaşmalar gibi
kriterlere bağlıdır. Tarım ürünleri ticaretinde ise bu kriterlerin yanında, coğ rafi ürün çeşitliliğ i de önemlidir. Ülkelerin
coğrafi konumlarından kaynaklanan tarımsal ürün çeşitliğinin tarih boyunca dış ticaret kalemleri içinde önemini yer alır­
ken (İpek ve baharat yolu), küreselleşme ile birlikte tarım ürünleri dış ticaretinde miktar ve değ er olarak önemli artışlar
gözlenmiştir. Dünya’da tarım ürünleri dış ticareti 1980 yılında 223,8 milyar dolar iken, bu değ er günümüzde 1.118.7
milyar dolar seviyesine ulaşmıştır (WTO, 2010). Çalışmada ortaya konulması amaçlanan “Ticari Yoğ unlaşma” oranı
iki ülke arasındaki ticari ilişkinin diğ er ülkelerle karşılaştırılmasına dayanır. Daha açık ifade ile A ülkesinin B ülke­
sine yaptığ ı ihracat/ithalat oranı, B ülkesine yapılan diğ er tüm ülkelerin (dünya) ihracat/ithalat ortalamasının üzerinde ise
A ülkesinin B ülkesiyle ihracat/ithalat yoğunlaşması içerisinde olduğu kabul edilir (Altay ve ark, 2010).
Türkiye’nin tarım ve tarıma dayalı ürünlere ilişkin 2000-2011 yılları için dış ticaret incelendiğinde (Grafik1. Grafik2). Türkiye’nin özellikle Ortadoğu ülkeleriyle yüksek oranlı ihracat ilişkisi içerisinde olduğu görülecektir. Sınırların
yakın olması yanında, sosyo kültürel benzerlikler ve Türkiye’de yetiştirilen tarım ve tarıma dayalı ürün çeşitliliğ inin
özellikle Ortadoğu ülkelerine göre daha avantajlı konumda olması bu oranın yüksekliğ inin temel nedenleri arasındadır.
Türkiye’nin Avrupa ülkeleri ile olan ihracatı Ortadoğ u ülkelerine göre daha düşük olmasına karşın artış eğilimindedir.
Türkiye’nin 1996 yılında AB ile gerçekleştirdiğ i gümrük birliği anlaşması sonrasında özellikle işlenmiş tarım ürünlerinin
serbest dolaşımıyla artışların olduğ u bilinmektedir. Bu durum tamimiyle ticarette etkili olan serbest ticaret anlaşmaları
nedeniyledir.
1068
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma'/®.
Kaynak:TUİK,2012.
Türkiye’nin tarım ürünleri ithalatında Amerika ve Okyanusya kıtasında yer alan ülkelerin ön plana çıktığ ı görülmek­
tedir. Özellikle ülkemizde yeteri miktarda üretilemeyen ürünler, bu ülkelerden ithal yoluyla temin edilmektedir. Türkiye
tarım ürünleri ithalatında ihracatında olduğu gibi Avrupa ülkeleri ikinci önemli ithalat yapılan grubu oluşturmaktadır.
Türkiye, Amerika kıtası üzerinden yapmış olduğ u ithalata benzer şekilde Asya kıtasından da tarım ürünü ithalatında bu­
lunmaktadır.
Grafik.1. Türkiye’nin tarım ve tarıma dayalı ürünlerin ithalatı ( Milyon dolar)
avr.
asya
afr.
ortd.
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
amo
Kaynak:TUIK,2012.
