kelime (sözcük) bilgisi

155
4. Ünite
KELİME (SÖZCÜK)
BİLGİSİ
1. Kelimede Anlam ve Kavram..............................................................................................70
2. Kelimelerin Farklı Anlamda Kullanımı .............................................................................75
Konu Değerlendirme Testi - 1 .......................................................................................83
3. Anlam İlişkilerine Göre Kelimeler ....................................................................................84
4. Sözcükler Arası Anlam İlişkileri ........................................................................................87
5. Kelimelerde Anlam Değişmeleri ......................................................................................90
Konu Değerlendirme Testi - 2 .......................................................................................95
6. Kelime Grupları .................................................................................................................96
Konu Değerlendirme Testi - 3 ...................................................................................... 111
69
Kelimede Anlam ve Kavram
156
157
Şimdi Okuma Zamanı
Anlam
Burada anlambilimin ana konusu olan anlam›n
tan›m›na, niteliklerine ve türlerine girmeden önce
dildeki kullan›mlardan bir iki örnek vermek istiyoruz:
Türkçede iyi, fena, kötü birbirine karfl›t kavramlar›
yans›tan ters anlaml› üç sözcüktür. Ama biz dildeki
ögeleri öyle esnek kullan›yor öyle de€iflik ifllevlerle
görevlendiriyoruz ki kimi zaman bu ters anlaml› sözcükler ayn› anlam› yans›tabiliyor.
1. Adam› iyi dövmüfller.
2. Adam› fena dövmüfller.
3. Adam› kötü dövmüfller.
örneklerinde oldu€u gibi.
Öte yandan bir ev han›m›n›n niteliklerinden söz edilirken söylenen “O kad›n, kad›n de€il.” tümcesinde
yinelenen kad›n iki ayr› anlamda kullan›lm›flt›r. Bunlardan birincisinde “erke€in karfl›”, ikincisinden ise
daha çok “iyi ev han›m›” anlam› ç›kar›labilmektedir.
Ancak cümle baflka bir metin, baflka ba€lam içinde, kad›n oldu€u san›lan kiflinin kad›n de€il, erkek
oldu€u anlam›n› da yans›tabilir.
‹flte, dilin yaln›zca sözcük alan›nda düflünüldü€ü zaman bile gösterdi€i anlam esneklikleri anlam›n önemini ön plana ç›karm›flt›r. Bir baflka örnek üzerinde
dural›m:
“Çoktan unuturdum ben seni çoktan
Ah bu flark›lar›n gözü kör olsun.”
Diyen flark›n›n söz yazar› flark›lar›n gözünün
olmad›€›n› bildi€i hâlde, onlar›n kör olmas› dile€inde
bulunabilmekte ancak bunu yaparken bambaflka bir
düflünceyi, duyguyu yans›tmaya çal›flmakta Türkçedeki “…nin gözü kör olsun” ilenmesinin ola€an
kullan›m›ndan yararlanmaktad›r. Burada anlat›lmak
istenen birtak›m an›lar› canland›ran flark›lar› yüzünden sevgilinin hep an›msand›€›, unutulmad›€›d›r.
➥
Şimdi Okuma Zamanı
fiimdi de afla€›daki cümleleri gözden geçirelim:
4. Amcam bize yard›m etti de…
1. Amcam bize yard›m etti.
gibi bir cümleyi eklersek burada yard›m›n gerçekleflti€i
fakat daha sonra gelecek önermeler hesaba kat›l›rsa
ancak bu yard›m sayesinde iflin gerçekleflti€i
ç›kar›labilir.
2. Amcam bize yard›m etmedi de€il.
3. Amcam bize yard›m etmesine etti.
Bu cümlelerin hepsi “amcam›n bize yard›m etti€ini”
anlat›r. Ancak küçük de€ifliklerle, ince anlam
ay›r›mlar›n› ortaya koymaktad›r. ‹kinci cümlede
amcan›n yard›m etti€i, ancak bunun yetersiz kald›€›,
istenen ölçüde olmad›€› belirtilmekte, üçüncü cümlede ise bu yard›m›n yan› s›ra istenmeyen bir durumun
meydana geldi€i belli belirsiz dile getirilmektedir.
Dolay›s›yla ikinci ve üçüncü cümleler birinciden farkl›
bir anlam› yans›t›rken bu ikisi aras›nda yine ince bir
anlam ayr›m› ortaya ç›kmaktad›r. Öte yandan ikinci cümlede olumsuz yüklemin olumlu bir bir yarg›ya
dönüfltürülmesi ilgi çekici bir anlat›m biçimidir. Bu
cümlelere bir de:
Kolayl›kla artt›rabilece€imiz bu örnekler ister sözcük
düzeyinde isterse cümle düzeyinde olsun anlam›n
kolayl›kla aç›klanabilir bir kavram› olmad›€›n› göstermektedir. Kald› ki günlük konuflmalar›m›zda “Bu
davran›fl›n anlam› neydi, bunun ne anlam› var?” gibi
kullan›mlarda biz anlam› çok daha genifl bir çerçeve
içinde ele al›yoruz.
Anlambilim / Do€an AKSAN
➥
70
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
158
159
etkinlik
“Anlam” adlı metinde, dar anlamda kelimelerin, geniş anlamda dilin hangi özelliği anlatılmak istenmiştir?
Bağlama göre farklı anlamlar yüklenebildiği. Yani bir kelime, farklı cümleler içinde farklı anlamlara gelebilir. Aynı durum cümleler için de geçerlidir
.
 Biz de metindeki gibi neredeyse aynı anlamı taşıyan ama aralarında küçük anlam farklılıkları bulunan
cümleler bularak aşağıya yazalım.
 Nasıl söyledin?
(Söylerken tavrın, hâlin nasıldı?)
 Nasıl da söyledin?
(İyi oldu, söylemekle çok iyi yaptın.)
 Nasıl, nasıl söyledin!
(Hiç doğru değil, söylememeliydin.)
 Nasıl söyledin ki...
(Böyle bir şey söylenir mi, cesaret doğrusu.)
 Nasıl söyledin ama!
(Çok şaşırttın, ani ve çok açık oldu.)
Kelimede Anlam
Kelimeler, dilin anlaml› ve en küçük birimleridir
.
Her kelimenin anlam›, anlam birimlerinden oluflan
bir bütündür. Çevremizde gördü€ümüz varl›k, olay,
olgu ve durumlar› hayallerimizle ses simgelerine
dönüfltürerek anlat›r›z.
Di€er bir deyiflle, kelimelerin bir ses bir de anlam
yönü vard›r. Bu bak›mdan kelimeler, karfl›laflt›klar›
olay, olgu, varl›k veya durumlar›n simgesidir. Di€er
bir deyiflle kelimeler, birbirinden ayr›lmas› imkâns›z
gösteren
ve
gösterilenden
oluflur. Gösterilen, kelimenin karfl›l›k geldi€i nesne, olay, durum
vb. iken;
gösteren, seslerin birleflimleriyle oluflmufl simgedir
.
Her kelimeye zihinde bir anlam verilir; soyut, somut,
her fleyin ya da hareketlerin zihinde ald›€› bir flekil
vard›r.
71
“Kedi, a€aç, ekmek” dendi€i zaman zihnimizde hemen bir varl›k canlan›r.
“‹yilik, erdem, kararl›l›k” denince de bunlara karfl›l›k
gelen bir tutum canlan›r zihnimizde.
Ayn› flekilde, “atlad›, yorulmufl, kofluyor” denince de
bunlar›n karfl›lad›€› hareket zihnimizde canlan›r.
Kelime simgesiyle karfl›lanan varl›k, olay, olgu ya da
durumlar›n zihnimizde ald›klar› bu flekle
kavram denir.
fiimdi anlam›n zihnimizde nas›l ve hangi yollarla
olufltu€u üzerinde dural›m.
160
‹stanbul’a döndürdüler yüre€imi
nas›l ifl bu
‹ki yakas›nda iki ayr› hasret
her yan›na çiçek ya€m›fl
M. Necati KARAER
erik a€ac›n›n
dizelerinde flair, hissetti€i hasret duygusunu, Anadolu ve Rumeli topraklar›n›n birbirinden Bo€az’la
ayr›l›p âdeta birbirine hasret b›rak›lm›fl olmalar›ndan
hareketle anlat›yor. Asl›nda amac›, duygusunu daha
güçlü ifade edebilmek
. ‹flte anlat›lmak
isteneni daha canl›, daha duyulur bir biçimde anlatmak için onunla baflka fleyler aras›nda ba€lant› kurularak tasarlanan yeni biçimler
imge olarak adland›r›l›r. Di€er bir deyiflle imge, flairin
d›fl dünyadan ald›€› zihinsel uyar›mlar› yeni bir ifade, benzetme veya metafor olarak ifade etmesi ile
gerçekleflir
.
‹mge bazen bir kelime, bazen bir kelime grubudur.
Mineraler selvilerle kol kola
Lalelerle uyanan ‹stanbul’a
Yak›nd›r sabah›n gülümsemesi
161
M. Necati KARAER
›fl›k içinde yüzüyor
neresinden baksan
gözlerin kamafl›r
oysa ben akflam olmuflum
yapraklar›m dökülüyor
usul usul
ad›m sonbahar
Attila ‹LHAN
Yukar›daki fliirlerde de imgeli anlat›mlar vard›r.
‹lk fliirde “‹stanbul’da sabah vakti” etkili bir biçimde anlat›lmak istenmifltir. ‹kinci fliirdeyse flair,
mutsuzlu€unu, yaln›zl›€›n›, karamsarl›€›n›,
kendisini sonbahara benzeterek anlatmaya çal›flm›flt›r.
Terim
Kavramlaflt›rma
Bir bilim, sanat dal›yla veya meslekle ilgili özel ve
belirli bir kavram› karfl›layan kelimeler
terimdir.
Varl›k, olay, duygu, düflünce ve hayallerin ses
birleflimiyle simge hâline getirilmesi
olarak tanımlanabilir. Kendine özgü bir dili olan her
toplum, do€adaki nesneleri, de€iflik durum ve olaylar›, bu ses birleflmeleriyle kavramlaflt›r›r.
Oyun iki perdeden olufluyordu.
Örne€in, bir çiçek türünü gören insan ona n - e - r - g - i - s sesleriyle oluflmufl bir kelimeyi ad
olarak vermifl ve onu kavramlaflt›rm›flt›r.
fiark›n›n nakarat bölümleri hâlâ kulaklar›mda.
Enfeksiyon vücudunda h›zla yay›l›yor.
Benzer flekilde,
Bu cümlelerdeki “
enfeksiyon
perde
,
nakarat
” kelimeleri terimdir.
Şu kelimeler de terime örnektir.
atmosfer
nota
ışık
virgül
diyalog
vurgu
,
k - o - n - u - t → konut
b - u - l - u - t → bulut
k - o - r - k - u → korku
kelimeleri de kavramlaflt›r›lm›flt›r.
• Felsefi yaz›lar›n, düflünce yaz›lar›n›n hareket
noktas›
kavram
; sanat yaz›lar›n›n imge
; bilimsel yaz›lar›nsa
terimdir
72
.
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
162
Soyut - Somut Anlam
Odunlar ç›t›r ç›t›r yand›kça odaya mis gibi çam kokusu
yay›ld› ve iliklerimize kadar ›s›nd›k.
cümlesinde duyu organlar›m›zla alg›layabildi€imiz
birçok kavram vard›r:
odun
,
ç›t›rt›
,
koku
,
›s›nmak
…
Huzursuzlu€um dinmek bilmedi, kalbimde derin bir
endifle vard›; sezgilerim ters giden bir fleyler oldu€unu
söylüyordu.
cümlesi ise daha çok duygular›m›zla alg›layamad›€›m›z
kavramlar üzerine kurulmufltur: huzursuzluk
,
endifle
, sezgi
…
‹flte, befl duyudan herhangi biriyle alg›lanan kavram
lar› karfl›layan kelimeler
somut; alg›lanamayanlar› karfl›layanlar ise
soyut anlaml›d›r.
163
Şimdi Okuma Zamanı
Karanfil
Yârin duda€›ndan getirilmifl
Bir katre alevdir bu karanfil
Ruhum ac›s›ndan bunu bildi
Düfltükçe vurulmufl gibi yer yer
K›zg›n kokusundan kelebekler
Gönlüm ona pervane kesildi
Ahmet HAfi‹M
etkinlik
etkinlik
“Karanfil” adlı şiirden bir imge bularak şairin bu imgeyi nasıl oluşturduğunu açıklayalım.
İlk iki dize örnek verilebilir. Şair, karanfili yârin dudaklarından getirilmiş bir alev parçası olarak niteliyor. Karanfilin kırmızılığından hareketle bu imgeyi kuruyor ve “ateş” diyerek de yüreğinin yangınına
işaret ediyor
.
 Bu şiirde geçen somut ve soyut anlamlı kelimelere örnekler yazalım.
somut: dudak - alev - karanfil - koku
soyut: ruh - acı - gönül
 Şiirde geçen “bildi” kelimesinin anlamı nedir? Bu kelimeyi bağlamda farklı anlamlara gelecek şekilde
kullanalım.
Şiirdeki anlamı, “anlamak”tır, “fark etmek”tir
1. Ben seni bildim, Meliha’nın kızısın. (Tanımak)
2. Soruyu ben bildim. (Doğru cevabı söylemek, çözmek)
3. Ben neler olduğunu biliyorum. (Bilgisi olmak)
73
.
164
165
etkinlik
 Aşağıdaki cümlelerde imge, terim ya da kavram unsurlarının hangisinin öne çıktığını belirtelim.
a. Kentin sokakları bir ahtapotun kolları gibi beni yutarken yalnızlığın her rengini giyinmiştim.
imge
b. Atomların molekülleri, moleküllerin makromolekülleri oluşturulmasıyla, dokuların en küçük yapı taşları olan ve yaşamın bütün özelliklerini sergileyen hücreler oluşmaktadır.
terim
c. İnsan ve yaşamın anlamı nedir, sorusuna verilecek cevaplardan biri erdemli olmaktır, olabilir. Nitekim mutluluğa ulaşmanın yolu da erdemli olmaktan geçer.
kavram
 Bir yazıda kavram, imge ya da terim kullanılmış olması, yazının türünün belirlenmesinde rol oynar mı?
Nasıl?
Evet, oynar. Kavramlar, imgeler ve terimler farklı tür yazılarda ağırlıklı olarak kullanılır çünkü. Örneğin
terimler, bilimsel metinlerde; kavramlar, felsefi metinlerde; imgeler ise edebî metinlerde daha çok karşımıza çıkar
.
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle tamamlayalım.
 Kelimeler
, dilin anlamlı en küçük birimleridir.
 Kelimelerle karşılanan varlık, olay, olgu veya durumların zihinde aldıkları şekle
nir.
kavram
de-
 İmge
; bir durumu, olguyu daha güçlü ve etkili biçimde anlatabilmek için şekillendirilmiş
yeni, farklı bir anlatımdır.
 “Sahneyi göz alıcı bir biçimde canlandırdı.” cümlesindeki “sahne” kelimesi bir
 Bir kelime,
bağlamda
terimdir
.
farklı anlamlara gelebilir.
 Beş duyudan herhangi biriyle algılanan kavramları karşılayan kelimeler
 Felsefi
yazılarda daha çok kavramlar;
yazılarda terimler kullanılır.
 “Rüya, eğitim, kanaat” kelimeleri
soyut
sanatsal
anlamlıdır.
74
somut
yazılarda imgeler ve
anlamlıdır.
bilimsel
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
Kelimelerin Farklı Anlamda Kullanımı
166
167
Şimdi Okuma Zamanı
Şiir ve Sinek
Analar› çocuklar, insanlar› çocuklar, tutarsa fliirimiz
(…) Analar›n, diyor fiükriye Han›m’›n k›z› Güler,
analar›n yüre€i hep a€z›nda. Hep böyle oldular.
ayakta tutar. En yak›n›m›zdan bafllamal›, onlara,
Uykular›nda-uyan›kl›klar›nda ölülerimizi
onlar için en güzel fliirleri yazmal›y›z.
görür oldular bütün bütün. Analara,
Güler, bir akflamüstü ana evine vard›€›
analara, en çok onlara yaz›lmal›
zaman da, son yazd›€› fliirinin en
fliirler çocuklar, en çok onlar› an-
güzel fliiri oldu€unu düflünüyor:
latmal›. Hep anlatmal›y›z, okul
Arkadafllar›m da onaylad›lar zaten,
kap›lar›na varamayan, hiç de€il her
en kat› kafal›m›z Zehra bile, ben
akflamüstü, oh çok flükür sa€ salim
fliirimi okuyunca, yurtta, benim
geldi bugün de, diyemeyen, her
günün her akflam›n› bile bekleyeme-
fliirimi dinledi dinledi de, kirpikleri
yen, yar›na dayanmak için her günün
çipildendi, gözüne inen yafl perdesini
gizledi. Sesi buland› da, “Sa€ol Güler”i
her akflamüstü olsun sevinemeyen, hep
bile çatall› ç›kt›, anlamaz m›y›m? Analar›,
uzaktan, aylar ucundan k›vran›p duran analar›,
onlar› anlatmal›y›z. fiiirleri onlar üstüne, onlar için
analar› fliirlerimizde onlar› da anlat›p, onlara da
yazmal›y›z çocuklar.
okumal›y›z fliirlerimizi.
➥
Şimdi Okuma Zamanı
Her fleyin içinde kendilerini de düflündü€ümüzü bilsinler, baflkalar› da bilsin bunu, güzel olsun ama
fliirlerimiz, en güzeli olsun; en çok buna çabalad›m.
Bir kutu çikolata, bir flifle kolonya, ya da üç metre
kumafl. Yok ama benim bir fliirim var. Güzel olmas›na
özenilmifl bir fliirim. Evi onunla donataca€›m. Annemi.
fiimdi, darac›k bir mutfakta annesinin kan-ter içinde ekflili köfteyi terbiyeleyifline, tez elden so€usun
diye imambay›ld›y› bir tepsi suyun içine oturtufluna
bak›yor, onun aç›klamalar›n› -savunular›n›- dinliyor
Güler: “Tabii k›z›m, tabii, geciktim, buzdolab›na da
s›cak s›cak konulmaz ki, daha do€ru dürüst kullanamadan bozuluverir, paltonu bile yapt›ramadan biz,
buna s›vanm›flt›k, yaz›k de€il mi?”
Salatan›n maydonozunu, dereotunu ince ince k›y›yor
fiükriye Han›m, hiç olmad›k bir sab›rla, özene bezene,
s›z›ldanarak bir yandan:
Ah bak, sen gelmeden her bir fleyleri haz›r edeyim dedim, yetiflemedim, kaplumba€a gidiflli ‹smayıl Efendiyle ne olacak zaten, olaca€› bu. Elim mi a€›rlaflt› benim
de, yapmaya yapmaya unuttum mu yapmas›n›? “Güler
k›z›m, şu zeytinya€› fliflesini uzat hele.” Yoksa belki
heyecandand›r, elim aya€›ma dolan›yor, ay bak flifleyi
kayd›r›yordum nerdeyse, ilahi fiükriye kar›s› e mi, senden ne ev olur, ne ocak, derlensene, iflte k›z›n tam bir
hafta seninle, tam bir hafta dizinin dibinde. “Bir hafta demifltin, de€il mi Güler, mektebi kapamalar›yla?”
Acaba bir kilo daha patl›can alsak m›? Camlar› silsek
mi?
Güler patl›candan, camlardan habersiz, annesinin befl
günü bir hafta yap›vermesine sevecenlikle gülümsüyor: Aray› fliirle kapat›r›m. fiiir unutturur ona bir hafta
de€il, befl gün kalaca€›m›, fliir onu sevindirir. (…)
Adalet A⁄AO⁄LU
➥
75
168
169
etkinlik
 Bu metinde renkli yazılmış aşağıdaki kelimelerin bağlamdaki anlamları, akla ilk gelen, temel anlamları
mıdır? Temel anlamda olanları “+” olmayanları “–” ile belirtelim.
yüreği hep ağzında
uykularında
şiirler
akşamüstü
ayakta tutar
onayladılar
katı
perdesini
–
+
+
+
–
+
–
–
özenilmiş
donatacağım
daracık
geciktim
ince ince
elim ayağıma dolanıyor
sevecenlikle
kapatırım
+
–
+
+
+
–
+
–
 Metinde geçen “ağız” ve “ayak” kelimelerini farklı anlamlarda kullanalım.
ağız: Şişenin ağzını kapat.
Ağzında büyük bir lokma var.
ayak: Oyunların ikinci ayağı yapılacak.
Ayaklarım çok küçüktür.
“burun” kelimesinin aşağıdaki cümlelerde bağlamdaki anlamlarını yazalım.
1. Her işe burnunu sokar. / karışmak, dahil olmak
2. Soğuktan, burnu kıpkırmızı olmuş. / koklama organı
3. Bisikletin burnunu bu tarafa çevir. / en ön kısım, uç
Gerçek - Mecaz - Yan Anlam
Keskin bir tafl› kullanarak ipi incelte incelte kopard›.
En yak›n dostlar›n› bile keskin bir dille elefltirir.
Bu cümlelerde geçen “keskin” kelimeleri anlamca birbirinden çok farkl›d›r. ‹lk cümledeki “
iyi kesen ”
anlam›ndad›r ve zaten kelime zihnimizde ilk bu anlam› uyand›r›r.
‹kinci cümlede ise “ k›r›c›, incitici ” anlam›na gelmektedir. Ancak bu anlam, kelimenin akla ilk gelen
anlam›na çok uzakt›r.
Sonuç olarak dilimizde kelimelerin birden çok anlam›
olabiliyor; buna çok anlaml›l›k diyoruz. Çok anlaml›l›€›n ortaya ç›kmas›nda tarihsel, toplumsal ve bireysel özellikler etkilidir. Çok anlaml›l›k
dili zenginlefltirir, ona canl›l›k katar. Bu anlamlardan
baz›lar› kelimenin sözlük anlam›, temel anlam›, zihninde uyand›rd›€› ilk anlamd›r
;
bunlara gerçek anlam denir.
Bir k›sm› da kelimenin anlam›ndan baflka, ona uzak
yeni anlamlard›r
; bunlara da mecaz anlam denir. “Keskin” kelimesi, örnek
cümlelerin ilkinde gerçek ; ikincide ise
mecaz
anlaml›d›r.
Bunu göze almak hiç kolay de€il.
Gözlerimi s›ms›k› yumdum, beklemeye bafllad›m.
Çekmecenin gözünde ka€›tlar, kalemler vard›.
‹lk cümlede deyim içinde kullan›lan “göz” kelimesi
mecaz
anlaml›; ikincide organ ad› oldu€undan
gerçek
anlaml›d›r.
Son cümlede yeni bir anlam türü ile karfl›lafl›yoruz:
Yan anlam.
Yan anlam, kelimelerin gerçek anlamlar›yla bir
flekilde iliflkili, onlardan kopmam›fl baflka anlamlarıdır
.
soru
76
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
170
172
fiu örnekleri renkli yazılmış kelimelere dikkat kesilerek inceleyelim.
Koltuğunun altına bir gazete sıkıştırmış gidiyordu.

