TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

MUHAMMED b. EBÜ'L-HAYR
l
MUHAMMED b. EBÜ'L-HAYR
ı
( ~f ı.s!ı ~ ~)
EbCı
Abdiilah Şemsüddin Muhammed
b. Ebi'I-Hayr AmCış es-Seyyid
eş-Şerif ei-ErmeyCıni et-Tahhan
(ö. 1019/1610 [?])
L
Matematik ve astronomi alimi,
muvakkit.
_j
Mısır'ın batı kesiminde bulunan ErmeyGn köyünde doğdu. Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Köyünde başladığı eğiti­
mini nerede tamamladığı bilinmiyorsa
da Ezherl nisbesinden, Ezher'de eğitim
görmüş veya orada müderrislik yapmış
olduğu yahut uzun yıllar Ezher Camii'nde
muvakkitlik yaptığı anlaşılabilir. Bazı kaynaklarda 1002 (1594) yılı civarında vefat
ettiği söylenmekle birlikte 1019'da (ı 6 ı O)
Ezher Camii'nde muvakkit iken Mecrltl'nin Rütbetü'l-J:ıakim adlı eserini satın
alarak zahriyesine temellük kaydı düş­
mesi o yıl içerisinde hayatta olduğunu
göstermektedir. Muhammed b. Ebü'IHayr, Ezher Camii muvakkiti olan Bedreddin el-Mardin! üzerinden gelen Dımaşk ­
Kahire matematik-astronomi geleneği­
ne mensup bir Eılimdir ve bu çizgide hem
matematik hem teorik ve pratik astronomi alanında yetişmiş. kaleme aldığı eserlerde de bu çift yönlü birikimini yansıt­
mıştır; ayrıca her iki alanda da pek çok
öğrenci yetiştirerek Dımaşk-Kahire geleneğinin devam etmesini sağlamıştır. Öğ­
rencilerinin en önde gelenleri astronomi
alimi Süleyman ei-Feleki, İbrahim b. Muhammed ei-Endelüsl ei-Mağribl ve Ahmed es-Sünbati ile matematikçi Abdülkadir b. Muhammed ei-FeyyGml'dir. Matematik alanında daha çok hesabi konulara ağırlık veren İbn Ebü'I-Hayr özellikle
Hint hesabı üzerinde du rm uştur. Bu alanda zamanımıza gelen üç eserinden en
önemli olanı İbnü'I-Haim'in Nüzhetü'nnü:?::?:ôr'ına yazdığı şerhtir. Onun asıl verimli ve üretken olduğu alan astronomidir. Bu alanda günümüze on dört eseri
ulaşmıştır.
Eserleri. 1. ŞerJ:ıu Nüzheti'n-nÜ:?::?:ÔI
(Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 88ı/2).
Kaynaklarda Bedreddin el-Mardin! ve Şe­
ha beddin Ahmed ei-BeyrGtl'nin şerhleriy­
le karıştırılan eser, XVI. yüzyılın sonunda
Hint hesabı alanında ki algoritmik seviyeyi göstermesi açısından önemlidir. z. edDürretü '1-muc;lıyye ii şerJ:ıi'l-Lüm'ati'l­
behiyye (Darü'l-kütübi'I-Mısriyye, Mlkat,
nr. 513/2). Kevm er-Rişl'nin İbnü'ş-Şatır'ın
zki için yaptığı el-Lüm'a ii J:ıalli'l-keva-
524
kibi's-seb'a adlı ihtisarın şerhidir. Önsözde belirttiğine göre şarih kitaptaki kuralları ve önermeleri izah için farklı örnekler
vermiştir. 3. İ tJ:ıôiü '1-J:ıabib bi-ma'riieti't-tev~i'at ve'l-ev~at ve'l-]fıble bi'tta]frib ( Kandil li Rasathanesi Ktp., nr. ı ı ı ;
2) . Bir mukaddime, yedi fasıl ve bir hatimeden meydana gelen eser özellikle Mı­
sır ve çevresindeki muvakkitler tarafın­
dan kullanılmıştır. 4. Keşiü'l-kürübôt bitaMi~i mesa'il yeJ:ıtacü ileyhô talibü
'ilmi'l-ev]fat. Eserde hakiki ve görünen
ufuk, aralarındaki zaman farkının niceliksel tahlili. şafağın tedricen renk değişti­
rip kırmızıdan sarıya, sonra beyaza geçmesi ve bu değişimin sebepleri gibi konular incelenmektedir. s. en-Nücumü'ş­
şariMt ii z;ikri ba'zi'ş-şanayi'i'I-muJ:ı­
tac ileyha ii 'ilmi'l-ev~at (N uruosmaniye Ktp., nr. 3636/I) . ilm-i mlkat alet-edevatının ham maddeleri ve nasıl elde edildikleri, ne şekilde kullanıldıkları, bu maddelerden üretilen aletlerin yapım tekniği
gibi konuları inceleyen nadir bir çalışma­
dır. Kitapta yirmi beş bab halinde mürekkep. zamk, boya, lake, altın ve gümüş yaldız yapımı, kağıdın saykallan ması ve boyanması. yağ çıkarma, madenierden alaşım hazırlama, kılıç ve hançer gibi aletlerin imali için ham demirin yumuşatılma­
sı, cilala ma, mıknatıs taşları ve güçlendirilmeleri, kutuplarının tesbiti ve pusula
gibi konular ele alınmıştır. Alfred Siggel'in
üzerinde bir araştırma yaptığı eser (b k.
bibl.). günümüze ulaşan yirmiye yakın
nüshasından da anlaşıldığı gibi bir başvu­
ru kitabı olarak kullanılmıştır. 6. RaJ:ıa­
tü'l-iu'ad ii teysiri'z-zad (Darü'l-kütübi'I-Mısriyye,Mustafa Fazı!. Mfkat, nr. 88).
