TEMEL BİLGİ TEKNOLOJİLERİ
advertisement
İÇİNDEKİLER • Bilgi Teknolojileri ve Temel Kavramlar • Bilgisayar Kuşakları ve Sınıflandırılması • Bilgisayar Kullanmada Etken Olan Faktörler • Bilgisayarda Yapılan Temel İşlemler • Bilgisayarların Sınıflandırılması • Bilgisayarda Verilerin Kodlanması • Bilgisayar Kodlama Sistemleri • Saklamada ve İletimde Kullanılan Ölçü Birimleri HEDEFLER BİLGİ TEKNOLOJİLERİNE GİRİŞ • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Bilgi teknolojilerindeki tarihi gelişim evrelerini ifade edebilecek, • Bilgisayarları sınıflandırabilecek, • Bilgi teknolojileri ile ilgili temel kavramları tanımlayabilecek, • Bilgisayar kuşaklarını ve özelliklerini açıklayabilecek, • Veri kodlama yapılarını tanımlayabileceksiniz. TEMEL BİLGİ TEKNOLOJİLERİ BÖLÜM 1 Bilgi Teknolojilerine Giriş GİRİŞ Bilgi teknolojileri günümüzde hemen her alanda insanlara hizmet etmektedir. Günlük yaşantımızda kullandığımız bir mutfak gerecinden uzaydaki bir uyduya kadar çok geniş bir yelpazede bilgi teknolojilerinin yansımalarını görmek mümkündür. Birbirinden çok farklı algılama ve karmaşık olarak adlandırılan bu teknolojilerin ortak bir temeli bulunmaktadır. Zaman içerisinde her bir teknoloji diğerini destekleyerek gelişmektedir. Bu kitap bilgi teknolojilerinin temel bileşenleri ve çeşitli bilgisayar yazılımlarının tanıtımını kapsamaktadır. Bu bölümde temel bilgi teknolojilerinin terminolojisi, bilgisayar teknolojisi, bilgisayar kuşkları ve veri kodlama teknolojilerine yer verilmiştir. BİLGİ TEKNOLOJİLERİ VE TEMEL KAVRAMLAR Veri, Bilgi ve Enformasyon Bilişimde veri; olgu, kavram veya komutların iletişim, yorum ve işlem için elverişli biçimde gösterimidir. Veri; sayılar, rakamlar, sözcükler, metinler, resimler, olaylar vb. biçiminde temsil edilen ham gerçekliklerdir. Verinin belli bir amacı, hızı, sıklığı, türü, maliyeti, yoğunluğu, vb. özellikleri vardır. Sözlük anlamıyla veri; bir araştırmanın, bir tartışmanın, bir muhakemenin temeli olan ana öğe, muta, donedir. Bilişimde veri; olgu, kavram veya komutların iletişim, yorum ve işlem için elverişli biçimde gösterimidir. Kuramları ve olguları ancak doğru kavramlar kullanarak açıkladığımız zaman işin gereğini layıkıyla yapmış oluruz ve başkaları tarafından da doğru anlaşılmalarını sağlayabiliriz. Örneğin, “Bilgisayar Oyunu” dendiğinde pek çok kişi tarafından “Atari” 'den söz edildiği sanılır. Halbuki Atari sadece bilgisayar oyunları oynamaya yarayan bir ticari marka adıdır. Benzer bir şekilde birçok kişi hala “tıraş bıçağı” yerine “jilet” kullandığını söyler. Jilet, aslında Derby, Permatik gibi bir tıraş bıçağı markasıdır. Atari-jilet örneklerinde olduğu gibi çok önemli bir sözcük olan “BİLGİ” yi de maalesef ciddi bir yanlış yaparak “ENFORMASYON” sözcüğüyle eşanlamda kullanıyoruz. Atari, jilet gibi sözcükleri yanlış kullanmak, bizim dikkatsizliğimizi ve kullanılan dile karşı saygı ve becerimizi sergiler. Ancak çağımızın en önemli kavramlarından olan “bilgi” ve “enformasyon” sözcüklerini yanlış kullanmanın maliyeti farklıdır. Çünkü buradaki yanlış kullanım insanlık tarihinin en temel ve önemli unsuru olan “bilgiyi” yanlış anlayıp, değerlendirmemize, dolayısıyla da sosyoekonomik olayları, olguları ve kuramları yanlış anlamamıza ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 Bilgi Teknolojilerine Giriş yorumlamamıza neden olabilir. Bu nedenle bilginin, önemini iyi anlayabilmek için işe bu kavramlara açıklık kazandırmakla başlamakta yarar vardır. Bilgi (knowledge) kavramı, ne yazık ki yukarıda da belirtildiği üzere birçok kişi tarafından yanlış bir şekilde enformasyon (information) kelimesinin eş anlamlısı gibi kullanılmaktadır. Enformasyon veya eskilerin deyimiyle malumat, herhangi bir konu ile ilgili bir bilinmeyeni (belirsizliği) giderme konusunda yardımcı olan betimleyici ifadelerdir. Örneğin, bir sinemada hangi filmin gösterildiği, havanın nasıl olacağı veya aradığımız bir kitabın hangi kütüphanede veya kitapçıda olduğu, bilgi değil, enformasyon sahibi olmaktır. Gerçi dilbilgisi açısından enformasyon sözcüğünün bilmek eylemiyle bir ilişkisi vardır, ama bilmek (knowledge) çok daha farklı anlam içeren bir kavramdır. Bu nedenle mutlaka bilgi sözcüğüyle bağlantılı kullanılacaksa enformasyona açıklayıcı niteliği olmayan ve sadece anlamayı veya farkında olmayı sergileyen “sıradan bilgi” de diyebiliriz. Malumat veya haber sözcükleri de “bilgi” sözcüğü yerine tercih edilebilecek, enformasyona daha yakın kavramlardır. Enformasyon sözcüğünün eşanlamlısı olarak “bilgi” sözcüğünün kullanımında ısrar etmek, özellikle İngilizce'den yapılacak çevirilerin yanlış anlaşılmasına ve yorumlanmasına neden olacaktır, hatta olmaktadır. Bilgi, olguları ve olayları tanıma, anlama ve özellikle açıklamaya yönelik, eğitim, gözlem, araştırma veya deneyim yoluyla elde edilen ve bütün bunların insanın zihinsel değerlendirmesi neticesinde ortaya çıkan olgular veya fikirlerdir. Bilgiye, bir çeşit işlenmiş enformasyon da diyebiliriz. Örneğin, kredi kartlarının sağladığı “veriler/enformasyon” kullanılarak, kredi kart sahiplerinin hakkında cinsiyet, yaş ve gelir durumlarına göre harcama alışkanlıkları konusunda bilgi sahibi olabiliriz. Gazeteler, reklamlar, bilgisayarlar, büro araç-gereçleri “enformasyon sektörü” ürünleridir, “bilgi sektörü değil”. Görüldüğü gibi enformasyon ve bilgi sözcükleri arasında belirgin bir anlam farkı vardır. Örneğin, bir kullanıcının Excel'de yazdığı kod “bilgi”sidir. O kodun işlediği rakamlar “data”dır. O rakamlardan Excel'in türettiği ve kullanıcının karar vermek için kullandığı “rakamlar” “information”dır. Veriler günümüzde en hızlı, doğru ve kolay olarak bilgisayarlar yoluyla işlenmektedirler. Tarihi süreç içerisinde çeşitli şekillerde veri işleme metotları kullanılmıştır. Veri işlemenin evreleri Tarihi süreç incelendiğinde veri işlemenin dört evre geçirdiği görülmektedir. Bunlar; el yordamıyla veri işleme, mekanik veri işleme, elektromekanik veri işleme Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 Bilgi Teknolojilerine Giriş ve son olarak elektronik veri işleme evreleridir. Bu evreler, kesin tarihler verilerek ayrılamamakta, ancak ortaya konulan araç ve yöntemlere göre yorumlanmaktadır. El Yordamıyla Veri İşleme Tarihsel olarak en eski hesaplama aracı Çin’de kullanılmaya başlanan ve basit aritmetiksel işlemleri yapmakta kullanılan Abaküs’tür. Dünyadaki en eski kanunlardan olarak bilinen Babil hükümdarı Hammurabi’nin adını taşıyan Hammurabi kanunlarında, sayılar ile ifade edilen ceza ve ölçü ifadelerine rastlanması, o zamanlarda da bile basit anlamda da olsa bir veri işleme yapıldığını göstermektedir. Ayrıca Mısırlıların papirüs ve parşömen (parchment) adı verilen sayfalara ve Babil’li tüccarların tablet üzerlerine kayıtlarını yazmaları ilkel anlamda veri saklama metodu olarak düşünülebilir. Ancak tarihsel olarak en eski hesaplama aracı Çin’de kullanılmaya başlanan ve basit aritmetiksel işlemleri yapmakta kullanılan Abaküs’tür. 2000 yıldan fazla süredir bilinmekte ve yaygın olarak kullanılmaktadır. Teller üzerine dizili boncuklardan oluşan çağdaş şekli, günümüz okul öncesi ve ilköğretim başlangıç sınıflarında temel sayı sayma aracı olarak kullanılmaktadır. Mekanik Veri İşleme İlk mekanik hesaplama cihazı 1642 yılında Fransız bilim adamı Blaise Pascal tarafından geliştirilmiştir. Veri işleme konusunda 16. yüzyıl başlarına kadar mekanik bir araç ortaya konulamamış, bu iş ilkel metotlarla yapıla gelmiştir. 1614 yılında İskoçyalı Jhon Napier adlı düşünür, Napier Kemikleri (Napier Bones) adını verdiği, logaritma prensiplerine göre çalışan bir araç geliştirmiştir. Kayıt tutma teknikleri, Yunanlılar tarafından yapılan kayıt denetimleri ve Romalılar tarafından yapılan bütçeler gibi yeniliklerle yüzyıllar boyunca gelişmeye devam etmiştir. İlk mekanik hesaplama cihazı 1642 yılında Fransız bilim adamı Blaise Pascal tarafından geliştirilmiştir. Bilgisayar teknolojisine katkısından dolayı daha sonra modern bir programlama diline onun ismi verilmiştir. Yaklaşık 30 yıl sonra, bir Alman matematikçisi Gottfried von Leibniz, toplama, çıkarma, çarpma ve bölme yapabilen bir cihaz geliştirerek Pascal’ ın icadını daha da ileriye götürmüştür. Charles Xavier Thomas, dört işlem yapabilen ilk ticari mekanik hesap makinesini 1820’ de geliştirmiştir. Charles Babbage “Fark Makinesi” adını verdiği otomatik mekanik hesap makinesinin küçük bir modelini 1822’de tasarlamış ve bu modelin sabit talimat programıyla kumanda edilen ve buharla çalışan tam otomatik modelini 1823’de yapmıştır. Elektromekanik Veri İşleme 1880’li yıllarda bile Amerika Birleşik Devletleri’nde bilgi işlem geleneksel yöntemlerle yapılıyordu. Bu dönemde kayıt hacmi hızla genişliyor ve el ile yapılan işlemler bilginin eksik olmasına ve yapılan işin zamanında yetiştirilememesine sebep oluyordu. Örneğin, 1880 nüfus sayımı 1890 sayım zamanı geldiğinde henüz Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 Bilgi Teknolojilerine Giriş bitirilememişti. Tam bu sıralarda elektromanyetik delikli kart teçhizatı keşfedildi. Aslında delikli kartların tarihi, Joseph Marie Jacquard isimli bir Fransız dokumacının, mekanik dokuma tezgahlarını kontrol etmek için bu kartları icat ettiği 1801 yılına kadar uzanır. Amerikan nüfus idaresi bir istatistikçi olan Herman Hollerith’i bu sayım problemine çare bulmak üzere görevlendirdi. 1887 yılında Hollerith, makine tarafından okunabilir kart kavramını geliştirdi ve “nüfus sayımı makinesi” diye adlandırılan bir cihaz tasarladı. Hollerith’in metoduyla, nüfus sayımı için gerekli zaman sekizde bire düştü ve böylece bu tekniklerin 1890 sayımında kullanılması benimsendi. 1880’den sonraki on yıllık dönemde, nüfus 50 milyondan 63 milyona çıkmış olmasına rağmen, 1890 nüfus sayımı 3 yıldan daha az bir zamanda tamamlandı. 1890 sayımından sonra, Hollerith bu teçhizatı ticari kullanıma sundu. 1896’da bu icadını satmak için bir şirket kurdu. Bu şirket daha sonra diğer bazı firmalarla birleşti ve IBM (International Business Machines) adını aldı. Howard Hathaway Aiken’in yönettiği bir ekip 1937 yılında “Mark-1” adı verilen ilk otomatik dijital bilgisayarı yapmayı başarmıştır. Delikli kart işlemi, giriş verilerinin kartlarda delik açmak suretiyle kodlanmış bir şekilde kaydedilmesi şeklindeki basit bir fikre dayalı idi. Daha sonra bu kartlar, işlem adımlarını icra eden elektromanyetik makinelerle besleniyordu. Delikli kartlarla bilgi işleme metodunun el ile icra edilen metotlardan çok daha hızlı ve elde edilen sonuçların daha iyi olmasına rağmen, bu makinelerin çalıştırılması, beslenmesi ve durdurulması için insan gücü gerekiyordu. Howard Hathaway Aiken’in yönettiği bir ekip 1937 yılında “Mark-1” adı verilen ilk otomatik dijital bilgisayarı yapmayı başardı. Elektromekanik rölelerle çalışan bu bilgisayarın, dört işlemin yanı sıra logaritmik ve trigonometrik fonksiyonları çözen özel programları da vardı. Bu bilgisayar da delikli kart sistemiyle çalışıyordu. Yavaştı; bir çarpma işlemi 3-5 saniyede yapılabiliyordu. Buna rağmen otomatikti ve uzun işlemleri tamamlayabiliyordu. Mark-1, Aiken’in yönetiminde tasarlanan ve yapılan bilgisayar dizilerinin ilki oldu. Bu bilgisayarla bugünkü anlamda bilgisayar dönemi başlamış sayılır. Elektronik Veri İşleme İlk prototip elektronik bilgisayar, Iowa State College’da matematik ve fizik profesörü olan Dr. John Vincent Atanasoff tarafından 1937-38 kışında tasarlandı. Mevcut hesaplama cihazlarının hiçbirisi onun ihtiyaçlarını karşılamadığı için Atanasoff kendi bilgisayarını yapmaya karar verdi. Kafasında şekillenen tasarım kavramlarını kullanarak asistanı Clifford Berry ile ilk elektronik bilgisayarı inşa etmeye başladılar. Bu bilgisayar, kaydetme ve aritmetik-mantık fonksiyonları için vakum tüplerini kullanmaktaydı. İnşa edilen bu bilgisayara da Atanasoff-Berry Computer ya da kısaca “ABC” ismi verildi. 1940’lı yılların başlarında Atanasoff ve Berry, Pennsylvania Üniversitesi Elektrik Mühendisliği Bölümü’nde çalışan John W. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 Bilgi Teknolojilerine Giriş Mauchly ile tanışarak kendi çalışmalarını gösterdiler. Bunun üzerine Mauchly genel amaçlı bir bilgisayarın nasıl inşa edilebileceği yönünde kendi fikirlerini formüle etmeye başladı. Çünkü ABC, simültane eşitlik sistemlerini çözmek amacıyla geliştirilmiş özel amaçlı bir bilgisayardı. Mauchly, lisansüstü mühendislik eğitimi yapan J.Presper Eckert ile birlikte 1940’lı yılların başlarında ENIAC isimli bilgisayarın inşasını organize etmeye başladı. ENIAC genel amaçlı ilk elektronik bilgisayardı. A.B.D. ordusu tarafından finanse edilen ENIAC gizli bir savaş projesi olarak yapıldı. 18000 vakum tüpünün kullanıldığı ENIAC’ın ağırlığı 30 tondu ve yaklaşık 140m2’lik bir alan işgal ediyordu. Bütün bu kaba yapısına rağmen saniyede 300 çarpma işlemi yapabilen ENIAC, o günkü şartlar göz önünde bulundurulduğunda, mevcut herhangi bir bilgisayardan 300 kez daha hızlı idi. Tipik olarak elektronik bileşenler, “açık” veya “kapalı” olmak üzere iki durumdan birisinde bulunurlar. Bu yaklaşım donanım tasarımını kolaylaştırmıştır. Bilgi-işlem ve kayıt tutma amacıyla üretilen ilk bilgisayar bir başka UNIVAC-1 dir. 1940’lı yılların ortalarında matematik alanında bir dahi olan John Von Neuman, H. H. Goldstine ve A. W. Burks ile işbirliği içinde çalışarak; (1) bilgisayarların inşasında ikili sayı sisteminin kullanılabileceği, (2) hem bilgisayar programlarının hem de verilerin bilgisayarda dahili olarak saklanabileceği konusunda bir makale yayınladı. Bu fikirlerden birincisi Atanasoff’un ABC’sinde daha önce kullanılmıştı fakat bu makaleyle ikili sayı sistemi kavramı herkese ilan edilmiş oldu. Bilindiği gibi ikili sayı sistemi sadece 0 ve 1 rakamlarıyla temsil edilir. Tipik olarak elektronik bileşenler, “açık” veya “kapalı” olmak üzere iki durumdan birisinde bulunurlar. Bu yaklaşım donanım tasarımını kolaylaştırmıştır. İkinci fikir bir diğer dönüm noktasıydı. Çünkü bu, programların veriler gibi kaydedilebileceği anlamına gelmekteydi. Artık her yeni uygulamanın çalıştırılmasından önce sayısız düğmeler ve tellerle uğraşmaya ihtiyaç kalmıyordu. Programların kaydedilmesi fikrinin orijini konusu hala tartışmalı olsa da bu, bilgisayar tasarımı felsefesinin temel bir parçası olmuştur. Bugün çoğu modern bilgisayar, bu ilk tasarım kavramlarını kullandığı için Von Neumann makineleri olarak bilinir. Bu fikirler her ne kadar ENIAC’da tam olarak hayata geçirilemese de, Mauchly, Eckert ve diğer bilim adamlarının programların kaydedilebildiği yeni bir makine inşa etmeye başlamalarına ön ayak oldu. Üzerinde çalışılmaya başlanan EDVAC isimli bu makinenin bitirilmesi de yıllar aldı. EDVAC’taki gecikmenin bir sebebi, Eckert ve Mauchly’nin 1946 yılında kendi şirketlerini kurmaları ve UNIVAC üzerinde çalışmalara başlamalarıydı. 1951 yılı başlarında ilk UNIVAC-1 nüfus idaresinde kullanılmaya başlandı. UNIVAC-1’in nüfus idaresinde IBM’in delikli kartlarının yerini almasından sonra IBM’in kurucusunun oğlu olan Thomas J. Watson, IBM’i hızla bilgisayar çağının içine taşımaya karar verdi. Bilgi-işlem ve kayıt tutma amacıyla üretilen ilk bilgisayar bir başka UNIVAC-1 idi. Bu bilgisayar 1954 yılında General Electric tarafından yapıldı. Bu arada 1954 yılının sonlarında IBM Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 Bilgi Teknolojilerine Giriş 650 hizmete sunuldu. Nispeten daha az pahalı olan IBM 650 çok büyük bir kabul gördü. IBM’in 1955 yılında bilgisayar imalatında liderliği ele geçirmesinin en büyük sebebi de bu IBM 650’ler olmuştur denilebilir. BİLGİSAYAR KUŞAKLARI VE SINIFLANDIRILMASI Günümüze Kadar Bilgisayar Kuşakları Bilgisayar miladı olarak kabul edilen 1940’lı yıllardan bu yana, sayısal bilgisayarlar başka hiçbir teknolojide görülmeyen hızlı bir gelişim gösterdi. Bilgisayar teknolojisinin 40’lı yıllardan günümüze kadarki gelişimi, 4 ana dönemde incelenebilir. Yani dört farklı “Bilgisayar Kuşağından” söz edilebilir. Kuşaklara ayırmada verilen tarihler, farklı kaynaklarda 1-2 yıl farklılık gösterebilmektedir. Bunun nedeni ise bazı yazarların kuşak değişmesine neden olan teknolojinin icat edilmesini esas almaları, bazılarının ise teknolojinin bilgisayarlarda kullanıldığı tarihini kabul etmeleridir. Tarihlerin farklı olabilmesine karşın ortak olan nokta, bilgisayarların 4 kuşaktan oluştuğudur. Birinci kuşak bilgisayarlar (1950-58) Lambaların (vakumlu tüpler) kullanıldığı ilk bilgisayarlardır. Elektrik, elektronik alanındaki hızlı gelişmeler bilgisayar alanındaki çalışmaları ve gelişmeleri inanılmaz ölçüde artırmıştır. Yapımında, lambaların (vakumlu tüpler) kullanıldığı ilk bilgisayarlardır. Kullanılan bu kısa ömürlü lambalar çok yer kaplıyor, çok enerji tüketiyor ve etrafa oldukça fazla ısı yayıyorlardı. Her modelinden bir adet üretilebilen bu bilgisayarların yapımı çok zor ve pahalıydı. Bu tür bilgisayarlar devlet kurumları için, özellikle de askeri amaçlar için kullanılmak üzere yapılmışlardı. Bu makineler, düşman deniz altılarının kullandığı şifreleri çözmekte ve uçaktan atılacak bombaların yörüngelerini hesaplamakta kullanıldılar. Birinci kuşak bilgisayarlar sürekli bakım gerektiriyorlar, çalıştıklarında çok fazla ısındıkları için pahalı soğutma sistemlerine ihtiyaç duyuyorlardı. Ayrıca bu bilgisayarları, sadece makinenin yapısını ve işleyişini çok iyi bilen uzmanlar kullanabiliyordu. Bu tür bilgisayarların kullandığı programlar ve programlama dilleri de makineye özel idi. Başka bir makine de çalıştırılamıyordu. Programlanmaları çok güç ve karmaşık bir işti, tümüyle makine dilleri ile yapılıyordu ve bazen tüm sistemin kablo bağlantılarını değiştirmeyi gerektiriyordu. Ticari amaçlı ilk bilgisayar aynı teknolojiyle, UNIVAC-1 adıyla 1952 yılında piyasaya sürüldü. Elektrik, elektronik alanındaki hızlı gelişmeler ve bilgisayarların ticari amaçla kullanılmaya başlanması, bilgisayar alanındaki çalışmaları ve gelişmeleri inanılmaz ölçüde artırarak günümüze kadar getirmiştir. Yüksek maliyet ve karmaşık işlemlerinden Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 Bilgi Teknolojilerine Giriş dolayı 1958’e kadar bilgisayarların kullanımı kamu kurumları ve üniversiteler ile sınırlı kaldı. Bu birinci kuşak makineler her ne kadar fen bilimleri alanında kullanım için tasarlanmışsa da 1954-1959 döneminde çok sayıda işletme, bilgi-işlem amacıyla bu bilgisayarları kullanmaya başladı. Fen bilimleriyle uğraşmayanlar, makineyi bir muhasebe aracı olarak gördüler ve dolayısıyla ilk işletme uygulamaları bordro gibi rutin işleri yapmak için hazırlandı. Bu dönemde genelde bilgisayarların potansiyeli küçük görülüyordu. Bununla birlikte, çok sayıda işletme bilgisayarları prestij kazanmak amacıyla satın alıyorlardı. İkinci kuşak (1958-64) Temel saklama işlemi için “Çekirdek Bellek” adı verilen manyetik ortamlar, yardımcı bellek için de manyetik teypler geliştirilmiştir. Minibilgisayar olarak tabir edilen ilk makineler 1965 yılında Digital Equipment Corporation (DEC) tarafından geliştirildi ve piyasaya sunulmuştur. Yeni bir teknoloji olarak yarı iletken maddelerin bulunması ile vakumlu lambaların yaptığı işleri yapabilen, ısı problemi oluşturmayan, hacim olarak oldukça az yer tutan Transistör’ün bulunuşu ve yaygınlaşmasıyla, lambalı bilgisayarlardan çok daha hızlı ve güvenilir bilgisayarlar yapmak mümkün oldu. Temel saklama işlemi için “Çekirdek Bellek” adı verilen manyetik ortamlar, yardımcı bellek için de manyetik teypler geliştirildi. Sonraları, daha kullanışlı bir ortam olduğu için manyetik diskler tercih edildi. 