Dayanamay›p patlam›fl, bütün düflüncelerini

söylemifl.
yan anlam
Koltuğa uzanıp biraz dinlendim.

Bomba patlam›fl, onlarca ölü var.

gerçek anlam
Başarısını duyunca koltuklarım kabardı.

yan anlam
Laf› çevirdi€ini anlam›flt›m.

mecaz anlam
Makam odasındaki koltukları değiştirdi.

gerçek anlam
Çiçe€in tomurcuklar› patlam›fl.

mecaz anlam
Koltuk kavgası yüzünden ortalık karıştı.

mecaz anlam
mecaz anlam
Elindeki tesbihi çevirip duruyor.

gerçek anlam
gerçek anlam
Genel müdürlük koltuğu için güçlü bir adaysın.

Polis evin etraf›n› çevirmifl.

yan anlam
Örnek 1
yan anlam
Örnek 2
Aşağıdaki atasözlerinden hangisinin hem gerçek hem
mecaz anlamı vardır?
Aşağıdaki dizelerde altı çizili sözcüklerden hangisi gerçek anlamında kullanılmıştır?
A)Rüzgar eken fırtına biçer.
A)Kaç yanık yolcuya soğuk su verdi
B) Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.
B) Yürek olmazsa bilekler çekemez hançeri
C) Ateş düştüğü yeri yakar.
C) Bağlıdır çünkü dilim gönlüme, gönlüm dilime
D)Minareyi çalan kılıfını hazırlar.
D)Senin de yolun biter, diner gözünde yaşlar
E) Körle yatan şaşı kalkar.
E) Tanırız, Barboros evladı deniz kurtlarını
Çözüm 1
Çözüm 2
Ateş bir yere düşse orayı gerçekten yakar. (gerçek anlam)
Kara bir haber, kayıp vs. ilgili olduğu kişiyi, aileyi etkiler. (mecaz anlam)
77
A) yanık – mecaz
B) yürek – mecaz
C) bağlıdır – mecaz
D) gözünde – gerçek
E) kurtlarını – mecaz
173 174
etkinlik
Sırt çantam yürüdükçe ağırlaşıyordu. Aslında içine zaruri eşyalardan başkasını koymamıştım ama bu
daracık, gittikçe dikleşen keçi yollarıyla, sağıma soluma takılan çalılarla boğuştukça omuzlarımdaki ağrı
artıyordu. Tepenin sırtlarındaydık, yolumuz uzayıp gidiyordu. Aşağıdaki büyüleyici manzarayı seyretmek
tarifsiz bir keyif veriyordu. Öğle saatlerinin kavurucu sıcağı da geçip tatlı bir rüzgâr başlayınca yürüyüşümüz daha da keyifli hâl aldı.
 Aşağıdaki tabloya, bu metinde geçen mecaz, gerçek ve yan anlamlı kelimelerden örnekler yazalım.
Mecaz Anlamlı
Gerçek Anlamlı
Yan Anlamlı
boğuştukça
büyüleyici
veriyordu
kavurucu
tatlı
sırt
çantam
ağırlaşıyordu
zaruri
eşyalardan
daracık
rüzgâr
sırtlarındaydık
etkinlik
 Aşağıdaki cümlelerde geçen mecaz anlamlı kelimeleri bularak gerçek anlamlarıyla bir cümlede kullanalım.
1. Çocuğun soruları beni terletti.
İçerisi çok sıcak, terlettiniz bizi!
2. Yüzümüze boş gözlerle baktığını fark ettim.
Tabağınızı boş bırakmayacağım bugün!
3. Bu tatlı sözlerle gönlümü alamazsın.
Yemekten sonra tatlı da yedik.
4. Sözlerinde ince bir alay seziliyordu.
İnce kumaşlar çabuk yıpranıyor.
5. O kadar yüzsüz davrandı ki hiçbir şey diyemedim.
Yastığı yüzsüz kullanma, kirlenir.
etkinlik
78
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
175
176
Mecaz Çeflitleri
a) Kiflilefltirme (Teflhis)
‹nsan d›fl›ndaki varl›klara, insana özgü nitelikler yüklenmesiyle
teşhis sanatı oluflur. Bu varl›klar konuflturuldu€unda
ise intak sanat› söz konusudur.
Bir sarmafl›k uyan›yordu uykusunda
Geriniyordu bir eski duvar›n s›vas›nda
Bu dizelerde “ sarmafl›k ”a “uyanmak” gibi insana
özgü bir nitelik yüklenmifltir.
Bina
benzeyen
kale
gibi
sa€lam
kendisine
benzetme
benzetme
benzetilen
edat›
yönü
Yanda bir teflbihin ögelerini gösterdik. Ancak bütün
teflbihlerde bu dört ögenin de bulunmas› gerekmiyor.
‹ki ögeli (benzeyen - k.benzetilen) teflbihler de vard›r.
Bazen kendine afl›k deli bir f›rt›nayd›m
F›rt›nalar önünde bazen kuru bir yaprak
fiair kendisini önce “
f›rt›na
“
yaprak
”a benzetiyor.
b) Teflbih
Teşbih, iki varl›k, kavram aras›nda benzerli€e dayal›
bir iliflki kurmad›r; bir özelli€i bak›m›ndan zay›f olan,
ayn› özellik bak›m›ndan güçlü olana benzetilir.
yap›ld›.
”ya, sonra da
Bu teşbihte, “ben” benzeyen öge; “fırtına” ve “yaprak” kendisine benzetilen ögelerdir.
Benzetme edat› ve benzetme yönü bulunmuyor.
soru
c) ‹stiare
Bir sözü benzetme amac›yla bir baflka söz yerine kullanma
sanat›d›r.
Benzetme (teflbih) sanat›n›n iki ögesi vard›r: Benzeyen
ve kendisine benzetilen. Örne€in “y›lan gibi k›vr›lan yollar” benzetmesinde “y›lan”
kendisine benzetilen ,
“k›vr›lan yollar” benzeyendir.
‹stiare sanat›
bunlardan biri söylenerek
yap›l›r.
A€›r a€›r ç›kacaks›n bu merdivenlerden
Eteklerinde günefl rengi bir y›€›n yaprak
Önce “merdiven” sözünü flairin hangi anlamda
kulland›€›n› düflünelim: Hayat› merdivene benzetiyor;
âdeta merdiven çıkar gibi hayat› ç›kt›€›n› anlat›yor. Öyleyse;
Merdiven gibi hayat
k. benzetilen
Benzetmenin “
kendisine benzetilen
” ögesi
kullan›lm›flt›r. Bu ögeyle yap›lan benzetmeye aç›k istiare
denir.
fiiirin ikinci dizesinde “yaprak” an›lar› anlatmaktad›r.
79
Yani;
Yapraklar gibi an›lar
k. benzetilen
Bu örnekte de aç›k istiare yap›lm›flt›r.
Kandilli yüzerken uykularda
Mehtab› sürükledik sularda
dizelerinde de istiare var, ama bu kez yaln›zca benzeyen
söylenmifl: Mehtap. Kendisine benzetileni dizede söylenen bir özelli€inden hareketle bulaca€›z:
Sürüklemek. Sularda sürüklenen ne olabilir? Kay›k, tekne vb. Demek oluyor ki “mehtap” kay›€a benzetilmifl
ama “kay›k” (k. benzetilen) söylenmemifltir. Kendisine
benzetilen söylenmeden yalnız benzeyen ögenin söylenmesi ile yapılan benzetmeye
kapalı istiare
denir.
Umutlar›m savruldu oradan oraya
dizesi de buna örnektir. fiair, umutlar›n› rüzgârla savrulan cisimlere benzetiyor. O hâlde “ umutlar ” benzeyen öge, “
cisimler
” kendisine benzetilen ögedir.
Yaln›z benzeyen söylendi€inden
kapal› istiare
ye
baflvurulmufltur.
177
179
ç) Mecaz-› Mürsel (Ad Aktarmas›):
d) Kinaye:
Mecaz-ı mürsel, bir sözün benzetme amac› olmadan
bir baflka söz yerine kullan›lmas›d›r.
(‹stiarede benzetme amac› oldu€unu hat›rlayal›m.)
Bir kelimenin ba€lamda hem gerçek hem mecaz
anlam›na gelecek flekilde kullan›lmas› olarak tanımlanır.
Atefl düfltü€ü yeri yakar.
Üç bardak içtim.
cümlesinde “ bardak ” kelimesi “ çay ” yerine kullan›lm›flt›r; içilen bardak olamaz. Bardak, çaya
benzedi€i için de€il çayla iç-d›fl iliflkisi nedeniyle
çay›n yerine kullan›lm›flt›r.
fiu örnekleri de inceleyelim. Renkli yazılan kelimeler
bir başka kelime yerine kullanılmıştır.
Stad oyuncular› yuhluyordu. / seyirciler
Evi aramam laz›m, merak ederler. / aile
Ankara olaya tepki gösterdi. / hükümet
Genç raket rakiplerini eledi. / tenisçi
Bu örneklerden de anlafl›laca€› gibi ad aktarmas›nda,
yer de€ifltiren kavramlar aras›nda iç-d›fl ,
parçabütün
, araç olma vb. iliflkiler söz konusudur.
atasözü gerçek oldu€u gibi mecazd›r da. Cümlede
ateflin yak›c›l›€›
gerçek anlam, “s›k›nt›lar›n
onlar› yaflayanlarca derinden hissedildi€i
”
mecaz anlamd›r.
e) Tariz:
Anlat›lmak istenenin, imal›, i€neli bir biçimde söylenmesiyle ortaya ç›kar.
Bir nasihatim var zamana uygun
Tut sözümü yatt›kça yat uyanma
Meflhur bir kelamd›r sen kazan sen ye
El için yok yere yanma
Huzurî
dizelerinde flair söylediklerinin tam tersini anlatmak
istemifltir.
Örnek 3
Bir sözün benzetme amacı olmadan gerçek anlamı dışında kullanılmasına “ad aktarması (mecaz-ı mürsel)”
denir.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ad aktarmasına örnek
yoktur?
A)İzmir, bu olayı şaşkınlıkla karşıladı.
Örnek 4
Bulamadım dünyada gönle mekân
Nerde bir gül bitse etrafı diken
dizelerinde aşağıdakilerden hangisi vardır?
A) Teşbih
B) Sınıf, Ahmet’i başkan olarak seçmişti.
E) Garsonlar, bu masaya özel ilgi gösteriyor.
D) Tariz
C) Deyim
E) İstiare
Çözüm 4
C) Dedem, artık her şeyi unutuyor.
D)Çocuk, ayaklarını çıkarmadan salona giriverdi.
B) Kinaye
Dizelerdeki gül ve diken sözüyle kinaye yapılmıştır.
Gerçekte gülün etrafında diken vardır ancak kastedilen nerede bir iyilik, güzellik varsa onun etrafında
kötülükler de olduğudur.
Çözüm 3
A’da İzmir (İzmirliler)
B’de Sınıf (Öğrenciler)
D’de ayaklarını (ayakkabılarını)
E’de masaya (masadakilere)
kelimeleri farklı anlamlara gelecek şekilde kullanılmıştır. C’deki “Dedem” kelimesi ise gerçek anlamındadır.
80
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
180
etkinlik
 Aşağıdaki dizelerde altı çizili bölümlerdeki sanatları yazalım.
Sisler Bulvarı’nda seni kaybettim.
Sokak lambaları öksürüyordu.1. kişileştirme
Yukarıda bulutlar yürüyordu.
2. benzetme (teşbih)
Terk edilmiş bir çocuk gibiydim
Dokunsanız ağlayacaktım.
Attila İLHAN
Kuşlar delirince kırılır denizin kanatları
Aynaların damarı çatlar
Bengisu fışkırır yeryüzüne
Nurullah GENÇ
istiare
Yedi tepe üstünde zaman bir gergef işler
Yedi renk, yedi sesten sayısız belirişler
Gecesi sümbül kokan
Türkçesi bülbül kokan
İstanbul, İstanbul
Necip Fazıl KISAKÜREK
1. kişileştirme
2. istiare
etkinlik
 Aşağıdaki şiirde altı çizili bölümlerdeki sanatları yazalım.
Sonbahar
Fani ömür biter, bir uzun sonbahar olur.
Teslim olunca vadesi gelmiş zevaline,
Yaprak, çiçek ve kuş dağılır, tarumar olur.
Benzer cihana gelmeden evvelki hâline.
Mevsim boyunca kendini hissettirir veda;
Artık bu dağdağayla uğuldar deniz ve dağ.
Yaprak nasıl düşerse akıp kaybolan suya
...
Ruh öyle yollanır uyanılmaz bir uykuya:
Dünyanın ufku gözlere gittikçe tar olur.
Duymaz bu anda taş gibi kalbinde bir sızı;
Her gün sürüklenip yaşamak ruha bar olur.
Fark etmez anne toprak ölüm maceramızı.
İnsan duyar yerin dile gelmiş sükûtunu;
Bir başka musikiye geçiş farz eder bunu.

