tümce (cümle) bilgisi

TÜMCE (CÜMLE) BİLGİSİ
- Ders Notları / Özet -
Nizamettin UĞUR
Ocak 2010, Ankara
Türkçe Tümcelerin Yapısal ve Anlamsal Özelliklerinden Bazıları
Tümce, dizimsel yapı özelliği taşır.
Dizimsel yapı, iki ya da daha çok sözcüğün belli kurallara göre
öbeklenmesiyle oluşan bir dilsel yapıdır.
Genelde sözcük öbeği olan bu dilsel yapılar, işleyiş yönünden anlatım diye
adlandırılır.
Dilsel yapılarda başlıca iki tür sözcük öbeklenmesi görülür:
1. Yargısız öbekler, yargısız anlatım: ad tamlaması öbekleri, sıfat
tamlaması öbekleri, sayı öbekleri, ikileme öbekleri, eylemsi öbekleri,
bağlama öbekleri, bileşik eylem öbekleri, deyim öbekleri…
2. Yargılı öbekler, yargılı anlatım: Bir düşünce ya da yargı bildirmek
üzere yükleme bağlı olarak oluşan öbeklenmeler, başka deyişle
tümceler.
Tümce, dış yapı bakımından sözcük dizilişi olarak görünmekle birlikte, iç
oluşum bakımından düşünce, duygu ve yargı birimidir.
Bir yargı asıl olarak iki ana öğe içerir:
1. Yargının dayandığı oluş, kılış, nitelik… Dilsel açıdan, bu öğeye
yüklem adı verilir.
2. Bu oluş, kılış, nitelik vb’nin bağlandığı dilce kişi. Dilsel açıdan bu
öğeye özne adı verilir.
tanıma ulaşılır: Bir düşüncenin, bir duygunun yargısal bütünlük içinde
anlatımını sağlayan dizimsel yapıya tümce denir.
Tümce, yalnızca kendini oluşturan sözcüklerin anlamlarının toplamından
oluşmaz; onların anlamlarının toplamından daha fazla bir anlam taşır.
Sözgelimi, “Kahve alacağım.” tümcesi; markette ya da kahvehanede
başka başka anlamlar iletir. “Yaralı, doktora baktı.” ile “Yaralı doktora
baktı.”; “Doktor ona baktı.” ile “Ona doktor baktı.”; “Yarın tiyatroya
gidelim.”, “Tiyatroya yarın gidelim.”, “Gidelim tiyatroya yarın.”
…tümcelerinin anlamları başka başkadır. (Bu konu, esas olarak metin
çözümleme konusuna girmektedir.)
Tümcede sözcük ya da öğe sayısı: En çok öğeli, en geniş tümceler geçişli
eylemlerle kurulu olan bildirme tümceleridir. Yüklemi geçişsiz eylemle
ya da geçişli-edilgin eylemle (sözde özne: anlamca nesne) kurulu
tümceler, nesne alamadığı için daha az öğeyle kurulur. Ad tümceleri ise,
nesne alamamak dışında yönelmeli ve çıkmalı (ayrılmalı) dolaylı tümleç
de alamadığı için, en az öğeyle kurulabilen tümcelerdir. Ad tümceleri,
özne ile yüklem dengesi üzerine kurulur, bazı durumlarda kalmalı dolaylı
tümleç alabilirler. Bu nedenle ad tümceleri, öğe sayısı yönünden, kapsamı
dar tümcelerdir.
Dil ortamında yargının oluşmasını sağlayan bu ana öğeler yanında
yardımcı öğelere de gereksinim vardır. Dilsel açıdan bu öğeler nesne,
dolaylı tümleç, belirteç tümleci, ilgeç tümleci adı verilen öğelerdir.
Tümcelerin yazımı noktalama konusunu ilgilendirdiği için burada ayrıca
bu konuya girmiyoruz.
Tümcelerin söylenişi; kuruluş amacına, yapısına, öğe düzenine, öğe
sayısına, taşıdığı duygu / düşünce yüküne göre değişir. Sözgelimi soru
tümceleri ile düz tümceler aynı söyleniş özelliğinde değildir.