1959 yılında ortaya çıkmaya başlayan ikinci kuşak bilgisayarlar daha küçük ve hızlı, ayrıca daha kapasiteli idi. Makine dilinde program yazma pratiği yüksek seviyeli programlama dillerinin kullanımı yolunu açtı. İkinci kuşak bilgisayarların gelişimine paralel olarak, transistor ve diğer bileşenleri, küçük silikon yongalar (chip) üzerine yerleştirebilen devreler içerisine entegre etme fikri etrafında inşa edilen yeni bir endüstri ortaya çıktı. İkinci kuşak sistemlerde nispeten uzmanlaşılmıştı. Bu sistemler hem fen bilimleri hem de diğer alanlardaki uygulamaları çalıştırabilecek şekilde tasarlanmış ancak her iki çevrede de istenilen düzeye gelinmemişti. Bu durum, 1964 yılında IBM tarafından üçüncü kuşak bilgisayar donanımının çıkarılmasıyla değişti. Yeni sistem, System/360 ana bilgisayar (mainframe) ailesiydi. Bu bilgisayar sistemleri hem fen bilimleri alanında hem de diğer alanlarda etkin bir şekilde kullanıldı. Bu yıldan sonra çok sayıda kaliteli işlemci aileleri ortaya çıktı. 1960’lı yılların ilk yarısında inşa edilen bilgisayarlar ana bilgisayar (mainframe) olarak tabir edilir. Ana bilgisayarlar, bir organizasyon tarafından ihtiyaç duyulan tüm işlem gücünün merkezi bir bilgisayarda toplandığı bilgisayar sistemleriydi. Bu yaklaşım bazı organizasyonların ihtiyacını karşılamaya yetiyordu. Fakat bir kısım organizasyonların bu büyük sistemleri elde etmeye gücü yetmiyordu veya bu organizasyonlar büyük merkezi sistemlerde etkin bir şekilde Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 Bilgi Teknolojilerine Giriş işlenemeyecek özel uygulamalara sahiptiler. Açıkçası ana bilgisayarların bırakmış olduğu boşlukları dolduracak düşük maliyetli daha küçük bilgisayarlar için bir ihtiyaç doğmuştu. Çok sayıda yenilikçi kurum ya da kişiler bu ihtiyacı görerek 1960’lı yıllarda yeni firmalar kurdular. Minibilgisayar olarak tabir edilen ilk makineler 1965 yılında Digital Equipment Corporation (DEC) tarafından geliştirildi ve piyasaya sunuldu. İkinci kuşak bilgisayarların en önemli yeniliği, programlamaya getirdikleri yeni olanaklardı. Önceleri, bilgisayarda yapılan her şey makinenin yapısına bağımlı iken, ikinci kuşak bilgisayarlarla birlikte makinenin donanımından bağımsız kavramsal programlama dilleri ortaya çıktı. Programcının, makinenin yapısını bilmek zorunda kalmadan program yapabilmesine imkan sağlayan ve bir ölçüde İngilizce’ye benzeyen üst düzey programlama dilleri ve donanımlar arasında iletişim sağlayan “İşletim Sistemi” bu dönemde geliştirildi. Üçüncü kuşak (1965-71) Üçüncü kuşağın, transistörlerin yerine yüzlerce transistörün işlevini yerine getirebilen Entegre devrelerin kullanılmasıyla başladığı kabul edilir. Bilgisayarlarda üçüncü kuşağın, transistörlerin yerine yüzlerce transistörün işlevini yerine getirebilen Entegre devrelerin kullanılmasıyla başladığı kabul edilir. Önceleri programcılar kendi veri ve programlarını hazırlar ve işlem için bilgisayar merkezine teslim ederlerdi. Bilgisayar merkezi bu işleri bir araya getirir ve daha önceden planlanmış aralıklarla yığınlar halinde bilgisayara verirlerdi. Bu yığın işlem yaklaşımından ortaya çıkan kaçınılmaz gecikme kullanıcılar için rahatsızlık verici bir durumdu. Bu duruma çare bulmak için, Dartmouth College’da profesör olarak görev yapan John Kemeny ve Thomas Kurtz isimli araştırmacılar zaman paylaşımı (timesharing) kavramı üzerinde çalışmaya başladılar. Zaman paylaşımı, bir sistemin nispeten düşük hızlı da olsa on-line, birbirinden bağımsız ve aynı anda kullanılabilen istasyonlarla işletimini ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Bu tür sistemlerde her bir istasyon, kullanıcıların merkezi işlemciye doğrudan erişimini sağlar. Kemeny ve Kurtz, işlemci desteğinin bir kullanıcının istasyonundan diğerininkine değişmesine ve tüm işlem tamamlanıncaya kadar belirlenmiş bir zaman aralığı içinde her bir işin bir kısmının yapılmasına imkan veren özel programlar geliştirdiler. Üzerinde çalıştıkları etkileşimli bilgisayar çevresini daha iyi bir hale getirebilmek için, tüm bilim dallarındaki öğrencilerin kolay öğrenebilecekleri bir programlama dili geliştirdiler. Bu dil BASIC (Beginner’s All-Purpose Symbolic Instruction Code) programlama diliydi. 1960’lı yılların ikinci yarısının sonlarına kadar bilgisayar imalatçıları bilgisayar donanımını ya satıyor ya da kiraya veriyorlardı. Ancak yazılımlar için para almıyorlardı. Bilgisayar imalatçılarının ürettiği yazılımlardan daha iyi ve etkin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 Bilgi Teknolojilerine Giriş yazılımlar üretebilen çok az sayıda bağımsız yazılım üreticisi firma vardı. Fakat 1969 yılında bu durum değişti ve IBM donanım ve yazılım fiyatlarını ayrı ayrı belirlemeye başladı. Bu durum, kullanıcıları piyasadaki en iyi yazılımları araştırmaya teşvik etti. Böylece çok sayıda yeni yazılım şirketi ortaya çıkarak daha kaliteli ve ileri seviyeli yazılımlar üretmeye başladı. Dördüncü kuşak (1971 ve sonrası) Mikroişlemcilerin üretilmesiyle birlikte başlayan kuşaktır. Mikroişlemciye dayalı ilk kişisel bilgisayar (Personal ComputerPC) reklamı QST dergisinin Mart 1974 sayısında çıkmıştır. Microsoft firması tarafından PC’lerde kullanılmak üzere “DOS” (Disk Operating System) isimli bir işletim sistemi geliştirilmiştir. Dördüncü kuşak, mikroişlemcilerin üretilmesiyle birlikte başlayan kuşaktır. Mikroişlemcilerin geçmişi 1960’lı yılların ikinci yarısının sonlarına dayanır. O zamanlar Datapoint şirketinde elektronik mühendisi olarak çalışan Victor Poor özel amaçlı bilgisayarlar geliştiriyordu. Her siparişte, Poor ve diğer mühendisler tasarım çalışmasına baştan başlamak zorunda kalıyorlardı. Bu durum Poor’a çok büyük bir zaman kaybı olarak görünüyordu. Poor, aritmetik-mantık ve kontrol birimlerinin tek bir silikon yonga üzerine yerleştirilmesi durumunda yonganın yığın üretimine geçilebileceğini ve özel işleri icra etmek için farklı şekillerde programlanabileceğini düşünüyordu. Bu düşünceyle, Poor ve Harry Pyle bir mikroişlemci modeli geliştirdiler. Datapoint şirketi elektronik parçalar üretmediği için Poor, “yonga işlemci” modelini, Datapoint şirketi için üretebilecekleri umuduyla Texas Instruments ve Intel şirketlerine götürdü. Her ne kadar yapılan görüşmelerden bu mikroişlemcinin üretilebileceği konusunda bir karar çıkmadıysa da, söz konusu şirketler mikroişlemci yonga kavramını kullanmak konusunda serbest bırakıldılar. Tabii ki bu şirketler boş durmayarak bu tasarım çalışmasını daha ileriye götürdüler. 1969 yılının sonlarında Intel’de çalışan Marcian Ted Hoff isimli mühendis, bir Japon şirketinden gelen temsilcilere mikroişlemci yonga konusunda kendi tasarımını anlattı. O zamanlar hesap makineleri sadece tek bir fonksiyon gören özel yongalardan üretiliyordu. Fakat Hoff’un yeni yongası değişik hesap makinesi fonksiyonları icra etmek üzere programlanabilir nitelikteydi. Japon şirketi Hoff’un fikirlerini mantıklı görerek yonga üzerinde fiili çalışma başlattı. “The Intel 4004” isimli ilk mikroişlemci yalnızca bir kaç işlemi icra edebiliyor ve aynı anda çok az miktarda veriyi işleyebiliyordu. Fakat bu bir başlangıç oldu ve TI ile Intel ardı ardına çok daha güçlü işlemciler üretmeye başladılar. Mikroişlemciye dayalı ilk kişisel bilgisayar (Personal Computer-PC) reklamı QST dergisinin Mart 1974 sayısında çıktı. Reklam edilen ürün Scelbi-8H idi. Bu ürün sadece 200 adet satabildi. Scelbi’nin ardından Altair 8800 geldi. Bir Intel işlemcisiyle tasarlanan Altair, bu makine ile ilgili olarak Popular Electronics isimli magazinin Ocak 1975 sayısında yayınlanan bir makaleyle tanıtıldı. Bu yayın PC patlamasının başlangıcı oldu. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 Bilgi Teknolojilerine Giriş O sıralarda Microsoft firması tarafından PC’lerde kullanılmak üzere “DOS” (Disk Operating System) isimli bir işletim sistemi geliştirildi. MS-DOS işletim sistemi de denen bu sistem PC’lerde standart hale geldi. DOS ile başlayan büyümesiyle Microsoft bugün dünyanın en büyük yazılım üretici firması konumuna gelmiştir. Bugün PC endüstrisinde birbirleriyle rekabet eden ve çok iyi donanımlı geliştirme laboratuarları olan çok sayıda şirket vardır. Fakat PC’lerdeki gelişmenin gerçek öncüleri bu işi hobi olarak yapan, kendi kendilerini eğitmiş mühendislerdi. Onlar prototip sistemler yaparak, magazinler vasıtasıyla bilgisayar endüstrisini keşifleri konusunda bilgilendirdiler. Aldıkları siparişlerden elde ettikleri paraları yeni keşifler için kullandılar. Bu anlamda çok sayıda şirket kuruldu. Bu öncü şirketlerden çok azı bugün hayatta kalsa da yaptıkları şey dünyayı değiştirmeye yetti. Artık PC çağı başlamıştı. 1976 yılında genç bir Hewlett-Packard teknisyeni olan Steve Wozniak, Apple-I isimli bir bilgisayar yaptı. Bunu Apple-II takip etti ve bir anda bilgisayar endüstrisinde önemli bir yer elde etti. 1977 yılı sonuna kadar piyasada baskın olan makineler Apple-II ve TRS-80 idi. Bu dönemde çoğu uygulama programı bu bilgisayarlar için hazırlandı. Örneğin 1978 yılının sonbaharında VisiCalc isimli önemli bir yazılım piyasaya çıktı. “İşlem tablosu” yazılımlarının ilki olan VisiCalc satırlar ve sütunlar halinde organize edilen verileri işlemek ve analiz etmek için geliştirilmiş bir yazılımdı. VisiCalc’ın Apple-II için yazılmış versiyonuyla Apple binlerce bilgisayar sattı. VisiCalc’ın başarısıyla birlikte yeni yazılımlarda da bir patlama başladı. 1970’li yılların son dönemlerinde PC’ler evlerde, okullarda ve işyerlerinde kullanılmaya başlanmıştır. 1970’li yılların son dönemlerinde PC’ler evlerde, okullarda ve işyerlerinde kullanılmaya başlandı. 1980’li yıllar başladığında evlerde kullanım için Atari ve Commodore şirketleri tarafından düşük maliyetli sistemler üretildi. IBM şirketi, IBM-PC ailesi bilgisayarlarla piyasaya girdi ve büyük bir başarı elde etti. 1980’li yıllarda birçok uygulamayı tek bir paket içerisinde birleştiren yeni ürünler ortaya çıktı. Özellikle Windows işletim sisteminin, geliştirilmesiyle birlikte bilgisayarlar hem grafik ara yüzüne kavuştu hem de kullanımı çok daha kolay bir hale geldi. Günümüzde, bilgisayar yazılım ve donanımındaki gelişmeler çok büyük bir hızla devam etmektedir. Bilgisayar donanımının maliyetleri gittikçe düşme eğilimi gösterirken, her geçen gün daha kabiliyetli bir hal alıp büyüyen yazılımların maliyetleri ise artmaktadır. Bilgisayar teknolojisindeki gelişmeler o denli hızlı gerçekleşmektedir ki hem yeni yazılımları hem de donanımları takip etmek günden güne güçleşmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 Bilgi Teknolojilerine Giriş BİLGİSAYAR KULLANMADA ETKEN OLAN FAKTÖRLER Bilgisayar kullanımını etkileyen birçok bileşen bulunmaktadır. Bu bileşenler hız, güvenilirlik, bilgi saklama kabiliyeti, iletişim aracı özelliği, eğitim aracı özelliği ve oyun-eğlence aracı özelliği olmak üzere 6 temel yapıda ortaya koyulmuştur. Hız: Bilgisayarın en önemli özelliklerinden biri, işlemleri hızlı bir şekilde icra etmesidir. Bugün bilgisayarların toplama, çıkarma gibi temel işlemleri icra etmesi için gereken zaman mikro saniyelerden (saniyenin milyonda biri) nano saniyelere (saniyenin milyarda biri) hata pico saniyelere (saniyenin trilyonda biri) kadar inmiştir. Bilgisayar işlemcisinin tamamen elektronik aksamdan oluşması veri akışının devreler üzerinde ışık hızına yakın bir hızda gerçekleştiği anlamına gelir. Güvenilirlik: Bilgisayarların yaptıkları işlemlerin kesinlikle doğru olduğu ve yüzlerce kez yinelense bile işlemin her seferinde aynı sonucu verdiği gerçeği onu kullanmada etken olan diğer bir faktördür. Kullanılan programın hatasız oluşu ve girilen verilerde sorun olmaması durumunda elde edilen sonuç asla yanlış olmamaktadır. El yordamıyla yapılması günler belki aylar süren ve sonucu her türlü hataya açık bir problemin çözümü için, işlem hızı, güvenilirlik faktörü ile birlikte düşünüldüğünde, bilgisayar yardımıyla çözümlenmesi günümüzde tek yol olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilgisayar kullanılarak, büyük miktarlarda ses, görüntü ve metin saklamak mümkündür. Bilgisayarlar, İnternet veya elektronik posta gibi imkanlar ile hızlı bir iletişim sağlar. Bilgi Saklama Kabiliyeti: Yığın bilgi depolayabilme imkanı, bilgisayar kullanımını etkileyen diğer bir faktördür. Çok küçük alanlar ve materyaller üzerinde akıl almayacak kadar büyük miktarlarda ses, görüntü ve metin saklamak mümkün olmaktadır. Bu bilgilere ulaşmak da birinci faktör olarak belirtilen hız ile bağlantılı olarak oldukça kolay olmaktadır. Kullanılan saklama üniteleri ve yardımcı saklama üniteleri ve bunların saklama kapasiteleri ilerleyen konularda açıklanacaktır. İletişim Aracı Olması: Başka bir bilgisayara veya bir ağa bağlanarak fiziksel uzaklıkları ortadan kaldıran bilgisayarlar, İnternet veya elektronik posta gibi imkanlar ile hızlı bir iletişim sağlamaktadır. Günümüzde e-devlet, e-ticaret gibi elektronik ortamda gerçekleşen işlemlerin yaygınlaşması bilgisayarların bir iletişim aracı olarak etkin kullanımını doğurmuştur. Bu faktör günümüz şartlarında diğer faktörlerden daha popüler olduğu için bilgisayarlar bazı kimselerce sadece bir iletişim aracı gibi görülmektedir. Eğitim Aracı Olması: Çeşitli düzeylerdeki ders ve anlatımların sesli ve görsel olarak hazırlanan materyalleri bilgisayarlar aracılığıyla işletilmekte, bu şekilde bir sınıf ve eğitmen benzeri ortam oluşturarak daha kalıcı eğitim verilmesine imkan sağlamaktadır. Gerçek ortamda yapılması riskli ve pahalı olan bir takım olayların sanal olarak benzeştirilmesi, örneğin, uçuş eğitimi simülasyonları, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 Bilgi Teknolojilerine Giriş araç kaza simülasyonları, bilgisayar yardımıyla kolay bir şekilde yapılmaktadır. Bu şekilde eğitim, bilgisayarların kullanıma etken olan bir faktör olarak sayılabilir. Bilgisayar çeşitli giriş ve çıkış cihazları vasıtasıyla toplanan verileri alma, işleme ve farklı formlarda sunma kabiliyetine sahiptir. Oyun-Eğlence Aracı Olması: Oldukça öne çıkan bir faktördür. Özellikle çocuklar ve gençler arasında oyun oynamak ve müzik dinlemek amacıyla bilgisayar kullanılması yaygındır. Donanım üreticileri, özellikle grafik ve ses kartı üreticileri, oyun ve müzik severlerin istekleri doğrultusunda geliştirme çalışmaları yapmakta, üç boyutlu hızlandırıcıya sahip yüksek hızda veri aktarımına sahip grafik kartlar ve yüksek ses kalitesine sahip 5 ve 6 kanal çıkışlı ses kartları ile dijital ses çıkışı sağlayan kartlar tasarlayıp piyasaya sürmektedirler. BİLGİSAYARDA YAPILAN TEMEL İŞLEMLER Bir bilgisayarla yapılan işlemler üç temel faaliyetten ibarettir: Giriş/çıkış işlemleri, veriler üzerinde yapılan işlemler ile veri ya da bilgilerin saklanması ve nakli işlemleri. 1- Giriş/çıkış işlemleri: Bir bilgisayar çeşitli giriş ve çıkış cihazları vasıtasıyla toplanan verileri alma ve işlenen verileri de sunma kabiliyetine sahiptir. Klavye, fare ve yazıcı gibi yaygın giriş/çıkış cihazları insan/makine iletişimini mümkün kılar. 2- Veriler üzerinde yapılan işlemler: Aşağıdaki işlemler bilgisayar tarafından veriler üzerinde icra edilebilir. Sınıflandırma: Benzer birimlerin gruplara veya sınıflara bölünmesi sınıflandırma olarak isimlendirilir. Sınıflandırma genellikle veriler için önceden tespit edilmiş kısaltma veya kodlar vasıtasıyla yapılır. Kod türleri nümerik (111, 112, 113 gibi), alfabetik (A,B,C gibi) ya da alfanümerik (A1, B1, C1 gibi rakam ve harflerin karışımı şeklinde) olabilir. Aritmetik ve mantıksal işlemler: Aritmetik işlemler verilerin toplama, çıkarma, çarpma ve bölme gibi işlemlere tabi tutulmasıdır. Bilgisayar ayrıca mantıksal karşılaştırmalar yapma kabiliyetine de sahiptir. Örneğin, A ve B şeklinde ifade edilen iki veri birimi karşılaştırıldığında sadece üç muhtemel sonuç söz konusudur. (1) A, B’ den küçüktür (A<B); (2) A, B’ ye eşittir (A=B); (3) A, B’ den büyüktür (A>B). Bu karşılaştırma kabiliyeti bilgisayarın önemli bir özelliğidir. Çünkü çoğu karmaşık problemler karşılaştırmalar yapmak suretiyle çözülebilir. Sıralama: Veriler mantıksal bir sıra içerisinde düzenlenmişse bunlarla çalışmak ve analiz etmek daha kolay olur. Mesela nümerik veriler küçükten büyüğe veya büyükten küçüğe, alfanümerik veriler ise A’dan Z’ye Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 Bilgi Teknolojilerine Giriş veya Z’den A’ya şeklinde düzenlenebilir. Bilgisayarın mantıksal karşılaştırmalar yapmak suretiyle gerçekleştirdiği bu düzenlemeye sıralama denir. Özetleme: Veri yığınlarının daha kısa ve kullanılabilir şekle indirgenmesine özetleme adı verilir. Bilgisayarın çeşitli grafik programları yardımıyla verilerden pasta veya sütun grafikler çıkarması özetlemeye bir örnek oluşturur. 