istiare

81
teşbih
Yahya Kemal BEYATLI
181
182 183
etkinlik
 Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili kelimeleri; gerçek, mecaz, terim oluşlarına göre “G”, “M” ve “T”
harfleri yazarak belirtelim.
1. Bizim takım, dişli rakibini maçın son dakikalarında attığı golle yendi.
M
2. Şiirlerinde, kafiye, redif, ölçü gibi biçimsel unsurlarla ahengi yakalıyor.
T
3. Yükseklik arttıkça soluk alıp vermek güçleşiyor, basınç ve soğuyan hava tırmanışımızı G yavaşlatıyor.
 Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcükleri soyutlar için “Y”; somutlar için “M” harfi yazarak sınıflandıralım.
 Gerçek bir tanedir; doğru ise sayısızdır, dünyadaki kişi sayısınca doğru vardır.
Y
Y M
 Sabahın erken saatlerinde odama dolan kuş sesleri ile uyandım.
Y
M M
 Yoksulluk bu mahalleyi çepeçevre kuşatmış, çocukları, anneleri çaresiz bırakmıştı.
Y
M M
etkinlik
 Aşağıdaki cümlelerde ya da dizelerde hangi mecaz çeşidinin görüldüğünü yazalım.
 Sessizlik dökülüyor bir yerde yaprak yaprak  Büyülenmiş bir ceylan gibi bakıyor zaman / istiare
/ teşbih
 Bir Rumeli türküsü kanat çırptı gümüş vazolarda / istiare
 Her şey akar; su, tarih, yıldız, insan ve fikir / istiare
 Anadolu susuyor ama hep dik tutuyor başını / ad aktarması
 Hişşt, dedi badem ağacı, bak bu tarafa / intak
 Güvercinler de kederli kentlerin sokaklarında / teşhis
 Hiç acele etme! Yarın sabaha bitirirsin yemeğini
/ kinaye
 Aşağıdaki kelimeleri cümlelerde dört farklı anlamda kullanalım.
say –
1. Dedemi herkes sayar.
2. Bunu saymam, yine gelin.
tanı –
1. Bu küçük ülkeyi henüz tanıyan olmadı.
2. Seni tanımak isterim.
3. Yüze kadar sayıyor.
3. Beni tanımadı bile!
4. Öfkeden ağzına geleni saydı.
4. Ona bir fırsat tanıyalım.
soru
82
184
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
Konu Değerlendirme Testi - 1
190
1. Afla€›daki cümlelerin hangisinde mecaz anlaml›
5.
I. Çok heyecanlı bir maç, tribünler ayakta.
ifade yoktur?
II. Birkaç güzel film bu hafta vizyona giriyor.
A) Bak›fllar› sönük, yüzü solgundu; onu hiç böyle
görmemifltim.
III. Genç oyuncu, eğitim almak üzere ABD’ye gitti.
B) Gözüm üstünüzde, bir hatan›z› görürsem affetmem.
IV. Bütün marketi almışsın, artık bir ay alışverişe
gerek yok.
C) Çok mesafeli davran›yor, beni hat›rlamad› galiba.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerin hangilerinde ad aktarması yapılmıştır?
D)Niye bizim iflimizi a€›rdan al›yorsunuz, acelemiz oldu€unu söylemifltik.
A) I. ve II.
E) Hava ayd›nlan›r ayd›nlanmaz ifle bafllayal›m,
akflama ancak bitiririz.
B) I. ve III.
D) II. ve III.
C) I. ve IV.
E) III. ve V.
2. Deniz ve mehtap sordular seni, neredesin?
6. Yeşil pencereden bir gül at bana
Işıklarla dolsun kalbimin içi
Geldim işte mevsim gibi kapına
Gözlerimde bulut saçlarımda çiğ
dizesinde afla€›dakilerin hangisi vard›r?
A) Kiflilefltirme
B) Teflbih
C) Tariz
D) Mecaz-› Mürsel
E) Dolaylama
3. Koyu karanl›k, ürkütücü gölgeler hâlinde ›ss›z
I
II
III
sokaklar boyunca evlerin, a€açlar›n üzerine
çökmüfltü, tuhaf sesler bu ürkütücülü€ü daha da
IV
art›r›yordu.
V
B) II.
C) III.
D) IV.
Açılan bir gülsün sen yaprak yaprak
Ben aşkımla bahar getirdim sana
Tozlu yollarından geçtiğim uzak
İklimden şarkılar getirdim sana
Bu dizelerle ilgili;
I. “Çiğ” kelimesi istiarelidir.
II. “Işıklarla” kelimesi mecaz anlamlıdır.
III. İkinci dörtlüğün ilk dizesinde teşbih yapılmıştır.
IV. “şarkılar” kelimesi, ad aktarmasına örnektir.
yargılarının hangileri yanlıştır?
A) Yalnız II.
Bu cümledeki numaralanm›fl kelimelerin hangisi
mecaz anlaml›d›r?
A) I.
B) Yalnız IV.
D) II. ve III.
C) I. ve II.
E) III. ve IV.
E) V.
4. Aşağıdaki dizelerin hangisinde istiare vardır?
7. Aşağıdakilerin hangisinde ötekilerden farklı bir
A) açılmış sarmaşık gülleri
kokularıyla baygın
anlam özelliği vardır?
A)Anılarım, film şeridi gibi gözümün önünden
geçti.
B) gökyüzü temiz ve parlak
işte kol kola girmiş en mesut günlerimiz
B) Aslan yürekli dayım, her ortamda hakkı savunurdu.
C) elimden gelen bu ben iki kişiyim
çoğalmak neyse ne azalmak zor
C) Ninemin pamuk elleriyle saçlarımı okşayışı çok
hoşuma giderdi.
D) uykusuzum fena hâlde, sokaktayım
karanlık bastırdı mı bozuluyorum
D) Denizi çok sever, saatlerce balık gibi yüzer.
E)mevsimidir
artık erken kararır sular
E) Böyle yetenekli kalemler her gün yetişmiyor
bu ülkede.
83
Anlam İlişkilerine Göre Kelimeler
191
192
Aşağıda verilenler hakkında sınıfımızda arkadaşlarımızla konuşalım.
“Da€ bana
Bahçe sana ba€ bana
De€me zincir kâr etmez
Zülfün teli ba€ bana”
Bu manide alt› çizili kelimelerin anlamlar› ayn›
m›d›r? Tart›flal›m.
“Kentimizin sorunlar›yla titizlikle ilgileni-
yor, bunlar›n hepsini çözmeye çal›fl›yoruz.”
cümlesini, farkl› kelimelerle ama anlam›n›
de€ifltirmeden yeniden söylemeye çal›flal›m.
Her kelimeye, ayn› anlamda ama farkl› seslerden
oluflan bir karfl›l›k bulabildiniz mi?
“Her fleye gülen bu flirin çocuk, son zamanlarda
durduk yere a€lar olmufltu.” cümlesinde alt›
çizili kelimeler aras›nda bir anlam iliflkisi var m›,
aç›klayal›m.
Şimdi Okuma Zamanı
Demiryolu Hikâyecileri
Ülkenin büyük flehirlere uzak bir da€ bafl› kasabas›nda, bir
demiryolu istasyonunda çal›flan üç hikâyeciydik. ‹stasyon
binas›na bitiflik yan yana üç kulübemiz vard›. Ben, genç yahudi, bir de genç kad›n. Seyyar hikâye sat›c›l›€› yap›yorduk.
‹flimiz pek parlak say›lmazd› çünkü istasyonumuza tren çok
seyrek u€ruyordu. Ayr›ca, yaln›z posta trenlerinin geldi€i
günler iyi ifl yapt›€›m›z söylenemezdi. Ö€leden sonra gelen
posta trenlerinde daha çok elma, ayran ve sucuk-ekmek
sat›l›rd›. Bu saatlerde genellikle biz hikâyeciler uyurduk.
Böylece gece için de dinlenmifl olurduk çünkü bizim bütün ümidimiz, gece yar›s›ndan sonra geçen tek eksprese
ba€l›yd›. Öteki seyyar sat›c›lar bu saatlerde uyan›p gelemezlerdi ço€u zaman. Bizim de (hikâyeciler) uyuyarak
gece ekspresini kaç›rd›€›m›z olurdu. Oysa istasyon flefiyle
de aram›z iyiydi fakat nedense genellikle bizi uyand›rmay›
ihmal ediyordu istasyonun bu tek memuru.
Ona da hak veriyorduk bir bak›ma: Makasç›l›k yap›yordu,
telgraflara bak›yordu, bütün iflaretleri düzenliyordu; trenlere bilet satmak, kap›lar› açmak, kapamak. Bütün ifller tek
bir adam›n üzerindeydi. Ona yaranmak için s›k s›k bedava hikâyeler veriyorduk; gene de bizi uyand›rmay› unutuyordu bazen. Ço€u zaman, kendili€imizden uyanmak
zorundayd›k. Bütün gün de hikâye yazd›€›m›z düflünülürse,
bunun pek kolay bir ifl olmad›€› ortadayd›. Evet, ö€leden
sonralar› uyuyorduk; ama genellikle akflamüzeri ilham
geliyordu ve gecenin geç saatlerine kadar yakam›z›
b›rakm›yordu. Bu `yakam›z› b›rakm›yordu’ sözüyle alay
ediyordu istasyonun flefi. Biz de böyle anlarda, onun tek
bafl›na çal›flt›€›n›, her ifle tek bafl›na yetiflemeyece€ini
unutarak fliddetle elefltiriyorduk onu: ‹stasyon flefli€i
odas›na bitiflik kulübelerimize kadar zahmet edemez
miydi ekspresin geldi€i s›ralar? Ayn› ifl yerinde çal›flan memurlar say›l›rd›k bir bak›ma. Üstelik baz› geceler, yeme€i
bile unutarak elle yazd›€›m›z hikâyeleri, istasyon flefinin
odas›ndaki tek daktiloda temize çekiyorduk. Hikâyecili€e
ilk ben bafllad›€›m için daktilo yazarken ilk s›ray› bana veriyorlard› arkadafllar›m. Fakat ben s›ram› genellikle genç
yahudiye veriyordum.
➥
84
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
193
194
Şimdi Okuma Zamanı
Bu zay›f ve hastal›kl› genç yahudiyi çok seviyordum.
Evet, bir bak›ma demiryolu idaresinin memurlar›
say›l›rd›k: kulübelerimiz de istasyon binas› için ayr›lan
alana kurulmufltu, üstelik hepsi bir örnekti ve istasyon
binas› ile ayn› mimarî özellikleri tafl›yordu. ‹stasyon flefi
gülerek, “memur hikâyeciler” diyordu bize. Sonra o
bitip tükenmez tart›flma bafll›yordu. Hay›r biz memur
konumu içinde düflünülemezdik. Bir kere parça bafl›na
ücret al›yorduk. Ayr›ca bu ücret, ekspres yolcular›
taraf›ndan ödendi€i için resmi bir ödeme say›lmazd›.
Siz esnaf hikâyecilersiniz, diyordu istasyon flefi bize.
Asl›nda ben memur ya da esnaf olarak nitelendirilmek istemiyordum; biz sanatç›yd›k. Ayr›cal› bir durumda olmal›yd›k. Ne var ki ayran, elma ve sucuk-ekmek
sat›c›lar›n›n uyan›k oldu€u gecelerde birbirimizi iterek
yolculara mallar›m›z› be€endirmeye çal›fl›rken `ayr›cal›
bir durumda’ oldu€umuz söylenemezdi. Biz de öteki
sat›c›lar kadar ba€›r›yorduk mal›m›z› satmak için. Tabii
genç yahudinin pek sesi ç›km›yordu; genç kad›n da yiyecek sat›c›lar›yla perona inen yolcular aras›nda s›k›fl›p
kal›yordu. Zaten satacak çok mal›m›z da yoktu. ‹stasyon flefinin köhne daktilosunda her hikâyeden ancak
bir iki kopya ç›karabiliyorduk. Son kopyalar da oldukça silikti, bunlara pek al›c› bulam›yorduk. Hikâyeler bir
iki kere sat›lmad› m› eskiyor, onlara müflteri bulmak
güçlefliyordu. Çünkü güncel konular› iflleyen hikâyeler
yaz›yorduk ve bir iki günlük modas› geçmifl hikâyeleri
uzatt›€›m›z zaman yolcular yüzlerini buruflturarak,
“Bunlar› biliyoruz, yeni fleyler yok mu?” diyerek bayat
hikâyelerimizi surat›m›za f›rlat›yorlard›. O zaman da
elma ve ayran sat›c›lar›na kapt›r›yorduk s›ram›z›.
Baflka güçlüklerimiz de vard›: Tren her zaman bizim
kulübelerin önünde durmuyordu. Birinci perona ço€u
zaman yük vagonlar›n› yaklaflt›r›yordu istasyon flefi. Bu
yüzden ekspres, ikinci hatta, üçüncü perona (bunlara
`peron’ denirse) yanaflmak zorunda kal›yordu. Yiyecek sat›c›lar› bu durumu daha önceden ö€rendikleri
için, treni oralarda bekliyorlard›. Biz hep son dakikada uyand›€›m›z için, uyku sersemi ço€u kere önce yük
vagonlar›na çarp›yorduk telaflla. Sonra vagonlar›n çevresini dolaflmak, raylar›n aras›ndan gece karanl›€›nda
dikkatlice geçmek gerekiyordu.
O€uz ATAY
➥
etkinlik
 “Demiryolu Hikâyecileri” adlı metinde kırmızı yazılmış aşağıdaki sözlerin anlamını karşılayacak yeni
kelimeler yazalım. (Bağlamdaki anlamlarını dikkate alalım.)
1. şehir
→
kent
7. seyrek
→
nadiren
2. kasaba
→
ilçe
8. zaman
→
vakit
3. hikâyeci →
→
çoğunlukla
4. bina
→
yapı
→
parasız
5. bitişik
→
yapışık
6. parlak
→
iyi
öykücü
9. genellikle
10. bedava
11. alay etmek →
12. tek başına
→
dalga geçmek
yalnız
 Bulduğumuz karşılıklardan bu sözlerle tümüyle aynı anlamda olmayanlar var mı?
Evet var. Bunlar yakın anlamlı. Örneğin “genellikle - çoğunlukla,” “kasaba-ilçe”, “bitişik-yapışık,” alay
etmek-dalga geçmek” kelimeleri arasında küçük anlam farkları bulunuyor.
➥
85
195
196
etkinlik
 Okuduğumuz metinde turuncu yazılmış sözlerin karşılarına, onların tam tersi anlama gelecek kelimeler yazalım. (Bağlamdaki anlamlarını dikkate alalım.)
→
şişman
12. inen
→ çıkan
2. hastalıklı →
sağlıklı
13. yok
→ var
nefret etmek
14. silik
→ belirgin
farklı
15. güçleşmek
→ kolaylaşmak
1. zayıf
3. sevmek
→
4. bir örnek →
5. gülerek
→
ağlayarak
16. modası geçmiş → popüler
6. almak
→
vermek
17. yüzlerini buruşturarak → beğenerek
7. uyanık
→
uykuda
18. yeni
→ eski
8. gece
→
gündüz
19. önünde
→ arkasında
9. iterek
→ çekerek
20. yanaşmak
→ uzaklaşmak
21. önceden
→ sonradan
10. satmak → almak
11. genç
→ yaşlı
22. karanlığında → aydınlığında
etkinlik
→ Bin asker aynı anda at bindi.
→ Kısmetindir gezdiren yer yer seni.
Arşa çıksan akıbet yer yer seni.
 Yukarıdaki altı çizili sözcüklerin anlamlarını yazalım.
bin →
bin →
1000
yer yer →
diyar diyar
yer →
yeryüzü, toprak
yer →
yemek fiili
sürmek, ata binmek
 Siz de bu örneklerdeki gibi yazılışları aynı, anlamları farklı kelimeler bularak birkaçını yazın.
Öğrenci cevapları geçerli
86
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
Sözcükler Arası Anlam İlişkileri
197
1. Efl Anlaml›l›k (Anlamdafll›k)
Afla€›daki kelimeler efl anlaml›d›r:
Medeniyet ulaflmam›fl yerler var.
kimi zaman - Bundan yirmi y›l önceydi.
s›nav
-
imtihan
misafir -
konuk
araç -
vas›ta
sars›nt› -
zelzele
yoksul -
fakir
Eflyalar›na neden k›ymet vermiyorsun?
Bu cümlelerdeki alt› çizili kelimelerin yerlerine
s›ras›yla uygarl›k - sene - de€er kelimelerini getirebiliriz ve cümlelerin anlam› de€iflmez. Bu örneklerde
oldu€u gibi yaz›l›fl ve okunufllar› farklı, anlamlar› aynı
kelimelere efl anlaml› (anlamdafl) kelimelere
deniyor.
Efl anlaml› kelimelerin biri genellikle yabanc› kökenlidir. Burada dikkat edilmesi gereken, kelimenin
ba€lamdaki anlam›d›r; kimi zaman kelimeler efl anlaml› oldu€u hâlde biri ba€lama uygun düflmez ve yer
de€iflmeleri mümkün olmaz. Özellikle deyimlerde,
kal›plaflm›fl söz öbeklerinde böyledir.
bazen
Yak›n anlaml›l›k, yaz›l›fllar› farkl› kelimelerin anlamca
birbirine yak›n olmas›n›
anlat›r. Böyle
kelimeler birinin anlam›n› tam olarak karfl›lamamakla
birlikte anlamca birbirine çok benzer:
konuflmak - söylemek - demek
bakmak - seyretmek - görmek
küsmek üzüntü -
soru
198
k›r›lmak
tasa
-
incinmek
keder
video
2. Z›t (Karfl›t) Anlaml›l›k
3. Efl Seslilik (Sestefllik)
Bunu duydu€uma çok sevindim.
Dinlendin mi bu sabah?
cümlelerindeki alt› çizili kelimeleri “üzülmek-yorulmak
” kelimeleriyle de€ifltirirsek, cümleler tam
tersi bir anlam kazan›r. Anlamca birbirinin tersini
ifade eden
kelimeler karfl›t anlaml›d›r.
Karfl›t anlaml›l›k, kelimelerle s›n›rl› olmayabilir; zaman zaman kavramsal düzeyde bir karfl›tl›k söz konusu olur. Ayr›ca kelimenin ba€lamdaki anlam›na göre
karfl›t anlaml›s› da de€iflecektir.
Sorular› do€ru çözmüflsün.
Bana do€ruyu söyle.
‹lk cümlede “do€ru” kelimesinin z›t anlaml›s›“
”; ikincideyse “
yalan
” d›r.
yanl›fl
Neden kondun a bülbül.
Kap›mdaki asmaya
Ben yârimden vazgeçmem
Götürseler asmaya
Bu metindeki yaz›l›fl› ayn› olan “asmaya” kelimeleri
farkl› anlamdad›r: ‹lki üzüm bitkisi, ikincisi asmak eylemi. Bu manideki gibi
yaz›l›fl› ayn›, anlam› farkl›
kelimeler sestefltir.
Bülbül güle gül dedi.
Gül gülmedi gitti.
İçinde sesteş kelime bulunan iki cümle yazın.
Bir kelimenin olumsuzu onun karşıt anlamlısı değildir. Örneğin “gelmek” kelimesinin
karşıtı “ gelmemek ” değil, “ gitmek
” tir.
87
 Öğrenci cevapları geçerli.

