TÜRK DİLİ II

Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II)
Ünite 2
5İ Ortak Dersler
TÜRK DİLİ II
Yrd. Doç. Dr. Mediha MANGIR
1
Ünite 2
CÜMLE BİLGİSİ II SÖZ DİZİMİ II
Yrd. Doç. Dr. Mediha MANGIR
İçindekiler
2.1. KELIME GRUPLARI...................................................................................................................... 3
2.1.1. İsim Tamlaması....................................................................................................................................................... 3
2.1.2. Sıfat Tamlaması...................................................................................................................................................... 4
2.1.3. İsim-Fiil Grubu........................................................................................................................................................ 6
2.1.4. Sıfat-Fiil Grubu........................................................................................................................................................ 6
2.1.5. Zarf-Fiil Grubu......................................................................................................................................................... 6
2.1.6. Edat Grubu............................................................................................................................................................... 7
2.1.7. Bağlama Grubu...................................................................................................................................................... 7
2.1.8. Tekrar Grubu............................................................................................................................................................ 8
2.1.9. Birleşik İsim Grubu................................................................................................................................................ 9
2.1.10. Unvan Grubu........................................................................................................................................................ 9
2.1.11. Ünlem Grubu........................................................................................................................................................ 9
2.1.12. Sayı Grubu...........................................................................................................................................................10
2.1.13. Birleşik Fiil.............................................................................................................................................................10
2.1.14. Kısaltma Grupları...............................................................................................................................................11
2.2. KAYNAKÇA................................................................................................................................13
2
Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II)
Ünite 2
2.1. KELIME GRUPLARI
Bir kelime ile ifade edilen kavramların daha ayrıntılı aktarımını yapabilmek için, en az iki kelimenin biçim ve anlam olarak bir araya gelmesi ile oluşan dilbilgisi birliklerine kelime grubu
denir. Kelime grupları yargı bildirmezler, yapıları cümle oluşturmaya elverişli değildir. Cümlede
özne, yüklem, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci olabilirler.
Bir cümlede kelime grubu olup olmadığını belirlemek için, cümledeki kelimeleri tek tek cümle
bütünü içinde, özellikle yüklemle bağ kurarak işlev belirlemesini yapmak gerekir. Yüklemle
kelime arasında biçim ve anlam olarak doğrudan bağ kurulamıyorsa, bu durum, incelediğimiz
kelimenin, bir kelime grubu unsuru olduğunu gösterir.
2.1.1. İsim Tamlaması
İyelik ekli bir isim unsurunun, bir başka isim unsuruyla kurduğu kelime grubudur. Bu kelime
grubunda iki isim unsuru, aitlik, içinde bulunma, sınırlandırma, belirtme vb. anlam ilgileri çerçevesinde birbirine bağlanır.
İsim tamlamasında ana unsur sonda bulunur. Birinci unsur tamlayan, ikinci unsur tamlanandır.
çoban (ty) /çeşmesi (tn)
ovanın (ty)/yeşili (tn)
İsim tamlamasında birinci unsur ilgi ekli olabilir, ancak ikinci unsur tamlanan, daima iyelik
eki taşır.
köy + yol-u = köy yolu
okul + un + kapı + sı = okulun kapısı
biz + im + ses + (i)miz = bizim sesimiz
Birinci unsuru ilgi hâli eki taşıyan isim tamlaması belirtili isim tamlamasıdır. Belirtili isim
tamlamasında tamlayanla tamlanan arasında ekle sağlanan geçici bir ilişki kurulmuştur.
çiçeğin (ty)+ kokusu (tn) = çiçeğin kokusu
şehrin (ty) + kenar evleri (tn) = şehrin kenar evleri
Belirtili isim tamlamasının unsurları yer değiştirebilir.
memleket-in yollar-ı
yollar-ı memleket-in
Gördün mü dehşetini (tn) tipinin(ty)? (tipinin dehşeti)
Kimse duymaz çilesini tütmeyen ocakların. (tütmeyen ocakların çilesi)
Belirtili isim tamlamasının unsurları arasına başka unsurlar da girebilir.