3. Saklama ve nakletme işlemleri: Saklama, veri ve bilgilerin daha sonraki kullanımlar için CD, DVD, USB bellek, harici hard disk vb. gibi harici bir cihazda saklanmasıdır. İstenildiğinde bu veri ve bilgilere çabucak ulaşılabilir ve kullanılabilir. Ayrıca, bilgisayarlar veri ve bilgileri bir yerden başka bir yere transfer etme kabiliyetine sahiptir. İletişim, herhangi bir elektronik iletişim aracı ile yapılabilir. BİLGİSAYARLARIN SINIFLANDIRILMASI Amaçlarına Göre Bilgisayarlar Amaçlarına göre bilgisayarlar Dijital, Analog ve Hibrit bilgisayarlar olarak üç başlık altında incelenebilir: Dijital (Sayısal) bilgisayarlar Dijital bilgisayarlar özel amaçlı (Ör: Otomatik park sistemi) ve genel amaçlı (Ör: PC) olmak üzere iki gruba ayrılır. Dijital bilgisayarlar iki tabanlı sayı sistemine göre yani, 0 ve 1 dijitleriyle işlem yapan ve sonuçları rakamlar, harfler ve diğer sembollerle gösteren bilgisayarlardır. Dijital bilgisayarlar da özel amaçlı ve genel amaçlı olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Özel amaçlı dijital bilgisayarlar: Özel amaçlı dijital bilgisayarlar yalnızca spesifik bir fonksiyonu icra etmek için tasarlanırlar. Bir özel amaçlı dijital bilgisayarda talimatlar makinede kalıcı bir şekilde kaydedilir. Otomobillerdeki yakıt, ateşleme ve fren sistemini kontrol etmek üzere kullanılan işlemciler bu tür bilgisayarlara bir örnek teşkil eder. Genel amaçlı dijital bilgisayarlar: Genel amaçlı dijital bilgisayarlar, farklı programları saklayabilen ve böylece sayısız uygulamada kullanılabilen bilgisayarlardır. Böyle bir bilgisayar, bir kaç saniyede büyük bir ücret bordrosunu hesaplayabilir, güzel görünümlü grafikler çizebilir veya çok karmaşık matematik hesaplamalar yapabilir. Bundan sonraki bölümlerde kullanacağımız bilgisayar terimiyle genel amaçlı dijital bilgisayarlar kastedilecektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14 Bilgi Teknolojilerine Giriş Analog (Örneksel) bilgisayarlar Analog bilgisayarlar fiziksel değerleri ölçen bilgisayarlardır. Örneğin, bir benzin istasyonundaki benzin pompası benzin akışını miktar ve fiyat cinsinden değerlere dönüştüren bir analog işlemci ihtiva eder. Ya da bir postanede gönderilecek paketleri tartarak bu paketlerin ağırlıklarını ve gönderme ücretini hesaplayan cihazlar bir başka analog bilgisayar örneğidir. Hibrid (Melez) bilgisayarlar Hibrid bilgisayarlar analog ve dijital bilgisayarların özelliklerinin bir araya getirildiği bilgisayarlardır. Hibrid bilgisayarlar analog ve dijital bilgisayarların özelliklerinin bir araya getirildiği bilgisayarlardır. Örneğin, bir hastanenin yoğun bakım ünitesinde analog cihazlarla bir hastanın kalp atışı, ateşi veya tansiyonu gibi hayati fonksiyonları ölçülerek, bu değerler daha sonra rakamlara dönüştürülür ve dijital bir cihazda görüntülenir. Hacimlerine Göre Bilgisayarlar Hacimlerine göre bilgisayarlar üç kategoriye ayrılabilir: büyük-sistemler (merkezi bilgisayarlar), müstakil mikrobilgisayarlar ve ağ (network) sistemleri. Merkezi bilgisayar sistemleri Akıllı terminaller kendi başlarına bazı işlemleri gerçekleştirebilecekleri işlemcilere sahiptir. Bu sistemlerde yapılması gereken işlemler tek bir merkezi bilgisayarla gerçekleştirilir. Merkezi bilgisayar çoğu kez bir ana bilgisayar (mainframe) veya bir mini bilgisayardır. 1950’li yıllar ve 1960’ların başlarında bu sistemler, veri girişi ve kaydı için delikli kartları ve manyetik bantları kullanarak yığın işletim modunda faaliyet gösterirlerdi. Daha sonra çok sayıda kullanıcının aynı anda terminaller vasıtasıyla faaliyetlerini icra etmelerini mümkün kılan on-line işlem mümkün hale geldi. Bu, bütün girdilerin terminaller aracılığıyla işlenmek üzere direkt olarak merkezi bilgisayara iletilmesi ve girdiler işlendikten sonra elde edilen çıktıların merkezi bilgisayardan kullanıcıya dönmesi anlamına gelir. Merkezi sistemlerde kullanılan terminallerin çoğu akılsız (dumb) terminallerdir. Bu terminaller sadece görüntü amacıyla kullanılır ve herhangi bir işlem icra edemezler. Zamanla, büyük merkezi sistemler ve destek donanımı daha etkin ve kabiliyetli bir hale geldi. Akılsız terminallerin yerini akıllı (intelligent) terminaller almaya başladı. Akılsız terminallerin aksine, akıllı terminaller kendi başlarına bazı işlemleri gerçekleştirebilecekleri işlemcilere sahiptir. Merkezi sistemlerin bir kusuru tek bir bilgisayar üzerinden kullanıcılara hizmet verilmesidir. Merkezdeki bilgisayarda veya bilgisayarı terminallere bağlayan hatlarda meydana gelebilecek Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15 Bilgi Teknolojilerine Giriş bir hasar ya da uyumsuzluk durumunda işlemler icra edilemez veya çok sayıda kullanıcı aynı anda sisteme bağlandığında sistem çok yavaş çalışabilir. Mikrobilgisayar sistemleri Bilgisayar ağı en az bir sunucu bilgisayar ve işlemci, buna bağlı istemci bilgisayarlar, anahtarlama cihazı veya router, iletişim protokolü ve benzeri iletişim araçlarını bünyesinde bulundurmaktadır. WAN, çok büyük bir coğrafi alanı içine alabileceği gibi küçük bir alanı kapsayacak şekilde de kurulabilir. Mikrobilgisayar sistemleri, ilk olarak 1970’li yıllarda üretilmiş, fakat kullanımı 1980’li yıllarda yaygınlaşmıştır. Mikrobilgisayarların ardındaki felsefe, bir kimsenin işini istediği anda icra etmesine yardım etmek üzere bir bilgisayarın hazır bulundurulmasıdır. Örneğin, bir yazının yazılması, grafikler hazırlanması, hesaplamalar yapılması ve kişisel takvimler tutulması gibi birçok iş, yapıları itibariyle bireyseldir. Bugün, yüksek kaliteli yazılımlar sebebiyle, mikrobilgisayarlarla yapılan işler inanılmaz ölçüde artmıştır. Bir kısım işletmeler muhasebe, envanter ve müşteri veri tabanı gibi işler için sadece mikrobilgisayarları kullanmaktadır. Mikrobilgisayarlar, kendi başlarına kullanılabilecekleri gibi, birbirlerine bağlanarak bir ağ teşekkül ettirilebilir veya daha büyük bilgisayar sistemlerine bağlanabilirler. Ağ sistemleri Bir bilgisayar ağı, iki veya daha fazla bilgisayarın veya yazıcı, router vb. aygıtların bir iletişim aracı üzerinden birbirlerine bağlanmasıyla oluşur. Bilgisayar ağı en az bir sunucu bilgisayar ve işlemci, buna bağlı istemci bilgisayarlar, anahtarlama cihazı veya router, iletişim protokolü ve benzeri iletişim araçlarını bünyesinde bulundurur. Böyle bir ortamda kullanıcılar birçok yazılım ve donanımı paylaşabilirler. Yerel alan ağı (Local Area Network-LAN) tüm bileşenlerinin birkaç kilometrelik alana yayıldığı, genellikle saniyede bir milyon bit veya daha fazla bilgi nakletme hızını gerçekleştirebilen bir iletişim ağıdır. Tanımdan da anlaşılacağı gibi yerel alan ağları küçük bir coğrafik alanla sınırlıdır. Sınırlı bir mesafe içerisindeki yüksek hız, yerel alan ağlarının bir bina veya bir bina kompleksi içerisinde kurulmasını mümkün kılar. Genellikle, yerel alan ağları 10 Mbps veya daha hızlıdır. Günümüzde yaygın olarak kullanılan hız 10/100/1000 Mbps düzeyindedir. Geniş alan ağları (Wide Area Networks-WAN) coğrafik olarak daha geniş bir alana hizmet eden ve telefon hatlarını, uyduları veya bu iletişim kanallarının bir kombinasyonunu kullanan büyük ağlardır. Bir WAN’i LAN’den ayıran temel fark mesafedir. WAN, çok büyük bir coğrafi alanı içine alabileceği gibi küçük bir alanı kapsayacak şekilde de kurulabilir. Diğer ayırıcı özellikler hız, kullanılan donanım ve mimaridir. İkisi arasındaki farkta anahtar nokta, WAN’in aynı teknolojileri kullanarak uzak mesafeleri içine alacak şekilde kolaylıkla genişleyebilmesi, LAN’in ise buna imkan vermemesidir. Metropol alanını kapsayan WAN’ler bazen ayrı bir Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16 Bilgi Teknolojilerine Giriş kategoriye konulur ve Metropol alan ağları (Metropolitan Area Networks- MAN) diye isimlendirilir. BİLGİSAYARDA VERİLERİN KODLANMASI Her bilgisayar, sayıları harfleri ve diğer özel karakterleri kodlanmış bir şekilde saklar. Bilgi depolama kapasiteleri bilgisayardan bilgisayara göre değişiklik arz etmesine rağmen her bilgisayar, sayıları harfleri ve diğer özel karakterleri kodlanmış bir şekilde işler ve saklar. Bu saklama işleminde her karakter 0’lar ve 1’lerden oluşan kodlarla temsil edilir. İki Tabanlı Sayı Sistemi Sayı sistemlerini ifade eden sembollerin adedi, sayı sisteminin adını oluşturur. Onlu sayı sisteminde 0 dan 9’a kadar 10 farklı sembol, sekizli sayı sisteminde 0 dan 7’ye kadar sekiz sembol, on altılı sayı sisteminde de 0 dan 9’a kadar 10 sembol ve A (10), B (11), C (12), D (13), E (14)ve F (15) sembolleri olmak üzere on altı sembol kullanılmaktadır. İkili sayı sistemi de bilindiği gibi 0 ve 1 sembollerinden oluşmaktadır. Tüm sayı sistemlerinin onlu sisteme çevrilmesinin temel mantığı şu şekildedir. Şekil 1. Tüm Sayı Sistemlerinin Onluk Sayı Sistemine Dönüştürülmesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17 Bilgi Teknolojilerine Giriş Onlu sayı sisteminin çevrilmesine birer örnek; sayı (25613)10 2 x 104 + 5 x 103 + 6 x 102 + 1 x 101 + 3 x 100 20000 + 5000 + 600 + 10 + 3 =25613 (10) İkili sayı sisteminin çevrilmesine birer örnek; sayı (10101)2 Sayı sistemlerinin kesirli olması durumunda kesir işaretinden sağa doğru 1 x 24 + 0 x 2 3 + 1 x 22 + 0 x 21 + 1 x 20 16 + 0 + 4 + 0 + 1 = 21 (10) taban, –1’den başlayarak negatif üs alarak devam eder. Onluk sistemdeki bir sayının, ikili sisteme çevrilmesi ise, sayının sürekli ikiye bölünmesinde kalan sayıların sondan başa doğru yazılmasıyla yapılır. Şekil 2. Onluk Sayı Sistemindeki Bir Sayın İkilik Sayı Sistemine Dönüştürülmesi Daha pratik bir yol, ikili sayı sisteminin düzenli yapısından hareketle, onlu sayıyı elde edecek sayı kombinasyonunu, toplama işlemi yaparak sağlamaktır. Kullanılan sayılara 1, kullanılmayanlara 0 verilerek, büyük sayıdan küçük sayıya doğru sıralanmalarıyla elde edilir. Bu yol ile, onluk sistemdeki 117 (10) sayısının ikili sayıya çevrilmesi aşağıda belirtildiği gibidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18 Bilgi Teknolojilerine Giriş Şekil 3. Onluk Sayı Sistemindeki Bir Sayın İkilik Sayı Sistemine Dönüştürülmesi On altı Tabanlı Sayı Sistemi İki tabanlı sayıları daha kolay ifade edebilmek için yaygın olarak kullanılan diğer bir sayı sistemi onaltı tabanlı (hexadecimal) sayı sistemidir. Bu sistemde sıfırdan onbeşe kadar farklı sembol kullanılır. On tabanlı sistemde bulunanlara ilave olarak onaltı tabanlı sistemde aşağıdaki semboller kullanılır. 10 → A 11 → B 12 → C 13 → D 14 → E 15 → F Örnek: (A3F.2C)16 sayısının on tabanlı sistemdeki karşılığı aşağıdaki gibi hesaplanır. İki tabanlı bir sayının her dört basamağı onaltı tabanlı tek bir basamağa yerleştirilebilir. Şekil 4. Onaltılık Sayı Sistemindeki Bir Sayının Onluk Sayı Sistemine Dönüştürülmesi Sıfırdan onbeşe kadar rakamlar dört basamaklı iki tabanlı sayı olarak aşağıdaki tablodaki gibi sıralanırsa iki tabanlı sayılarla onaltı tabanlı sayılar arasında dönüşüm için pratik bir yol elde edilmiş olur. Böylece iki tabanlı bir sayının her dört basamağı onaltı tabanlı tek bir basamağa yerleştirilebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19 Bilgi Teknolojilerine Giriş Tablo 1. Onluk Tabandaki Sayılıların İkilik ve Onaltılık Tabandaki Karşılıkları Sayı İkili Karşılığı Onaltılı Karşılığı 0 0000 0 1 0001 1 2 0010 2 3 0011 3 4 0100 4 5 0101 5 6 0110 6 7 0111 7 8 1000 8 9 1001 9 10 1010 A 11 1011 B 12 1100 C 13 1101 D 14 1110 E 15 1111 F BİLGİSAYAR KODLAMA SİSTEMLERİ Bilgisayarlar, tüm sayısal ve sayısal olmayan karakterleri ikili sayı sistemine göre kodlanmış bir şekilde kullanırlar. Bilgisayarlar, tüm sayısal ve sayısal olmayan karakterleri ikili sayı sistemine göre kodlanmış bir şekilde kullanırlar. BCD, EBCDIC ve ASCII yaygın olarak kullanılan bilgisayar kodlama sistemleridir. Diğer bir kodlama sistemi olan UNICODE artık bütün dünyada yaygın olarak kullanılmaktadır. İnsanoğlunun bilgiyi belirtmede (temsilde) kullandığı sembollerin bilgisayarda da ifade edilmesi gerekir. Bilgisayarın 0 ve 1’e karşılık gelen iki fiziksel durumu algılayabildiği göz önüne alınırsa tüm sembollerin 0 ve 1 kombinasyonlarından oluşan karşılıklarına ihtiyaç vardır. Örneğin alfabedeki 29 harfi temsil edecek olan bir koda ihtiyaç duyulduğunu farz edelim. Bunun için dört bit kullanılırsa 16 (24) değişik karakter temsil edilebilir. Fakat bu, alfabedeki tüm karakterleri temsil etmek için yeterli değildir. Beş bit kullanıldığında ise 32 (25) değişik karakter temsil edilebilir ki, bu sayı alfabedeki karakterler için yeterli olsa da rakamlar ve diğer özel karakterler için yeterli değildir. Birçok ülkenin alfabelerinin değişik türlerde karakterler de ihtiva ettiği göz önünde Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20 Bilgi Teknolojilerine Giriş bulundurulduğunda altı, yedi, sekiz ve hatta on altı bitlik kodlama sistemlerine ihtiyaç duyulmaktadır. ASCII Kodlama Sistemi ASCII (American Standart Code for Information Interchange) en yaygın olarak kullanılan kodlama şemasıdır. ASCII (American Standart Code for Information Interchange) en yaygın olarak kullanılan kodlama şemasıdır. ASCII kodlama şemasının 7 ve 8 bitlik iki versiyonu bulunmaktadır. Bugün yaygın olarak kullanılan kodlama şeması ASCII-8 dir. Sekiz bit ASCII’de toplam 256 (28) değişik karakter temsil edilebilir. ASCII kodlama tablosu kitabın sonunda ek olarak verilmiştir. EBCDIC Kodlama Sistemi EBCDIC (Extended Binary Coded Decimal Interchange Code) IBM’in kendi ürettiği ana bilgisayarlarında kullanılmak üzere geliştirmiş olduğu bir kodlama sistemidir. EBCDIC, ASCII ile aynı kodlama sistemini kullanmaz. Örneğin EBCDIC’de “a” harfi 10000001 ile gösterilirken ASCII’de 01100001 ile gösterilir. Farklı kodlama sistemleri kullanan bilgisayarlar arasında yapılan iletişim problemli olabilir. ASCII sistemini kullanan bir bilgisayarda bir doküman oluşturarak bunu IBM ana bilgisayarına gönderdiğimizi farz edelim. Bizim oluşturduğumuz doküman ASCII formatında kaydedilmiş fakat ana bilgisayar ise EBCDIC formatına göre çalışmaktadır. Örneğin “k” harfi ASCII formatında 01101011 ile gösterilirken, bunun EBCDIC’deki karşılığı virgül (,) sembolüne karşılık gelmektedir. Bu durumda iki bilgisayar arasında uyumsuzluk olacaktır. Bu problemi ortadan kaldırmak için gönderici veya alıcı bilgisayardaki bir yazılım vasıtasıyla veriler ASCII’den EBCDIC’e veya EBCDIC’den ASCII’ye dönüştürülür. UNICODE Kodlama Sistemi Kod şemaları Japonca ve Çince gibi dillerde bulunan binlerce harf ve sembolü desteklememektedir. Bilgisayarlar ve yazılımlar günden güne geliştikçe kullanılan mevcut kod şemaları ihtiyaçlara cevap veremeyecek duruma gelmektedir. Örneğin İbranice, Arapça ve Slav kökenli diller mevcut kodlama şemalarıyla temsil edilememektedir. Buna ilaveten, bu kod şemaları Japonca ve Çince gibi dillerde bulunan binlerce harf ve sembolü desteklememektedir. Unicode, 65536 (216) değişik karakteri temsil eden on altı bitlik bir kodlama şemasıdır. Teorik olarak, Unicode bugün kullanılan tüm dillerdeki tüm karakterleri hatta artık kullanımda olmayan dillerdeki karakterleri bile temsil edebilir. Böyle bir kod, bir dokümanın Türkçe, Japonca, İngilizce veya Arapça metinleri ihtiva etmesi gerekli olduğu uluslararası iletişimlerde faydalı olabilir. Ayrıca yazılım üreticisi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21 Bilgi Teknolojilerine Giriş firmalar, ürettikleri yazılımlar için her ülkenin dilinde menüler, yardımlar veya hata mesajları hazırlayabilirler. SAKLAMADA VE İLETİMDE KULLANILAN ÖLÇÜ BİRİMLERİ Bilgisayarlar veriler üzerinde işlem yaparken verilerin büyüklüklerini ikinin katları şeklinde hesaplarlar. Bilgisayarlar ikili sayı sistemini kullandıkları için veriler üzerinde işlem yaparken verilerin büyüklüklerini de ikinin katları şeklinde hesaplamaktadırlar. Bilgisayarda kullanılan en küçük veri birimi bit denilen ve 0 veya 1 değeri alabilen işarettir. Ancak bir veri biriminin anlamlı olabilmesi için bir bitten fazlası gerekmektedir. Bunun için anlamlı en küçük veri saklama birimi olarak sekiz bitten oluşan byte kullanılır. Verilerin büyüklükleri de 1 byte’ın katları olarak ifade edilir. Ancak katlar alınırken diğer ölçü birimlerinden farklı olarak 1000 yerine 210=1024 kullanılmaktadır. 8 bit = 1 byte (B) 1024 byte (B) = 1 Kilobyte (KB), 1024 Kilobyte (KB) = 1 Megabyte (MB), 1024 Megabyte (MB) = 1 Gigabyte (GB), 1024 Gigabyte (GB) = 1 Terabyte (TB), 1024 Terabyte ise (TB) = 1 Petabyte (PB) İletilen verilerin ölçümünde en küçük birim olarak bit kullanılır. İletişim hızı ise saniyede aktarılan bilgi miktarı cinsinden ölçülür. Soru: 5GB büyüklüğündeki bir dosya her biri 700MB kapasiteli CD’lere ½ oranında sıkıştırılarak yedeklenmek isteniyor. Bunun için kaç adet CD kullanılmalıdır? Cevap: 5GB= 5*1024MB= 5120MB 5120MB/700MB= 7,314 7,314/2= 3,65≅ 4 CD gereklidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22 Bilgi Teknolojilerine Giriş Veriler bir yerden bir yere iletilirken anlamlılık şartı olmadığından, sekizin katları olma zorunluluğu da yoktur. Bu nedenle iletilen verilerin ölçümünde en küçük birim olarak bit kullanılır. İletişim hızı ise saniyede aktarılan bilgi miktarı cinsinden ölçülür ve Kbps (Kilobit per second-bir saniyede kilo bit) veya Mbps (Megabit per second-bir saniyede mega bit) şeklinde ifade edilir. Eğer “b” yerine “B” kullanılırsa bu Byte anlamına gelir. 