etkinlik
199 200
Şimdi Okuma Zamanı
Asfalt Yol
–Bir köy ö€retmeninin notlar›ndan–
‹stasyondan kalk›p vilayet merkezine giden kamyon,
iki saat kadar sarst›ktan sonra, beni gidece€im köye
ayr›lan yolun bafl›nda b›rakt›. ‹ki ad›m bile atacak
hâlim yoktu. Çantam› yan›ma koyarak, kenarlar›ndan
otlar f›rlayan bir tafl›n üstüne oturdum. Kafamdaki
u€ultuyu dinlemeye bafllad›m.
‹çi tozla kar›fl›k ter kokan kamyon dünyan›n bu
en bozuk yolunda bizi birbirimize vura vura sersem etmiflti. Birdenbire duraklamalar, bir çukura
yuvarlan›r gibi sars›nt›lar, bana nerede oldu€umu
bile unutturmufl ve beni karanl›k bir rüya dünyas›na
atm›flt›. fiimdi oturdu€um tafl›n üzerinde bu rüyadan
silkinmeye çal›fl›yordum.
Gidece€im köyü floför göstermiflti. Buras› oturdu€um
yerden yar›m saat kadar uzakta, külrengi bir kerpiç
y›€›n› idi. Bir kenarda ince ince yükselen yine kül-
rengi birkaç kavak, orada, ufac›k da olsa, bir su
bulundu€unu anlat›yordu.
Belki bir saat oturdu€um yerde kald›ktan sonra
yavaflça ve sallanarak do€ruldum. Küçük çantam›
yerden al›p yürümeye bafllad›m. Kendim köylü
oldu€um ve bizim köylülerimizi iyi tan›d›€›m için
içimde yabanc› bir yere gidiyorum hissi yoktu. ‹lk vazifemde muvaffak olaca€›ma emindim.
Akflam olmaya bafllam›flt›. Köye yaklafl›nca ortal›€›
büsbütün bir k›z›ll›k kaplad›. K›rm›z› bir deniz gibi
parlay›p k›m›ldayan bu bir kar›fl boyundaki kuru
bozk›r otlar›n›n üzerinde upuzun gölgem yat›yor ve
gölgemin bafl›, ileride, aralar›ndan yer yer çekirgeler
f›rlayan bu otlar›n aras›nda kayboluyordu.
Sabahattin ALİ
➥
etkinlik
 Bu metinde geçen aşağıdaki kelimelerin eş, zıt veya yakın anlamlılarını yazalım.
Kelimeler
Eş anlam
Yakın anlam
Zıt anlam
bırakmak
başlamak
bozuk
birdenbire
silkinmek
göstermek
şoför
his
küçük
vazife
muvaffak olmak
emin
yatmak
ileride
indirmek
–
–
aniden
uyanmak
–
–
duygu
ufak
görev
başarmak
–
–
–
koymak
harekete geçmek
–
çabucak
–
işaret etmek
kaptan
–
önemsiz
–
galip gelmek
güvenli
uzanmak
uzakta
başlamak / almak...
bitirmek
düzgün
usul usul
–
–
–
–
büyük
–
başaramamak
şüpheli
kalkmak-dikilmek
geride
88
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
201 202
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerin doğru olanlarını D, yanlış olanlarını Y ile gösterelim.
1. Türkçede yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı kelimeler vardır; bunlara sesteş adı verilir. D
2. “Yol, kilometrelerce uzayıp gidiyordu.” cümlesinde sesteş kelime yoktur.
Y
3.
Her kelimenin karşıt anlamlısı vardır. Y
4. “Getirmek” ve “taşımak” fiilleri eş anlamlı olarak kullanılabilir.
D
5. Eş anlamlı kelimeler, bir cümlede, genellikle, birbirinin yerine kullanılabilir ve cümlenin
D anlamı değişmez.
6. “Görmek” kelimesinin zıt anlamlısı “görmemek”tir.
Y
7. “Olanlara kimse bir anlam veremedi.” cümlesinde sesteş kelime yoktur.
D
8. Bir kelimenin eş anlamlısını, bağlamdaki anlamından haraketle belirlemek doğrudur.
D
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle dolduralım.
“Mat, soluk, cansız, sönük” kelimeleri
yakın anlamlıdır
.
“Sandalyenin çürük ayakları yüzünden düştüm." cümlesindeki "çürük" kelimesinin zıt anlamlısı sağlam
kelimesidir.
“Aklından geçenleri üstü kapalı anlatmaya çalışıyorsun.” cümlesindeki altı çizili sözle “
açık olmadan
” sözü yakın anlamlıdır.
“Bütün olasılıkları değerlendiriyoruz.” cümlesindeki “olasılık” kelimesi
Türkçede her kelimenin
zıt anlamlısı
ihtimal
ile eş anlamlıdır.
yoktur. Örneğin “öğrenci, uçak, su” kelimeleri böyledir.
“Bu kalabalık yer hiç bana göre değil.” cümlesindeki altı çizili kelime yerine
tenha
kelimesi
yazılırsa cümle tam tersi bir anlam kazanır.
Türkçede bazı kelimelerin aynı harflerden oluştuğu ancak farklı bir anlam taşıdığı görülür. Bunlar
eş sesli
olarak adlandırılır.
89
Kelimelerde Anlam Değişmeleri
203 204
Dilin temel özelliklerinden birisi durmadan de€iflmesidir. Bu de€iflikliklerin elbette sebepleri vard›r
ama konumuz gere€i bu sebepler üzerinde de€il
de€iflikliklerin nas›l oldu€u üzerinde duraca€›z.
Dildeki de€iflimin kelimelerle ilgili boyutu, bir kelimenin ifade etti€i anlam›n de€iflmesidir. Örne€in “yavuz” kelimesi eskiden “kötü” anlam›ndayken bugün
“güçlü” anlam›nda kullan›lmaktad›r. Kelimenin daha
olumlu bir anlam kazand›€› söylenebilir. Bu tarz anlam de€iflmesi anlam iyileflmesi
olarak adland›r›l›r.
Öte yandan “canavar” kelimesinin anlam› tam tersi biçimde de€iflmifltir. Eskiden “canl›, mahluk” anlam›nda
kullan›lan kelime, bugün “y›rt›c›, vahfli hayvan, korkunç yarat›k
” anlam›ndad›r. Böyle
anlam de€iflimlerine
anlam kötüleflmesi
denir.
“Baya€›” kelimesi de bu çeflit bir anlam de€iflimine
u€ram›flt›r: “önceki” anlam›nda olan kelime, bugün,
“
de€ersiz, basit
” anlam›nda kullan›lmaktad›r.
Şimdi, biraz daha ayrıntılara bakalım.
“Emek” kelimesinin eski metinlerdeki “›zd›rap, eziyet” anlam›ndan uzaklafl›p “bir ifl için gösterilen çaba,
özen” anlamlar›na gelmesi
de anlam iyileflmesine örnektir.
Şimdi Okuma Zamanı
*** Anlam bilimci G. Stern, kelimelerdeki anlam
de€iflmelerini sebeplerine ve görevlerine göre flöyle
sın›fland›r›r:
Dil olgusu: Değişmeyenler
a) Dil d›fl› de€iflmeler,
b) Dil içi de€iflmeler.
Bunlar› aç›klayal›m:
1) Dil Dışı Değişmeler
Dil d›fl› de€iflmelerde isim bir de€iflikli€e u€ramaz,
isimlendirilen fley yani”nesne” de€iflikli€e u€rar;
bu ad›n de€il nesnenin de€iflmesidir. Bu anlam
de€iflmesini somut olarak flöyle gösterebiliriz:
Dil dışı olgu: Değişenler
[araba] kelimesinin sesi
ARABA
araba
/araba/ kelimesinin anlamı
Ayn› de€iflimi soyut olarak flöyle formüllefltirebiliriz:
KELİME
Dil dışı anlam değişmesi
Anlam 1
Nesne 1
Anlam 2
Nesne 2
Ses 1
90
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
205 206
2) Dil İçi Değişmeler
BENZERLİK YOLUYLA ANLAM DEĞİŞMESİ
A) Benzerlik ‹lişkisiyle Anlam Değişmeleri
YAPRAK kelimesi
Ses 1:
Anlam 1:
Nesne
Yaprak 1
Ses 1:
DEĞİŞMİYOR
Anlam 2:
Yaprak I
Yaprak 2
DEĞİŞİYOR
Yaprak II
Defter yapra€›n› a€aç yapra€›na benzeterek ona “yaprak” diyen ilk kifli asl›nda güzel bir istiare yapm›flt›.
Sonra bu istiare, kullan›la kullan›la ka€›t dedi€imiz
nesnenin ikinci bir ad› oldu. Böylece “yaprak” kelimesinin, do€uflu istiare yoluyla da olmufl olsa, ikinci bir
hakiki anlam› ortaya ç›kt›. Bu dil hadisesi, benzerlik
yoluyla anlam de€iflmesinin bir örne€idir.
Benzerlik iliflkisiyle anlam de€iflmesini flöyle bir tablo
ile gösterebiliriz:
Di€er bir örnek:
AYAK kelimesi
Ses 1:
Anlam 1:
Nesne
Ayak 1
Ses 1:
DEĞİŞMİYOR
Anlam 2:
Ayak 2
DEĞİŞİYOR
B) Bitişiklik İlişkisiyle Anlam Değişmeleri
Bu Örnekte Ortaya Çıkan Dil Olgularını Gözleyelim!
ÖR: Osmanl›lar, devlet dairesine zamanla “kalem”
ad›n› verdiler:
KELİMENİN SESİ (GÖSTEREN)
Devlet
Dairesi
Kalem
1. OLGUYA SÖZLÜK B‹L‹M‹ AÇISINDAN BAKALIM:
YEN‹ B‹R KEL‹ME DO⁄DU: DEVLET DA‹RES‹ = KALEM!
Yeni
Kelime!
2. OLGUYA B‹R‹NC‹ KEL‹MEDEN YOLA ÇIKARAK BAKALIM: “DEVLET DA‹RES‹” KEL‹MES‹N‹N B‹R “Efi
ANLAMLI”SI DO⁄DU: KALEM
Kalem
İLİŞKİ
TÜRÜ:
BİTİŞİKLİK
3. OLGUYA ‹K‹NC‹ KEL‹MEDEN YOLA ÇIKARAK BAKALIM: “KALEM” KEL‹MES‹N‹N B‹R “Efi SESL‹”S‹
DO⁄DU.
KELİMENİN ANLAMI (GÖSTERİLEN)
4. OLGUYA ET‹MOLOJ‹K GEL‹fi‹M AÇISINDAN BAKALIM: “KALEM” KEL‹MES‹, BU SÜREC‹N BAfiINDA
“ÇOK ANLAMLI”DIR, SÜREC‹N SONUNDA ‹SE “Efi
SESL‹”D‹R.
91
207 208
Bu de€iflim süreci flöyle gösterilebilir:
Bir kelime, önce çok anlaml›, daha sonra efl sesli hâle
gelir. Çok anlaml›l›k ile efl seslilik, ayn› varl›€a önce
tay, sonra at dememize çok benzer. (Bütün efl sesliler
böyle bir sürece ba€l› de€ildir. Bu süreç, eflseslili€in
sebeplerinden sadece birisidir.):
Çok
anlamlılık
Eş seslilik
“Devlet dairesi, kalem-1, kalem-2” kelimeleri aras›nda
ortaya ç›kan ses ve anlam hadiselerinin ad›, yola
ç›kt›€›n›z yahut hareket etti€iniz
a)Kelimeye göre (hangi kelimeden yola çıkıyorsunuz?)
b)Bilim dal›na göre (hangi bilim dal›na göre
de€erlendiriyorsunuz?)
farkl› olacakt›r. ‹lgi çekici de€il mi?
Kelimelerdeki ses ve anlam de€iflmelerini anlamak ve
do€ru adland›rmak istiyorsan›z her an dört fleyi ayn›
anda birlikte göz önünde bulundurunuz: Bunlar:
Kelime
1. Kelimenin sesi (gösteren)
2. Kelimenin anlam› (gösterilen)
Sonuç: Ses ve anlam de€iflmelerini tespit ederken bu
olgular›n birbirine ne kadar ba€l› oldu€unu asla gözden uzak tutmamak gerekir:
Kelimelerde Ses ve Anlam Değişmelerinin
Genel Sınıflandırması:
3. ‹liflkili olan di€er kelime yahut kelimeler (efl sesli, efl anlaml›)
4. Nesne (gönderge) ‘dir.
BİR KELİMEDEN DİĞER KELİMEYE: TRANSFERLER
Kelime, iki fleyden oluflur:
SES AKTARMASI
KELİME
[SES]
Benzerlik
ilişkisiyle
YAPRAK
Bitişiklik
ilişkisiyle
ANLAM AKTARMASI
Benzerlik
ilişkisiyle
Bitişiklik
ilişkisiyle
“ANLAM”
istiare
Ullmann, dilsel yenileflmeden do€an de€iflimleri
ad aktar›m› ve anlam aktar›m› bafll›klar› alt›nda
toplam›flt›r. Her iki aktarma da iki tür psikolojik
ça€r›fl›ma dayanarak ortaya ç›kar. Bu ça€r›fl›mlar, benzerlik ve bitiflikliktir. Benzerlik ve bitifliklik, Belâgat
gelene€imizdeki istiare ve mürsel mecaz edebî
sanatlar›na tekâbül eder. ‹stiare, BENZERL‹K iliflkisine,
mürsel mecaz B‹T‹fi‹KL‹K iliflkisine dayan›r. Ullmann,
iki kelime aras›ndaki bu ses ve anlam al›flverifllerini
flöyle s›n›fland›r›r:
mürsel mecaz
‹stiare ve mürsel mecaz, görüldü€ü gibi, sadece birer
edebî sanat de€ildir, anlam de€iflmelerinin iki temel,
evrensel biçimidir. Anlam de€iflmelerinin büyük bir
bölümü bu iki edebî sanat› birbirinden ay›ran benzerlik ve bitifliklik prensiplerine dayanmaktad›r. Anlam
de€iflmelerini inceleyecek olanlar›n asl›nda oldukça
güç olan bu edebî sanatlar› iyice kavram›fl olmalar› gerekmektedir. Üslûp incelemesi hevesi içinde olanlar›n
da ifle buradan bafllamalar›nda yarar vard›r.
*** Bu bölümün anlatımı, Prof. Dr. Rıza Filizok’un “Kelimelerde
Anlam Değişmeleri” adlı yazısı kısaltılarak yapılmıştır.
92
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
209 210
etkinlik
Metinden hareketle siz de “dil dışı değişimler”e örnekler vermeyi deneyin.
“lamba, uçak, telefon” Bu kelimelerin anlattığı nesneler değişikliğe uğramıştır.
Benzerlik yoluyla anlam değişmesinin nasıl olduğunu açıklayalım, metinden örnek verelim.
Defter yaprağının ağaç yaprağına benzetilerek kalıcı hâle gelmesi. Benzetme yolu ile bir kelime, başka bir kavramı daha karşılar hâle gelir.
Okuduğumuz parçada “kalem” kelimesinin anlam değişim süreci anlatılmıştır. Bu süreci birkaç cümle
ile anlatalım.
Başlangıçta “devlet daireleri” “kalem” diye adlandırılıyordu. Yani çok anlamlılık söz konusu idi.
Sonra yazma aracı da böyle canlandırıldı. Artık “kalem” iki farklı anlama geliyordu. Yani eşsesli idi.
etkinlik
“Yetiştirmek” fiilini aşağıda verilen anlamlarıyla birer cümlede kullanalım.
 Birini gitmekte olan bir şeye ulaştırmak: Onu istasyona yetiştirebilmek için çok hızlı sürdüm arabayı.
 Vaktinde hazır olmasını sağlamak: Merak etme, elbiseni yetiştireceğim.
 Üretmek, büyütmek: İki yıldır bu arazide enginar yetiştiriyorum.
 Söylenmemesi gereken bir şeyi hemen söylemek (mecaz): Olan biteni ne de çabuk yetiştirmişsin, bravo!.
 Çocuğun gelişip büyümesine özen göstermek (mecaz): Ben sizi ne yokluklar, ne mücadelelerle yetiştirdim.
93
211
212
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerin doğru olanlarını D, yanlış olanlarını Y ile gösterelim.
1. Ben arkadaşını tanımam, alacağımı senden isterim.” cümlesinde “tanımak” fiili D “sorumlu bilmek” anlamında kullanılmıştır.
2. “Bu sözlerle onu sınadığımı anlamakta gecikmedi.” cümlesinde “sınamak” kelimesi D “denemek” le eş anlamlıdır.
3. “Ben de bunu akıllıca bulmuştum.” cümlesinde “bulmak” fiili “seçmek” anlamındadır.
Y
Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcüklerin anlamlarını yazalım.
 Puslu havaya yoğun bir kükürt kokusu sinmiş.
Anlamı: Çok belirgin
 Sanat adamı ağır bir sorumluluk yüklenmiştir.
Anlamı: Önemli, anlamlı ve güç
Bütün konuları yüzeysel ele alıyorsun.
Anlamı: Ayrıntısız, derine inmeden
Bu ufuksuzluk sizi bir yere götürmez.
Anlamı: Dar görüşlü olma
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle dolduralım.
Bir kelimenin zaman içinde eski anlamından farklı bir anlamda kullanılmaya başlanmasına
değişmesi