Tümcenin en önemli öğesi yüklem olduğu için, vurgulanmak istenen,
yükleme yaklaştırılır. Bu nedenle öğelerin sıralanışı değişkenlik gösterir.
Bu mantıkça vurgu yanında, coşku içeren söyleyişlerde -şiir, söylev vbduygu vuruşu denilen bir vurgu söz konusudur.
Özetlersek, TÜMCE: 1. Bir düşünce ya da duygunun anlatımını sağlar. 2.
Yapısal bir bütünlük gerektirir. 3. Bir dizimsel yapıdır. Buradan şu
Türkçe sözdiziminde genel olarak yardımcı öğe önce, temel öğe sonra
gelir.
Yargıda bu iki öğeyi, esas olarak, yükleme eklenen çekim öğeleri, başka
deyişle, kip ve kişi ekleri birleştirir.
Yargılar, yüklemin türüne göre, eylem yargısı ve ad yargısı diye ikiye
ayrılır
www.nizamettinugur.gen.tr
2
Tümcenin (Cümlenin) Ögeleri
Yargı birimlerine cümle adı verilir. Nasıl bir ev odalardan oluşuyorsa cümleler de ögelerden oluşur. Cümlenin ögeleri demek, cümlenin parçaları demektir.
Cümlenin en temel ögesi yüklemdir; yüklem olmadan cümle bitmez. Diğer ögelerin her biri yüklemi tamamlar. İkinci temel öge öznedir. Diğer ögelere yardımcı ya da yan
öge denir.
CÜMLENİN ÖGELERİ
Temel Ögeler
Yüklem
Özne
Yardımcı (Yan) Ögeler
Nesne
Dolaylı Tümleç
Zarf (Belirteç)T.
YÜKLEM: Cümledeki anlamın temelini oluşturur. Eksiltili (kesik) cümle
dışında her cümlenin mutlaka yüklemi vardır. Tek başına cümle oluşturan ögedir.
Düz (kurallı) cümlelerde sonda yer alır. Çekimli eylem ya da ekeylem almış ad
soylu sözcükten oluşur. Her tür sözcük yüklem olabilir. Soru yoluyla bulunmaz.
• Geldim. (çekimli eylem)
• Toplandılar. (çekimli eylem)
• İyiymiş. (Ekeylem almış adlaşmış sıfat)
• Bizim zengin bir kitaplığımız var. (ad)
• Beni akşama mutlaka aramalısın. (çekimli eylem)
• Bu yazı Ceren’inmiş. (ad)
Edat (İlgeç) T.
• Yola düşmeliyiz en kısa zamanda. (deyim)
ÖZNE: Yükleme sorulan “kim” ve “ne” sorularının yanıtıdır. Geçişsizedilgen yüklemli cümlelerin dışında, her cümlenin, gizli ya da açık öznesi mutlaka
vardır. Yüklemde olduğu gibi her tür sözcük ve sözcük öbeği özne görevi yapar.
• Arkadaşın seni sordu. (Soran kim? / Kim sordu?)
• Müdür yardımcısı beni aramış. (Arayan kim? / Kim aradı?)
• Bu gömlek pahalı. (Pahalı olan ne? / Ne pahalı?)
•
Çayın rengi koyu. (Koyu olan ne? / Ne koyu?))
•
Dosyayı bir haftada hazırladım. (Hazırlayan kim? / Kim hazırladı? Gizli özne)
•
Tarihi yapıtlar burada sergilenecek. (Sergilenecek olanlar ne? / Ne
sergilenecek? -Sözde özne)
•
Toplantıya bu kıyafetle girilmez. (özne yok)
• Gittiğimiz film güzelmiş. (adlaşmış sıfat)
• Beni en iyi anlayan sensin. (adıl / zamir)
• Buralar tam bize göre. (ilgeç / edat öbeği)
• N. Ataç‟ın hiç kullanmadığı sözcük ve’ymiş. (bağlaç)
• İki lafının biri ah’tır. (ünlem)
• Ankara güzel şehirdir. (sıfat tamlaması)
www.nizamettinugur.gen.tr
4
NESNE: Nesne, özneyi bulduktan sonra yükleme sorulan “ne” (belirsiz
nesne için), “neyi” ve “kimi” (belirtili nesne için) sorularının yanıtıdır. Yüklemdeki
eylemin bildirdiği iş genelde nesne üzerinde gerçekleşir. Her türlü sözcük ve
sözcük öbeği nesne görevi de üstlenir:
• Bakkaldan gazete aldım. (Ben ne aldım?)