4. Araştırma Bulguları ve Sonuç
Araştırma kapsamına alınan 81 ülkeye ait 2000-2011 yılı ortalama yoğunlaşma katsayısına ilişkin sonuçlar Çizelge
1 ve 2’de ayrıntılı olarak verilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre Türkiye’nin 81 ülke ile tarım ve tarıma dayalı sanayi
dış ticaretinde hem ihracat ve hem de ithalat yönünden (Çizelge 1), sadece 13 ülkeyle çift taraflı yoğunlaşma sağladığı
belirlenmiştir. Hesaplanan endeks yöntemine göre ülkeler değ erlendirildiğinde, öncelikli olarak Türkiye’nin sınır kom­
şularıyla ağ ırlıklı yoğ unlaşmış ticari ilişki içinde olduğu görülmektedir. Özellikle Gürcistan (30.56), Azerbaycan (20.50)
ve Irak (19.75), tarım ve tarıma dayalı sanayi ürünlerini Türkiye’den ithal etmektedirler. Ayrıca Türkiye’nin diğ er sınır
komşu olan Yunanistan ve İran ile de ihracata yönelik yoğ unlaşma içinde olduğu hesaplanmıştır. Araştırma kapsamına
alınmayan, politik ve siyasi çıkarlarımız doğ rultusunda, dış ticarette bulunmadığ ımız Güney Kıbrıs ve Ermenistan ile dış
ilişkilerimizin ileride düzelmesi durumunda, analiz sonuçlarına dayanarak ticaret yoğunlaşması beklenmektedir. Bunun
yanında Kırgızistan, Kazakistan, Etiyopya ve Mısır gibi ortak dil, din ve tarih çatısında birleşen ülkelerle de benzer bir
yoğunlaşma olduğundan söz edilebilir.
1069
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi • 5-7 Eylül 2012 • Konya
Çizelge 1. Ticaret Yoğunlaşması Olan Ülkeler
İHRACAT YOĞUNLAŞMASI
Ülke
Yoğ. Or. Ülke
Yoğ. Or.
İTHALAT YOĞUNLAŞMASI
Ülke
Yoğ. Or. Ülke
Yoğ. Or.
Gürcistan
Azerbaycan
30.56
20.50
İran
Kazakistan
2.21
2.11
Arjantin
Bulgaristan
47.96404
18.63501
Suriye
Norveç
1.702302
1.467919
Irak
Makedonya
19.75
7.51
Etiyopya
Bosna-Hersek
1.96
1.88
Ukrayna
Kırgızistan
15.74005
15.26326
Azerbaycan
Gürcistan
1.459896
1.228598
Bulgaristan
Arnavutluk
6.70
6.59
Yunanistan
Almanya
1.70
1.65
Kazakistan
Moldova
10.79801
10.44733
Hindistan
Avustralya
1.100932
1.006567
Suriye
Kırgızistan
6.28
5.26
Yemen
Cezayir
1.63
1.49
Etiyopya
Brezilya
7.402373
6.125684
Romanya
Sudan
5.04
4.61
Mısır
İtalya
1.43
1.41
Romanya
Endonezya
5.381271
5.35231
Ukrayna
Moldova
4.54
4.06
İsviçre
Kuveyt
1.27
1.25
Malezya
Peru
4.76634
3.398829
Lübnan
İsrail
3.95
3.55
BAE
Avusturya
1.24
1.05
Macaristan
Rusya Fed.
3.048558
2.169312
Tunus
Suudi Arab.
3.12
2.54
Polonya
Bahreyn
1.05
1.05
Mısır
ABD
1.993522
1.933258
Ürdün
2.47
Avustralya
1.04
İrlanda
1.749145
Rusya Fed.
2.33
Hırvatistan
1.03
Sudan
1.726515
*koyu renkle gösterilen ülkelerle hem ithalat hem de ihracat yoğunlaşması belirlenmiştir.
Özellikle Türkiye’nin ithalat yoğ unlaşması serbest piyasa ekonomisine dayanmakta olup ülke içinde yeterli üretil­
meyen ya da hiç üretilmeyen ürünleri Latin Amerika ülkeleri ile bazı Afrika ülkelerinden sağ landığı ortaya çıkmıştır.
Türkiye’nin en fazla tarım ve tarıma dayalı ithalat gerçekleştirdiğ i ülke olarak Arjantin (47.96’lık pay) dikkati çekmek­
tedir. Analiz için kullanılan veriler incelendiğinde, özellikle Arjantin’den STIC Rev3 kod değ erlerinden hayvanlar için
gıda maddesi (02) ile yağ lı tohumlar, yağ veren meyveler (22) ağ ırlıklı yer anlaktadır. Bulgaristan, Ukrayna ve Kazakis­
tan ile de benzer ürünlerin yanında hububat ve hububat ürünleri ithalatında bulunulmaktadır.