anlam
denir.
Anlam daralması
, bir kelimenin bazı anlamlarını yitirmesi iken
yeni anlamlar kazanmasıdır.
Bir kelimenin birden fazla anlamı bulunmasına
çok anlamlılık
anlam gelişmesi
,
denir.
“Hatun” kelimesinin “beylerin hanımı, hanımefendi” anlamından uzaklaşarak bugün “kadın” anlamında kullanıması
anlam değişmesine
bir örnektir.
“Kol” kelimesinin yalnızca bir organ adı olarak kullanılırken bir de “alan, bölüm” anlamına gelmesi
anlam genişlemesine
örnektir.
Bir kelimenin eskiden kötü, çirkin kavramları ifade ederken daha hoş, olumlu anlamları karşılar duruma gelmesi
anlam iyileşmesi
olarak adlandırılır.
94
213
217
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
Konu Değerlendirme Testi - 2
1.
3. Afla€›daki cümlelerin hangisinde “ay›rmak” keli-
I. Kimimiz yorgun, kimimiz durgun, kimimiz isyankâr
Ac› gerçek bu, ömrümüz bir su, içiyor y›llar
mesi ba€lamda “saklamak” anlam›nda kullanılmıştır?
II. Baksam bir uzakl›k var hangi yana
Hangi eflyaya dönsem bofl bir ayna
A) Kalabal›€›n aras›nda ne iflin vard›, seni bir türlü ay›ramad›m.
III. Ne siyah eylemifl bu nâsiyeyi
Saç›m› bembeyaz eden baht›m
B) Kötü niyetli kimseler, bu iki güzel insan› ay›rd›.
IV.Gurbet ademden kara hasret ölümden ac›
Ne zaman tükenecek bu yollar arabac›
V. Sen bir rüya geceleyin gündüzün
Sen bir ya€mur ince hazin
Yukar›da numaralanm›fl cümlelerin hangilerinde
karfl›t anlaml› kelimeler bir arada kullan›lm›flt›r?
A) I. ve II.
B) I. ve IV.
D) III. ve V.
C) Ürünümüzün bir k›sm›n› gelecek y›l›n tohumlar› olsun diye ay›r›yoruz.
D)Meyvelerin çürük, ezilmifl olanlar›n› bir kenara ay›rd›m.
E) Giymedi€im eflyalar›m› ay›rd›m, ihtiyac› olan
birine verdim.
C) II. ve III.
E) IV. ve V.
4.
I. Hava öyle s›cakt› ki yol uzad›kça uzad›.
II. Genifl bir avludaki ziyafet çok kalabal›kt›.
III. Komflular› gürültüden rahats›z oluyormufl.
IV. Korkmufltu, birdenbire yüz ifadesi de€iflti.
Yukar›daki numaralanm›fl cümlelerin hangilerinde sestefli olan bir kelime kullan›lmam›flt›r?
A) I. ve II.
2. Hoflgörüsüz insan baflkalar›n›n da kendi gibi
I
düflünmesini, kendi gibi yaflamas›n›, kendi
inançlar›n›n baflkalar› taraf›ndan paylafl›lmas›n›
isteyen insand›r. Yafll›, gencin her dedi€ine,
II
her yapt›€›na karfl› ç›kar. Neden? Çünkü alışkan
III
l›klar›n› de€ifltirmekten, k›rk y›ld›r ayn›
flekilde yapt›klar›n›n art›k kendisine ayak ba€›
olaca€›ndan korkar. Korku, hoflgörüsüzlü€ü;
IV
hoflgörüsüzlük de korkuyu tetikler.
V
B) I. ve III.
D) II. ve III.
C) I. ve IV.
E) III. ve IV.
5. Afla€›dakilerin hangisinde karfl›t kavramlar bir
arada kullan›lm›flt›r?
A)Geliflmeleri yak›ndan izliyoruz, herhangi bir
terslik ç›kmayacak.
Bu parçadaki numaralanm›fl sözlerle ilgili olarak
afla€›dakilerin hangisi yanl›flt›r?
B)Elimizdeki veriler, önümüzdeki alt› ay›n çok
daha iyi geçece€ini gösteriyor.
A) I – Mecaz anlaml›d›r.
B) II – Karfl›t anlaml› kelimelerdir.
C)Ülkemizin kaynaklar›n› de€erlendirmek için
bafllatt›€›m›z giriflimler, meyvelerini veriyor.
C)III – “Onaylamamak, reddetmek” anlam›nda
bir deyimdir.
D)Sorunlar›n kayna€›na inmeden bunlara çözüm bulmam›z mümkün de€il.
D) IV – “Engel, köstek olmak” anlam›nda bir deyimdir.
E)Haz›rl›klar›m›z› tamamlay›nca bas›nla yeni
projelerimizi paylaflaca€›z.
E) V – Ba€lamda, “harekete geçirmek” anlamında kullanılmıştır.
95
Kelime Grupları
218 219
Kelimeler, tek bafllar›na bir varl›€›, durumu, olay› vb. anlatabildi€i gibi baflka kelimelerle bir arada kullan›larak
da çeflitli anlamlar› karfl›layabilir. Kelimelerin öbekleflerek kullan›lmas›n›n nedeni, dilin anlam alan›n›
geniflletme
, anlam› daha kuvvetle karfl›layabilme
iste€idir.
Afla€›daki şemada kelime gruplar›n›n genel özelliklerini gösterelim.
En az iki kelimeden oluşur.
Çeşitli kurallarla oluşur.
Anlamları, genişleterek, güçlendirip
pekiştirerek karşılar.
KELİME GRUPLARI
Unsurları yer değiştirebilir, bunlar arasına
kelimeler girebilir.
Cümlede tek kelime gibi (sıfat, isim,
zarf...) görev yapar.
Ana unsur grubun sonundadır.
Sonlardaki çekim eki diğer kelimelerle
ilişkilerini sağlar.
Kelime gruplar› flunlard›r:
1. Deyimler
8. ‹sim-fiil grubu
2. Tekrar grubu
9. S›fat-fiil grubu
3. Tamlamalar
10. Zarf-fiil grubu
4. Ba€lama grubu
11. Birleflik fiiller
5. Edat grubu
12. Say› grubu
6. Ünlem grubu 13. Aitlik grubu
7. Unvan grubu
1. Deyimler:
Nabza göre flerbet verdiğiniz için herkesle iyi geçiniyorsunuz.
Çocuklar›n o hâlini hat›rlad›kça hâlâ burnumun dire€i
s›zlar.
‹flimizi bozmak için elinden geleni ard›na koymad›
.
Bu cümlelerdeki renkli yaz›lm›fl söz gruplar›nda flu
özellikleri görüyoruz:
• Birbirinden farkl› kip ve kifli ekleriyle çekimlen-
mifllerdir
.
• Mecaz anlaml›d›rlar ve kal›plaflm›fllard›r; bunlarda herhangi bir kelimeyi de€ifltirmek mümkün
de€ildir
.
• Bir konuyu, durumu, olay› daha etkili anlatmak
için kullan›lm›fllard›r
.
Sayd›€›m›z bu özellikler deyimlere aittir. Dilin,
kal›plaflm›fl, mecazl›
söz gruplar›d›r
deyimler; bu özellikler hemen hepsinde görülür.
Gözü vitrinde duran yeni model bir bilgisayara tak›ld›.
cümlesinde “gözü tak›lmak” deyiminin kelimeleri
aras›na baflka sözcükler girdi€ini görüyoruz. Zaman
zaman deyimler böyle kullan›labiliyor.
etkinlik
96
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
220 221
etkinlik
İçimden geçenleri söylemekten çekiniyordum. Buluttan nem kapan tabiatını bildiğim için iki arada bir
derede kalmıştım. Beni yanlış anlar diye ödüm kopuyordu, kaş yaparken göz çıkarmak istemiyordum.
Amacım ona yol göstermek, sıkıntılarından biraz olsun kurtulması için elinden tutmaktı. Sonunda gözümü kararttım ama hâlâ açık konuşamıyordum. Benim kem küm ettiğimi görünce: “Haydi ama, lafı ağzında geveleme, ne söyleyeceksen söyle. Sen benim en iyi dostumsun.” dedi.
Bu metinde geçen deyimleri ve anlamlarını yazalım.
Deyimler
1. İçinden geçmek
2. Buluttan nem kapmak
3. İki arada bir derede kalmak
4. Ödü kopmak
5. Kaş yaparken göz çıkarmak
6. Yol göstermek
7. Elinden tutmak
8. Gözünü karartmak
9. Kemküm etmek
10. Lafı ağzında gevelemek
Anlamları
Düşünmek, inanmak
Herşeyden tedirgin olmak, hassaslık
Kararsızlık, ne yapacağını bilememek
Çok korkmak
İyi bir şey için uğraşırken kötü bir şeye sebep olmak
Fikir vererek yardımcı olmak
Yardım etmek
Her şeyi göze alarak harekete geçmek
Bir türlü açıkça söyleyememek
Açık konuşamamak
2. Tekrar Grubu (‹kileme)
Bafl›m›z› sokacak iyi kötü bir evimiz var.
Uflaya puflaya merdivenleri ç›k›yordu.
Anlad›m ki içten içe bana k›r›lm›fl.
c) Biri anlaml›, di€eri anlams›z iki kelimeyle → konu komflu
, çal› ç›rp› , y›rt›k p›rt›k…
Bu cümlelerdeki renkli yaz›lm›fl kelime gruplar›na
ikileme deniyor. ‹kilemeler anlam› güçlendirip pekiştirmek
amac›yla çeflitli kurallarla
oluflturulmufltur. Dikkat edersek örneklerdeki ikilemeler, kendilerini oluflturan kelimelerin özellikleri
bak›m›ndan birbirine benzemiyor.
fiimdi ikilemelerin oluflum yollar› üzerinde dural›m:
ç) Her ikisi de anlams›z kelimelerle → p›l› p›rt›, ›v›r z›v›r, abur cubur…
d) Karfl›t anlaml› kelimelerle → er geç, düfle kalka, ileri geri…
e) Yans›ma kelimelerle → horul horul, fl›r›l fl›r›l, ahlaya vahlaya…
a) Ayn› sözcü€ün tekrar›yla
→ yavafl yavafl
, kana kana
, uslu uslu…
f) mi soru edat›yla → s›cak m› s›cak , a€›r m› a€›r , s›ska m› s›ska…
b) Yak›n anlaml› kelimelerle → börek çörek , sorgu sual , do€ru dürüst…
g) Kelimelerden birinde m sesi kullan›larak → para mara
, ev mev
, çanta manta…
97
222 223
3. Tamlamalar
Kentin sokaklar› yavafl yavafl boflald›. ‹nsan sesleri
k›s›ld›, hayatlar duvarlar›n arkas›na çekildi. Sokak
lambalar› yanarken kepenkler indi, televizyonlar
aç›ld›, çatal kafl›k flak›rt›lar› pencerelerden d›flar›
taflt›. Mutlu aileler sofra başında sohbete başladı.
Bu cümlelerde renkli yaz›lm›fl kelime gruplar›n›n kimi
bak›mlardan birbirlerine benzedi€ini fark edebildik mi? Bunlar› birbirinden ne anlamca ne biçimce
ay›rmak mümkün de€il, anlam› ancak bütün olarak
sa€layabiliyorlar.
İşte tamlamalar, böyle anlamca ve biçimce bir araya
gelmiş yani öbekleşmiş en az iki kelimeden oluşan
yapılardır, kelime gruplarıdır
.
Tamlamalar
İsim Tamlamaları
Sıfat Tamlamaları
 Belirtili isim tamlaması
 Belirtisiz isim tamlaması
 Takısız isim tamlaması
 Zincirleme isim tamlaması
Tamlamaların, isimle veya sıfatla kurulmuş olma, iyelik eki alma veya almama vb. durumlarına göre çeşitli
türleri vardır. Temel tamlama türleri şunlardır:
Belirtili-Belirtisiz İsim Tamlaması
Birkaç örnek:
İsim tamlamaları en az iki ismin belli kurallarla anlamca ve biçimce gruplanması
ile oluşmuştur. Şimdi bu belli kurallardan söz edelim.
Sonbahar mevsimi , hüzün rengidir.
(n)›n
tamlayan
(ilgi eki)
(s)›
tamlanan
(iyelik ek. biri)
Bu şema,
belirtili isim tamlamalarını
Tamlayan öge,
ilgi ekini alırken
iyelik eklerinden birini
alır.
anlatır.
tamlanan
Öte yandan isim tamlamas›n›n tamlayan ögesinde ilgi
(tamlayan) eki bulunmuyorsa
tamlama, belirtisiz isim tamlamas› d›r.
tamlayan
b. siz isim tam.
Günler daha bir a€›r akar,
yüreklerin ›fl›lt›s› azd›r.
b. li isim tam.
fiairin derdi , fliirdir. Bunun ötesi onu ba€lamaz.
b. li isim tam. b. li isim tam.
Edebiyat dünyas›, kederli bir gün yafl›yor;
b. siz isim tam.
yazar›n ölümü herkese büyük bir üzüntü yaşattı.