1024 bit (b) = 1 Kilo bit (Kb), 1024 Kilobit (Kb) 1 Megabit (Mb), 1024 Megabit (Mb) = 1 Gigabit (Gb) Soru: 1,2GB büyüklüğündeki bir dosyayı Internet’ten 512Kbps hızındaki bir ADSL bağlantıyla kaç dakikada indirebiliriz? Cevap: 512Kbps/8=64KBps 1.2GB= 1.2*1024*1024= 1258291,2KB 1258291,2KB/64KBps= 19660,8sn 19660,8sn/60=327,68dk. Günümüzde saklama ünitelerinin kapasiteleri aşağıdaki gibidir. Hard disk : 40 GB (Gigabyte), 80 GB, 120 GB, 200 GB, 400 GB+ CD-ROM : 650 MB, 700 MB CD-R : 650 MB, 700 MB CD-RW : 650 MB, 700 MB DVD-ROM : 4.7 GB, 8.5 GB, 9.4 GB, 17.0 GB DVD-R : 4.7 GB, 8.5 GB, 9.4 GB, 17.0 GB DVD-RW : 4.7 GB, 8.5 GB, 9.4 GB, 17.0 GB Multimedya Kart: 64 MB, 128 MB, 256 MB, 512 MB, 1GB+ Flash Bellek : 64 MB, 128 MB, 256 MB, 512 MB, 1GB+ Blue-Ray Disk : 25 GB, 50 GB Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23 Özet Bilgi Teknolojilerine Giriş •Bilgi teknolojileri geçmişten günümüze kadar çeşitli evreler geçirmiştir. Kullanılan veriler birçok amaca hizmet etmekte ve işlenerek istenilen formlara sokulabilmektedir. Bu noktada geçmişten günümüze kadar çeşitli yöntemler izlenmiştir (El yordamı, Mekanik, Elektromekanik, Elektronik). Verinin işlenme türleri ile bilgisayarların gelişim evreleri paralellik göstermektedir. Günümüze kadar bilgisayarlar 4 farklı kuşakta gelişimlerini devam ettirmişlerdir. •Hız, güvenilirlik, bilgi saklama kabiliyeti vb. unsurlar kişilerin bilgisayar tercihlerini etkileyen unsurlar arasında yer almaktadır. Ayrıca bilgisayarlar amaçlarına ve hacimlerine göre sınıflandırılmakta ve hedef kitlelerine hizmet vermektedirler. Veriler, çeşitli sayı sistemlerine göre organize edilmekte (İkilik, Onluk, Onaltılık v.b) ve bilgisayarlarda çeşitli kodlama sistemlerine göre kodlanmaktadır (ASCII, EBCDIC, UNICODE v.b). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24 Bilgi Teknolojilerine Giriş DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi ya da hangileri doğrudur? I. Veri: sayılar, rakamlar, sözcükler, metinler, resimler, olaylar vb. biçiminde temsil edilen ham gerçekliklerdir. II. Veri (Data) ve Bilgi (Knowledge) eş anlamlı kavramlardır. III. Analog bilgisayarlar fiziksel değerleri ölçen bilgisayarlardır. a) Yalnız I b) Yalnız II c) Yalnız III d) I ve III e) I, II ve III 2. “Coğrafik olarak daha geniş bir alana hizmet eden ve telefon hatlarını, uyduları veya bu iletişim kanallarının bir kombinasyonunu kullanan ağlara ………………….. denir.” cümlesinde boş bırakılan yere getirilmesi gereken ifade aşağıdakilerden hangisidir? a) WAN b) LAN c) Intranet d) Workgroup e) Ethernet 3. ASCII kodlama tablosunda 38. sırada yer alan karakterin bilgisayar dilindeki karşılığı hangisidir? a) (00110010) b) (01001100) c) (00100110) d) (00100111) e) (00111001) 4. 700 MB büyüklüğündeki 10 adet CD’ye ¼ oranında sıkıştırılarak yedeklenmiş olan bir bilginin açılmış hali kaç TB’dir. (Hesaplamalarınızda 1000 kullanınız.) a) 0.028 b) 0.28 c) 28 d) 280 e) 2.8 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25 Bilgi Teknolojilerine Giriş 5. Aşağıdakilerden hangisi amaçlarına göre bilgisayarların sınıflandırılması kategorisinde yer almaz? a) Özel amaçlı dijital bilgisayarlar b) Genel amaçlı dijital bilgisayarlar c) Analog (Örneksel) bilgisayarlar d) Hibrid (Melez) bilgisayarlar e) Ağ sistemleri Cevap Anahtarı 1.D, 2.A, 3.C, 4.A, 5.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 26 HEDEFLER İÇİNDEKİLER BİLGİ TEKNOLOJİLERİNE GİRİŞ • Donanım • Merkezi İşlem Birimi • Anakart • Bellek Birimleri • Giriş - Çıkış Birimleri • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Merkezi işlem biriminin özelliklerini ifade edebilecek, • Anakart ve veri yollarının özelliklerini açıklayabilecek, • Bellek birimlerini sınıflandırabilecek, • Temel donanım bileşenlerini sayabilecek, • Bilgisayarla kullanılan harici donanım bileşenleri ve özelliklerini sayabileceksiniz. TEMEL BİLGİ TEKNOLOJİLERİ BÖLÜM 2 Bilgi Teknolojilerine Giriş GİRİŞ Bilgisayar iki temel bileşenin ortaklaşa çalışmasıyla kullanıcılarına hizmet vermektedir. Bu temel bileşenlerden fiziki yapılar donanım, program gibi uygulamalar ise yazılım olarak ifade edilmektedir. Donanımlar; bilgisayarı kullanma, verileri depolama gibi işlemlerin yapılmasına olanak tanımaktadırlar. Temel donanım birimleri arasında merkezi işlem birimi (CPU), anakart, bellek ve giriş-çıkış birimleri yer almaktadır. Bu ünitede bilgisayar sistemindeki temel donanım bileşenleri üzerinde durulacaktır. BİLGİSAYARIN TEMEL BİLEŞENLERİ Bilgisayarı oluşturan ve çalışmasına yardımcı olan öğeler temel bileşenler olarak adlandırılır. Bu bileşenler temelde “Donanım ve Yazılım” olarak ikiye ayrılır. DONANIM Donanım (Hardware) bilgisayarı oluşturan her türlü fiziksel parçaya verilen isimdir. Donanım bir merkezi işlem biriminden (Central Processing Unit) ve bu birime bağlı çevre birimlerinden (peripherals) oluşur. Çevre birimleri de ayrıca giriş birimleri (input devices) ve çıkış birimleri (output devices) olmak üzere iki kısma ayrılır. Merkezi İşlem Birimi Merkezi işlem birimi (Central Processing Unit-CPU) bir bilgisayar sisteminin beyni olarak düşünülebilir. Merkezi işlem biriminin iki temel bileşeni vardır. Mikroişlemcinin hızı ve performansı, bilgisayarın işlem gücünü belirler. Aritmetik-mantık birimi Kontrol birimi Ana bellekte saklı bilgiler kontrol birimi tarafından okunur ve merkezi işlemci saklayıcılarına (register) aktarılır. Ana bellekten okunan komutların anlamlarının çözülmesi de yine kontrol birimince yerine getirilir. İşlemci içindeki birimlerin eşzamanlı olarak çalışmasını sağlayan kontrol sinyalleri bu birim tarafından üretilir. CPU’lar mikroişlemci denilen yarı iletken yongalar kullanırlar. Bu mikroişlemciler belleği, aritmetik-mantık ve kontrol devrelerini tek bir yonga üzerinde birleştirir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 Bilgi Teknolojilerine Giriş Bir mikroişlemcinin hızı ve performansı, bilgisayarın işlem gücünü belirler. 16 bit, 32 bit ve 64 bit aygıtlar gibi tabirler bilgisayarın bir anda işleyebileceği bit sayısını veya kelime uzunluğunu ifade eder. Örneğin 16 bit yonga, bir makine devrinde 16 bit veya 2 Byte’lık bilgiyi işleyebilir. Benzer şekilde 64 bitlik bir yonga ise 64 bit veya 8 Byte’lık bilgiyi bir makine devrinde işleyebilir. Kelime uzunluğu ne kadar fazla olursa bilgisayarın hızı da o kadar yüksek olur. 1 MHz saniyede bir milyon devir anlamına gelir. Resim 1. Merkezi İşlem Birimi Hızı etkileyen ikinci faktör devir hızıdır. Bilgisayardaki her olay bir adım değerini mantıksal bir düzen içerisinde takip edecek şekilde sıraya konulmalıdır. Kontrol birimi yonga için bir darbe-vuruş(beat) belirler. Bu vuruş dahili bir saat tarafından belirlenir ve MHz (Millions of Cycles Per Second) cinsinden ölçülür. 1 MHz saniyede bir milyon devir anlamına gelir. Hızı etkileyen üçüncü faktör veri taşıyıcısının genişliğidir. Veri taşıyıcısı CPU, bellek ve diğer aygıtlar arasında bir seferde ne kadar veri taşınabileceğini belirleyen bir ortam görevi görür. Tek bir makine yönergesini proses etmek için gerekli işlemler serisine makine çevrimi denmektedir. Mikroişlemciler tasarımlarında RISC (Reduced Instruction Set Computing) kullanılarak hızlandırılabilirler. Bilgisayarın verileri işlemek için kullandığı bir kısım yönergeler, yonga devrelerine yerleştirilir. Geleneksel devreler içerisine yerleştirilmiş yüzlerce yönerge vardır. Bir tek yönerge birkaç devirde icra edilir. Çoğu kez, bu yönergelerin %20’si ile bilgisayar görevlerinin %80’i yerine getirilir. Sık kullanılmayan yönergeler temizlenirse, kalan yönergeler daha hızlı çalışır. RISC tabanlı işlemciler bilimsel alanlar ve iş istasyonları için en uygun teknolojidir. Çünkü bu durumlarda tekrarlanan aritmetik–mantık operasyonlar yoğun şekilde yapılmaktadır. Tek bir makine yönergesini proses etmek için gerekli işlemler serisine makine çevrimi (machine cycle) denir. Makine çevrimi, yönerge çevrimi (Instruction Cycle) ve yürütme çevrimi (Execution Cycle) olmak üzere iki kısımdan oluşur. Yönerge çevrimi esnasında kontrol birimi birincil bellekten program yönergelerini alır ve CPU’nun anlayacağı şekle sokar. Yürütme çevrimi esnasında, kontrol birimi bellekteki gerekli verinin yerini belirler, bir depolama kütüğüne yerleştirir, aritmetik mantık birimine gerekli işlemi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 Bilgi Teknolojilerine Giriş yapması talimatını verir, işlemin sonuçlarını bir akümülatörde depolar ve son olarak sonuçları birincil belleğe yerleştirir. Makine çevrim hızları mikro saniyelerden, nano saniyelere hatta pico saniyelere kadar değişebilir. Bu çevrim hızını ifade etmek için aynı zamanda MIPS (Millions of Instructions Per Second) ölçüsü de kullanılabilir. Birincil bellekler yarı iletkenlerden yapılır. Yarı iletken küçük bir silikon yonga üzerinde binlerce hatta milyonlarca küçük transistörden yapılan bir entegre devredir. Anakart Donanımların üzerine takıldığı ve bunlar arasında bağlantı noktalarının bulunduğu ana plakadır. Bigisayarın temel donanımlarından biri de anakarttır. Anakart, merkezi işlem birimi, ekran kartı, sabit disk, ses kartı gibi donanımların üzerine takıldığı, üzerinde elektronik devrelerin, yerleştirme yuvalarının ve bağlantı noktalarının bulunduğu ana plakadır (Mainboard). Üzerinde çeşitli aygıtlar arasında veri iletimi sağlayan “veriyolları”, transistörler, çipler ve entegreler bulunur. Kullanılacak işlemci türü ve hızına göre farklı marka ve modelleri olmasına rağmen hemen hepsi, Orijinal Donanım Üreticileri (OEM; Orijinal Equipment Manufacturer) tarafından üretilen donanımları destekleyecek yuvalara ve bağlantı noktalarına sahiptir. Resim 2. Anakart (Mainboard) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 Bilgi Teknolojilerine Giriş Veriyolları (bus) ve portlar Bilgisayar terminolojisinde veri yollarını iki ya da daha fazla aygıt arasında bilgi akışını sağlayan basit kanallar olarak tanımlayabiliriz. Yalnızca iki aygıt arasında bağlantı kuruyorsa bunlara bus (veri yolu) yerine port ismi verilmiştir. Veriyollarının normalde aygıtların birbirleriyle bilgi alışverişini sağlayabilmek için giriş noktaları ya da aygıtın üzerine oturtulabildiği yuvaları vardır. Veriyolu hiyerarşisi Modern PC'lerin çoğunda en az dört veriyolu bulunmaktadır. Her biri bir üst seviyedekine bağlanır ve her biri bir üst seviyedekinden daha yavaştır. İşlemci Veriyolu (Processor Bus): Bu veri yolu chipsetin işlemciye bilgi göndermek ve işlemciden bilgi almak için kullandığı en üst seviye veri yoludur. Ön Bellek Veriyolu (Cache Bus): Yüksek seviyeli işlemci mimarilerinin önbelleğe ulaşabilmek için kullandıkları özel bir veri yoludur. Bellek Veriyolu (Memory bus): Bellek veriyolu bellek alt sistemlerinin chipset ya da işlemciyle bağlantısını sağlayan ikinci seviye bir veri yoludur. Yerel Giriş/Çıkış Veriyolu (Local I/O Bus): Yüksek hızlı giriş/çıkış (input/output) veriyoludur ve yüksek hız gerektiren aygıtların bellek, chipset ve işlemciyle bağlantısını sağlar. Örnek olarak video kartları, yüksek hızlı network arabirimleri genellikle bu tip bir veriyolu kullanırlar. Standart Giriş/Çıkış Veriyolu (Standard I/O Bus): Yukarıdaki üç veriyolunu biri birine bağlayan standart giriş çıkış (I/O) veriyoludur. Genellikle daha yavaş aygıtlar için kullanılır (fareler, standart modemler vb.). Veriyolu türleri PCI yuvaları, ISA yuvalarının hemen yanında bulunmaktadır. PCI veri yolu tak çalıştır desteklidir. ISA (Industry Standard Architecture): Anakartın kenarına yakın yerde bulunan uzun siyah kart yuvaları ISA yuvasıdır. 1981 yılından beri kullanılan ama teknolojisi artık eskimiş, hatta artık kullanılmayan bir veriyolu mimarisidir. PCI (Peripheral Component Interconnect): Anakartta PCI yuvaları, ISA yuvalarının hemen yanında bulunur; beyaz renkte ve ISA’dan biraz daha kısadır. PCI veri yolu tak çalıştır desteklidir. 1993'te Intel tarafından geliştirilen bu veri yolu 64 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 Bilgi Teknolojilerine Giriş bit'liktir, ama uyumluluk problemleri nedeniyle uygulamada genelde 32 bit'lik bir veri yolu olarak kullanılır. 33 veya 66 MHz saat hızlarında çalışır. 32 bit ve 33 MHz PCI veri yolunun kapasitesi 133 MB/sn’dir. AGP, grafik için daha gelişmiş bir veri yoludur. AGP (Accelerated Graphics Port): Sadece ekran kartları için çıkarılmış bir veri yoludur. Grafik ağırlıklı uygulamalar geliştikçe (3 boyutlu grafikler, tam ekran video gibi) işlemci ile bilgisayarın grafik bileşenleri arasında daha geniş bir bant genişliğine ihtiyaç doğmuştur. Bunun sonucunda grafik kartlarında ISA’dan bir ara veri yolu standardı olan VESA'ya, oradan da PCI'a geçilmiştir. Ama bu da yeterli görülmeyince, grafik kartının işlemciye doğrudan ulaşmasını sağlayacak, ona özel bir veri yolu olan AGP, 1997 sonunda geliştirilmiştir. AGP kanalı, 32 bit genişliğindedir ve 66 MHz hızında çalışır. Yani toplam bant genişliği, 266 MB/sn dir. Ayrıca özel bir sinyalleşme metoduyla aynı saat hızında daha hızlı veri akışının sağlanabildiği modları vardır. USB (Universal Serial Bus): Bilgisayar kullanıcılarının bekli de en aşina oldukları veriyoludur. Evrensel seri yolu, bilgisayar ve telekomünikasyon endüstrisinde geliştirilmiş, iletişim standartlarında daha yeni bir bağlantı şeklidir. Artık hemen hemen bütün çevre birimleri de USB destekli üretilmektedir. Etkin hız, veriyolu başka bir aygıt tarafından kullanılmıyorsa 320Mbps ya da başka bir ifadeyle 40MBps’yi bulmaktadır. 2011 yılı ortalarından itibaren 5Gbps iletişim hızına sahip USB 3.0 teknolojisi yavaş yavaş raflarda yerini almaya başlamıştır. USB, ana bilgisayar ile çevre birimleri arasında güçlü, bilgisayar çalışırken takıp çıkartabileceğiniz, gerçek “plug-and-play - tak ve çalıştır” arayüzü sağlar. USB bağlantı şeklinin avantajları şunlardır: Bilgisayarı kapatmak gerekmez Kasayı açmak gerekmez Kart takma yoktur Çakışma yoktur Çoğunlukla kilitlenme yoktur Sürücü yüklemeye gerek kalmaz ancak bazılarında bir seferlik yükleme yapılması gerekebilir. Her bilgisayara 127’ye kadar aygıt bağlanmasına izin verir. Bazı aletler gerekli elektrik enerjisini buradan alır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 Bilgi Teknolojilerine Giriş Ana Bellek Birimi Ana bellekte veriler geçici olarak tutulmaktadır. Bilgisayar kapatıldığında ise bu veriler silinmektedir. Ana bellek veya rasgele erişimli bellek (Random Access Memory-RAM), bir giriş cihazından veya bir ikincil depolama cihazından okunan veri ve programların, çalıştırılan programlardan elde edilen sonuçların ve bir ikincil depolama cihazına Resim 3. RAM Bellek veya bir çıkış cihazına gönderilmeye hazır olan çıktıların tutulduğu yerdir. Buradaki “rasgele erişim” ifadesi, bilgisayarın bellek içerisindeki herhangi bir adrese doğrudan gidip bilgileri okuyabileceği veya yazabileceği anlamında kullanılmaktadır. Ana bellekte veriler geçici olarak tutulur. Başka bir deyişle bilgisayar kapatıldığında bu veriler silinir. Ana bellek diğer bilgi saklama araçlarına oranla nispeten pahalıdır. Bu yüzden, çok kullanıcılı sistemlerde bilgisayar bir kullanıcı için herhangi bir işi icra etmeyi bitirdiğinde, ana bellekteki aynı kısma diğer kullanıcılar için işlenmesi gereken veri ve programlar yerleşir. Ana belleğin temel görevleri şöyle özetlenebilir. Halihazırda çalışan programların program deyimleri ve bu programların ihtiyaç duyduğu verileri tutmak. İşletim sistemi yüklendikten sonra ana bellekte sürekli olarak kalması gereken işletim sistemi bileşenlerini tutmak. Programlar tarafından üretilen sonuçları tutmak. Sabit disklere veya harici bir cihaza gönderilmeye hazır olan çıkış bilgilerini tutmak. Bellekler, birlikte çalıştığı işlemciye göre EDO DRAM (Extended Data Out Dynamic RAM), SDRAM (Synchronized Dynamic RAM), RDRAM (Rambus Dynamic RAM), SGRAM (Synchronized Graphic RAM), VRAM (Video RAM) ve WRAM (Window RAM) gibi değişik isimlerle anılır. Ana bellekten bahsetmişken, bilgisayarın belleklerinin kullanım aşamalarını ve sürecini açıklamakta fayda vardır. Aşağıda, ihtiyaç duyulan bilgilerin okunup yazıldığı bellek türleri ve bunların kullanım aşamaları ifade edilmiştir. Ön bellek (Cache memory) ana bellek ile merkezi işlem birimi arasında görev yapan ve ana bellekten çok daha hızlı olan bir bellek birimidir. Ön bellek sayesinde merkezi işlem birimi verileri daha hızlı alır. Bu bellek birimi, işlem esnasında çok sık kullanılan bilgisayar talimatları ve geçici olarak tutulan bilgiler için bir “yaz-boz” tahtası olarak kullanılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 Bilgi Teknolojilerine Giriş Bir bilgisayarda çeşitli bellek kademeleri vardır: birincil önbellek (L1 cache), ikincil önbellek (L2 cache), sistem belleği (RAM) ve sabit disk veya CD-ROM. Diyelim ki işlemci bir bilgiye ihtiyaç duyuyor. Önce gider, en hızlı bellek türü olan L1 önbelleğe bakar. Bilgi orada varsa, gecikme olmaksızın bu bilgileri alır ve işler. L1 önbellekte yoksa L2'ye bakar ve bilgiler buradaysa nispeten küçük bir gecikme ile bilgileri alır. Orada da yoksa önbelleğe göre daha yavaş kalan sistem belleğine, yine yoksa en yavaşları olan sabit diske veya CD-ROM vb. bilginin geldiği aygıtlara bakar. Daha önce ifade edildiği gibi ana bellek, bilgilerin geçici olarak tutulduğu bellek birimidir. Oysa bilgisayarla ilgili temel sistem bilgilerinin sürekli olarak tutulacağı ve bilgisayarın her açılıp kapandığında ya da elektrik kesildiğinde kaybolmayacağı bir bellek birimine ihtiyaç duyulmaktadır. Salt okunabilir bellek işte bu amaç için kullanılan ve bilgisayar kullanıcılarının herhangi bir şekilde müdahale edip içindeki bilgileri değiştiremeyecekleri bir bellek birimidir. ROM yongaları içerisindeki bilgiler imalatçı firma tarafından kaydedilir. Kişisel bilgisayarlarda BIOS (Basic Input Output System) denilen temel sistem bilgileri ROM içerisinde tutulur. Kullanıcıların kendi ROM programlarını yazabilmelerine imkan veren bellek birimlerine programlanabilir salt okunabilir bellek (Programmable Read Only Memory-PROM) denir. Yeniden kullanılabilir ROM yongaları özel işlemlerle silinebilir ve daha sonra yeniden programlanabilir. Bu ROM’lar değişik isimlerle anılırlar. Örnek olarak, silinebilir, programlanabilir salt okunabilir bellek (Erasable, Programmable Read Only Memory-EPROM), elektronik olarak silinebilir, programlanabilir bellek (Electronically Erasable, Programmable Read Only MemoryEEPROM), Elektronik olarak değiştirilebilir, programlanabilir salt okunabilir bellek (Electronically Alterable, Programmable Read Only Memory-EAPROM) verilebilir. Klavye Bilgisayara bilgi girmek için kullanılan en kolay ve klasik araçtır. Üzerinde alfabetik ve nümerik tuşların yanı sıra özel fonksiyon tuşları vardır. Alfabetik karakterlerin bulunduğu kısımdaki sol üst karaktere göre Q veya F klavye olarak adlandırılırlar. Yaygın