Diğ er taraftan ticaret yoğunluğ u açısından İslam Ülkeleri sınıfında yer alan çeşitli Ortadoğu ülkeleriyle de özellikle
ihracatta yoğunluk yaşandığ ı görülmektedir.
Türkiye’nin Gümrük Birliğ i’ne üyeliğ inde işlenmemiş tarım ürünlerinin kapsam dışı tutulmasına bağlı olarak, ticaret
yoğunlaşmasının belli Avrupa Birliğ i ülkeleriyle gerçekleştiğ i araştırma sonuçlarından görülebilir. Ticaret yoğunlaşması
yaşanmayan ülkelerin başında uzak doğ u ülkeleri ağ ırlıktadır ve bunu Afrika ülkeleri ile bazı Avrupa ülkeleri izlemekte­
dir. Ayrıca günümüzde hızla büyümekte olan Çin ekonomisi ve barındırdığ ı nüfus düşünüldüğ ünde, Türkiye’nin Çinle
olan ihracat yoğunlaşma oranının (0.07) oldukça düşük olduğ u hesaplanmıştır. Özellikle Türkiye’nin küçük Avrupa
ülkeleriyle yoğunlaşma oranının düşük olması, bu ülkelerde yaşayan nüfusun azlığ ı ve tarım ürünleri dış ticaretlerinde
kendi komşu ülkelerinin daha ağ ırlıklı rol oynamasına bağlanabilir.
1070
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma
Ülke
Bangladeş
Çizelge 2.Türkiye ile Ticaret Yoğunlaşması Olmayan Ülkeler
İh. Yoğ. Or.
İt. Yoğ. Or.
Ülke
İ h. Yoğ. Or.
0.60
0.00
İzlanda
0.07
İt. Yoğ. Or.
0.87
Belçika
Çek Cum.
0.70
0.73
0.19
0.23
Japonya
Kanada
0.19
0.22
0.01
0.77
Çin
Danimarka
0.07
0.37
0.39
0.29
Kenya
Kolombiya
0.58
0.07
0.55
0.21
Estonya
Fas
0.26
0.63
0.06
0.38
Küba
Letonya
0.14
0.90
0.03
0.10
Filipinler
Finlandiya
0.34
0.26
0.13
0.18
Litvanya
Meksika
0.88
0.04
0.77
0.05
Fransa
Güney Afrika
0.72
0.47
0.46
0.54
Pakistan
Portekiz
0.34
0.18
0.54
0.25
Güney Kore
Hollanda
0.22
0.76
0.12
0.61
Singapur
Slovakya
0.09
0.73
0.09
0.53
Hong Kong
İngiltere
0.07
0.62
0.00
0.21
Slovenya
Şili
0.78
0.15
0.02
0.43
İspanya
İsveç
0.48
0.46
0.53
0.20
Tayland
Y.Zelanda
0.09
0.59
0.85
0.32
Elde edilen bulgulara göre coğrafi uzaklık ve yakınlık kapsamında Türkiye’nin dış ticaret değerlendirildiğinde,coğrafi
mesafelerin kimi ülkeler için geçerliği korunurken, mesafe olarak oldukça uzak olan yeni kıta ülkeleri için bir genelleme
yapmanın sağlıklı bir sonuç vermeyeceği de görülmektedir.
Sonuç olarak yapılan analizlerde ticaret yoğunlaşma indeksi dikkate alındığında, Türkiye’nin komşu ülkeler ile daha
yoğun bir ticaret ilişkisine sahip olunduğu görülmektedir. Buna bağlı olarak, 2000-2010 yılları arası dönemde ortalama
yoğunlaşma endeksleri kapsamında Türkiye’nin tarım ve tarıma dayalı dış ticari ilişkisi incelendiğinde; uluslararası ti­
cari anlaşmalarının çok etkili olmadığı, ortak sınırların ve kültür özelliklerinin ve geleneksel bağların etkisi daha yoğun
bulunmuştur. Buna karşın iç piyasa ihtiyacına bağlı olarak liberal bir kimlik içine Türkiye’nin ithal ettiği ürünlerin dışa
bağımlı bir eğilime büründüğünden de söz edilebilinir.