3
Türk Dili II
Acaba bahar atların da mı karnını zehirliyor?
Tahsilin ticarette yeri yok.
Şehrin artık dışındayız.
Belirtili isim tamlamasının tamlayan unsuru da belirtili isim tamlaması olabilir.
elbisenin yakasının/ düğmesi
denizin sularının/ serinliği
Birinci unsurunda ilgi hâli eki bulunmayan isim tamlamasına belirtisiz isim tamlaması denir. Bu
tamlama, belirsiz, genel bir nesneyi, bir türü karşılar.
çoban(ty)/ çeşmesi(tn)
hayal(ty)/ iklimleri(tn)
Belirtisiz isim tamlamasının iki unsuru arasında daimî bir ilişki mevcuttur. Tamlamada iki unsur
arasına başka unsur giremeyeceği gibi unsurlar yer değiştiremez. Bundan dolayı nesne adı
olarak kullanılmaya en elverişli kelime gruplarından biri belirtisiz isim tamlamasıdır.
cep telefonu kahverengi Gökyüzü
buzdolabı çamaşır makinesi
atasözü
okul-un uzun yol-u(+)
okul uzun yol-u (-)
memleket yolları (+)
yolları memleket (-)
2.1.2. Sıfat Tamlaması
Bir isim unsurunun bir sıfat unsuruyla nitelendiği veya belirtildiği kelime grubudur.
sıfat unsuru+isim unsuru= sıfat tamlaması
verimli+topraklar= verimli topraklar
bütün+insanlar= bütün insanlar
Sıfat tamlamasında ana unsur isimdir, sonda bulunur. Sıfat, yardımcı unsur olarak ismin önüne gelerek onu tamamlar. Sıfat tamlayan, isim tamlanandır. Bu tamlamada isim de sıfat da ek
almazlar.
4
Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II)
Ünite 2
sarı araba
uzak hatıra
zahmetli yolculuk
uzun yol
açan gül
güneşle yıkanan tepeler
Tamlayanı sıfat-fiil veya sıfat-fiil grubu olan bir sıfat tamlamasında nesne, hareket niteliği
ile tamamlanır.
mavileşen/ manzara
ilk sevgiye benzeyen/ ilk acı
eserken yelken açmadığım/rüzgâr gecenin bitmeye yüz tuttuğu/an
Bir sıfat tamlamasında, ismi niteleyen birden fazla sıfat unsuru bulunabilir ya da birden
fazla isim unsuru bir sıfat unsuru ile nitelenebilir.
ne serin, ne tuhaf/ rüzgârlar
kesici, dondurucu/bir karayel fırtınası
ipek yığınlara sarılmış/sırmalar, tuğlar, sancaklar
bu/ şüpheler, kuruntular
Tamlayan ve tamlananı birer kelimeden oluşan sıfat tamlamaları kalıplaşarak birleşik isimler kurabilirler.
Akciğer
başbakan
ilkokul
Karabiber
yarıyıl
ön söz
Sıfat tamlamalarında sıfat ve isim unsuru yer değiştiremez.
güzel hava ≠ Hava güzel
Sıfat tamlamalarında sıfat ve isim unsurları arasına “da/de” bağlacı ve –mI soru eki girebilir.
Yanımda bir de kılavuzum vardı.
Burada üç mü kitap var?
NOT: Nesnenin neden yapıldığını belirten “demir kapı, cam bardak, gümüş kemer” gibi tamlamalar, isim tamlaması değil sıfat tamlamasıdır. Bu tamlamaları, “demirden kapı, camdan bardak” şeklinde ve sıfat tamlaması kuruluşunda genişletebiliriz.