•
Sözlerimi gülümseyerek dinledi. (Nasıl?)
•
İşten çıkınca biraz takılacağım. (Ne zaman?)
EDAT (İLGEÇ) TÜMLECİ: Edatlarla öbekleşerek yüklemi değişik
anlamlarla tamamlayan sözlerdir. Edatla (göre, kadar, için vb) öbekleşmeden edat
tümleci oluşmaz. Bu ögeyi bulak için kesinlikle edat kullanılır ve yanıtta da aynı
edat yer alır:
• Kardeşi, giysilerini hazırladı. (Kardeşi neyi hazırladı?)
• Başkan açılış konuşmasını bitirdi. (Başkan neyi bitirdi?)
• Tost makinesini kendisi tamir etmiş. (Kendisi neyi tamir etmiş)
DOLAYLI TÜMLEÇ: Yüklemin anlamını yön, bulunma, çıkma, ayrılma
anlamlarıyla tamamlayan sözlerdir. Adın –e, -de, -den durum eklerini alan sorular
yoluyla bulunur. Yanıtı oluşturan sözlerde de bu ekler yer alır. Her türlü sözcük ve
sözcük öbeği dolaylı tümleç görevi yapar:
•
Dosyayı bana verdi. (Dosyayı kime verdi?)
•
Bu kitaplar bizde var. (Kimde?)
•
Okul müdüründen kötü söz işittik. (Kimden?)
•
Eve geç dönüldü. (Nereye?)
•
Bu yaz köyün yaylasında kalacağız. (Bu yaz nerede kalacağız?)
•
İşten erken çıktım. (Nereden?)
•
Duvarların rengi bana göre güzel olmamış. (Kime göre?)
•
Ülkem için her türlü çabayı gösteririm. (Ne için?)
•
Orada bir hafta kadar kalmıştık. (Ne kadar?)
•
İzmir‟e uçakla gideceğiz. (Ne ile?)
•
Bütün bunlar senin yüzünden oldu. (Kimin yüzünden?)
NOT: Edat (ilgeç) tümleci kavramını kabul etmeyip bu ögeyi zarf (belirteç)
tümleci içinde ele alan anlayış da hayli kabul görmektedir. Edat tümleci ÖSYM
sorularında az da olsa geçmiştir. Bu konuyu ayrıca ders öğretmeninizle
konuşunuz.
ZARF (BELİRTEÇ) TÜMLECİ: Yüklemin anlamını zaman, durum, miktar,
yön, sebep, koşul bakımlardan tamamlayan öğelerdir. Yükleme bu anlamlarla ilgili
olarak yöneltilen sorularla bulunur. Her türlü sözcük ve sözcük öbeği zarf tümleci
görevi yapar.
CÜMLE DIŞI SÖZLER: Cümlelerde öge olmayan, hiçbir öge sorusuna
yanıt vermeyen bazı sözler bulunabilir. Cümle öğelerine dâhil edilemeyen bu gibi
parçalara “cümle dışı unsur” denir. Cümle dışı unsurlar değişik sözlerden
oluşabilir:
• İşbirliğine varım ama herkes görevini tam yapmalı. (→öge dışı bağlaç)
D.T.
Y.
Özne
Bu akşam sinemaya gidiyoruz. (Ne zaman?)
•
Olanları sakin sakin anlat. (Nasıl?)
•
Tatilde bir hafta kaldık. (Ne kadar?)
•
Biraz yukarı çıkar mısın? (Nereye? Dikkat: Yanıtta –e yönelme eki
olmamalı.)
•
Hepimiz yorgunluktan uyuyakalmışız. (Neden?)
•
Hava güzel olursa pikniğe gideceğiz? (Ne zaman?)
Z.T. Yüklem
• Eyvah, yine bu iş de yetişmedi. (→ öge dışı ünlem)
Z. T. Özne
•
B.li N.
Yüklem
• Arkadaşlar, hep birlikte katılıyoruz toplantıya. (→ öge dışı hitap,
seslenme sözcüğü)
Z.T.