b. li isim tam.
Şemaya bakalım.
x
b. siz isim tam.
(s)›
tamlanan (3. kişi iyelik eki)
98
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
224 226
Zincirleme İsim Tamlaması
‹sim tamlamalar›, belirtili ve belirtisiz isim tamlamalar› ile s›n›rl› de€ildir. ‹ki isim tamlamas›n›n bir araya
gelmesiyle
oluflmufl
zincirleme isim tamlamalar› da vard›r:
Çok farklı zincirleme isim tamlamalar› yap›labilir; tek
koşul, en az iki isim tamlamasının birbirine bağlanmasıdır.
köy okulunun s›n›flar›n›n baz›lar›
1442443 1444244443
b. siz isim tam.
flehrin havas›n›n kirlili€i
(köy okulu)
b.li isim tam.
b.li isim tam.
(şehrin havası)
(havanın kirliliği)
b. li isim tam.
(sınıfların bazıları)
çocuk edebiyat› dizisi
14243 123
b. siz isim tam.
b. siz isim tam.
(çocuk edebiyatı) (edebiyat dizisi)
hava kirlili€inin sonuçlar›
okulumuzun temsilci seçimi
1244444443
b. li isim tam.
14243
(okulumuzun seçimi)
b.siz isim tam.
b.li isim tam.
(hava kirliliği)
(kirliliğin sonuçları)
b. siz isim tam.
(temsilci seçimi)
soru
Takısız İsim Tamlaması
Sıfat Tamlaması
İsim tamlamasıdır; tamlayan, tamlananın neyden yapıldığını
veya
neye benzediğini
ifade
eder. İki ögesi de tamlama eklerini almaz. Şöyle:
‹sim tamlamalar›ndan farkl›, kendine özgü kurallar›
olan bir tamlama türü de s›fat tamlamas›d›r.
x
tamlayan
x
tamlanan
gümüş tepsi → Tamlayan tamlananın neyden yapıldığını anlatıyor.
isim soylu kelime
(zamir/isim)
1442443
tamlanan
fiekilden de anlafl›laca€› üzere s›fat tamlamalar›n›n
tamlayan› s›fat, tamlanan› isimdir.
Tamlayanlar› ilgi ekini, tamlananlar› da iyelik ekini almaz.
tahta dolap → Tamlayan tamlananın neyden yapıldığını anlatıyor.
tilki adam
→ “tilki (gibi) adam” benzerlik ilişkisi)
ölü deniz
→ “ölü (gibi) deniz” benzerlik ilişkisi)
Afla€›daki cümlelerdeki alt› çizili kelime gruplar› birer
s›fat tamlamas›d›r.
A€›r ad›mlarla çocuklara do€ru yürürdü.
Az önce nefleyle oynayan çocuklar, birdenbire âdeta
tafl kesildi.
Bu huysuz ihtiyardan ölesiye korktuklar› belliydi.
Yüzlerce y›ll›k sokak, bu yang›ndan, harabeye dönmüştü.
ahşap evler → Tamlayan tamlananın neyden yapıldığını anlatıyor.)
altın yüzük → Tamlayan tamlananın neyden yapıldığını anlatıyor.
top sakal
isim soylu kelime
(sıfat)
1442443
tamlayan
→ “top (gibi) sakal” benzerlik ilişkisi
Birkaç kifliydik sadece, ama kocaman yüreklerimiz vard›.
etkinlik
99
227 228
Tamlamalarla ‹lgili Özellikler
1. Tamlamalar, cümlenin herhangi bir ögesi olabilir.
5. Belirtili isim tamlamalar›n›n tamlayan› düflebilir.
Geldi€imiz yer güzel bir lokantaydı.
özne
Ifl›klar›n› hemen söndürün. (salonun ›fl›klar›nı)
yüklem
(s›fat tamlamas›)
Kararl›l›€›m ifle yaram›flt›. ( benim kararl›l›€›m )
( s›fat tamlamas› )
6. Belirtili isim tamlamalar›nda, kimi zaman, tamlayan ekinin (-›n) yerini, ismin ayr›lma hâli ekinin (-den) tuttu€u görülür.
2. Zamirlerle, edatlarla da isim tamlamas› kurulabilir.
onun gibisi ,
senin bilgilerin,
kimin nesi
…
3. 1. kifli zamirleri isim tamlamas›n›n
tamlayan›
olduklar›nda “-›n” de€il “-›m” ekini al›r.
bizim iflimiz, benim kayg›lar›m
4. Belirtili isim tamlamalar›n›n
tamlanan› yer de€ifltirebilir.
afla€›dakilerden hangisi
(-in)
tamlayan› ile
siyah , uzun
t.yan
Geldi geçti ömrüm benim → benim ömrüm
odan›n
Sonunda kaybetmek var bu yolun → bu yolun sonu
t.yan
8. S›fat tamlamalar› ve isim tamlamalar›n›n bir arada kullan›ld›€› tamlamalar vard›r. Bunlar birçok farkl›
flekilde karfl›m›za ç›kabilir. Afla€›daki örnekler bunlarla ilgili.
sıfat
ceket
t.yan
t.nan
pencereleri ve kap›s›
t.yan
kitab›n
çizgili gömleğimin düğmesi → Tamlayanı sıfat
tamlaması olan
sıfat tam.
belirtili isim
tamlaması
toprak rengi / elbise → Tamlayanı belirtisiz isim tamlaması olan sıfat b.siz isim tam.
isim
tamlaması
(-in)
7. Bir tamlaman›n, tamlayan› ve / veya tamlanan› birden fazla olabilir.
…
b.li isim tam.
ö€rencilerden birkaç›
t.nan
t.nan
bafl› da sonu da
t.nan
t.nan
9. Ad tamlamalar›n›n tamlayan› ile tamlanan› aras›nda
çeflitli anlam iliflkileri kurulmufl olabilir.
a) Tamlayan tamlanan›n niteli€ini gösterir:
anne sevgisi,
kan k›rm›z›s›
b) Tamlayan tamlanan›n neyle ilgili oldu€unu gösterir: sel felaketi,
uçak bileti
…
c) Tamlayan tamlanan›n neyden yap›ld›€›n› gösterir: portakal suyu,
limon kolonyas›
…
d) Tamlayan tamlanan›n neye benzedi€ini gösterir:
sigara böre€i,
parmak üzümü
yolculuğumuzun / son günü → Tamlayanı ile
tamlananı arasına
b.li isim tam.
sıfat girmiş belirtili
isim tamlaması
e) Tamlayan tamlanan›n nedenini belirtir:
kalın / ödev dosyası → Tamlananı belirtisiz isim
Amasya elmas›,
sıfat
b.siz isim tam.
tamlaması olan sıfat
tamlaması
…
…
matematik korkusu, s›nav stresi…
f) Tamlayan tamlanan›n ortaya ç›kt›€› yeri gösterir:
Çorum leblebisi
…
g) Tamlayan, kifli ad›ysa o kifliye ait buluflu, eseri belirtebilir: Newton Kanunu,
Naima tarihi
…
100
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
229 230
Şimdi Okuma Zamanı
Semaver
(...) Mesutlar› çok az bir mahallenin çocuklar› de€il
miydiler? Anas›n›n çocu€undan, çocu€un anas›ndan
baflka gelirleri var m›yd›? Yemek odas›na kucak
kuca€a geçtiler. Odan›n içini k›zarm›fl bir ekmek kokusu doldurmufltu. Semaver, ne güzel kaynard›! Ali
semaveri, içinde ne ›st›rap, ne grev, ne de kaza olan
bir fabrikaya benzetirdi. Ondan yaln›z koku, buhar
ve sabah›n saadeti istihsal edilirdi.Sabahleyin Ali’nin
bir semaver, bir de fabrikan›n önünde bekleyen salep
gü€ümü hofluna giderdi. Sonra sesler. Hal›c›o€lu’ndaki
askeri mektebin borazan›, fabrikan›n uzun ve bütün
Haliç’i ç›nlatan düdü€ü, onda arzular uyand›r›r, arzular söndürürdü. Demek ki, Ali’miz biraz flairce idi. Büyük de€irmende bir elektrik amelesi için hassasiyet,
Haliç’te büyük transatlantikler sokmaya benzerse de,
biz, Ali, Mehmet, Hasan, biraz böyleyizdir. Hepimizin
gönlünde bir aslan yatar.
ni her öpüflte, böyle bir defa yalanmay› âdet etmiflti.
Evin küçük bahçesindeki saks›lar›n içinde fesle€enler
vard›. Ali birkaç fesle€en yapra€›n› parmaklar›yla ezerek avuçlar›n› koklaya koklaya uzaklaflt›.
Ali annesinin elini öptü. Sonra flekerli bir fley yemifl
gibi dudaklar›n› yalad›. Annesi gülüyordu. O annesi-
Sait Faik Abasıyanık
Sabah serin, Haliç sisli idi. Arkadafllar›n› sandal iskelesinde buldu; hepsi de dinç delikanl›lard›. Befl kifli
Hal›c›o€lu’na geçtiler.
Ali, bütün gün zevkle, h›rsla, ifltiyakla çal›flacak. Fakat arkadafllar›ndan üstün görünmek istemeden.
Onun için dürüst, gösteriflsiz iflleyecek. Yoksa iflinin
fiyakas›n› da ö€renmifltir. Onun ustas› ‹stanbul’da bir
tek elektrikçi idi. Bir Alman’d›. Ali’yi çok severdi.
‹flinin dalaveresini, numaras›n› da ö€retmiflti. Kendi
kadar usta ve becerikli olanlardan daha üstün görünmenin esrar› çeviklikte, acelede, afla€› yukar› sporda,
yani gençlikte idi. (...)
➥
etkinlik
“Semaver” adlı metinden, zincirleme, belirtili ve belirtisiz isim tamlamaları ile sıfat tamlamalarına
örnekler bulup bunları aşağıdaki tabloya yazalım.
Tamlayan
Tamlanan
Tamlamanın Türü
Mahallenin
çocukları
belirtili isim tamlaması
yemek
odası
belirtisiz isim tamlaması
kızarmış bir ekmek
kokusu
belirtisiz isim tamlaması
sabahın
saadeti
belirtili isim tamlaması
fabrikanın
önü
belirtili isim tamlaması
salep
güğümü
belirtisiz isim tamlaması
büyük
değirmen
sıfat tamlaması
hepimizin
gönlü
belirtili isim tamlaması
beş
kişi
sıfat tamlaması
bütün
gün
sıfat tamlaması
onun
ustası
belirtili isim tamlaması
➥
101
231 232
etkinlik
“Semaver” adlı metinde geçen tekrar gruplarını bulup aşağıya yazalım.
→ kucak kucağa
→ koklaya koklaya
→ aşağı yukarı
Aşağıda verilen tekrar gruplarının oluşum şekillerini yazalım.
Tekrar grubu
kıtır kıtır
güçlü kuvvetli
gümbür gümbür
alt üst
sıkı fıkı
bitmek tükenmek
eğri büğrü
akıl fikir
apar topar
gide gele
sora sora
para mara
Oluşum Şekli
yansıma kelimeler ile
eş anlamlı
aynı kelime tekrarı
zıt anlamlı
biri anlamlı biri anlamsız
yakın anlamlı
biri anlamlı biri anlamsız
yakın anlamlı
ikisi de anlamsız
zıt anlamlı
aynı kelimenin tekrarı
biri anlamlı biri anlamsız (“m” ile)
etkinlik
Aşağıdaki tamlamaları örnekteki gibi ifade edelim.
evin arka kapısı: tamlayanı ile tamlananı arasına sıfat girmiş belirtili isim tamlaması
şiddetli depremin etkileri: tamlayanı sıfat almış belirtili isim tamlaması
otobüs durağının önü: zincirleme isim tamlaması
çalışkan çocuğun yüksek notları: tamlayanı ve tamlananı sıfat almış isim tamlaması
üç yıllık çabanın sonucu: tamlayanı sıfat almış belirtili isim tamlaması
sevdiğim kentin çıkarcı insanları: tamlayanı ile tamlananı sıfat almış isim tamlaması
portakal rengi tokalar: tamlayanı belirtisiz isim tamlaması olan sıfat tamlaması
etkili açılış konuşması: tamlananı belirtisiz isim tamlaması olan sıfat tamlaması
elektrikli sobanın ısısı: tamlayanı sıfat tamlaması olan belirtili isim tamlaması
reklam tabelasındaki tuhaf yazı: tamlayanı belirtisiz isim tamlaması olan sıfat tamlaması
üçüncü romanın satışları: tamlayanı sıfat tamlaması olan belirtili isim tamlaması
102
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
233 234
4. Ba€lama Grubu
Seni de arkadafl›n› da ifle alaca€›z.
Birkaç örnek de siz yazın.
Kitaplarla dergileri ayr› raflara yerlefltirdik.
 Öğrenci cevapları geçerli.
Hem ailesi hem arkadafllar› oradayd›.