5
Türk Dili II
2.1.3. İsim-Fiil Grubu
Bir hareket ismi ile ona bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan kurulan kelime grubudur. Hareket
ismi, -mAk,-mA ve –Iş ekleriyle yapılır. Grubun ana unsuru hareket ismidir, genellikle sonda bulunur. Yüklem olan isim-fiil yargı bildirmez.
onu(bli.n)/ biraz sonra çekeceği acıya(yt)/ hazırlamak(y)
şiir duygusunu(bln)/ lisan hâline getirinceye kadar(zt)/ yoğurmak(y)
uzun bir ayrılıktan sonra(zt)/ sılaya(yt)/ dönüş(y)
Bu grupta isim-fiilin yeri özellikle konuşma ve şiir dilinde değişebilir.
Seni istikbal için önce gelmek cihana,
Ve başkasından almak sonra geliş müjdeni.
Bu grup, söz dizimi içinde isim görevi yapar.
Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.
Beklediğimi bilmek, onu da telaşlandırıyor.
2.1.4. Sıfat-Fiil Grubu
Bir sıfat-fiil ile bu sıfat-fiile bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan kurulan kelime grubudur. Grubun ana unsuru sıfat-fiildir, genellikle sonda bulunur. Yüklem olan sıfat-fiil yargı bildirmez.
eski İstanbul’un güzel semtlerini(b.lin)/ yaratan(y) Türklük
bu anı(b.lin)/ ışıklarla(zt)/ Türk eden(y) sizlersiniz
her içine girdiği odaya(yt)/bir şefkat serinliği (b.szn)/getiren(y) bu kız
Sıfat-fiilin grup içindeki yeri, özellikle konuşma ve şiir dilinde değişebilir.
Çiçeklendiği gün sabır ağacı
Gerçeklenir dilde bütün dilekler.
Kimse bilmez nasıl özlediğimi
Küçük şehirdeki dostlarımı.
“vatansever, çöpçatan, cankurtaran, uçaksavar” gibi bazı birleşik kelimeler, sıfat-fiil grubu kuruluşundadır.
2.1.5. Zarf-Fiil Grubu
Bir zarf-fiil ile bu zarf-fiile bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan kurulan kelime grubudur. Grubun ana unsuru zarf-fiildir ve sonda bulunur. Yüklem olan zarf-fiil yargı bildirmez.
son gülün karşısında(yt)/ son bülbül (ö)/ ah ederken(y)
bu yaman dağların hayalini(b.lin)/ hatırımdan(yt)/ silince(y)
güneş(ö)/ batacağı yere(yt)/ iyice(zt)/ yaklaşınca(y)
6
Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II)
Ünite 2
“-r/-mAz”, “-DI mI” ve “-DI/-AlI” vb. kalıplarla kurulan gruplar da birer zarf-fiil grubudur.
Çamlıca’nın bu asıl çevresine girer girmez, artık eniştemizin köşkünün tılsımlı duygularını tatmaya koyulurduk.
Mevsim geçti mi, o yine Alplerin kucağında kendi rüyasına dalıyordu.
Ben bu gurbet ile düştüm düşeli
Her gün biraz daha süzülmekteyim.
Şiir dilinde zarf-fiilin yeri değişebilir.
Herkesin ayağı toprağa basardı açınca kapısını.
2.1.6. Edat Grubu
İsim türünde bir kelime ya da kelime grubu ile onu izleyen bir çekim edatından meydana gelen kelime grubudur.
isim unsuru+çekim edatı= edat grubu
sizler+için= sizler için
akşama+dek= akşama dek
dersten+sonra= dersten sonra
Edat grubunda, isim unsuru kelime grubudur olabilir.
hür maviliğin bittiği son hadde/ kadar (isim unsuru: sıfat tam.)
ilk uçuştan sonra yuvaya dönmeyi başaran yavru serçeler/ gibi (isim unsuru: sıfat tam.)