Yüklem
D.T.
• Sıra arkadaşım, aslında iyi tanımam, çok hırslı birine benziyor. (→ öge
dışı ara cümle)
Özne
www.nizamettinugur.gen.tr
D.T.
Yüklem
5
Türkçede Tümcenin Ögeleri, Yapı ve Anlam Bakımından Öge Türleri
Yüklem türleri:
İki sözcüklü yüklem: “Kırıta kırıta yürüdü gitti.”
Yinelenmiş yüklem: “Çocuk dakikalarca ağladı, ağladı.”
Pekiştirilmiş yüklem: “İşi gücü akşama kadar çalış babam çalış.”
Ortak yüklem: “Yamaçlar, köyün bacaları, her şey uyanıyordu.”
*
Belirteç (zarf ) tümleci türleri:
a. Zaman bildirenler (ne zaman?)
b. Durum bildirenler (nasıl, neden?)
c. Yer-yön bildirenler (nereye?)
d. Nicelik (miktar, azlık-çokluk) bildirenler (ne kadar?)
Özne türleri:
Açık özne: “Kimdi bu çocuklar?”, “Sen hep böyle yapıyorsun.”
Gizli öne: “Hep birlikte tatile gidiyoruz.” (biz)
Gerçek özne: “Ahmet Vefik Paşa modern tiyatronun öncüsüdür.”
Sözde özne: “Kapı üç kez vuruldu.”
Örtülü özne: “Kar yüzünden yollar kapandı.”
Belirsiz özne: “Geçmiş olsun.”
Mantıkça özne: “obaya gidilirken geçilir bu yoldan.”
Ortak özne: “Kardeşim odasına çekildi, ders çalışmaya başladı.”
Seslenmeli özne: “Arkadaş, onurunu kırdırma.”
Açıklamalı özne: “İki ihtiyar, annemle babam, bizleri hep merak eder.”
Yinelenmiş özne: “Aradan yıllar, yıllar geçti.”
Pekiştirilmiş özne: “Karacaoğlan der ki ben de bakayım.”
* Özne ile yüklemin kaynaşması: “İçi içine sığmıyordu.”, “Tatilin ilk günüydü.”
* Özne ile yüklem uygunluğu
a. Tekillik-çoğulluk uygunluğu
b. Kişi bakımından uygunluk
Nesne türleri:
a. Belirtili nesne (neyi, kimi, nereyi?)
b. Belirtisiz nesne (ne?
* Kullanımlarına göre: ortak nesne, açıklamalı nesne…
Dolaylı tümleç türleri:
a. Yönelmeli dolaylı tümleç (neye, nereye, kime?)
b. Kalmalı dolaylı tümleç (neyde, nede, nerede, kimde?)
c. Çıkmalı (ayrılmalı) dolaylı tümleç (nereden, neden, kimden?)
* Kullanımlarına göre: ortak d. t, açıklamalı d. t., yinelenmiş d. t…
İlgeç (edat) tümleci (kurduğu anlam ilişkisi esas olduğu için tür ayrımı yapmaya
gerek kalmaz): Yüklemi, ilgeçlerle öbekleşerek araç, birliktelik, neden, amaç,
başlangıç, bitiş, görelik … ilgileriyle tamamlayan sözler. Sorulan soruda ve alınan
yanıtta aynı ilgeç yer alır: neyle, kiminle, niçin, ne zamana kadar, kime göre?..
Öge olan dilbilgisi birimleri:
Sesler: “Türkçedeki bilinen yarı ünlü ses y’dir.”
Heceler: “-yor, kendinden önce gelen geniş ünlüleri darlaştırır.
Ekler: “İstek kipinin birinci çoğul kişi eki –lim’dir.”
Adlar:
Ad tamlamaları:
Sıfatlar:
Sıfat tamlamalar:
Adıllar (zamirler):
Belirteçler (zarflar):
Bağlaçlar:
İlgeçler (edatlar):
Ünlemler:
Yansımalar:
İkilemeler:
Eylemler:
Eylemsiler:
Kalıplaşmamış sözcük öbekleri:
Deyimler:
Atasözleri:
Tümceler:
www.nizamettinugur.gen.tr
6
Tümce ve Yüklemi Tamamlayan Ögeler
Ögelerin Tümceye Katkıları
O yıllarda ben, sekiz dokuz yaşlarında idim.