Sonuç olarak ülkeleri tek tek inceleme imkânı veren ticaret yoğunlaşma indeksi, dış ticaret içindeki dinamikleri gös­
terememesi yüzünden sadece önsel bir bilgi verme niteliğinde olabilecek indekstir. Ancak bu indeks yardımıyla ticarette
ülke yoğunlaşması ölçülebilmekte ve ticari ilişkilerin nedenselik analizi yapılmadan ön tesbiti mümkün olabilmektedir.
Dış ticarette ileri neden-sonuç ilişki ve kararların araştırılmasında daha kompleks yapıda çalışan, ekonometrik modeller,
genel denge modelleri kullanılabilir ve benzer metodolojier sayesinde tahmin ve stratejiler belirlenebilir.
Kaynaklar
Altay, H., Çelebioğlu, F. ve Şen, A.2010. Ticari Yoğunlaşma Kapsamında Türkiye’nin Küresel Ölçekli Dış Ticaret
Analizi, Dumlupınar Üni. Sosyal Bil. Dergisi, sayı:26, s.161-172
Balassa, B., Bauwens, L.1987. Inrta-Industry Specialisation in A Multi-Country and Multi-Industry Framework, The
Economic Journal, Vol. 97, No: 388.
Brown, A.J. 1949. Applied Economics: Aspects of World Economy in War and Peace, George Allen and Unwin,
London.
Chand, R.2004. “Preferential Trading Agreements and Regional Trade: İmplications for Asia” Working Paper, Institute of Economic Growth University of Delhi Enclave.
Coiteux M. 1998. “A Tale of Two Fortresses: Measuring the Regional Bias in Trade Relation”, CETAI (Centre for
International Business Studies).
Ding, Y. 2006. “Chinese Perspective of East Asian Exchange Rate Coordination”, East Asian Monetery Cooperation
and China’s Perspective (Conferance Paper), Punlished by http://www.iwep.org.cn.
Hırst, P., Thompson,G.2003. “Küresellesme Sorgulanıyor”, Dost Kitabevi, 2003, s.28.
Kazgan, G. 2000. Küreselleşme ve Ulus-Devlet, Yeni Ekonomik Düzen, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İs­
tanbul
Kim, H. 2002. Has Trade Intensity in ASEAN+3 Really Increased?-Evidence from a Gravity Analysis, KIEP (Korea
Institute for International Economic Policy) Working Paper Vol. 12.
1071
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi • 5-7 Eylül 2012 • Konya
Kojima, K. 1964. ‘The pattern of intemational trade among advanced countries’, Hitotsubashi Journal of Economics
Vol. 5, pp. 16-36.
Rana,B. 2007.Trade Intensity and Business Cycle Synchronization the Case of East Asia”, Asian Development
Bank, Working Paper Series on Regional Economic Integration, No: 10.
Sen, R. 2002. “Singopore in the Global Trading System: Strengthening Linkages Beyond The Southeast Asian Region”, Institute of Southest Asian Studies.
Tomaselli, N.2005“Economic Partnership Agreements: Redesigning Trade and Development Among EU and ACP
Countries”, DEI Agra Working Papers, Vol. 1.
TUİK,2012. www.tuik.gov.tr Erişim tarihi: 26.03.2012
WTO 2012. www.wto.org Erişim Tarihi:28.03.2012
Yang Y.,Gupta S. J. 2005.Regional Trade Arrangements in Africa: Past Performance and the Way Forward, IMF
Working Paper 36.
Yue Zhou Zhang-Rui Wu Yan-Si Wei, (2007) “Evolving Patterns of Agricultural Trade Between Australia and China”, Australasian Agribusiness Review, Vol. 15.
Zeng Y.2006.“Agricultural Trade Competition and Cooperation Among China and Japan, Korea”, Journal of AgroFood and Resource Economics 1(2) September.
1072