Resim 4. Klavye olarak 101/102 tuşlu klavyeler kullanılmaktadır. Üreticinin klavyeye eklediği standart dışı bazı özel işlev tuşları da olabilir. Bunlar genellikle ses ve görüntü kontrolleri ile internet erişimlerinin klavyeden yapılmasını sağlayan tuşlardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 Bilgi Teknolojilerine Giriş Bilgisayarı etkin bir şekilde kullanabilmek için klavye ve üzerindeki fonksiyon tuşlarının ne anlama geldiği iyi bilinmelidir. Genel yazma tuşları dışında kalan tuşların fonksiyonları hakkında fikir sahibi olmakta yarar vardır. Fare Fare, bilgi girişinde klavyeyi destekleyen bir araçtır. Bilgi girişini en çok kolaylaştıran araçlardan biridir. Fare; ekrandaki öğeleri seçmeye, hareket ettirmeye ve bu öğelerin temsil ettiği işlemlerin yapılmasına olanak tanıyan önemli bir giriş birimidir. Fare modeline göre üzerindeki tuş ve tekerlek (scroll) sayısı değişmektedir. Tekerlek, sayfa ve pencereler içerisinde gezinmeye yardımcı olur. Bilgisayar ekranındaki imlecin kontrolü fare hareketi ile sağlanır. Fare el hareketlerini Resim 5. Fare mekanik, LED’li optik ve lazerli optik yöntemlerle algılayabilir. Bu şekilde elde ettiği bilgileri bilgisayara kablo, kızılötesi, radyo dalgalar veya bluetooth ile aktarabilir. Günümüzde yaygın olarak optik fareler kullanılmaktadır. Optik fareler, altlarında bulunan LED’in veya lazer ışık kaynağının yaydığı ışığın yansıması ile hareketi algılarlar. Özellikle lazerli optik fareler imleç hareketinde çok yüksek hassasiyet sunmaktadır. Ekran Ekran, bilgisayara girilen tüm bilgilerin ve çıktıların görüntülendiği bir görüntü birimidir. Bilgisayarın işlemcisi (CPU) tarafından işlenilen bilgileri gözün görebileceği şekilde görüntüye dönüştüren bir donanım birimidir. Ekranlarda aranan en önemli özellikler çözünürlük, görüntü netliği, büyüklük ve ekran tazeleme olarak sıralanabilir. Çözünürlük (resulation), yatay ve dikey olarak ekranda bulunan nokta sayısı ile ölçülür. Bu noktalar piksel (pixel) olarak adlandırılır. Çözünürlük yükseldikçe ekrana daha fazla bilgi sığar, ama ekrandaki görüntüler Resim 6. Ekran küçülür. Multisync özellikli ekranlar, değişik çözünürlüklerde çalışabilirler (640x480, 800x600, 1024x768, 1280x1024 gibi). Böylece ekrandaki görüntüler amaca göre genişletip daraltılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 Bilgi Teknolojilerine Giriş Görüntü netliği, ekran yüzeyindeki noktaların arasındaki uzaklığa bağlıdır. Nokta aralığı ne kadar küçükse görüntü o kadar net olur. Büyüklük, ekranın köşegeninin inç cinsinden uzunluğudur. Günümüzde 14”, 15” ve 17” (inç) ekranlar yaygın olarak kullanılmaktadır. Yüksek çözünürlüklerde çalışabilmek için 17” veya daha büyük ekranlar tercih edilmelidir. Ekrandaki görüntünün saniyede kaç kez tazelendiği ekran tazeleme sayısını verir. Ekran tazeleme frekansı yükseldikçe daha sabit bir görüntü elde edilir. Disket Disketler, manyetik olarak bilgileri saklayabilen araçlardır. Disketler, bilgisayarda bilgilerin kaydedilebileceği bir manyetik ortam kullanıcısıdır. Disketler, manyetik ortamlarda okuma ve yazma yapabilen, manyetik olarak bilgileri saklayabilen araçlardır. Disket sürücüleri yardımıyla disketlere yazma ve disketlerden okuma işlemi yapılır. Ancak kapasite ve hız olarak Resim 7. Disket sabit disklerle kıyaslanamayacak kadar yavaş ve kapasiteleri azdır. Günümüzde disketlerin kullanımı neredeyse sona ermiştir ve bunların yerine kullanıcılar çok daha yüksek kapasiteli flash bellekleri tercih etmektedir. Sabit Disk Diskler birçok manyetik metal plaktan oluşan ve her plak arasına yerleşen okuma/yazma kafaları vasıtasıyla bilgi okuyup yazılabilen bir giriş/çıkış birimidir. Veri kayıt ortamı metal olduğu için hard disk (sert disk) ve genellikle taşınamaması nedeniyle fixed disk (sabit disk) de denir. Okuma/yazma işlemi okuma/yazma kafalarının ileri geri hareketi ve plakların dönmesiyle gerçekleştirilir. Bu plaklar Resim 8. Sabit Disk dakikada 5400 ve 7200 devir yapabilir. Makine açık olduğu sürece plakların dönmesi durmaz. Çünkü bu devir hızına çıkmak için yaklaşık 20-30 saniyeye ihtiyaç vardır. Bu hızın disket sürücülerinde dakikada 300 olduğu göz önüne alındığında disklerin ne kadar hızlı çalıştığı anlaşılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 Bilgi Teknolojilerine Giriş Bir sabit diskteki silindir sayısı, bir plağın bir yüzündeki izlerin sayısına eşittir. Bölümlere ayrılan diskin, kullanıma hazır duruma gelebilmesi için biçimlendirilmesi gerekir. Okuma/yazma kafaları disk plaklarına dokunmadan fakat çok yakın bir mesafeden işlem görürler. Dolayısıyla disk üzerindeki en küçük bir toz bile okuma/yazma kafasının plağa değmesine neden olabileceğinden okuma ve yazma işleminin gerçekleşmesine engel olabilir. Bu yüzden en üstteki ve en alttaki plakların dış yüzeyleri kullanılmaz. Her plak için biri plağın üstünde diğeri altında olmak üzere iki okuma/yazma kafası gereklidir. Her plak izlere ayrılmıştır. Bir iz plağın etrafındaki dairevi bir yoldur. Aynı şekilde her bir iz de sektörlere ayrılır. Günümüzdeki kişisel bilgisayarlarda kullanılan sabit disklerin çoğunda bu izlerin her biri 571 byte içerir. 571 byte’ın 512 byte’lık kısmı kullanıcı tarafından 59 byte’ı ise, sektör üzerinde tutulan veriyi yönetmek için işletim sistemi tarafından kullanılır. Aşağıdaki şekilde üzerinde üç iz ve 16 sektörün gösterildiği bir plak görülmektedir. Tüm plakların her iki yüzünde aynı hizadaki birbirinin izdüşümü olan izler bir silindir olarak isimlendirilir. Bir sabit diskteki silindir sayısı, bir plağın bir yüzündeki izlerin sayısına eşittir. Diskler büyük bilgi depolama kapasitesine sahiptir ve disketlerden daha hızlı çalışırlar. Diskler dahili veya harici olabilir. Her bilgisayarda bulunan en az bir hard diskin yanı sıra USB bağlantı noktasından harici olarak bağlanan küçük boyutlu Resim 9. Sabit Disk Bileşenleri hard diskler de yaygın olarak kullanılmaktadır. Bununla birlikte bu diskler hemen hemen tüm bilgisayarlarda dahili olarak kullanılmaktadır. Günümüzde disklerin kapasiteleri yüzlerce hatta binlerce gigabyte bilgi depolanabilecek seviyelere ulaşmıştır. Bir sabit diski bölümlere ayırmak suretiyle birden fazla sürücü oluşturulabilir. Örneğin 120 GB hacimli bir diski iki kısma ayırırsak ilk kısım C sürücüsü, ikinci kısım ise D sürücüsü olur. İçerisinde bilgi olan bir disk ikiye bölünürse, bütün bilgi kaybolur. Bölümlere ayrılan diskin, kullanıma hazır duruma gelebilmesi için biçimlendirilmesi gerekir. Biri düşük-seviye biçimlendirme (low-level formatting), diğeri yüksek-seviye biçimlendirme (high-level formatting) olmak üzere iki türlü biçimlendirme vardır. Düşük-seviye biçimlendirme imalatçı firma tarafından yapılır ve disk üzerindeki iz ve sektörler oluşturulur. Bu tür bir biçimlendirme özel yazılımlar gerektirir. Yüksek seviye biçimlendirme ise belli bir işletim sistemi için diskteki dosyaları yönetmek üzere gerekli veri yapılarını oluşturur. Örneğin DOS işletim sisteminde, biçimlendirme esnasında bir açılış sektörü (boot sector), dosya Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 Bilgi Teknolojilerine Giriş yerleştirme tablosu (file allocation table-FAT) ve kök dizin (root directory) oluşturulur. Boot sektör, diskin ilk sektörüdür. Her sürücünün (A:, C:, D:, E:) ilk sektörü boot sektör olarak ayrılır. Bilgisayar her açıldığında boot sektördeki program bilgisayarın kontrolünü eline alır ve sistem dosyalarını belleğe yükler. Dosya yerleştirme tablosu: Dosya yerleştirme tablosu disk üzerindeki kümeleri (cluster) takip eden bir veri yapısıdır. Küme (cluster) bir veya daha fazla sektörden oluşur ve işletim sisteminin diskten okurken veya diske yazarken adresleyebileceği en küçük disk ünitesini ifade eder. Bir sektör 512 byte’dan oluşan bir birim olduğuna göre, bir dosyanın hacmi bir kümeden bir byte bile fazla olsa dosya iki küme kullanmak zorundadır. Bir küme çok sayıda sektörden oluşuyorsa dosya yerleştirme tablosunda daha az kayıt olacak ve işletim sistemi daha hızlı çalışacaktır. Bununla birlikte, bir dosyanın hacmi bir kümeden bir byte bile fazla olduğu takdirde, dosyayı saklamak için iki küme kullanılacak ve ikinci kümenin büyük bir kısmı boş kalacaktır ve bu da beraberinde bir tür disk yüzeyi israfını getirecektir. Bir taraftan hız kazancı, diğer taraftan israf edilen disk yüzeyi, dengelenmesi gereken iki büyüklük olarak karşımıza çıkmaktadır. Kök dizin: Dizin, bir diskte kayıtlı dosyalar hakkındaki bilgiyi izleyen bir veri tabanı gibi düşünülebilir. Dizin’in takip ettiği bilgiler dosya adı, dosya öznitelikleri, dosya boyutu, dosya oluşturulma veya değiştirilme tarihi ve zamanı ve dosyanın disk üzerinde saklandığı yerdir. CD Okuyucu ve CD Yazıcı CD-ROM’larda okuma işlemi manyetik olarak değil lazer ışını vasıtasıyla yapılmaktadır. CD’ler (Compact Disk) alüminyumdan üretilmiş, üzerleri şeffaf polikarbonat maddesiyle kaplanmış ve üzerine koruyucu bir cila çekilmiş disklerdir. CD-ROM, CD okuma özelliğine sahip cihazlardır. CDROM’larda okuma işlemi manyetik olarak Resim 10. CD Okuyucu ve CD Yazıcı değil lazer ışını vasıtasıyla yapılmaktadır. Okuma için ayrı yazma için ayrı lazer ışını kullanılır. Bu yüzden CD’ler diğer kayıt birimlerine göre daha güvenilirdir. CD’leri okumak için kullanılan sürücülerin gelişmişlik düzeyi okuma hızıyla orantılıdır. Bir CD’nin bilgi depolama kapasitesi yaklaşık 650-750 MB arasında değişmektedir. Günümüzde CD’leri okuyan sürücüler yanında, CD’lere yazan CD yazıcılar da yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak CD’lere yazabilmek için CD-R adı verilen bir kez kaydedilebilir veya CD-RW adı verilen, bilgilerin silinip tekrar yazılabildiği Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 Bilgi Teknolojilerine Giriş CD’lerin kullanılması gerekmektedir. CD yüzeyini lazer ışığıyla yakmak suretiyle bilgi kaydedilir. CD yazıcılar aynı zamanda CD okuyucusu görevi de yapmaktadır. DVD DVD'nin fiziksel olarak CD'den en önemli farkı, datanın disk üzerindeki yerleşiminde ortaya çıkmaktadır. Digital Versatile Disk veya Digital Video Disk (DVD) olarak adlandırılan çok amaçlı optik-disk teknolojisi 1996 yılında doğmuştur. Teknik özellikleri ve yetenekleri, alışılmış disk yapısına kıyasla gerçekten devrim sayılabilecek niteliktedir. Standart CD'ler ile aynı boyutta olan DVD diskler en az 4.7 GB en çok da 17 GB kapasiteye ulaşmaktadır. DVD'nin fiziksel olarak CD'den en önemli farkı, datanın disk üzerindeki yerleşiminde ortaya çıkmaktadır. Standart CD'lerde dataların oluşturduğu çukurların enküçüğü 0.834 mikron iken DVD'de bu boyut 0.4 mikrona inmiştir. CD üzerindeki Resim 11. DVD spiral iz, 1.6 mikron aralıklarla yer alırken DVD üzerinde 0.74 mikron mesafe vardır. Böylece aynı boyutta CD, 7 kat daha fazla bilgi taşıyabilmektedir. Üreticilerin DVD diskleri 2 yüzlü olarak tasarlaması toplam kapasiteyi 2 katına 9.400 MB'a çıkarmıştır. Ayrıca her yüzeyde üst üste iki katman ile DVD kapasitesi 17.000 MB'a çıkmaktadır. İkili katmanda, üstte yarı geçirgen (transparan) olan bir katman ve altta standart yansıtıcı katman bulunmaktadır. Lazer ışını, özel bir lens yardımı ile hem üst yarı-saydam yüzeye odaklanabilir hem de o yüzeyi aşarak (faz değiştirerek) alttaki yüzeye odaklanabilir. Üstteki katmanın yarı geçirgen olması nedeniyle kapasitesi daha düşüktür. DVD'nin yaratımına en büyük ihtiyaç, eğlence ve film sektöründen gelmektedir. Geleceğin tüm film endüstrisinin DVD üzerine inşa edilmesi beklenmektedir. Bir DVD diske sinemaskop boyutta ve 100Hz ile MPEG2 sıkıştırma standartlarında stüdyo kalitesinde tam bir filmi kaydetmek ve izlemek mümkündür. Aynı diske sadece görüntü değil 5+1 veya 7+1 kanal CD kalitesinde ses özelliği de eklenmektedir. Ayrıca; filme ait 5-8 değişik dilde seslendirme ve 32 değişik dilde altyazı da aynı diske sığdırılabilir. Yaklaşık 4 saatlik film süresi sunan çift yüzlü ve iki katmanlı DVD diskler ile, aynı filmin birçok bölümünde, farklı açılardan çekilmiş sahneler de seçenekli olarak yer alabilecektir. Multi-angle ve multi-aspect denilen bu özellik ile izleyici birçok sahneyi farklı açılardan ve istediği kameranın çekimi ile izleyebilecek; bu sırada görüntüyle sesin senkronizasyonu ve seçilen açıya göre surround özelliği de değişecektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 Bilgi Teknolojilerine Giriş Bir başka özellik, multi-story denilen çoklu kurgu olanağıdır. Öncelikle eğitim ve tanıtım uygulamalarında izleyici, belirli soru-cevap teknikleri ile istenilen yönde önceden kurgusu yapılmış bir senaryoyu, seçenekleri ile belirleyip izleyebilecektir. PC uyumlu DVD-ROM sürücülerin bütün bu anılan özellikleri destekleyebilmeleri için ek donanıma ihtiyaçları vardır. Üzerinde ses ayrıştıcı DAC ve MPEG görüntü çözücü özelliği bulunan bir ek kart ile, PC'ler üzerinde DVD diskleri oynatmak mümkündür. Geriye dönük uyumluluk özelliği ile DVD-ROM sürücüler standart CD-ROM sürücülerin okudukları tüm disk tiplerini okuyabilirler ve aynı zamanda MR özelliği ile CD-RW diskleri de okuyabilmektedirler. PC'ye bağlanan veya Ev tipi olarak doğrudan TV'ye bağlanan bir DVD player ile sadece DVD film değil, Audio CD'ler, özel DVD oyunlar, CD-I, CD-G, Karaoke CD gibi birçok farklı CD türünü izlemek de mümkündür. EV-DVD'lerin önemli bir özelliği, ebeveyn kilidi diye çevirebileceğimiz parental lock ile özellikle şiddet ve pornografi içeren disklere özel bir s/w-h/w kodlama sistemi aracılığıyla kilit-şifre konulması ve çocuklar veya istenmeyen kişiler tarafından seyredilmesini engellemektir. DVD sistemlerinin çeşitli versiyonları bulunmaktadır: DVD-ROM: Kaydedilmiş olarak gelen DVD’lerdir. DVD-RAM: Tekrar yazılabilir DVD’lerdir. Arşivleme için idealdir. DVD-R: Sadece tek defalık kayıt yapılabilen DVD’lerdir. DVD-Audio: Müzik sektörüne yönelik, Audio CD'lerin yerine kullanılacak müzik diskidir. DVD-Video: Yüksek kalitede ses ve video özellikleri taşıyan tam bir standart oluşturmuş DVD’lerdir. Yazıcı Yazıcılar (Printers), bilgilerin kağıt üzerine aktarılmasını sağlayan çıkış birimleridir. Yazıcılar (Printers), bilgilerin kağıt üzerine aktarılmasını sağlayan çıkış birimleridir. Renkli ve siyah beyaz çıktı veren tipleri vardır. Yazıcılar baskı tekniklerine göre farklı sınıflara ayrılmaktadır. Nokta vuruşlu matris yazıcılar (Dot Matrix Printers): Yazıcı kafasında bulunan iğne şeklindeki uçların mürekkepli şeride vurmasıyla karakterlerin oluşturulduğu bir yazıcı türüdür. Kafada bulunan iğne sayısının artması yazdırılan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Resim 12. Yazıcı 14 Bilgi Teknolojilerine Giriş karakterlerin daha kaliteli olmasını sağlayacaktır. Aynı anda birden fazla kopya alınması gereken karbonlu kağıt çıktıları için uygundur. Satır yazıcılar (Line Printers): Matris yazıcılar her karakteri tek tek yazarken satır yazıcılar satırı bir anda yazarlar ve daha hızlı çalışırlar. Hem satır yazıcılar hem de nokta vuruşlu yazıcılar iğnelerle yazdığı için gürültülü çalışırlar ve kullanılan şeride bağlı olarak renkli çıktı alınabilir. Mürekkep püskürtmeli yazıcılar (Inkjet Printers):Yazıcı kafasında bulunan mürekkep dolu bir kartuşun üzerindeki deliklerden kağıt üzerine mürekkep püskürtülmesi şeklinde çalışan bir yazıcıdır. Baskı hızı ve kalitesi iyi, maliyeti yüksektir. Sessiz çalışması avantajı, karbon kağıdı kullanılamadığı için bir seferde tek bir kopya elde edilmesi ise dezavantajıdır. Laser Yazıcılar (Light Amplification by Simulated Emission of Radiation): Yazdırılacak belgenin, kağıt üzerine, karbon tozlarının yüksek ısıda yapıştırılması ile elde edildiği yazıcılardır. Baskı hızı ve kalitesi oldukça iyi ancak maliyeti yüksektir. Fotoğraf Yazıcılar: Dijital ortamdan alınan görüntüleri, özel kağıtlar üzerine yazabilen yazıcılardır. Tarayıcı Tarayıcılar (Scanners), basılı ortamda bulunan bilgilerin elektronik ortama aktarılmasını sağlayan araçlardır. Tarayıcılar (Scanners), bir resmin veya yazının, tüm renk ve diğer özellikleriyle birlikte bilgisayar dosyası haline getirilmesini sağlayan araçlardır. Fotokopi makinesi mantığı ile aynı şekilde çalışmakta olup, çıktı kağıt üzerine değil bilgisayar dosyası haline gelmektedir. Aktarılan metin görüntüleri, optik karakter algılayıcı programlar yardımıyla metin dosyası haline Resim 13. Tarayıcı getirilip klavyeden yazılmış gibi çeşitli düzenlemelere tabi tutulabilirler. Benzer şekilde resim görüntüleri de grafik düzenleyici programlar yardımıyla değiştirilebilir. Işıklı Kalem Işıklı kalem (Light pen), çizgisel kodları okumada, şekil çizme, grafik ve el yazısı yazmada kullanılır. Uç kısmında ışığa duyarlı bir optik algılayıcı bulunur. Ekrana yaklaştırıldığında ekranın hangi konumunu işaret ettiği belirlenir. Bu şekilde istenilen konumda grafikler ve çizgiler oluşturmak mümkün olur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Resim 14. Işıklı Kalem 15 Bilgi Teknolojilerine Giriş Oyun Çubuğu Oyun çubuğu (Joystick), genellikle oyunlarda ve tasarımlarda kullanılır. Fare benzeri bir işlev yerine getirerek işaretçinin kontrollü bir şekilde yönlendirilmesini sağlar. Oyunlara ve kullanım amacına göre kumanda tuşlarının sayılarının ve işlevlerinin değiştiği, bunun ile ilgili kesin bir standardın olmadığı söylenebilir. Çok farklı üretici firma ve modelleri bulunmaktadır. Resim 15. Oyun Çubuğu Dokunmatik Ekran Dokunmatik ekranlar (Touch screens), insan parmağına veya sert bir nesneye karşı duyarlı ekranlardır. Ekran üzerindeki bir noktaya yüklenen görev, işaretlenmek suretiyle icra ettirilir. Bu tür ekranlar hem çıkış hem de giriş birimi olarak kullanılır. Genellikle otomatik para çekme makinelerinde ve cep bilgisayarlarında söz konusu ekranlara daha sık Resim 16. Dokunmatik Ekran rastlanmaktadır. Optik Karakter Okuyucu Optik karakter okuyucular (Optical character readers), bir materyal üzerindeki işaretli alanları algılayarak bilgisayara aktaran araçlardır. İşaretlemek suretiyle cevaplandırılan sınavlarda işaretlenen seçeneklerin bilgisayara aktarılması için bu tür araçlar kullanılır. Optik İşaret Okuyucu Optik işaret okuyucular, ürünlerin üzerlerinde bulunan