Zarf tümleci →Zaman tamamlayıcısı
Özne
Z.T.
Yüklem
Özne→Yargının konusu (sekiz dokuz yaşlarında
olan kim?)
Oturduğumuz yer bir ufak kasabacıktı.
Özne
Özne→Yüklemdeki yargının konusu (bir ufak kasaba
olan ne?)
Yüklem
Babam hesap okutuyordu.
Özne→Yüklemdeki eylemi yapan
Özne
Nesne →Yüklemim yaptığı işten etkilenen olgu
B.siz N. Yüklem
Saatçilik de ederdi.
Nesne →Yüklemim yaptığı işten etkilenen
B.siz Nesne Yüklem
Ekmek paramızı ancak çıkarabiliyorduk.
B.li Nesne
Z.T.
Nesne →Öznenin yaptığı işten etkilenen
Yüklem
Zarf tümleci →Sınırlama bildirerek tamamlamak
Aç, açık kaldığımız yok ise de babam bir aylığını
Özne
Z.T.
Zarf
Zarf tümleci→Koşul tamamlayıcı
Özne→Eylemi yapan
alamadığı günlerde aç kalmak korkusuyla
Zarf tümleci→Zaman tamamlayıcısı
Tümleci
Zarf tümleci→Durum tamamlayıcısı
Zarf Tümleci
kendini gösteriyordu.
Yüklem
Babam, alacaklıları ile bizim aramızda eziliyordu.
Özne
Dolaylı Tümleç
Yüklem
Özne→Eylemi yapan
Dolaylı Tümleç→Bulunma anlamıyla tamamlayan
www.nizamettinugur.gen.tr
8
Evinde oturduğumuz adamın, alışveriş ettiğimiz bakkalın kapıya kadar
Özne→Yüklemdeki eylemin konusu (olan ne?)
gelip acı sözler söyledikleri de olurdu.
Özne
Yüklem
Haklı olmadıklarını da şimdi anlıyorum.
Nesne→Öznenin etkilediği, anladığı
Z.T. Yüklem
B.li Nesne
Zarf tümleci→Zaman tamamlayıcısı
Bizde alacakları kalmıyordu.
D.T. B.li Nesne
Dolaylı Tümleç→Yer tamamlayıcısı
Nesne→Öznenin, eylemiyle etkilediği
Yüklem
Geç kalıyor ama bütün borçlarımızı veriyorduk
Yüklem
B.li Nesne
Nesne→ Öznenin, eylemiyle etkilediği
Öge dışı unsur→ “ama” bağlacı
Yüklem
Bu yoksulluktan anam, her gün hasta.
Zarf Tümleci→Sebep bildirerek tamamlama
Zarf Tümleci
Özne→Yüklemdeki yargının konusu, maddesi
Özne
Zarf T. Yüklem
Zarf Tümleci→Zaman bakımından tamamlayıcı
Babamın hocalık etmesine, sessizliğine kızıyor,
Dolaylı Tümleç
Dolaylı Tümleç→Eylemin yönü
B.li Nesne→Öznenin eyleminin etkilediği
Yüklem
hamallık etse bizi daha rahat geçindireceğini söylüyor,
Belirtili Nesne
Zarf Tümleci→Zaman tamamlayıcısı
Yüklem
Zarf Tümleci→Durum tamamlayıcısı
yok yere ablamı, beni haşlıyor; bunlar bittikten sonra da oturup ağlıyordu.
B.li Nesne
Yüklem
Zarf Tümleci
Z. T.
Yüklem
Yokluk içinde yüzen bu evde bir lamba şişesi kırmanın ne acıklı bir şey olduğunu
anlarsınız.
B.li Nesne
B.li Nesne→Öznenin eyleminin etkilediği
Yüklem
www.nizamettinugur.gen.tr
9
Bunun daha acıklısı, babamın hiç sesini çıkarmaması oldu.
Özne
Özne→Yüklemdeki eylemin gerçekleştiği olgu
Yüklem
Benim ne kadar üzüleceğimi bilirdi.