Bu grupta birden fazla isim unsuru bulunabilir.
yorgunluğuna, uykusuzluğuna/ rağmen
bir avuç buğday, bir tutam ot, bir karış toprak/ için
2.1.7. Bağlama Grubu
Bağlama edatları (ve, veya, ile, ilâ, fakat, ama, değil vb.) ile birbirine bağlanmış iki veya daha
fazla isim unsurunun meydana getirdiği kelime grubudur. Bağlama edatı isim unsurlarının
arasında bulunur.
isim unsuru+bağlama edatı+isim unsuru= bağlama grubu
kırmızı+ve+siyah= kırmızı ve siyah
Leyla+ile+Mecnun= Leyla ile Mecnun
on+ilâ+on beş= on ilâ on beş
7
Türk Dili II
• “ne ne, hem hem, da da, ister ister, ya ya, mi mi, gerek gerek...” gibi edatlarla kurulan gruplarda edatlar, isim unsurlarının başında veya sonunda bulunur.
ne mendil, ne de bir kol
ya bunu ya şunu ya da onu
güzel mi çirkin mi
• Bağlama grubu içine başka ögeler girebilir.
O, benim yüzüme değil hiçbir şey görmeden sağ ve sol tarafa bakmaktadır.
2.1.8. Tekrar Grubu
Bir nesneyi, bir niteliği, bir hareketi karşılamak üzere eş görevli iki kelimenin meydana getirdiği
kelime grubudur. Grupta yer alan kelimeler arasında şekil ve anlam yönünden ilişki vardır.
Aynen tekrarlar: usul usul, ağır ağır, geze geze
Yakın anlamlı tekrarlar: eş dost, doğru dürüst, eğri büğrü
Zıt anlamlı tekrarlar: iyi kötü, güzel çirkin, bata çıka, ölüm kalım
“m” ünsüzünün kelime başına ilavesiyle: boya moya, sıra mıra
Tekrarlar, anlamı kuvvetlendirme, nesne ve harekete çokluk, süreklilik ve beraberlik anlamı
kazandırır.
Mini mini çocuklar etrafta dolaşıyordu. (kuvvetlendirme)
Yaza yaza usandı. (süreklilik)
Diyar diyar dolaştım. (çokluk)
Tekrar gruplarının birçoğunda unsurların yeri değiştirilmez.
eğri büğrü≠büğrü eğri
moyun≠oyun
Grupta yer alan kelimelerden biri, zaman içinde kullanımdan düşmüş olabilir.
bet beniz, soy sop, boy bos, yorgun argın
Kelimeler arasına virgül konmaz.
8
Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II)
Ünite 2
2.1.9. Birleşik İsim Grubu
Bir şahsa özel isim olmak üzere bir araya gelen kelime grubudur.
isim+isim+ = birleşik isim grubu
Mehmet + Akif + Ersoy = Mehmet Akif Ersoy
Ömer + Seyfettin = Ömer Seyfettin
2.1.10. Unvan Grubu
Bir özel isim ve onu izleyen bir akrabalık ismi veya bir unvandan oluşan kelime grubudur. Bu
grupta şahıs ismi başta, unvan ve akrabalık ismi sonda bulunur.
şahıs ismi+unvan veya akrabalık ismi= unvan grubu
Asiye + Hanım = Asiye Hanım
Hasan + dayı = Hasan dayı
Bu grupta akrabalık ismi bildiren kelimeler küçük harfle başlar. Ancak diğer unvanlar büyük
harfle yazılır.
Ayşe teyze
Çağrı Bey
Ali dede
Enver Paşa
Fatma nine
Mehlika Sultan
Unvan grubunda şahıs ismi birleşik isim olabilir.
Hasan Basri Bey
Betül Sena Hanım
• Birinci unsuru akrabalık ismi veya unvan olan “Sultan Abdülhamit, Doktor Kağan, Hoca Nasrettin, Subay Mert, Baba Hasan” gibi kelime grupları unvan grubu değil, birleşik isimdir.
2.1.11. Ünlem Grubu
Bir ünlem ile bir isim veya isim yerine kullanılan kelime grubundan meydana gelen gruptur. Bu
grupta ünlem (ey, ay, hey, bre, a, ya, yahu, be vb.) başta, isim unsuru sonda bulunur. Ünlem ve
isim unsuru eksizdir.