Ya çay ya kahve içerim.

Bu cümlelerdeki renkli yaz›lm›fl ba€laçlar›n isimleri
ba€lad›€›n› fark etmifl olmal›y›z. Ba€lama gruplar›
şöyle oluflur:
‹sim unsuru +
ba€laç
+
isim unsuru
Ba€lama gruplar› cümlelerde çeflitli görevlerde
kullan›labilir:
S›fat ,
zarf ,
isim .
Fakat
ama
ve
veya
ya da
yahut
ancak
de…de
“Babam ve O€lum” filmini izledik.
gerek… gerek
ha…ha
ya…ya
Ne gazete ne kitap okuyor.
ister…ister
ne…ne
kâh…kâh
Çay›n yan›na pasta veya bisküvi alal›m.
hem…hem ba€laçlar›
Söylediklerini dinlemek ve not almak istiyorlar.
ba€lama grubu kuran ba€laçlardand›r.
Yoruldu€unu ve ara vermek istedi€ini söylüyor.
5. Edat Grubu
Bu ifl, öncekiler kadar çabuk bitmeyecek.
Edatlar
isim soylu kelimelerle
“edat grubu” oluflturur.
‹stedi€in gibi davranmakta serbestsin.
‹sim unsuru +
Tecrübe kazanmak için sizinle çal›flmak istiyoruz.
Bu cümlelerdeki renkli yaz›lm›fl kelimeler edatt›r.
Edatlar tek bafl›na anlams›z olan ve
sözleri, söz
öbeklerini ba€lamak
için kullan›lan kelimelerdir.
+
edat
Birkaç örnek yazalım.
Hiçbir zaman baflkalar›na göre davranmad›m.
Türkçede,
sanki
çekim eki (gerekirse)
öbekleflerek
gibi
kadar
için
Olanlar› bilmesine ra€men susmufl.
sadece
Sen gelene dek buralarda oyaland›m.
de€in
Edat gruplar›, cümlede farkl› görevler üstlenebilir.
göre
ancak
yaln›z
ile
üzere
dek
karfl›
ra€men
dolay›
do€ru
önce
kelimeleri edat olarak kullan›labilir.
103
235 237
6. Ünlem Grubu
7. Unvan Grubu
Vah zavall› adam! Nas›l da ac› çekiyor.
Mehmet A€a, Ayfle Saliha Han›m, Hamdi Bey, Ferhat
Pafla…
Aman Tanr›m! Bunlar da ne?
Ünlem gruplar›, örneklerde görüldü€ü gibi ünlemlerin isim soylu kelimelerle birlikte kullan›lmas›yla
oluflur:
ünlem
+
isim unsuru
Yukar›da sayd›klar›m›z, unvan grubudur. Unvan gruplar›,
kifli ismi +
unvan ismi
/
akrabal›k ismi
yap›s›ndad›r.
Birkaç örnek cümle yazalım.
Emine ninenin yüzü hâlâ gözümün önünde.

Hey çocuklar!
fiule ablam, gözyafllar›n› tutamad›.

Ah o güzel gençlik y›llar›!
Bay›nd›r Han, at›n› h›zla sürdü.

Bre adam!
Bu cümlelerdeki renkli kısımlar da birer unvan grubudur.
Birkaç örnek de siz yazın.
 Öğrenci cevapları geçerli

Şimdi Okuma Zamanı
Ses
(…) Yol amelesinin çad›r› taraf›ndan gelen saz, ustaca
çal›nan bir meyandan sonra, susar gibi oldu ve bir erkek
sesi o zamana kadar duymad›€›m›z, fakat bize yabanc› da
gelmeyen bir halk flark›s› söylemeye bafllad›:
Döndüm daldan kopan kuru yapra€a
Götür tozlar›m› burdan uza€a
Seher yeli, da€›t beni, k›r beni;
Yarin ç›plak aya€›na sür beni…
Bu sefer ben de do€ruldum. Saz tekrar k›vrak bir ara
na€mesine bafllad›€› hâlde, kula€›mda hâlâ deminki sesin
ç›nlamalar› vard›. Arkadafl›m:
“Bu ne?” demek ister gibi yüzüme bakt›.
“Fevkalade!” diye m›r›ldand›m.
Ses tekrar ve bütün vadiyi ç›nlat›rcas›na bafllad›:
Ald›m saz› ç›kt›m gurbet görmeye,
Dönüp yâre geldim yüzüm sürmeye,
Ne lüzum var fluna, buna sormaya,
Senden ayr› ne hâl oldum gör beni.
Ömrümde bu kadar gür, tatl› bir erkek sesi dinlememifltim.
Bir insan›n g›rtla€›ndan bu kadar mânâl› ve sar›c› seslerin
nas›l ç›kabildi€ine hayret ediyordum. Arkadafl›m kalkt›,
beni de kald›rd›. Amelenin çad›r›na do€ru yürümeye
bafllad›k.
Ovada, çad›r›n önünde, dört befl kifli oturmufllard›.
Etraflar›nda kazma ve kürek serpilmifl duruyordu. Çad›r›n
kap›s›na as›lm›fl bir fener salland›kça vadinin içine do€ru
uzanan ve bafllar› karanl›kta kaybolan gölgeler belli belirsiz k›m›ldan›yorlard›.
Yirmi yafl›ndan fazla göstermeyen bir delikanl› çad›r›n
önünde, yan yatm›fl bir el arabas›n›n üstüne oturarak saz
çal›yordu. Bafl› gö€süne yatm›fl ve gözleri yere dikilmifl
oldu€u için çehresini tamamen görmeye imkan yoktu. Fenerin ayd›nlatt›€› aln› ter damlalar›yla kapl› idi.
Saz›n›n uzun sap›, flafl›rt›c› bir süratle afla€› yukar› kayan
parmaklar›n›n alt›nda, canl› bir mahluk gibi titriyordu. Tellere vuran sa€ eli, küçük fakat kendinden emin hareketler
yap›yor, bu el saz›n gövdesine her yaklaflt›kça, insan, sanki,
o tahta ile bu el aras›nda gizli, fakat çok mânâl› ve mühim
bir konuflma oluyormufl zannediyordu.
➥
104
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
238 239
etkinlik
“Ses” adlı metinden, aşağıda belirtilen kelime gruplarına örnekler bulalım.
O zamana kadar duymadığımız fakat bize yabancı gelmeyen bir halk şarkısı
Ses, tekrar ve bütün vadiyi çınlatırcasına
Bağlama grubu bu kadar mânâlı ve sarıcı seslerin
kazma ve kürek
vadinin içine doğru uzanan ve başları karanlıkta kaybolan
susar gibi
Edat grubu
ister gibi
amelenin çadırına doğru
yere dikilmiş olduğu için
etkinlik
Aşağıdaki dizelerde geçen ünlem gruplarının altını çizelim.
Gitme ey yolcu, beraber oturup ağlaşalım.
Elemim bir yüreğin kârı değil, paylaşalım.
(...)
Mehmet Âkif Ersoy
(...) Sana geldim ayaklarına kapanmaya geldim
Af dilemeye geldim affa layık olmasam da
Ey çağdaş Kudüs, (Meryem)
Ey sırrını gönlünde taşıyan Mısır (Züleyha)
Ey ipeklere yumuşaklık bağışlayan merhametin kalbi
SevgiliÖyle dudak büküp hor gözle bakma
En sevgiliBırak küçük dağlar yerinde dursun
Ey sevgiliÇoktan unuturdum ben seni çoktan
Uzatma dünya sürgünümü benim (...)
Ah bu şarkıların gözü kör olsun.
Sezai KARAKOÇ
105
Avni ANIL
240 241
etkinlik
Aşağıdaki metinde geçen unvan gruplarının altını çizelim.
(...) Çocukluk anılarının arasında pazar kahvaltılarımız nadide bir yerde durur. Bir aksilik olmadıkça, ki
bu aksilikler babaannemi hâyli rahatsız ederdi, soframız on dört kişiydi. İlk Tarık amcamlar, yengem ve
üç çocuğu gelirdi, amcam kapıdan, hep aynı ses tonuyla aynı cümleyi söyleyerek girerdi:
–Ooo, Feriha Sultan, yine döktürmüşsün!
Babaannemle keyifle sarılır, öpüşürlerdi. Tarık amcam, hemen balkona çıkar, Hasan dedeyi karşı balkonda görür görmez:
– Hasan dayı, günaydın! Bak, her hafta biraz daha gençleşiyorsun, olmuyor; ben yaşlandım, derken Şule
ablamın getirdiği yeni demlenmiş çaydan bir yudum alırdı. Tahsin amcam gelirdi sonra. Tarık amcamın
aksine pek konuşmaz, beni ve Şule ablamı yanaklarımızdan öper, babannemin elini öpüp televizyonun
karşısına otururdu. Hep en son gelen Tülay halam olurdu. Babannem, çayları koyarken telefon eder.
– Haydi kızım, herkes seni bekliyor. Ne? Hâlâ kuaförde misin? Çık, çabuk gel, bırak süslenmeyi!
Babannem böyle çıkışsa da halam ancak kahvaltının sonuna yetişir, babannem üsteledikçe:
– Aman anne, ben zaten kaç lokma yiyeceğim ki,
der onu iyice kızdırırdı.
8. ‹sim-Fiil Grubu
Spora ara vermeyi hiç istemezdim.
Kentte yaflaman›n zor yanları vard›r.
Bu saatte kitap okumanın ayrı bir tadı var.
Burada çal›flmak isterim.
Etrafı seyretmek için kaleye çıktık.
O y›llar› anlat›fl›n› unutam›yorum.
Çocuk gibi a€lamamak için dudaklar›m› ›s›rd›m.
Bu örneklere dikkat edersek isim-fiiller, isim soylu sözlerle öbekleflerek bir anlam bütünlü€ü oluflturuyor:
“Kentte yaflaman›n zor yanlar›”, “Burada çal›flmak”
ve “O y›llar› anlat›fl›n›” bu öbekler, isim-fiil grubudur.
Bence, size düflen bu konuyu unutmakt›r.
Ablam›n geliflini kutluyorduk.
Bu cümlelerde geçen renkli bölümler isim-fiil
gruplar›d›r.
Demek ki isim-fiil gruplar› flöyle oluflur:
isim unsuru
+
‹sim-fiil grubu, isim-fiille kurulur.
Peki, isim-fiil nedir, nas›l oluflur?
Birkaç örnek de siz yazın.
Öncelikle şunu bilelim: Fiillere getirilen “ -me ,
-ma , -mak , -mek , -›fl , -ifl , -ufl , -üfl ”
ekleriyle isim-fiil türetilir:
Öğrenci cevapları geçerli.

fiil +
-me
/
-mek
/
-ifl



106
isim-fiil
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
242 244
9. S›fat-Fiil Grubu
Sokakta bulunan cüzdan polise teslim edildi.
Şu örnekler de renkli bölümler isim-fiil grubudur:
Yapraklar› dökülmüfl sardunyan›n topra€›n›
de€ifltirdim.
Bu konuya ilgi duyan
Yeni yapt›rd›€›m›z
Elleri k›r›las› adam çocu€u nas›l da h›rpal›yor!
Sultanlara yarafl›r
Sizler için harcad›€›m›z çaba bofla gitmedi.
isim unsuru
+
binan›n tüm katlar› sat›ld›.
bir edayla karfl›m›zda duruyordu.
Bütün bu önlenemez
Bu cümlelerde renkli yaz›lm›fl kelime gruplar› s›fat-fiil
grubu olarak adland›r›l›r. Çünkü isimlerle öbekleflmifl
s›fat-fiillerle
kurulmufllard›r:
s›fat-fiil
herkesi bekliyoruz.
geliflmeler, bizi zora sokuyor.
Şimdi, siz de birkaç örnek yazmayı deneyin.
Öğrenci cevapları geçerli.



S›fat-fiiller, t›pk› isim-filler gibi, fiillere getirilen
birtak›m özel eklerle türetilir. Bu ekler “ -an ,
-as› , -mez , -ar , -dik , -ecek , -mifl
” ekleri ve bunlar›n kal›n-ince flekilleridir. (“anas›
mezar dikecekmifl” fleklinde flifreli olarak akl›m›zda
tutabiliriz.)