Belirtili Nesne
Belirtili Nesne→Öznenin eyleminin etkilediği
Yüklem
Suratını biraz asar, öğüt verir, kılıklı birkaç söz
Nesne
Z.T Yükl.
Yükl.
Nesne→ Öznenin, eylemiyle etkilediği
Özne→Eylemi yapan
Nesne
söyler; ben de suç işlemiş, karşılığını da görmüş
Yükl.
Özne
Zarf Tümleci→Durum tamamlayıcısı
Nesne
olurdum.
Yüklem
Şimdi de rahatça uyurdum.
Z.T.
Z.T.
Zarf Tümleci→Zaman tamamlayıcısı
Zarf Tümleci→Durum tamamlayıcısı
Yüklem
Babama hem acıyor hem de ona kızıyorum.
D.T.
Yüklem
D.T.
Dolaylı Tümleç→Eylemin yönü
Öge dışı unsur→”hem…hem…” bağlacı
Yüklem
İçimdeki bu üzüntüyü susturmak için yarın güvercinleri satıp bir lamba
Belirtili Nesne→Öznenin eyleminin etkilediği
Belirtili
şişesi almayı düşünebildim.
Nesne
Yüklem
www.nizamettinugur.gen.tr
10
Tümce (Cümle) Türleri
“Hava çok güzeldi; biz evden çıkmadan çalışıyorduk.”
1. Yapısına Göre Tümce Türleri:
1.1. Basit (yalınç) cümle: Tek yargı bildiren cümlelerdir.
Yüklem dışında eylem bildiren sözcük bulunmaz.
“O yıllarda ben on yaşlarındaymışım.”
1.4.1. Bağlaçlarla bağlı cümle: Değişik bağlaçlarla birbirine
bağlanırlar:
“Çocukluğum çok güzel geçti benim.”
1.2. Birleşik cümle: Bir tek yüklemi olmak koşuluyla birden
çok tarı ya da eylem bildiren, yan cümlecikleri olan cümledir. Yan
cümleciğin özelliğine göre çeşitleri vardır:
1.2.1. Girişik birleşik cümle: Yan cümleciği eylemsilerle
kurulu cümlelerdir:
“Bilimkurgu romanları okumayı / daha çok seviyor.”
“Pazardan alınacakların / listesini yapmıştı.”
“Pazar günü bütün gün yağmur yağdı ve biz evden hiç
çıkamadık.”
“Türkiye AB‟ye girmek istiyor ama AB ülkelerinin bir kısmı bizi
pek istemiyor.”
1.4.2. Ortak ögelerle bağlı cümle: Değişik ortak ögelerle
birbirine bağlı birden çok cümleden oluşur. Bu tür cümlelere bağımlı
sıralı cümle de denir.
“Kitaplarını topladı, dolaba yerleştirdi.”
“Sabahları erken kalkarak / kahvaltı yapmalısın.”
1.2.2. İçleşik (kaynaşık) birleşik cümle: Bağımsız bir
cümlenin bir başka cümle içinde öge ve yan cümlecik olarak yer
aldığı cümlelerdir:
“Bana, „Günlerdir seni arıyorum.‟ dedi.”
1.2.3. Koşullu birleşik cümle: Yan cümleciğin temel
cümleye koşul anlamıyla bağlı olduğu birleşik cümlelerdir:
“Bana yardım edersen / sen de kârlı çıkarsın bu işten.”
1.3. Sıralı cümle: Virgül ya da noktalı virgül işaretiyle
sıralanmış cümlelerdir. Bu noktalama işaretleri yerine nokta
konulduğunda sıralı cümlelerin her biri bağımsız cümlelere dönüşür.
Bu tür cümlelere bağımsız sıralı cümle de denir.
“Evden erken çıktım, araba yolda beni bekliyordu.”
1.4. Bağlı cümle: Bağlaçlarla ya da ortak ögelerle birbirine
bağlı cümlelerin oluşturduğu cümlelerdir. Bu tür cümlelere “bağlı
sıralı cümle” de denilmektedir. Birbirine bağlanma biçimine göre
çeşitleri vardır:
“Yarın buluşuruz, sen bu konuyu bana açıklarsın”
“Gizem ders çalışıyor, kardeşi film izliyordu.”