ünlem+isim unsuru= ünlem grubu
ey/ Türk gençliği
be/ kardeşim
hey/ çocuklar
ey/ garip çizgilerle dolu han duvarları(isim unsuru: sıfat tam.)
Cümlenin kuruluşuna katılmayan bu grup, hitaplarda kullanılırken cümle dışı öge olarak cümlenin herhangi bir yerinde bulunabilir.
9
Türk Dili II
Ey tatlı ve ulvî gece, yıllarca devam et!
İlâhi bir kuvvetin, ebedî bir feyzin var, ey Türk!
2.1.12. Sayı Grubu
Basamak değerine göre sıralanmış sayı isimleri grubudur. Gruptaki sayılar sondan başa doğru
büyür. Küçük sayı sonda bulunur. Sayı isimleri eksiz birleşip ayrı yazılırlar.
yetmiş beş, seksen altı, üç yüz yirmi dört…
Sayılar; kelime, sıfat tamlaması ve sayı grubu ile karşılanır. Genellikle ana sayılar sıfat tamlaması, ara sayılar da sayı grubudur.
üç, on, yirmi (tek kelime)
üç yüz, on bin, kırk milyon (sıfat tamlaması)
on iki, yirmi beş, altı yüz seksen üç (sayı grubu)
Milyonlu sayılar üç, milyarlı sayılar dört unsurludur. Her unsur kendi içinde sayı grubu, sıfat
tamlaması veya kelime olabilir.
sekiz yüz/ yetmiş: sayı grubu (sekiz yüz: sıfat tamlaması)
otuz yedi bin/ beş yüz yirmi: sayı grubu
otuz yedi/ bin: sıfat tamlaması, otuz/ yedi: sayı grubu, beş yüz/ yirmi: sayı grubu, beş/ yüz: sıfat tamlaması
2.1.13. Birleşik Fiil
Anlam ve biçim olarak kullanım alanına iki unsurla çıkan fiillere birleşik fiil denir. Birleşik fiiller,
anlamca bir bütünlük oluştururlar ve tek bir oluşu hareketi bildirirler. Üç tip birleşik fiilden söz
edilebilir:
2.1.13.1. İsim+Yardımcı Fiil
Bir isim ve bir yardımcı fiilin birleşmesinden oluşur. “et-, ol-, yap-, eyle-, kıl-, buyur-, yap-, bulun-” fiilleri yardımcı fiil olarak kullanılır. Asıl unsur olan isim başta, yardımcı fiil sonda bulunur.
isim unsuru+yardımcı fiil=birleşik fiil
yardım+etmek= yardım etmek
karar+kılmak= karar kılmak
mesut+olmak= mesut olmak
Sıfat-fiiller “ol- ve bulun-” yardımcı fiilleriylr birleşik fiil oluştururlar. Ayrıca şimdiki zaman işlevindeki “-makta/-mekte, -mada/-mede, -yor” ekleri de bu kullanımda görülmektedir.
gider oldu, gelmez oldun, almış bulundu, çalışıyor olmalısın, alacak oldun
10
Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II)
Ünite 2
Bu birleşik-fiilde isim unsuru ve yardımcı fiil bir araya gelirken bir ses olayı meydana geliyorsa, birleşik fiil bitişik yazılır.
hissetmek, bahsetmek, halletmek, kaybolmak
2.1.13.2. Fiil+Zarf-fiil eki(-A, -X, Xp)+Yardımcı fiil
İki fiil görevli kelime zarf-fiil aracılığıyla kaynaşarak yeni anlamlı bir birleşik fiil oluştururlar.
Türkçede bağımsız anlamlı fiil kullanımları da olan “ver-, gel-, kal-, gör-, koy-, dur-, yaz-” fiilleri
bu tür birleşik fiillerde birinci fiile yeni anlam katan bir işlev yüklenirler.