barkod adı verilen ürün bilgilerini içeren işaretlerin okutulması için kullanılan araçlardır. Optik işaret okuyucular (Optical mark readers), belirli bir düzende yazılan karakterleri ve işaretleri, nümerik sembolleri algılayabilen araçlardır. Ürünlerin üzerlerinde bulunan barkod adı verilen ürün bilgilerini içeren işaretlerin Resim 17. Optik İşaret Okuyucu okutulması için kullanılan araçlar günlük hayatımızda sıkça karşımıza çıkmaktadır. Bir bilgisayara bağlanabilen bu araçlardan okunan bilgiler, kayıtlı olan işaretleri okuduğunda, kod karşılığındaki bilgilerin tümü bilgisayara veri olarak girilmiş sayılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16 Bilgi Teknolojilerine Giriş Çizici Çiziciler (Plotters), çizim ve grafik amaçlı kullanılan bir araçtır. Mühendislik ve bilgisayar destekli tasarımlarda farklı çizgi kalınlıkları ile büyük boyutlu materyaller üzerine çizim yapmada kullanılır. Özel kalemleri renkli olan türleri ile renkli çizimler yapılabilir. Resim 18. Çizici Ses Kartı Bilgisayar yardımıyla ses çıkışı ve girişi sağlamak amacıyla kullanılan araçlardır. Anakart (mainboard) üzerine sonradan takılabilecekleri gibi anakart üzerinde bütünleşik olarak bulunanları da vardır. Günümüzde stereo ve derinlikli ses elde etmeye yönelik olarak 4, 5 ve 6 ayrı kanaldan ses çıkışı sağlayan tipleri kullanılmaktadır. Resim 19. Ses Kartı Sunum Cihazı Sunum cihazı, ekrandaki görüntünün topluca izlenmesi veya konferans şeklinde sunulması gerektiği durumlarda yüksek renk çözünürlüğü ve parlaklık ile büyük boyutlarda sunum sağlamaktadır. Bilgisayardan elde edilen görüntünün daha büyük bir zemine (perde, duvar) yansıtılması için kullanılan araçlardır. Ekrandaki görüntünün topluca izlenmesi veya konferans şeklinde sunulması gerektiği durumlarda yüksek renk çözünürlüğü ve parlaklık ile büyük boyutlarda sunum sağlamaktadır. Resim 20. Sunum Cihazı Televizyon ve Radyo Kartları Bilgisayar yardımıyla, TV ve radyo yayınlarını almaya yarayan araçlardır. Kart üzerindeki yayın alma devreleri ile bilgisayarın ses ve görüntü işleme devrelerinin birlikte çalıştırılması sonucu, görüntü veya sadece ses, bilgisayar monitöründen ya da hoparlöründen alınabilmektedir. TV ve radyo kartları ayrı olabileceği gibi, tek kart üzerinde birlikte de olabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Resim 21. Televizyon Kartı 17 Bilgi Teknolojilerine Giriş Mikrofon Mikrofon, ses kartı bulunan bilgisayarlarda ses kaydetmek için kullanılır. Ses kartı bulunan bilgisayarlarda ses kaydetmek için kullanılır. Ayrıca, ses kartını kullanan CD, TV ve radyo seslerini de kaydetmek mümkündür. Bu işlemler için ses işleyici programlara ihtiyaç vardır. Kaydedilen bu sesler programlar yardımıyla işlenerek değiştirilebilir veya filtrelenerek Resim 22. Mikrofon düzeltilebilir. Hoparlör Ses kartı bulunan bilgisayarlarda ses çıktısı almak için kullanılırlar. Hoparlör yerine kulaklık kullanılması da mümkündür. Sadece ses çıktısı istenen durumlarda basit bir veya iki hoparlör ile yetinilirken, eğlenceye yönelik bilgisayarların kullanımında çok yüksek güçte ve derinlikli ses elde etmede profesyonel büyüklükte 6-7 tane kullanılmaktadır. Resim 23. Hoparlör Faks-Modem Bilgisayarların telefon hatları üzeriden iletişimini sağlayan araçlardır. Telefon şebekesinden gelen bağlantı ucunu cihaz üzerindeki uygun noktaya yerleştirerek ve abone olunan servis sağlayıcının özel numarasını çevirerek bağlantı gerçekleştirilir. İnternet’e bağlantı yapmanın en kolay ve yaygın şekli faks modemler iledir. Faks modemler sadece ağ bağlantısı Resim 24. Faks-Modem yapmakla kalmayıp, bilgisayarın faks alıp göndermesini, telesekreter şeklinde kullanılmasını da sağlamaktadır. Yalnız ilave imkanların kullanılması için uygun programlara ihtiyaç vardır. Günümüzde ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line: Asimetrik Sayısal Abone Hattı) türünde modemler kullanılmaktadır. ADSL, mevcut telefonlar için kullanılan bakır teller üzerinden yüksek hızlı veri, ses ve görüntü iletişimini aynı anda sağlayabilen bir modem teknolojisidir. Geniş bant erişimi sağladığından dünyada internet kullanıcıları tarafından yaygın olarak kullanılmaktadır. ADSL’de telefon hattı üzerinde kapasiteyi daha verimli kullanmak amacıyla sayısal kodlama teknikleri kullanılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18 Bilgi Teknolojilerine Giriş Ağ Kartı Ağ kartı (Network interface card), bilgisayarların birbirleriyle iletişimini sağlayan diğer bir araçtır. Özellikle birbirlerine yakın olan bilgisayarların kapalı ağlar şeklinde birbirlerine bağlanmasını sağlarlar. Faks modemler gibi telefon hatlarını işgal etmeden bağlantı yaparlar. Yerel alan ağlarında iletişim, ağ kartları ile sağlanır. Resim 25. Ağ Kartı Günümüzde bilgisayarlar, HUB (bazen SWITCH de kullanılır) denilen ve tüm bilgisayar bağlantılarını tek bir noktada toplayan cihazlara bağlanarak yerel ağ oluşturulur. Daha sonra, HUB ya da SWITCH, başka bir yerel ağ ya da internet bağlantı noktasına birleştirilerek ağdaki tüm bilgisayarların dış bağlantısı sağlanır. Ethernet kartları olarak da tanımlanan bu kartlar ile iletişim TCP/IP ya da başka protokoller kullanarak yapılır. Bilgisayar laboratuarlarında ve internet kafelerde bilgisayarların iletişimi ağ kartları tarafından sağlanır. Web Kamera Bilgisayar yardımıyla görüntü almaya yarayan optik gözlerdir. Ağ üzerinden görüntülü iletişim ve video konferans yapılmasına imkan verir. Çok farklı çözünürlükte ve şekilde olabilirler. Sadece bilgisayarda kullanılabilen basit web kameralar olduğu gibi, günümüz dijital fotoğraf Resim 26. Web Kamera makinelerinin büyük bir kısmı web kamera olarak da kullanılabilmektedir. Kızılötesi Araçları Kızılötesi araçları (Infrared), bilgisayar ile uyumlu bir takım cihazların kablosuz iletişimini sağlayan, veri almaya ve göndermeye yarayan araçlardır. İletişim, yüksek frekanslı kızılötesi ışıkla yapıldığından araçların birbirlerini çok yakından görmeleri ve iletişim noktaları arasında engel bulunmaması gerekmektedir. Yaklaşık transfer mesafesi maksimum 10 ile 20 cm arasındadır. Hızları ise kablo bağlantılı iletişime göre oldukça düşüktür. Masaüstü ve dizüstü bilgisayarlarda standart olarak bulunmamakla birlikte harici olarak bağlanması mümkündür. Bununla birlikte dizüstü bilgisayarlarda bütünleşik olarak bulunması daha yaygındır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19 Bilgi Teknolojilerine Giriş Bluetooth Bluetooth (Mavi diş), bilgisayar ile uyumlu araçların birbirleriyle kablosuz iletişimini sağlayan araçlardandır. İletişim, manyetik dalgalar yardımıyla sağlandığından uzak mesafedeki, uyumlu bir bilgisayara/cihaza veri transferi yapmak mümkündür. Cihazların birbirlerini görmesine gerek yoktur. Bu araç da kızılötesi gibi, bilgisayarlarda standart donanımdan Resim 27. Bluetooth değildir ve harici olarak bağlanması mümkündür. Yaydığı manyetik alanın gücüne göre 10, 20, 50 ve 100 metre mesafeden veri iletişimine imkan sağlayan türleri vardır. Wi-Fi Adaptör Wi-Fi, telsiz teknolojilerini kullanmaktadır. Kablosuz iletişimde yerini alan bir teknoloji de Wi-Fi (Wireless Fidelity-Kablosuz Bağlılık) teknolojisidir. Wi-Fi, IEEE 802.11g, 802.11b ya da 802.11a diye bilinen telsiz teknolojilerini kullanır. Çok hızlı olan Wi-Fi 802.11b ile 11Mbps, 802.11a ile 54Mbps’ye kadar veri transferi Resim 28. Wi-Fi yapabilmektedir. Ancak veri transfer hızı olumsuz şartlar nedeniyle 1Mbps’ye kadar düşebilir. 2.4 ie 5GHz radyo frekansı aralığında çalışan Wi-Fi teknolojisi, açık alanda 305 metre kapalı alanda 122 metre mesafeye kadar çıkabilmektedir. Bu mesafeyi etkileyen etkenler kullanılan anten ve bina özellikleridir. Flash Disk Harici olarak bilgisayara takılan saklama ünitesidir. Bilgileri dijital olarak saklamaktadır. Bilgilerin bozulması ve kaybolması disketlere göre çok daha zordur. Boyut olarak bir anahtarlık büyüklüğünde ve çok farklı kapasitede olabilirler. Son gelişmelerle birlikte bir CD üzerine yazılabilen bilgiden daha fazlasını alabilenleri vardır. Resim 29. Flash Disk Bilgisayara USB bağlantı noktasını kullanarak bağlanırlar. Memory (Hafıza) Kartlar Flash kartlar, dijital olarak ses ve görüntü kaydeden cihazların saklama üniteleri olup cihazlar bilgisayara bağlandıklarında, bilgisayar tarafından da kullanılabilen saklama ünitesi şekline gelmektedir. Bunun yanında flash kartları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20 Bilgi Teknolojilerine Giriş cihazlardan bağımsız okuyabilen okuyucularda bulunmaktadır. MMC (Multi Media Card), RS-MMC (Reduced Size Multi Media Card), CF (Compact Flash), XD (eXtreme Digital) ve SD (Secure Digital) kart gibi çeşitleri bulunmaktadır. Farklı boyut ve standartlarda bulunması ve farklı isimlerle adlandırılmasına rağmen tamamının işlevi aynıdır ve aynı şekilde kullanılmaktadır. Ekran Kartı Görüntü alınan monitör ile ana kart arasında, grafik ve video dönüşümünü sağlayan kartlardır. Ekran kartı, grafik kartı olarak da adlandırılır. Ekran kartı üzerinde de görüntü bilgilerini işleyen bir işlemci ve ekrana yansıyan görüntüyü tutan bir bellek bulunur. Özellikle yüksek seviyeli grafik çalışmalarında ve oyunlarda, video belleğinin yüksek olması Resim 30. Ekran Kartı yanı sıra, üç boyutlu gösterimleri desteklemesi tercih edilmektedir. Anakart üzerinde bütünleşik olarak bulunduğu durumda RAM belleğin bir kısmını video hafızası olarak kullanmaktadır. Anakart üzerinde bütünleşik bulunmadığında, anakart üzerindeki yuvalardan uygun olanına takılması gerekmektedir. Bağlantı Noktaları Bağlantı noktaları, giriş ve çıkış sağlayan donanımlardan olmayıp bilgisayara bağlanabilen cihazlardan veri iletişimini sağlayan giriş noktalarıdır. Bir bilgisayarda paralel, seri ve USB bağlantı noktaları bulunmaktadır. Paralel Resim 32. USB Bağlantı Noktası bağlantı noktasından bir bilgi, birkaç farklı kanaldan transfer edildiğinden, tek kanaldan iletişim sağlayan seri bağlantı noktalarından daha hızlı olmaktadır. Paralel bağlantı noktasına genellikle yazıcılar bağlanırken seri bağlantı noktası fare için kullanılmaktadır. Bir bilgisayarda normal şartlarda 1 adet paralel 2 adet de seri bağlantı noktası bulunmakla birlikte en fazla 3 paralel ve 4 seri bağlantı noktasına çıkılabilir. Resim 31.Paralel Bağlantı Noktası Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21 Bilgi Teknolojilerine Giriş USB bağlantı noktası ise paralel ve seri bağlantı noktasından çok daha hızlı veri aktarımına imkan vermektedir. Günümüzde çok fazla sayıda cihazın USB bağlantı noktasından bilgisayarı kullandığı dikkate alındığında, bilgisayarlara fazla sayıda USB noktası konulmaktadır. Ayrıca USB çoklayıcı devreler yardımıyla bir noktaya birden fazla cihazın bağlaması da mümkün olmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Resim 33. Seri Bağlantı Noktası 22 Özet Bilgi Teknolojilerine Giriş •Bilgisayar yazılım ve donanım olmak üzere iki temel bileşenden oluşmaktadır. Doanım bilgisayarı oluşturan temel birimlere verilen isimdir. Merkezi işlem birimi, anakart, bellek gibi bileşenler temel donanım birimlerini oluşturmaktadır. Bu birimlerle birlikte çeşitli girdi ve çıktı birimleri bilgisayarın tam olarak kullanılması ve birçok amaca hizmet etmesi için faydalı olan araçlardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23 Bilgi Teknolojilerine Giriş DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi merkezi işlem birimi (CPU) için kullanılan yanlış bir ifadedir? a) İşlemcilerde hız, işlemcinin birim zamanda yapabildiği işlem sayısı olarak tanımlanır. b) İşlemciler, bir saniyede milyarlarca komutu işleyebilir. c) Sabit diskler merkezi işlem biriminden daha hızlıdır. d) Önbellek, CPU’nun verileri daha hızlı alma isteğine karşı üretilen birimdir. e) Bilgisayarın eşzamanlı çalışması kontrol birimi tarafından sağlanır. 2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi ya da hangileri doğrudur? I. Merkezi işlem biriminin fonksiyonu aritmetik ve mantık işlemleri yapmaktır. II. Ana belleğe verilen bir diğer isim harici bellektir. III. Tek bir makine yönergesini proses etmek için gerekli işlemler serisine makine çevrimi denmektedir. a) Yalnız I b) I ve III c) Yalnız II d) Yalnız III e) I, II ve III 3. “Üzerinde çeşitli aygıtlar arasında veri iletimini sağlayan veri yollarını ve transistör, çip, entegre gibi bileşenleri barındıran plakaya …………………........... denir.” cümlesinde boş bırakılan yere getirilmesi gereken ifade aşağıdakilerden hangisidir? a) Anabellek b) Anakart c) ISA d) CPU e) AGP Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24 Bilgi Teknolojilerine Giriş 4. Aşağıdaki ifadelerden hangisi donanım birimleri için söylenemez? a) Harddisk hem giriş hem de çıkış birimidir. b) Anabellek verilerin kalıcı olarak saklandığı birimdir. c) Kızılötesi aracı ile kablosuz iletişim aracı sağlanır. d) Mikroişlemcinin hızı ve performansı bilgisayarın işlem gücünü belirler. e) Sunum cihazı görüntünün büyük bir zemine yansıtılmasını sağlayan bir çıkış birimidir. 5. Bilgisayarın fiziksel ve elektronik yapısını oluşturan aygıtların tümüne birden verilen ad nedir? a) Çevre Birimleri b) Aygıt c) Anakart (motherboard) d) Donanım e) Merkezi işlem birimi Cevap Anahtarı: 1.C, 2.B, 3.B, 4.B, 5.D Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25 İÇİNDEKİLER BİLGİ TEKNOLOJİLERİNE GİRİŞ-III • • • • • Yazılım Uygulama Yazılımları Sistem Yazılımları İşletim Sistemleri Programlama Dilleri • Kötü amaçlı yazılımlar TEMEL BİLGİ TEKNOLOJİLERİ HEDEFLER • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Uygulama ve sistem yazılımlarının özelliklerini bilecek, • Sistem yazılımlarını açıklayabilecek • İşletim sistemlerinin çalışma şeklini kavrayabilecek, • Programlama dillerini ve görevlerini açıklayabilecek • Kötü amaçlı yazılımların verdikleri zararları bilecek, • Bilgisayarları kötü amaçlı yazılımlardan koruyabileceksiniz. BÖLÜM 3 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 Giriş Bilgisayar sisteminin iki temel bileşeninden biri yazılımdır. Yazılımlar çeşitli amaçları yerine getirmek için oluşturulmuş komutlar topluluğudur. Bu komutlar yardımı ile bilgisayarın donanım bileşenleri idare edilebildiği gibi herhangi bir amaçla veriler organize edilebilir. Genel olarak yazılımlar uygulama ve sistem yazılımları olarak ikiye ayrılmaktadır. Belirli bir amacı gerçekleştirmek için geliştirilen yazılımlara uygulama yazılımları denir. Bilgisayar sistemi üzerindeki kontrolleri gerçekleştirmek için ise sistem yazılımlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu ünitede uygulama ve sistem yazılımlarının özellikleri ve örnekleri üzerinde durulacaktır. Ayrıca bilgisayar sistemi üzerinde olumsuz etkileri olup sistem içerisinde istenmeyen virüsler, truva atları, ağ solucanları ve casus yazılımlar gibi zararlı yazılımların etkilerine de değinilecektir. YAZILIM (SOFTWARE) Yazılım, kullanıcıların bilgisayarda işlem yapmalarını sağlayan tüm programlara verilen genel addır. Yazılım, kullanıcıların bilgisayarda işlerini icra etmelerine imkan veren tüm programlara verilen genel addır. Yazılımlar; uygulama yazılımları ve sistem yazılımları olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Uygulama yazılımları programlama dilleriyle yazılan kullanıcıya yönelik yazılımlardır. Bunlar da genel amaçlı ve özel amaçlı olmak üzere ikiye ayrılır. Genel amaçlı uygulama yazılımlarına kelime işlem, elektronik hesap tablosu, veri tabanı, dosya yönetimi ve grafik programları örnek verilebilir. Muhasebe, bordro, envanter yönetimi ve üretim planlama yazılımları ise özel amaçlı yazılımlardır. Sistem yazılımları, uygulama yazılımlarının belli bir donanım grubu üzerinde pürüzsüz olarak çalışmasını temin eden zemin programlarını içerir. İşletim sistemleri, derleyiciler ve yorumlayıcılar sistem yazılımlarına örnek verilebilir. UYGULAMA YAZILIMLARI Uygulama yazılımları belirli işlemleri (Ör: resim yapma, dosya sıkıştırma) yerine getirmek için geliştirilen yazılımlardır. Uygulama yazılımlarının geliştirilmesi için programlama dilleri ve diğer bazı uygulama geliştirme araçları kullanılır. Uygulama yazılımları belli bir işletim sistemi altında çalıştırılmak üzere hazırlanırlar. Örneğin, Macintosh işletim sistemi altında çalışmak üzere hazırlanan bir kelime işlem programı, WINDOWS işletim sistemini kullanan kişisel bilgisayarlarda çalışmayacaktır. Bununla birlikte, genellikle ticari uygulamalar diğer birçok işletim sistemi altında da çalışabilecek şekillerde hazırlanmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 Genel Amaçlı Uygulama Yazılımları Günümüzde bilgisayar sistemleri için çok sayıda genel amaçlı uygulama yazılımı mevcuttur ve bunların sayısı her geçen gün hızla artmaktadır. Bu yazılımlardan kişi ve kurumlarca en yaygın olarak kullanılanları kelime işlem programları, elektronik hesap tablosu programları ve dosya/veri tabanı yönetim sistemleridir. Kelime işlem programları bilgisayar sistemi üzerinde çeşitli metinlerin oluşturulmasına ve düzenlenmesine imkan veren programlardır. Kelime işlem programları: Kelime işlem programları bilgisayar sistemi üzerinde çeşitli metinlerin oluşturulmasına ve düzenlenmesine imkan veren programlardır. Bu programlar diğer genel amaçlı uygulama yazılımlarına oranla çok daha yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Bazı kelime işlemciler, masaüstü yayıncılık, elektronik takvim ve elektronik posta gibi özelliklere sahip olan entegre ofis sistemlerinin temelidir. Hesap tablosu programları: Hesap tablosu programları bilgisayar sistemini son derece kabiliyetli bir elektronik hesap makinesine dönüştüren programlardır. Bu programların çoğu, verileri alıp çeşitli türlerde grafiklere dönüştürme kabiliyetine de sahiptir. Dosya yöneticileri ve veri tabanı yönetim sistemleri büyük miktarlardaki verileri depolayıp bu verilere hızlı bir erişim sağlanmasına ve bu verilerden raporlar hazırlanmasına imkan veren programlardır. Sunum Programları: Sunum uygulamaları belli bir konuda yapılan araştırmanın veya hazırlanan raporların sonuçlarını bilgisayar yardımıyla diğer kişilere görüntü ve ses destekli anlatımlar