10. Zarf-Fiil Grubu
11. Birleflik Fiil Grubu
Paras› bitince bizi arar, demifltim.
“Kelimede yap›” konusunda birleflik fiilleri ayr›nt›s›yla
ele alm›flt›k. (Bu bölümü tekrar etmemiz faydal› olabilir.) Birleflik fiiller; yard›mc› eylemle kurulanlar
,
kurall›lar
ve
anlamca kaynaflm›fllar
olarak
grupland›r›l›yor. Böyle kelimeler birleflik fiil grubudur.
Bizden ayr›lanlar› arkada b›rak›p yola devam ettik.
Etraf›na bakmadan oradan uzaklaflt›.
Bu cümlelerde renkli yaz›lm›fl bölümler, zarf-fiil grubudur. Bunlar›n zarf-fiillerle kuruldu€una dikkat edelim.
Zarf-fiiller de t›pk› isim-fiil ve s›fat-fiiller gibi fiillerden birtak›m özel eklerle türetilirler. Bunlar, “ -›p ,
-›nca , -arak , -madan , -ken , -d›€›nda ,
-d›kça , -al› , -r…-maz , -as›ya , -a” ekleri
ile bunlar›n ince flekilleridir. Demek ki zarf-fiil grubu
flöyle yap›l›yor:
isim unsuru
+
zarf-fiil
fiimdi baflka örnekler verelim:
Kitap okurken uyuyakalm›fl›m dün gece.
Bu resmi görmeden karar vermemelisin.
Ortam› tan›d›kça
daha rahat çal›flaca€›m.
Konuyu araflt›r›p
beni bilgilendirin.
107
Örnekleri inceleyelim:
Akl›ndan geçenleri söyleyiverdi. / kurall› birleflik fiil (tezlik)
Heyecandan dilim tutuldu sanki. / anlamca kaymamış birleflik fiil
Bu durumun olumsuz sonuçlar›ndan söz edelim. / yard›mc› eylemle kurulan birleflik fiil
Kaçırdığı vapurun arkasından bakakaldı. / kurallı birleşik fiil (sürerlilik)
Hastalanınca bir hafta eve hapsoldum. / yardımcı eylemle kurulan birleşik fiil
245 247
12. Say› Grubu
Basamak düzeni içinde s›ralanm›fl say› adlar›
say› grubudur.
13. Aitlik Grubu
,
Yetmifl bir y›l önce göç etmifller.
Kitab›n on alt›nc› sayfas›nday›m henüz.
Say› gruplar› flöyle olufluyor o hâlde:
Büyük basamakl› say› + küçük basamakl› say›
Bundan flunu anlamal›y›z: say› grubunda
birinci
unsur
,
ikinciden büyük
olmal›d›r.
Evin önündeki ç›nar a€ac›n›n dibine oturduk.
Herkes iflin arkas›ndaki ismi merak ediyor.
Her zamankinden alal›m.
Bu örneklerde, renkli yaz›lm›fl söz öbeklerinde ortak
bir özellik oldu€unu fark ettik mi? Hepsi -ki ekini
alm›flt›r. Nitekim aitlik grubu, aitlik eki olan “-ki” ile
oluflturulur.
Şu örneklerde de aitlik grubu var.
Yafll› adam›nki bofl bir çabayd›.
Ankara-‹stanbul seferlerindeki art›fl dikkat çekiyor.
yüz üç → say› grubu
Hepimiz senin akl›ndaki soruyu merak ediyoruz.
üç yüz → s›fat grubu
Birkaç örnek de siz yazın.
elli bin → s›fat grubu
Öğrenci cevapları geçerli.

bin yüz elli → say› grubu


etkinlik
Şimdi Okuma Zamanı
Arabalar Beş Kuruşa
(...) Büyücek bir otomobil, ma€azan›n önünde durdu; içinden süslü ve fliflmanca bir kad›nla sekiz dokuz
yafllar›nda, beyaz bereli ve tozluklu, yumuflak lacivert
paltolu bir çocuk indi. Beraberce ma€azaya girdiler.
Biraz sonra çocuk iç vitrinleri seyrede seyrede d›flar›
ç›kt›, soka€a indi ve oyuncaklar›n oldu€u köfleye
bakmaya bafllad›. Tam bu s›rada küçük sat›c›n›n sesi
iflitildi.
-Arabalar befl kurufla!..Bafl›n› çevirip bakt›, sonra koflarak o tarafa gitti, siyah
çarflafl› kad›n›n yan›ndaki çocu€un elini tutarak:
-Aaa! dedi, sen burada araba m› sat›yorsun?
Sat›c› bafl›n› kald›r›p bakt›. Hemen yüzü güldü, o da
-Aaa- dedi ve ilave etti: Annem yaln›z gelemiyor, sonra ba€›ram›yor da… Onun için ben de geliyorum!..
Beyaz tozluklu çocuk, yün eldivenli ellerini paltosunun
cebine sokarak küçük bir keseka€›d› ç›kard›, içinden bir
badem ezmesi al›p a€z›na att›, bir tane de arkadafl›na
verdi. A€z›n› fliflirerek sordu:
-Derslere ne zaman çal›fl›yorsun?-Mektepten ç›k›nca… ‹ki saat filan çal›fl›yorum, dersleri yap›yorum. Ondan sonra buraya geliyoruz. Hem
gece zaten çal›flamam ki. Gaz masraf› çok oluyor.
-Bizim ö€retmeni gördün mü? fiimdi buradan geçti.
-O benim araba satt›€›m› biliyor.
Ve ileride birkaç çocukla bir kad›n›n geldi€ini görünce sözünü keserek ba€›rd›:
-Arabalar befl kurufla!..
‹kisi de el ele tutuflmufllard›. Çarflafl› kad›n hazin gözlerle bunlar› süzüyordu. Beyaz tozluklu çocuk hesap
vazifesini yap›p yapmad›€›n› sordu:
-Ben demin evde u€raflt›m, yapamad›m, gece beybabama soraca€›m, dedi.
➥
108
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
248 249
Şimdi Okuma Zamanı
(...) Fakat tam bu s›rada beyaz bereli, yumuflak lacivert
paltolu, beyaz tozluklu çocu€un annesi ma€azadan
ç›kt›, iki taraf›na bak›nd›. Ellerinde paket vard›. fioför
koflarak onlar› ald› ve kendi yan›na yerlefltirdi. Kad›n
köfleye do€ru bak›nca çocu€unu gördü ve ald›€›
fleylerin keyfi ile gülümseyen yüzü birdenbire sertleflti.
H›zl› ad›mlarla o tarafa yürüdü. Çocuk, annesinin böyle hiddetle kendisine do€ru geldi€ini görünce hemen
susmufl, flaflk›n, fakat gülümseyen bir bak›flla gözlerini
ona dikmiflti. Bir an hepsi birden k›m›ldamadan durdular. Küçük sat›c›n›n annesi bafl›n› kald›rm›fl, yuvarlan›r
gibi gelen bu kürk mantolu ve y›lan derisi iskarpinli
kad›na bak›yordu. Kad›n yaklafl›nca, hâlâ flaflk›n flaflk›n
gülümseyen o€lunu bile€inden yakalad›:
-Bu ne hâl, diye ba€›rd›. Kimlerle konufluyorsun?
Ve öteki elindeki flemsiyeyi, elini hâlâ unutarak
arkadafl›n›n avucunda b›rakan küçük sat›c›n›n omuzuna vurdu. Sonra hayk›rd›:
-Pis, baksana, senin konuflabilece€in insan m› bu?
Çocuklar›n kollar› birbirinden ayr›l›p afla€› sallan›verdi.
Siyah çarflafl› kad›n duvar›n dibine büzülmüfltü ve küçük sat›c›n›n gözleri kolunun ac›s›ndan yaflla dolmufltu.
Arkadafl›n›n gözündeki yafllar› gören çocuk, henüz birçok fleyleri ö€renmedi€i için, ruhundan f›flk›ran bir isyanla:
- Anneci€im, dedi, o benim mektep arkadafl›m!
Kad›n, yüzü k›pk›rm›z› kesilerek o€lunun sözünü kesti:
-Ben yar›n mektebinize de telefon edece€im. Seni kendi
seviyende olmayanlarla temas ettirmeyi gösteririm!..O€lunu kolundan çekti. Geride kalan küçük sat›c› ile
anas›na, yerin dibine geçirmek ister gibi tahkir edici ve
ezici bak›fllar atarak yürümeye bafllad›. O€lu hâlâ dönüp geri bak›yor ve yafll› gözlerini baflka taraflara çeviren arkadafl›n› görünce kendinin de gözleri yaflar›yordu.
Küçük sat›c›, o titrek ve ince sesiyle ba€›r›yordu:
-Befl kurufla… Arabalar befl kurufla!..Sabahattin AL‹
➥
etkinlik
“Arabalar Beş Kuruşa” adlı metinde geçen isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil gruplarına belirtilen sayıda örnek bularak aşağıya yazalım.
İsim-fiil grubu
Sıfat-fiil grubu
köşeye bakmaya
oyuncakların olduğu
temas ettirmeyi
araba sattığımı
yerin dibine geçirmek ince sesiyle bağırmaya Zarf-fiil grubu
iç vitrinleri seyrede seyrede
şaşkın şaşkın gülümseyen avucunda bırakan
başını çevirip
tutarak
cebine sokarak
“Arabalar Beş Kuruşa” adlı metinde geçen birleşik fiil ve aitlik gruplarına belirtilen sayıda örnekler
yazalım.
1.
2.
3.
4.
5.
Birleşik fiil grubu
ilave etti
çalışamam
sallanıverdi
sözünü kesti
telefon edeceğim
109
Aitlik grubu
yanımdaki çocuk
gözündeki yaşlar
250 251
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerdeki tamlama gruplarını bularak altlarına türünü yazalım.
1. Babamın yanımızda olmadığı yıllarda, dayım bize kol kanat germiş, onun yokluğunu hissettirmemişti.
sıfat tam.
2. İşini yapan herkes eninde sonunda başarılı olacaktır.
b.li isim tam.
sıfat tam.
3. Bu merkezde, çocukların yeteneklerini belirlemeye çalışıyoruz.
sıfat tam.
b.li isim tam.
4. Fıstık ağaçlarının gölgesinde dinlendik, hemen yanımızda gürül gürül bir dere akıyordu.
zincirleme isim tam.
sıfat tam.
5. Orman yangınında yaralanan itfaiyeciler hayati tehlikeyi atlatmış.
sıfat tam.
6. Akşam olunca serinlik çöktü, büyük bir ateş yakıp başına toplandık.
sıfat tam.
7. Eğitim hayatıma sık sık ara vermek zorunda kaldım babamın işleri nedeniyle.
b.siz isim tam.
b.li isim tam.
8. Ömrü boyunca rahat içinde yaşamış Kerim Bey, bir köy okuluna tayin edilmişti.
sıfat tam.
b.siz. isim tam.
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerdeki kelime gruplarının altını çizelim ve türünü yazalım.
 Zarfı açarken elleri titriyordu.
zarf-fiil grubu
 El birliği ederek işi bitirdik.
zarf-fiil grubu
 Önündeki notu dikkatle okudu.
tamlama gr.
 Art arda sıralandık, bir süre bekledik.
tekrar gr.
 Güneş ışıkları bu saatte tehlikelidir.
tamlama gr. tamlama gr.
 İşin aslını öğrenmeye çalışıyoruz.
isim-fiil grubu
 Sanata ilgi duyan gençlere ulaşmalıyız.
Sıfat-fiil grubu
 Yolculara tam on bir saat sonra ulaşıldı.
sayı gr.
 Adresi bulmak hiç kolay olmadı.
İsim-fiil grubu
 Eski eşyalarına çok değer veriyor.
tamlama gr.
 Bu parka sık sık geliyor musunuz?
tekrar gr.
Vapur, düdük çalarak hareket etti.
zarf-fiil gr. birleşik fiil gr.
 Bahar aylarının kendine has bir tadı var.
tamlama gr.
tamlama gr.
 Odanı daima düzenli tutmanı istiyorum.
isim-fiil grubu
 Annenle sen de bizimle gelebilirsiniz.
birleşik fiil gr.
 Hatırlıyorum da İsmail dede ne güzel masallar
anlatırdı.
unvan gr.
110
252
259
1. Kara gökler kül rengi bulutlarla kapan›k
5. Da€ da€ o güzel ses, bütün etraf› gezindi.
I
II
Görmüfl ve geçirmifl, denizin kalbine sindi.
III
I
II
Evlerin bacas›n› kolluyor y›ld›r›mlar
III
‹n cin uykuda yaln›z iki yoldafl uyan›k
IV
Biri benim biri de serseri kald›r›mlar
V
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V.
2. Afla€›dakilerin hangisinde alt› çizili bölüm bir
kelime grubu de€ildir?
A) Ayn› konu üzerinde yeniden konuflmayal›m.
B) Ne yaz›k ki her fley a€›r aksak yürüyor.
S›fat
tamlaması
Belirtili isim
tamlamas›
S›fat
B)
tamlaması
Belirtisiz isim
tamlaması
Sıfat
tamlamas›
C)
S›fat
tamlaması
Belirtisiz isim
tamlaması
Belirtili isim
tamlamas›
D) Belirtisiz isim
tamlaması
S›fat
tamlaması
Belirtili isim
tamlamas›
E)
S›fat
tamlaması
S›fat
tamlaması
Sıfat
tamlamas›
C)Birileri kap›y› k›r›p içeri girmifl ve de€erli
eflyalar› alm›fllar.
D) Yolculuk için her fley haz›r, ne zaman gidiyoruz?
tamlanan› yer de€ifltirmifl belirtili isim tamlamas›
vard›r?
E) Dondurma yiyince hasta olmufl, flimdi yat›yor.
A) Ben, gurbet rüzgâr›n›n üfledi€i kam›fl›m
Bir su bafl›nda, mahzun yapayaln›z kalm›fl›m
7.Afla€›dakilerin
B) Ne varsa nak›fl nak›fl, tabiatta, maddede
hangisinde
tekrar
grubu
kullan›lmam›flt›r?
Gözlerimdeki nurun aksi beyaz perdede
A)Yaln›zl›k beni çepeçevre kuflatt›€›nda sen
vard›n akl›mda.
C) Su çekildi, göründü sanki zaman›n dibi
Korkuyorum bu akflam k›yamet varm›fl gibi
B) Çocuklar birbirlerini ite kaka dondurma almaya çal›fl›yordu.
D) Fark› yok, mantarlaflm›fl kayadan derimin
C) Bana için için k›r›ld›€›n› biliyorum ama kendimi affettirece€im.
Yüzümde çizgi çizgi, imzas› kaderimin
E) Ad›m›n o bahçeler her gün an›ld›€› yer
A)
S›fat
tamlaması
B)‹flten erken ç›kt›m, deniz kenar›nda yürüyüfl
yapt›m.
3. Afla€›daki dizelerin hangisinde tamlayan› ve
III
A) Bu sorunun cevab›n› kimse bilmiyor.
E) Orada içti€imiz ayran›n tad› hâlâ dama€›mda.
II
kelime grubu de€ildir?
D) Buraya gelmesini en çok ben istedim.
I
6. Afla€›dakilerin hangisinde alt› çizili bölüm bir
C)Bazen sorumsuz insanlar gibi davran›yorum.
Bu dizelerdeki alt› çizili tamlamalar›n türleri
afla€›dakilerin hangisinde s›ras›yla verilmifltir?
Bu dörtlükte numaralanm›fl tamlamalardan hangisi di€erlerinden farkl› türdedir?
A) I.
KELİME (SÖZCÜK) BİLGİSİ
Konu Değerlendirme Testi - 3
D) O y›llarda s›k s›k yazl›k sinemaya giderdik, çok
keyifli olurdu.
O bahçeler, yalan›n bile yan›ld›€› yer
E) Herkes bir yere gitmifl olmal›yd›, evde ses seda
yoktu.
4.
I. Bizim ihaleden çekilmemiz onlar›n ifline yarar.
II. Pazar günü bile birçok dükkân aç›k.
III. Ne yaz›k ki düşündüğümüzden yavafl ilerliyor.
IV. Türkiye’nin güzelliklerini daha fazla tan›tmal›y›z.
V.Hiçbirimizin
s›navd›.
Yukar›da numaralanm›fl cümlelerin hangisinin
yüklemi bir kelime grubudur?
A) I. ve II.
yeterince
haz›rlanmad›€›
B) I. ve V.
D) III. ve IV.
8. Afla€›daki cümlelerin hangisinde isim-fiil grubu
kullan›lm›flt›r?
A)Bu sözleriniz sizinle aram›zda görüfl ayr›l›€›
bulundu€una iflaret ediyor.
B) Herkes kaybolan çocuklar› aramak için seferber oldu.
bir
C) Köyde, içme suyuna kar›flan bir madde insanlar› zehirliyor.
D)Üreticiden tüketiciye arac›s›z ulaflabilen bir
yöntemi benimsiyoruz.
C) II. ve III.
E) Ayn› ürünü daha ucuza mal ederek uygun fiyatlara halk›m›za ulaflt›r›yoruz.
E) IV. ve V.
111
Benim Sayfam
112