İbnü'I-Mecdl'nin "fazlü'd-dair" denilen
astronomi aleti üzerine kaleme aldığı
Zadü'l-müsafir ii ma'riieti resmi J.:ıutu­
ti iazli'd-da'ir adlı eserine yazılmış bir
haşiyedir. İbn Ebü'I-Hayr, 18 Reblülewel
961'de (2ı Şubat 1554) tamamladığı bu
eserinden sonra aynı kitab için Nüzhetü'l-J.:ıatır ii vaz 'i J:ıududi 'ala Zadi'l-müsafir adıyla bir haşiye daha kaleme almış­
tır (Darü ' l-kütübi'I-Mı sriyye, Mlkat, nr. I 72/
2). 7. er-Re'y ve'l-işba' ii şerJ:ıi Keşii'l­
~ına' (Darü'l-kütübi'I-Mısriyye, Mustafa
Fazı!, Mlkat, nr. I 92/2) . Muhammed b. Muhammed ei-Attar ei-Bilblsl'nin Keşiü'l­
]fına' ii resmi'l-erba' adlı eserine yazıl­
mış bir şerhtir. 8. el-Menhelü's-sakib ii
taJ:ı]fi~i'l-kevakib ( Darü ' l-kütübi'I-Mıs­
riyye, Mlkat, nr. 74 ı ). Sabit yıldızların enlem ve boylamları, birinci ve ikinci meyilleri ve uzaklıkları hakkında altı bab üzere
düzenlenmiştir. 9. Risale ii J:ıışşateyi'ş-
şaia]f ve'l-iecr ( Darü ' l-kütübi'I-Mısriyye,
Mustafa Fazı!. Mlkat, nr. ı 67/5) . Eserin en
önemli özelliklerinden biri Meraga matematik-astronomi okulunun birikiminden
istifade edilmesidir. Müellif bu çalışma­
sında, başta Naslrüddln-i TGs! ve Müeyyidüddin ei-Urdl olmak üzere birçok astronomi aliminin görüşlerinden istifade
etmiştir. 10. el -Uşulü'r-revasil,:ı ii ma'riieti'l-bu'd ve cihatih (N uruosmaniye
Ktp., nr. 2946/ı 3). Eserde İbnü'I-Mecdl'­
nin konuyla ilgili çalışmalarından da faydalanılmıştır.
Muhammed b. Ebü'I-Hayr'ın astronomi alanındaki mevcut diğer eserleri, bazı
cetvellerle gece ve gündüzün astronomik
özelliklerini ve hıristiyanların paskalya
bayramını ele alan iki çalışmasıdır. Zamanımıza sadece iki yaprağı ulaşan TaJ:ı­
rirü'l-menazili'l-]fameriyye ve enva'ihô ve tulu'i'l-kevô.kibi'ş-şabite bi'l-iecr
de (Darü'l-kütübi'I-Mısriyye , Mecaml', nr.
323/9) önemli bir çalışması olmalıdır (eserlerinin nüshaları için ayrıca bk. King, s. 8990; İhsanoğlu v. dğr., Osmanlı Astronomi
Literatürü Tarihi, I, 258-262) .
BİBLİYOGRAFYA :
Fihristü '1-Kütübl]aneti'l-/jidiviyye, V, 24 7,
260, 319, 325; Suter. Die Mathematiker, s . 200;
Brockelmann. GAL, ll , 469-470; Suppl., ll, 159,
485, 943; izfil:ıu'l-meknun, ı , 546, 604; ll , 628,
636, 638, 642; Hediyyetü 'l-'arifln, ll , 260; Kehhale. Mu'cemü'l-mü'ellifln, IX, 293; XI, 99; D.
A. King. A Survey of the Scientific Manuscripts
in the Egyptian National Ubrary, Winona Lake 1986, s. 89-90; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr.,
Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, istanbul
1997, I, 255-262; a.mlf. v.dğr .. Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, İstanbul 1999, I, 109111; A. Siggel. "Mitteilungen über das 'Buch
der aufgehenden Sterne' des Muhammad b.
Abi'ı-Hair aı-Hasani",
Quellen und Studien zur
Geschichte der !'faturwissenschaften und der
Medizin, sy. 8, Berlin 1941-42, s. 435-457; İh­
san Fazlıoğlu. "İbnü'l-Haim " , DİA, XXI, 64.
li] İHSAN FAZLIOGLU
r
MUHAMMED b. EBÜ's-SAC
ı
(cwı ı.s!ı ~~ı
Ebü'I-Müsafir (EbCı Ubeydillah)
Muhammed b. Ebi's-Sac
Ya'küb Divdad b. Yusuf Divdest
ei-Afşin
(ö.
288/901)
Sacoğulları hanedanının
kurucusu
ve ilk hükümdan
(889-901).
L
_j
Maveraünnehir'in ÜsrGşene (Uşrusana)
bölgesinin yerli halkından Ebü's-Sac Ya'küb Divdad b. Yusuf Divdest'in oğludur.
Bölgenin hükümdar ailesi mensupların-