1.5. Eksiltili (kesik) cümle: Yüklemi ya da yüklemle birlikte
başka ögeleri söylenmeyerek eksik bırakılmış cümlelerdir. Eksiltili
cümleler kendi içinde basit, bileşik, sıralı ya da bağlı olabilir:
“Önce çay molası, sonra dağlara tırmanış”
“Bahçede çiçekler, sebzeler, değişik ağaçlar…”
“Dikkat, köpek!”
1.6. Ara cümleli cümle: Cümlenin içinde açıklama, bir duygu
belirtme gibi amaçlarla bir iç sözün yer aldığı cümlelerdir. Ara sözler
iki virgül ya da iki kısa çizgi arasına alınır. Ara cümleli cümleler de
kendi içinde basit, bileşik, sıralı ya da bağlı olabilir:
www.nizamettinugur.gen.tr
8
“Dün aldığım kitabı, hani geçen hafta sen önermiştin, hemen
okumaya başladım.”
“Yan komşumuz –en güvenilir olanı- yakında taşınıyormuş.”
“Festivale on Türk filmi katılacak.”
4.2. Dilek (tasarlama) cümleleri: Yüklemleri dilek kiplerinden
(dilek-koşul, istek, gereklilik, emir) biriyle kurulu cümlelerdir:
2. Yüklemin Türüne Göre Cümle Türleri:
“Pazardan biraz sebze meyve alayım.”
2.1. Eylem (fiil) cümlesi: Yüklemi çekimli eylemden oluşmuş
cümlelerdir:
“Bu yaz iyi bir tatil yapmalıyım.”
“İnsan hakları her geçen gün daha da gelişiyor.”
“Kendine iyi bakmadığı için hastalanmıştır.”
4.3. Yargı cümleleri: Yüklemleri ad soylu sözcüklerle kurulu
cümlelerdir:
“Okulda disiplin çok önemlidir.”
2.2. Ad (isim) cümlesi: Yüklemi ad (isim), adıl (zamir), sıfat,
belirteç (zarf), ilgeç (edat), ünlem, bağlaç, eylemsi (fiilimsi) ile; yani
ad soylu sözcükle kurulu cümlelerdir:
“Ortaduğu‟nun en güzel kenti İstanbul‟dur.”
“Satranç da spordur.”
5. Yüklemdeki Eylem ya da Yargının Gerçekleşme Durumuna
Göre Cümle Türleri:
5.1. Olumlu cümle: Yüklemdeki eylemin ya da yargının
olumlu yönde kurulduğu cümlelerdir:
“Bu konuyu en iyi bilen sensin.”
“Nurullah Ataç‟ın kullanmadığı bağlaç „ve‟dir.”
“Tavla oynamaya sonra gidelim.”
“İnsanlarda en sevdiğim özellik, dürüst olmaktır.”
“Bugün hava yağmurlu”.
3. Yüklemin Yerine (Ögelerin Dizilişine) Göre Cümle Türleri:
3.1. Düz (kurallı) cümle: Yüklemi sonda yer alan cümlelerdir:
“Aslında beni yanında istemiyor değil.” (istiyor)
“Açık sözlü olanları bazıları sevmez.”
3.2. Devrik cümle: Yüklamı sonda olmayıp cümlenin değişik
yerlerinde yer alan cümlelerdir:
“Donup kaldım bir anda.”
“Burada yok yok.” (var)
5.2. Olumsuz cümle: Yüklemdeki eylemin ya da yargının
olumsuz yönde kurulduğu cümlelerdir:
“Seni anlayamıyorum bir türlü.”
4. Bildirdikleri Anlamlara Göre Cümleler:
4.1. Haber (Bildirme) cümleleri: Yüklemleri haber (zaman)
kipleriyle kurulu cümlelerdir:
“Bu yaz yağmur hiç yağmadı.”
Not: Bazı cümleler yüklemlerinde olumsuzluk eki ya da
sözcüğü bulundurduğu hâlde yine de olumlu olur:
“Bugün sınıftan kimse gelmedi.”
“Bende bu tür kitaplar yok.”
“Film hiç de güzel değildi.”