yapmak için kullanılırlar. Sunum genellikle bilgisayara bağlı bulunan bir projeksiyon cihazı yardımıyla yapılır. Bu uygulamalar her türlü grafik, ses ve video görüntülerinin kullanılmasına imkan verir. Dosya yöneticileri ve veri tabanı yönetim sistemleri: Dosya yöneticileri ve veri tabanı yönetim sistemleri büyük miktarlardaki verileri depolayıp bu verilere hızlı bir erişim sağlanmasına ve bu verilerden raporlar hazırlanmasına imkan veren programlardır. Bu yazılımlar genellikle üretici firmalar tarafından birleştirilerek tek bir paket halinde sunulabilirler. Bu tür paketlere entegre yazılım paketleri denilmektedir. Ayrıca bu paketler içerisinde; e-posta gönderip almak için mail istemci, resim dosyalarını düzenlemek ve paylaşmak için resim yönetici, bülten, broşür, kartpostal ve el ilanı gibi yayınlar hazırlamak için yayın editörü programları da entegre olarak bulunmaktadır. Entegre paketlerin avantajı kullanıcının ihtiyaç duyduğu her şeyin elinin altında bulunması ve etkileşimli olarak çalışabilmesi; ayrıca entegre yazılımın fiyatının, yazılımların ayrı ayrı satın alınmasına oranla daha ucuz olmasıdır. Bununla birlikte, entegre yazılımın kullanıcının ihtiyaç duyduğundan çok daha fazla fonksiyonelliğe sahip olması bir dezavantaj teşkil edebilir. Microsoft Office, Open Office ve Libre Office entegre yazılımlara verilebilecek örneklerdir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 Özel Amaçlı Uygulama Yazılımları Özel amaçlı uygulama yazılımları belirli işlemlerigerçekleştirmek için geliştirilen yazılımlardır. Bir oyun yazılımından kurumdaki personel giriş çıkışını takip eden yazılıma kadar sadece sınırlı amaçları olan tüm programlar bu grupta değerlendirilebilir. Bu yazılımlar bir kurumun ihtiyacı için özel olarak geliştirilebildiği gibi kişisel ihtiyaçlara yönelik paket program olarak da piyasaya sunulabilir. Aşağıda özellikle kurumlarda kullanılan bazı özel amaçlı yazılım türleri kısaca açıklanmıştır. Karar destek sistemleri problemlerin çözümlerinde kullanılan yazılımlardır. Analiz ve karar verme: Bu tür yazılımlardan birisi karar destek sistemleridir. Bir karar destek sistemi belli işlemleri yapmaktan çok problemlerin çözümünde yöneticilere yardımcı olmak amacıyla geliştirilmiş olan bir sistemdir. Birçok karar destek sistemi matematiksel modellerden faydalanmak üzere istatistik ve yönetim bilimi yazılımlarını birleştirir. Karar vermede kullanılan bir diğer yazılım çeşidi ise uzman sistem yazılımlarıdır. Uzman sistemler, uzmanların bir sonuç çıkarmak üzere kullandıkları yöntemleri taklit ederek karar vericilere tavsiyelerde bulunması amacıyla kullanılan yazılımlardır. Planlama, programlama, koordinasyon ve organizasyon: Finansal planlama, bütçe, masraf ve satış raporları hazırlama, toplantı gündemlerinin hazırlanması ve randevuların ayarlanması gibi işler yine bu amaçlarla geliştirilen uygulama yazılımları yardımıyla yapılır. Bu tür yazılımlara masaüstü düzenleyici yazılımlar denir. Ayrıca yöneticilerin Gant şemaları, PERT, CPM ve diğer proje yönetim araçlarını kullanmasını kolaylaştıran proje yönetimi yazılımları da bu grupta değerlendirilebilir. Raporlama: Bu uygulamalar verilerin sıralanması, sınıflandırılması, özetlenmesi ve estetik görünümlü bir duruma getirilmesi amacıyla kullanılan yazılımlardır. Genellikle ya uygulama yazılımı içerisinde ya da entegre bir şekilde çalışır. İletişim: İletişim programları bilgisayar ağları arasında iletişim kurulmasına imkan veren programlardır. Günümüzde yaygın bir şekilde kullanılan internet hizmetlerinden yararlanmak için geliştirilmiş olan her türlü program iletişim programları içerisinde düşünülebilir. Kurumlar kendileri için özel bir iletişim ortamı hazırlatabilecekleri gibi bu amaçla önceden hazırlanmış programları da özelleştirebilirler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 SİSTEM YAZILIMLARI Sistem yazılımları donanım parçalarının kullanılmasına olanak tanıyan yazılımlardır. Sistem yazılımları, uygulama yazılımları ile bilgisayar donanımı arasında aracılık eden yani bilgisayar sisteminin sorunsuz bir şekilde çalışmasını sağlayan yazılımlardır. Bu kısımda işletim sistemi (Operating System) ve hizmet (Utility) yazılımları kısaca incelenecektir. İşletim Sistemi Yazılımları Bir işletim sistemi, bilgisayar sisteminin yapacağı işleri yöneten programlar bütünüdür. Bir işletim sisteminin temel fonksiyonu bilgisayar kaynaklarının yönetimi ve kontrolüdür. Bilgisayar düğmesine basılınca onun açılmasını sağlayan, kullanıcılara belge ve klasörleri görüntüleyen yazılım aslında işletim sistemidir. İşletim sistemi olmazsa diğer yazılımlar çalışmaz. Bir işletim sisteminin gerçekleştirdiği temel işlemler; Merkezi işlem birimini farklı işlere yönlendirmek, Ana belleği yönetmek, Harici kayıt cihazlarını yönetmek, Yönetici program işletim sisteminin koordinasyonunu sağlar. Giriş/çıkış birimlerini kontrol etmek, Bilgisayar sisteminin güvenliği ve kontrolünü sağlamaktır. İşletim sistemleri genellikle bir yönetici (supervisor), iş-kontrol programları (command-language translator), bir giriş/çıkış kontrol sistemi (input/output control system) ve kütüphaneler (libraries) içerirler. Bir işletim sisteminin kalbi yönetici programdır. İşletim sisteminin tüm koordinasyon ve yönetimi bu program tarafından yapılır. Bilgisayar sistemi açıldığında belleğe yüklenen bu program işletim sisteminin diğer kısımlarının kullanımını organize eder. İş kontrol programları, kullanıcının işletim ihtiyaçlarını karşılamak için kullanacağı komutlardan ibarettir. İş kontrol programlarının fonksiyonu, dosyaların listelenmesi, disklerin biçimlendirilmesi, programların kopyalanması ve dosyaların silinmesi gibi işlemleri yerine getirmektir. Giriş/çıkış kontrol sistemi, giriş ve çıkış cihazlarıyla etkileşimi sağlar. Örneğin, yönetici program, bir dosyanın veya programın kullanıcı için diskten okutulması gerektiğini tespit ederse bu işin yapılmasını giriş çıkış kontrol sistemine havale eder. Kütüphane programları, bilgisayar kaynaklarının paylaşıldığı çok kullanıcılı sistemlerde verilerin, programların ve kullanıcıların kataloğunun hazırlanması ve yönetilmesi işlemlerini yerine getirir. Örneğin, herhangi bir kullanıcı bir bilgisayar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 sistemine bir kimlik ve şifreyle bağlandığında erişimin yetkili mi yoksa yetkisiz mi yapıldığının tespit edilmesi işlemi kütüphane programları tarafından yapılır. Mikrobilgisayar işletim sistemleri İşletim sistemi, kullanıcılar için uygulama yazılımlarına, verilere ve diğer bilgisayar kaynaklarına bir geçit olarak düşünülebilir. Günümüzde mikrobilgisayarlar için çok sayıda işletim sistemi mevcuttur. Aşağıda bu işletim sistemlerinden bazıları temel özellikleri açıklanarak anlatılmıştır. Ms-dos işletim sistemi MS-DOS (Microsoft-Disk Operating System) 90’lı yıllarda mikrobilgisayarlarda en yaygın kullanılan işletim sistemiydi. MS-DOS benzeri bir işletim sistemi de PC-DOS (Personal Computer-Disk Operating Systems) işletim sistemidir. MS-DOS ve PC-DOS temelde aynı işletim sistemleridir. Başlangıçta MSDOS, IBM uyumlu bilgisayarlar için kullanılırken, PC-DOS, MicroSoft tarafından IBM kişisel bilgisayarlar için geliştirilmişti. Her iki işletim sistemi de ilk geliştirildiği günden bu yana defalarca yenilenmiş ve yeni sürümleri üretilmiştir. Macintosh işletim sistemi Apple firması, 1984 yılında kendi bilgisayarları için ilk grafik arayüzü olan işletim sistemini geliştirdi. Bir fareyle birlikte kullanılan bu işletim sistemi, kullanıcıların ikon denen grafiksel semboller kullanarak dosya ve programları yönetmelerini mümkün kıldı. Örneğin bir dosyayı silmek için kullanıcının yapması gereken işlem silinecek dosyayı temsil eden ikonu sürükleyerek çöp kutusunun içerisine bırakmaktır. Apple’ın bu grafik arayüzlü ve kullanımı kolay işletim sistemi diğer firmaların da aynı türde işletim sistemleri geliştirmelerine öncülük etmiştir. Windows işletim sistemi Mikrobilgisayar işletim sistemlerindeki en önemli gelişme Windows 3.0’ ın üretilmesidir. Mikrobilgisayar işletim sistemlerindeki en önemli gelişmelerden biri Windows 3.0’ın üretilmesidir. Eşzamanlı olarak bir çok uygulamanın çalıştırılabilmesine imkan veren ve grafik arabirimine sahip olan bu yeni işletim sistemi aynı zamanda DOS uygulamalarını da çalıştırabiliyordu. Böylece kullanıcılar alıştıkları özellikleri de içeren Windows’a daha kolay uyum sağlayabildiler. 1992 yılında MS-DOS 5.0 ile birlikte Windows’un 3.1 sürümü ve 1995’te Windows 95 sürümü piyasaya çıktı. Her iki versiyon da piyasaya çıktığında satış rekorları kırdı. Windows 95’i takiben Windows 98, Windows Millenium Edition (ME), Windows 2000, Windows XP, Windows Vista ve son olarak da Windows 7 üretildi. Windows işletim sistemlerinin en son sürümü Windows 7’dir. Windows 7 yüksek performansı ve etkili görsel öğeleri ile 2009’un Ekim ayında kullanıcıları ile buluştu. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 Linux işletim sistemi Linux, ağa bağlı bilgisayarlar üzerinde uzun yıllardan beri kullanılan ve UNIX tabanlı bir işletim sistemidir. Bir anlamda UNIX'in kişisel bilgisayarlar (PC)’a uyarlanmış versiyonu olarak değerlendirilebilir. Temel bazı işlemleri yapmak için bir öğrenci olan Linus Torvalds tarafından geliştirilen bir Linux işletim sistemi ardından özellikle Internet üzerinde çok sayıda programcının katkısıyla gelişmiş, ardından büyük bilgisayar şirketlerinin de destekleriyle bugün yaygın kullanılan bir işletim sistemi haline gelmiştir. Web sunucusu gibi özellikleri yerleşik olarak içeren Linux işletim sistemleri özellikle Internet bağlantılarının yönetilmesinde yaygın olarak kabul görmüştür. Web sunucusu gibi özellikleri yerleşik olarak içeren Linux işletim sistemleri özellikle Internet bağlantılarının yönetilmesinde yaygın olarak kabul görmüştür. Linux, ücretsiz, sağlam ve güçlü bir işletim sistemidir. Açık bir yapıda olduğu için, Linux’un kaynak kodu herkes tarafından erişilebilir ve değiştirilebilir. Diğer bir deyişle bütün programcılar Linux’a katkıda bulunabilirler. Açık kod kavramıyla yaygınlaşan Linux’un temel özellikleri şunlardır: Linux bilgisayarların daha az sistem çökmelerine (crashed) maruz kalmakta olduğu bilinmektedir. Linux hızlı ve etkin bir işletim sistemidir Hemen hemen tüm Linux dağıtımları internet üzerinde ücretsiz indirilebilmektedir. Linux işletim sistemi günümüzde eğitim kurumlarında ve kişisel kullanımlarda yeterince yaygınlaşmamıştır. Pardus işletim sistemi Anabilgisayar sistemleri, minibilgisayarlar ve diğer süper bilgisayar sistemlerinin işletim sistemlerine kıyasla daha karmaşık ve ayrıntılı bir yapıya sahiptirler. Pardus aslında Linux tabanlı bir işletim sistemidir. Pardus Projesi, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK)'na bağlı Bilişim ve Bilgi Güvenliği İleri Teknolojiler Araştırmalar Merkezi (BİLGEM) bünyesinde geliştirilmektedir. Projenin ismi Anadolu parsının latince (bilimsel) isminden, Panthera Pardus Tulliana'dan gelmektedir. Açık kaynak kodlu yerli işletim sistemi Pardus 2011 ile daha rahat bir kullanım ve daha çok donanım desteği gibi yeniliklerin yanı sıra, Türkçe yazım denetimi desteği, kötü niyetli yazılımlara karşı güvenli yapısı ve entegre programlar gibi beğenilen özelliklerini sunmaktadır. Büyük bilgisayarların işletim sistemleri Anabilgisayar sistemleri, minibilgisayarlar ve diğer süper bilgisayar sistemlerinin işletim sistemlerine kıyasla daha karmaşık ve ayrıntılı bir yapıya sahiptirler. Büyük sistemler çoğu kez çok kullanıcılı bilgisayarlardır. Kullanıcıların terminalleri sınırlı işlem kabiliyetine sahip olabilir ve işlemler tamamen Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 Çoklu programlama ile CPU’nun sırayla kullanılması aynı anda bir grup programın çalıştırılmasına imkan verir. terminallerin bağlı olduğu bilgisayarda yapılabilir. Bu yüzden bu tür sistemlerin aynı anda çok sayıda kullanıcının merkezi işlemciyi paylaşmasına imkan veren işletim sistemlerine sahip olması gerekir. Büyük sistemlerin işletim sistemleri aynı anda sistemi kullanan kişilerin işlerini mümkün olan en yüksek etkinliği sağlayacak şekilde düzenler. Dolayısıyla bu işletim sistemleri aynı anda birçok programın çalışmasını, birden fazla işin yapılmasını sağlar ve zaman paylaşımını ve belleğin kullanımını düzenler. İşletim sistemlerinin genel özellikleri şöyledir. Çoklu Programlama (Multi-programming): Bilgisayar kaynaklarının paylaşımında en önemli işletim sistemi yeteneği çoklu programlamadır. Çoklu programlama, çok sayıda programın CPU’nun eşzamanlı kullanımıyla herhangi bir anda bir bilgisayar sisteminin kaynaklarının paylaşımına imkan verilmesidir. Eşzamanlı kullanım, gerçekte herhangi bir anda CPU’nun bir program tarafından kullanılması, ancak diğer programların input/output ihtiyaçlarına da aynı anda cevap verilmesidir. Bu durumda iki veya daha çok program aynı anda aktif durumdadır fakat aynı bilgisayar kaynaklarını aynı anda kullanamazlar. Çoklu programlama ile bir grup program CPU’yu sırayla kullanır. Aynı anda birden fazla işlemin yapılması çoklu görev (Multitasking) olarak da tanımlanabilir. Çoklu görev, bir işletim sisteminde birden fazla işlemin aynı anda işletime alınabilmesi özelliğidir. Word programında bir belge hazırlandığı anda Winamp programından müzik dinleyebilmek çoklu görev özelliğine örnek olarak verilebilir. Bunun sağlanması için, görevler (uygulamalar) kısa zaman dilimleri içinde işlemcide çalıştırılır. Bu zaman dilimlerinin oldukça küçük zaman dilimleri olması nedeniyle yapay da olsa bir eş zamanlılık söz konusu olur (İşlemci aynı anda iki işi yapamaz). Sanal bellek bir programı page denilen sabit uzunluklu kısımlara veya segment denilen değişken uzunluklu kısımlara ayırmaktadır. Sanal Bellek (Virtual Memory): Sanal bellek sistemleri, disk yüzeyini RAM’in mantıksal bir uzantısı şeklinde düzenleyerek birincil belleği genişletir. Bir program çalıştırılacağı zaman ilk birkaç sayfa ana belleğe taşınır. Daha sonra bilgisayar programı çalıştırmaya başlar. Sanal bellek, her programın yalnızca bir ya da birkaç sayfasını saklayarak çok sayıda programın bellekte kalmasına imkan verir. Programların diğer kısımları çalıştırılıncaya kadar sabit kayıt biriminde durur. Sanal bellek sayesinde programcılar veya kullanıcılar belleğin hacmi konusunda sıkıntı yaşamamış olurlar. Zaman Paylaşımı (Time Sharing): Zaman paylaşımı, merkezi işlem biriminin birden çok kullanıcının faaliyetlerini aynı anda desteklemesine imkan veren çok popüler bir tekniktir. Zaman paylaşımı kullanıcıların işleri yapılırken bu kullanıcılara küçük ve sabit zaman aralıkları tahsis eder. Örneğin sisteme bağlı olarak çalışan 100 kullanıcı varsa, bilgisayar bunların her birine 100’er milisaniye zaman ayırabilir. Bilgisayar, bir kullanıcının işinden diğerine o derece hızlı bir şekilde geçiş yapar ki, her kullanıcı bilgisayarı sadece kendi kullanıyor gibi hisseder. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 Çoklu İşlem veya Paralel İşlem (Multi Processing): Çoklu işlem, birçok işi aynı anda yapmak için birbirine bağlı olarak çalışan iki veya daha fazla merkezi işlem biriminin (CPU) kullanımı anlamında kullanılır. Çoklu programlama ve çoklu işlem arasındaki fark, çoklu programlamanın tek bir merkezi işlem biriminde aynı anda birçok programın çalıştırılabilmesi, çoklu işlemde ise aynı programın değişik kısımlarının birkaç merkezi işlem biriminde aynı anda çalıştırılabilmesidir. Günümüzde artık ucuz ve güçlü işlemcilerin var olması nedeniyle, birçok imalatçı firma yazılım ve donanım sistemlerini çoklu işleme imkan verecek şekilde hazırlamaktadır. Çok sayıda işlemci ekip halinde ve paralel olarak çalışabileceğinden, işler daha hızlı bir şekilde yapılacaktır. PROGRAMLAMA DİLLERİ Genel amaçlı ya da özel amaçlı tüm uygulama yazılımları programlama dilleriyle yazılır. Bir programlama dili, insanların bilgisayara çeşitli işlemler yaptırmasına imkan veren her türlü sembol, karakter ve kurallar bütünüdür. Programlama dilleri insanlarla bilgisayarlar arasında tercümanlık görevi yapar. Programlama dilleri, bilgisayara neyi ne zaman yapacağını belirten deyim ve komutlar içerir. Programlama dilleri zaman içerisinde gelişerek günümüzde çok kabiliyetli bir duruma gelmiştir. Bu kesimde programlama dillerinin gelişme süreci kısaca incelenecektir. Programlama dillerinin tarihi gelişimi aşağıdaki Tablo 1’de verilmiştir. Kuşak Programlama Dili Periyod 1 Makine dili 1940’lı ve 1950’li yıllar arası 2 Assembly dili 1950’li yıllardan itibaren 3 Yüksek seviyeli diller 1960’lı yıllardan itibaren 4 Çok yüksek seviyeli diller 1970’li yıllardan itibaren 5 Yapay zekaya yönelik diller, nesneye yönelik diller ve paralel işlem dilleri 1980’li yıllardan itibaren Tablo 1. Programlama Dilleri Programlama dilleri çeşitli özelliklere ve yeteneklere sahiptirler. Genel olarak programlama dillerinin özellikleri ve genel yapıları aşağıdaki gibidir. Makine Dili: Makine ve Assembly dilleri düşük seviyeli diller olarak tanımlanır. Bilgisayarların ilk dönemlerindeki programlama dilleri, kullanımı çok zor olan makine dili ve assembly dilleriydi. Makine dili, geliştirilen ilk programlama dilidir ve ilk kuşağı temsil eder. Makine dilinde yazılan tüm komutlar 0 ve 1’lerden Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 oluşur. Bütün talimatlar en detaylı bir şekilde tanımlanır ve iki tabanlı sayı sistemi kullanılarak kodlama yapılır. Bilgisayarların ilk dönemlerindeki programlama dilleri, kullanımı çok zor olan makine dili ve assembly dilleridir. Yüksek seviyeli dillerden birinde yazılan bir kaynak program makine diline çevrilmek zorundadır. Yüksek düzey programlama dilinde yazılan programa “kaynak kodu” denmektedir. Assembly dilleri: Assembly dili karmaşık programlar yazmak için kullanılan düşük seviyeli bir programlama dilidir. Assembly kullanıcılar tarafından anlaşılması zor olan makina dilinin sayısal ifadelerini, programlanması daha kolay olan alfabetik ifadelerle değiştirerek düşük seviyede programlama için bir ortam oluşturur. Assembly kullanmanın