Gel-e-bil-mek “yeterlik”
Gel-i-ver-mek “tezlik”
Gel-e-dur-mak “sürerlik”
Düş-e-yaz-mak “yaklaşma”
2.1.13.3. Anlamca ve Yapıca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
İsim+Fiil türünden farklı olarak sadece belirli yardımcı fiillerle değil, bütün fiillerle kalıplaşmış birleşik fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan unsurlardan biri veya tamamı birincil anlamlarının
dışında kullanıldığından deyimleşme söz konusudur ve Türkçedeki deyimler bu başlık altında
değerlendirilir.
Göz kulak olmak, yol almak, küplere bin - , kendini kaybet-, yollara düş- …
2.1.14. Kısaltma Grupları
Bazı kelime grupları ve cümlelerin bazı unsurlarının eksiltili kullanıldığı ve eksiltinin zamanla
kalıplaşarak kelime grubu durumuna geçtiği görülür. Bu yapılara kısaltma grubu denir. Bu
gruplar genellikle isim-fiil, sıfat-fiil veya zarf-fiil gruplarından kısalmış ve bunların bir kısmı
kalıplaşmıştır.
karnı tok (olan): sıfat-fiil grubu
başı açık (olarak): zarf-fiil grubu
fikrine müracaat (etmek): isim-fiil grubu
Kısaltma grupları, iki isim unsurundan meydana gelir. Unsurlarında çekim eki bulunmayan
veya sadece birinci unsurunda iyelik eki bulunan kısaltma grubuna isnat grubu denir.
baş/ açık
bacağı/ sakat
sohbeti/ tatlı ayak/ yalın
Birinci unsuru yükleme hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına yükleme grubu denir.
11
Türk Dili II
çocuğu/ terbiye
insanı/ takdir
programı/ takdim
yüzü/ aşkın
Birinci unsuru yönelme hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına yönelme grubu denir.
işine/ hakim
oyuna/düşkün
üç yüze/ yakın
geçmişe/ bağlı
Birinci unsuru bulunma hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına bulunma grubu denir.
haftada/ bir
işinde/ usta
saygıda kusur
yükte/ hafif
Birinci unsuru ayrılma hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına ayrılma grubu denir.
elden/ düşme
sonradan/ görme
camdan/ keskin
bin yıldan/ uzun
Birinci unsuru vasıta hâli eki taşıyan kısaltma gruplarına vasıta grubu denir.
bayrakla/ süslü
onunla/ dost
annesiyle/ dargın
parayla/ yüklü
Birinci unsuru eşitlik eki taşıyan kısaltma gruplarına eşitlik grubu denir.
sayıca/ fazla
zekâca/ üstün
yapıca/ zayıf
yaşça/ büyük
12
Cümle Bilgisi II (Söz Dizimi II)
Ünite 2
2.2. KAYNAKÇA
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ATABAY, Neşe vd. 2003. Türkiye Türkçesinin Sözdizimi. Papatya Yay., İstanbul.
BANGUOĞLU, Tahsin. 2000. Türkçenin Grameri. TDK Yay., Ankara.
BEYRELİ, Latif vd. 2005. Yazılı ve Sözlü Anlatım, Pegem A Yay., Ankara.
DEMİR, Nurettin-YILMAZ, Emine. Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara.
Editörler: DEMİR, Nurettin-YILMAZ, Emine. 2009. Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Nobel Yayın
Dağıtım, Ankara.
DOĞAN, Levent- KAYA, Nesrin vd. 2006. Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım,
Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. DİSKUN, Haydar. 1999. Türk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, İstanbul.
ERGİN, Muharrem. 1993. Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım, İstanbul. 1997. Üniversiteler İçin Türk Dili, Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım, İstanbul.
KARAAĞAÇ, Günay. 2009. Türkçenin Söz Dizimi, Kesit Yay., İstanbul.
KARAHAN, Leyla. 2010. Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yay., Ankara.
KORKMAZ, Zeynep. 2003. Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK Yay. Ankara.
13
Türk Dili II
14