“İki yıldır bu işte çalışıyor.”
www.nizamettinugur.gen.tr
9
Not: Bazı cümleler yüklemlerinde olumsuzluk eki ya da
sözcüğü bulundurmamakla birlikte yine de olumsuzluk bildirir:
“Babamın karşısında konuşabilirsen konuş.” (konuşamazsın)
“Cebimde harcayacak para mı kaldı!” (kalmadı)
5.4. Ünlem cümleleri: Ünlem bildiren cümlelerdir:
“Ah tatil bir gelse…”
“Yazıklar olsun insana değer vermeyen kimselere!”
5.5. Buyruk (Emir) cümleleri: Emir içerikli, buyurma
cümleleridir:
“Ailesini ne arıyor, ne soruyor.” (sormuyor)
5.3. Soru cümlesi: Yüklemdeki eylemi ya da yargıyı soran
cümlelerdir:
“Dediklerimi hemen yerine getir.”
“Ödevlerini hemen yap.”
“İnsan hakları ihlallerini kim cezalandırıyor?”
“Yargı bağımsızlığının güvencesi nasıl sağlanır?”
Not: Yanıt istemeyen soru cümlelerine “sözde soru cümlesi”
denir. Bu cümlelerin sonuna, amaca göre soru ya da ünlem işareti
konur:
“Hiç acıma duygusu yok mu sende!”
“Güçsüzlere böyle sert davranmak sana yakışıyor mu?!”
Anlamsal İşlevlerine Göre Tümce Türleri
Tümce Türleri (Adları)
Örnek Tümce
Metne Katkısı
Öznel tümce
Şiir bence en etkili sanattır.
Kişisel beğeni yansıtma
Nesnel tümce
Binanın dış duvarında mavi renk kullanılmış.
Gerçeğe bağlı kalma
Doğrudan anlatım tümcesi
Çocuğa, “Başaracaksın, gayret!” dedi.
Olduğu gibi aktarma
Dolaylı anlatım tümcesi
Çocuğa, başaracağını söyledi.
Kendi sözüne katarak aktarma
Tanım tümcesi
Sanat, duyguların estetik olarak ifadesidir.
Kavramlaştırma, kavramı aktarma
Karşılaştırma tümcesi
Akdeniz‟in suyu Karadeniz‟e göre daha tuzludur.
İki ayrı şeyi ortak özelliğiyle birlikte anlatma
Betimleme tümcesi
Uzun boylu, mavi gözlü bir gençti.
Görüntü yoluyla tanıtma
www.nizamettinugur.gen.tr
10
Anlamsal İçeriklerine Göre Tümceler
Tümce Türleri (Adları)
Örnek Tümce
Küçümseme tümcesi
Sınavda senin bizim gibi başarılı olman çok zor.
Öneri tümcesi
Yarın akşam bizim evde toplanalım.
Öğüt tümcesi
Çevreni küstürmek istemiyorsan daha saygılı olmayı öğren.
Eleştiri tümcesi
Konuşmalarında argoyu fazla kullanması hoş değil.
Tasarı tümcesi
Yazın klasiklerden çok sayıda roman okuyacağım.
Varsayım tümcesi
Şu an bir deniz kıyısında olduğumuzu düşünelim.
Olasılık tümcesi
Bir ihtimal yarın beni arayacak.
Sezgi tümcesi
Müdür bana bakıyor sanırım.
Yakınma tümcesi
Her zaman geç geliyorsun buluşmaya.
Hayıflanma tümcesi
Bu fırsatı nasıl da kaçırdım!
Uyarma tümcesi
Birisiyle konuşurken bir daha araya girme.
Güven tümcesi
Her zaman yanımda olduğunu biliyorum.
Kanıksama tümcesi
Böyle övücü sözlerine artık alıştık.
Eşitlik tümcesi
Son yazılı sınavda onunla aynı notu aldım.
Ön yargı tümcesi
Arkadaşının beni anlayabileceğini hiç sanmıyorum.
Neden-sonuç tümcesi
Kaloriferler yanmıyor; çünkü yakıt bitmiş.”
Amaç-sonuç tümcesi
Yılmaz, dayısıyla buluşmak üzere Kuzguncuk‟a gitti
www.nizamettinugur.gen.tr
11