amacı, ilk bilgisayarlarda yazılan programların daha az hata içermesi ve daha az zaman almasını sağlamaktır. Assembly dilleri ikinci kuşak dillerdir ve geliştirilmesine 1950’li yılların başlarında Grace Hopper tarafından öncülük edilmiştir. Bu dillerde makine dili talimatları daha kolay bir şekilde anlaşılabilecek ve hatırlanabilecek olan sembollerle ifade edilir. Düşük seviyeli diller grubundan sayılmasına rağmen, makine diline göre bir adım daha ileride olan assembly dilleri günümüzde bile özellikle BIOS programlama, ikili (binary) aritmetik, bellek tahsisi, “stack” işleme, karakter seti kodlaması, kesme işlemi ve derleyici tasarımı gibi işler için programcılar tarafından kullanılmaktadır. Çünkü bu dillerle yazılan programlar genellikle çok hızlı çalışır ve daha az depolama yüzeyi gerektirirler. Ancak bu dillerle programlama yapmak çok yorucu, sıkıcı ve zaman alıcı olduğundan cazibesini kaybetmiştir. Yüksek seviyeli diller: Üçüncü kuşak da denilen yüksek seviyeli programlama dilleri öğrenilmesi daha kolay, program yazılması daha az zaman alan, komutları konuşma diline yakın olan programlama dilleridir. Yüksek seviyeli dillerden birinde yazılan komutlar makine diline çevrilmek zorundadır. Makine diline çevrilmeden önceki haline “kaynak program” ya da “kaynak kodlar” denir. Programcılar makine diline çevrilmiş çalıştırılabilir formatı satar ya da dağıtırlar. Dönüştürme işlemini gerçekleştiren yazılımlara “derleyici” ya da “yorumlayıcı” denir. Çok yüksek seviyeli diller: Dördüncü kuşak diller olarak da isimlendirilen çok yüksek seviyeli diller programlama işini çok daha kolaylaştırmıştır. Bu dillerin ardındaki temel felsefe kullanıcıların bilgisayara bir şeyin nasıl yapılacağını değil ne yapılacağını ifade edebilmelerine imkan vermesidir. Örneğin, sayıların sıraya dizdirilmesi işlemini yapabilmek için bir yüksek seviyeli dil ile karmaşık bir mantık kullanarak 15-20 satırlık bir program yazmak gerekir. Bunun aksine bir dördüncü kuşak dil ile bir kullanıcının yapacağı iş sıraya dizilecek alanı belirlemek, sıralama işleminin büyükten küçüğe mi yoksa küçükten büyüğe mi yapılacağını belirlemek ve ekrandaki bir ikona tıklayarak ya da bir menüden “sırala” komutunu seçerek sıralama işlemini gerçekleştirmektir. İlk geliştirilen dördüncü kuşak diller ile daha sonraları geliştirilen diller arasında bile takip edilen prosedürler ve kullanılan metotlar bakımından büyük farklılıklar vardır. Yeni geliştirilen diller çok daha karmaşık işleri çok daha kolay bir Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 şekilde yapmaya imkan vermektedir. Tablo 2’debazı programlama dilleri ve bunların seviyeleri açıklamaları ile birlikte sunulmuştur. Dil ALGOL Türü YS APL YS BASIC C++ YS ÇYS COBOL YS FORTH DS/YS FORTRAN YS LISP YS PL/1 YS Prolog YS RPG Smalltalk ÇYS ÇYS Açıklama FORTRAN’a benzer ama daha kapsamlı ve esnek bir dil Fen bilimleri uygulamalarında yaygın kullanımı olan bir dil Çok kullanılan ve öğrenilmesi kolay olan bir dil Nesneye yönelik popüler bir dil Daha çok işletme uygulamalarında kullanımı olan bir dil Assembly dilleri ve yüksek seviyeli diller arasında bir dil Fen bilimleri uygulamalarında kullanılan en eski yüksek seviyeli dil Yapay zeka uygulamalarında çok kullanılan dillerden biri Hem işletme uygulamalarını hem de fen bilimleri uygulamalarını destekleyen yüksek kabiliyetli bir dil Yapay zeka uygulamalarında çok kullanılan dillerden biri Rapor oluşturma dili İlk nesneye yönelik dil ve kullanımı hala yaygın Tablo 2. Çok Kullanılan Bazı Diller ve Özellikleri * DS=Düşük Seviyeli, YS=Yüksek Seviyeli, ÇYS=Çok Yüksek Seviyeli Yeni Yazılım Araçları ve Yaklaşımları Nesneye yönelik programlama Nesneler, verileri ve program kodlarını bir araya getirmektedir. Nesneye yönelik programlama, üzerinde işlem yaptığı verileri ve spesifik prosedürleri bir nesneyle birleştiren bir programlama yaklaşımıdır. Nesneler verileri ve program kodlarını bir araya getirir. Verileri prosedürler aktarma yerine, programlar nesnenin içerisine yerleştirilmiş olan bir prosedürü icra etmek için bir mesaj gönderir. Prosedürler, nesneye yönelik dillerde metotlar olarak tanımlanır. Aynı mesaj birçok farklı nesneye gönderilebilir. Ancak her biri mesajı farklı biçimde yürütür. Nesneye yönelik programlama, programcıların kod yazmadığı görsel programlama olarak bilinen yeni bir programlamaya öncülük etmiştir. Böylece programcılar programlama nesnelerini seçip fare ile taşıyarak kullanırlar. Nesneler bir kütüphaneden bir programdaki spesifik bir yere kopyalanırlar. İki veya daha fazla nesneyi bağlayarak bir çizgi çizebilirler. Visual Basic, Java bu tür yazılımlara örnek verilebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 Enterprise sistemler ve özel yazılımlar Bir diğer temel yazılım trendi ERP gibi iletişim ve kontrol için örgütsel ihtiyaçları destekleyen entegre programların geliştirilmesidir. ERP hem kurumlara özel yeni yazılımlara imkan tanıyan hem de üzerinde hazır çözümler bulunan ortamlardır. En büyük avantajı ise bütünleşik bir ortam olmasıdır. Bu tür sistemler bir bütün olarak organizasyonun verilerini yönetmek, verileri son kullanıcılara hazırlamak, örgütsel karar verme için koordinasyon ve kontrolü sağlamak için geliştirilmiş olan büyük sofistike programlardır. Bu büyük sistemler, alacak hesapları, sipariş vb. gibi bir zamanlar ayrı olan sistemleri ve ayrı departmanlara hizmet veren sistemleri birleştirirler. Middleware, iki ayrı uygulamayı, verileri birbirine aktarmak üzere bağlayan bir yazılımdır. Birçok firma, mevcut sistemlerini atıp sıfırdan başlayarak yeni sistemler oluşturamazlar. Genellikle eski mainframe uygulamaları günlük işlemler için vazgeçilemez niteliktedir ve değiştirilmeleri büyük risk taşır. Bu uygulamalar, ancak diğer uygulamalarla birleştirildiğinde faydalı olabilirler. Değişik eski uygulamaları entegre etmenin bir yolu Middleware denilen özel yazılımlar kullanılmasıdır. Bu yazılımlar iki farklı sistem (farklı bilgisayar veya ortamlar) arasında bir köprü veya arayüz oluşturmak için kullanılır. Böylece değişik dillerde geliştirilmiş ve değişik veri çeşitlerini kullanan uygulamaların birbirleriyle anlaşabilmesi sağlanır. Buna örnek olarak, son zamanlarda şirketlerin en çok rağbet ettiği uygulama modernleştirmeleri gösterilebilir. Eski tip uygulamaları tamamen yeniden geliştirmek yerine, var olanın tamamını ya da bir kısmını alt yapı olarak tutup, orta katmanlar aracılığı ile yeni sisteme entegre etmek mümkündür. Kötü Amaçlı Yazılımlar Kötü amaçlı yazılımlar, bilgisayara zarar vermek, programları bozmak, yok etmek ya da silmek amacıyla yazılmış programlardır. Bilgisayara zarar vermek, programları bozmak, yok etmek ya da silmek amacıyla yazılmış programlardır. Kullanıcının kendi bilgisayarına veya programlarına isteyerek zarar vermeyeceği gerçeğinden hareketle bu yazılımların başkaları tarafından yazıldığı ve makinelere ulaştırıldığı sonucu açıktır. Kötü amaçlı yazılımlar farklı şekillerde bilgisayara bulaşır ve farklı şekilde çalışırlar. Bu yazılımlar Truva Atları, Ağ Solucanları, Virüsler ve Casus Yazılımlar başlıkları altında incelenir. Truva atları (trojanlar) Bilgisayarda faydalı bir iş icra eder gibi görünmekte iken, aslında sisteme zarar vermek amacıyla yazılmışlardır. Truva programlarını yazanlar, programın görünen kısmında, özellikle görsel anlamda bir şeyler yapar görünen ancak bilgisayara zarar verebilecek kodlar da içeren programlar yazarlar. Bununla birlikte, yararlı iş yapan bir programın içerisine kötü amaçlı kişiler tarafından Truva yazılımları yerleştirilmesi de mümkündür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 Truva yazılımları, bulundukları bilgisayardaki kişisel şifreleri, dosya listelerini, açık bulunan erişim noktaları gibi, doğrudan erişilmesi mümkün olmayan bilgileri, kötü amaçlı kişilere ulaştırabilmektedir. Truva programlar, genellikle herkesin kolaylıkla ulaşabileceği yerlere konulurlar. Görünüşte güzel şeyler yapan bir yazılım olduğundan kullanıcılar tarafından hızlı bir şekilde paylaşılıp çoğaltılır. Çabuk dağılmasını sağlamak için küçük boyutlarda tutulurlar. Bilgisayarda Truva yazılımlarının olup olmadığı Truva tarayıcısına sahip anti-virüs yazılımları ile bulunabilir. Virüsler Doğrudan bilgisayara ve yazılımlara zarar vermek için yazılmışlardır. Truva yazılımları gibi olmayıp görünen yüzde icra ettikleri hiçbir şey yoktur. Yapıları gereği, görünüp fark edilmemeleri gerekir. Sistem dosyalarına zarar veren bir virüs, genellikle sistemin yeniden yüklenmesini gerektirir. Virüsler, kendi kendilerini kopyalayacak kodlara sahiptir. Kopyalandığı makinede bulaşmak için uygun program ararlar. Bulduklarında, içerisinde kopyasının olup olmadığını kontrol eder. Kopyası yoksa bir kopyasını program içerisine kaydeder. Virüslerin aktif hale gelme zamanı farklılık gösterir. Bazıları kopyalanır kopyalanmaz aktif hale gelirken, bazıları aktif hale gelmek için bir takım şartların sağlanmasını bekler. Bu şartlar belirli bir saat veya belirli bir tarih olabileceği gibi, bir işlemin belirli sayıda yapılmasını bekleme de olabilir. Aktifleşme şartı yerine geldiğinde, virüs kendine verilen görevi yerine getirir. 26 Nisan 1986 günü meydana gelen Çernobil nükleer felaketinin yıl dönümlerinde aktifleşen CIH virüsü, zaman ayarlı virüse güzel bir örnektir. Önceleri çabuk el değiştiren oyun ve program CD’leri veya flash disklerle bulaşırken günümüzde internet yoluyla bulaşma daha yaygındır. Özellikle elektronik postalar aracılığıyla, kullanıcının elektronik posta adres defterini kullanarak kendini, adreslere tanıdık bir kullanıcı gibi dağıtan birçok virüs bulunmaktadır. Ağ solucanları Ağ solucanları, ağ bağlantıları vasıtasıyla sistemden sisteme kendini kopyalayabilen programlardır. Ağ bağlantıları vasıtasıyla sistemden sisteme kendini kopyalayabilen programlardır. Virüs gibi sisteme büyük zararlar verebilecekleri gibi Truva atı gibi faydalı bir iş yapar görünebilirler. Virüsler bir sistemde çok fazla sayıda kopya bulundurabilirken virüslerden farklı olarak ağ solucanı sistemde bir tane bulunur. Kimi zaman bir sistem faaliyeti gibi görünerek kendini gizler ve başka sistemlere bir kullanıcı gibi bağlanarak bilgi çalar, kimi zaman da bulaştığı sisteme dışarıdan müdahalelere imkan veren arka kapılar (back door) açar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 Casus yazılımlar Casus yazılımlar (Spyware), internet bağlantısına sahip bilgisayarlarda, kullanıcının bilgisi dışında başka sitelere bağlantı kurmaya, internet’ten istem dışı reklamlar indirmeye ve belirli sitelere yönlendirme yapmaya yarayan yazılımlardır. Bilgisayarda arka planda çalıştıkları için fark edilmezler ve bağlantı hızını yavaşlatırlar. Bilgilerin yönlendirildiği sitelerdeki reklamları kullanıcı istemese de ekrana taşırlar. İnternet tarayıcısının açılış sayfasını değiştirir ve başka sitelere yönlendirirler. Bilgisayara yerleşme şekli virüsler gibi kendini kopyalama şeklinde değildir. Kullanıcı tarafından gezilen sitelerde ekranda görünen bir “.....programını indirmek ister misiniz?” gibi bir uyarıya kullanıcının isteği ile “evet” demesi sonucu bilgisayara kaydedilir veya bir başka program içerisinde uzantı olarak taşınırlar. Internet bağlantısına sahip olmayan bilgisayarlarda iş göremezler. Anti-virüs programları ile temizlenemezler çünkü virüs değillerdir. El yordamıyla silinmeleri neredeyse imkansızdır. Bulundukları klasörler silinse bile kalmaya devam edebilirler. Casus yazılım temizleme program paketleri vardır. Bu programları kullanmak en iyi çözümdür. Bu programların da sürekli güncellenmesi gerekir. Hafızada eş zamanlı koruma sağlayanları daha kullanışlıdır. Kötü amaçlı programlara karşı önlemler Anti-virüs programları bilgisayarda zararlı programlar tarafından kirletilmiş dosyaları bularak, dosya içeriğine mümkün oldukça zarar vermeden dosyayı temizleyen programlardır. Truva atları, ağ solucanları ve virüsler gibi zararlı programların bilgisayara girmelerine engel olmak, kullanıcıların birinci önceliği olmalıdır. İkinci öncelik; bulaşma olmuşsa aktif hale gelmeden temizlemektir. Temizleme işlemi için antivirüs programları kullanılmalıdır. Anti-virüs programları bilgisayarda zararlı programlar tarafından kirletilmiş dosyaları bularak, dosya içeriğine mümkün oldukça zarar vermeden dosyayı temizleyen programlardır. Ancak bu her zaman mümkün olmamakta bulaşmış dosyanın temizlenemediği durumlar ortaya çıktığında dosya tümüyle silinmektedir. Anti-virüs programlar kullanılacak ise; etkinlik test sonuçları yüksek olan ve gelişen ve değişen virüsleri yakalayabilecek şekilde güncellemeye imkan verenlerinin tercih edilmesi gerekir. Güncel anti-virüs programları belleğe yerleşerek gerçek zamanlı koruma (real-time protection) sağlarlar. Yani virüsü sisteme bulaşmaya çalışırken fark ederek engellerler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14 Özet Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 •Yazılımlar bilgisayar donanımları etkin bir şekilde kullanmak için geliştirilmiş araçlardır. Geliştirilme amaçlarına göre çeşitli isimler altında kategorize edilen yazılımlar uygulamaya yönelik veya sistem yönetimini gerçekleştiren yapıya sahiptirler. Kelime işlem, hesap tablosu, dosya yöneticileri ve veri tabanı yönetim sistemleri genel amaçlı uygulama yazılımları kapsamındadır. Ayrıca kullanıcıların çeşitli ihtiyaçlarını giderecek özel amaçlı çeşitli yazılımlarda bulunmaktadır. •Sistem yazılımları, donanımların kullanılması ve uygulama yazılımlarının çalışmalarına platform oluşturmaya olanak sağlayan yazılımlardır. İşletim sistemleri olarak isimlendirilen bu yazılımlar birçok firma tarafından geliştirilmekte ve kullanıma sunulmaktadır. Ayrıca açık kaynak kodlu olarak ifade edilen ve ücretsiz dağıtımları olan işletim sistemleri de bulunmaktadır. Linux türevleri ve Pardus açık kaynak kodlu ücretsiz işletim sistemlerine örnek olarak verilebilir. •Yazılımlar programlama dilleri olarak tanımlanan uygulamalar kullanılarak geliştirilmektedir. Bu uygulamalar zaman içerisinde daha kolay kullanılabilir ve daha hızlı çalışabilir hale gelmiştir. Günümüzde yazılımlar kullanıcı dostu olarak üretilmektedir ve kullanımları oldukça kolaydır. Genel olarak kullanıcıların ihtiyaçlarını karşılayan yazılımların yanında çeşitli kötü amaçlara hizmet eden yazılımlar da geliştirilmektedir. Turuva atları, virüsler, ağ solucanları ve casus yazılımlar gibi çeşitli isismlerde ve farklı amaçlara hizmet eden birçok yazılım bulunmaktadır. Bu yazılımlar kullanıcıların kişisel bilgilerini çalma, bilgisayarlara farklı ortamlardan erişimlere olanak sağlama, donanım ve yazılıma zarar verme gibi olumsuz durumları meydana getirmektedirler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. “..............................., belli işlemleri yapmaktan çok problemlerin çözümünde yöneticilere yardımcı olmak amacıyla geliştirilmiş olan yazılımlara denir.” cümlesinde boş bırakılan yere getirilmesi gereken ifade aşağıdakilerden hangisidir? a) Uzman sistemler b) Proje yönetimi yazılımları c) Veri tabanı yönetim sistemleri d) Karar destek sistemleri e) Paket programlar 2. “Büyük miktarlardaki verileri depolayıp bu verilere hızlı bir erişim sağlanmasına ve bu verilerden raporlar hazırlanmasına imkan veren yazılımlara …………………………………… denir.” cümlesinde boş bırakılan yere getirilmesi gereken ifade aşağıdakilerden hangisidir? a) Hesap tablosu yazılımları b) İşletim sistemi yazılımları c) Veri tabanı yönetim sistemleri d) Kelime işlem yazılımları e) Sunum yazılımları 3. Aşağıdaki ifadelerden hangisi işletim sistemlerinin görevlerinden değildir? a) Ana belleği yönetmek b) Kaynak kodları makine diline çevirmek c) Giriş/çıkış birimlerini kontrol etmek d) Merkezi işlem birimini yönlendirmek e) Bilgisayar sisteminin güvenliği ve kontrolünü sağlamak 4. Aşağıda verilen virüs ve Truva atları ilgili ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Her ikisi de sisteme zarar vermek için hazırlanan yazılımlardır b) Her iki yazılım da kendini kopyalayarak çoğaltma eğilimindedir c) Truva atı kendini yararlı bir program gibi göstererek zarar verme amacındadır d) Virüsler bulaştıkları sisteme zarar verirken kendilerini gizlerler e) Virüsler aktifleşmek için bir şartın yerine getirilmesini bekler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16 Bilgi Teknolojilerine Giriş - 3 5. Aşağıdakilerden hangisi Linux işletim sisteminin temel özellikleri arasında yer almaz? a) Diğer işletim sistemlerinden biraz pahalıdır b) Unix tabanlıdır c) Hızlı çalışır d) Sistem çökmesine karşı dayanıklıdır e) Açık kaynak kodludur Cevap Anahtarı 1.D, 2.C, 3.B, 4.B, 5.A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17 İÇİNDEKİLER • Sürücü, Klasör ve Dosya Kavramları • Windows’a Giriş • Masaüstü • Pencereler ve İletişim Kutuları • Fare kullanımı • Klavye Kullanımı HEDEFLER WINDOWS 7 - I • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Windows işletim sistemini tanıyabilecek ve kullanabilecek, • Dosya, klasör ve sürücü kavramlarını ifade edebilecek, • Pencereleri etkin biçimde kullanabilecek, • Fare ve klavye kullanım bilgisine sahip olacaksınız. TEMEL BİLGİ TEKNOLOJİLERİ ÜNİTE 4 WINDOWS 7 - I GİRİŞ Yazılımlar olmaksızın bilgisayar sistemlerini düşünmek imkansızdır. İşletim sistemi bir bilgisayardaki temel yazılımdır. Genel olarak işletim sistemleri; merkezi işlem birimini farklı işlere yönlendirmek, anabelleği yönetmek, harici kayıt cihazlarını yönetmek, giriş/çıkış birimlerini kontrol etmek, bilgisayar sisteminin güvenliğini ve kontrolünü sağlamak vb. işlemleri yerine getirmektedir. Bu yazılımlar olmaksızın bilgisayar sistemlerini düşünmek imkansızdır. Bu nedenle farklı isimlerde ve özelliklerde birçok işletim sistemi üretilmiş ve kullanıcıların hizmetine sunulmuştur. Dünyada kullanılan en yaygın işletim sistemlerinden biri Windows işletim sistemidir. Windows işletim sistemi donanımı yönlendiren yazılımların çalışması için ortam sağlar ve yazılım – donanım iletişimini yönetir. Diğer işletim sistemlerinde olduğu gibi Windows işletim sistemi de bilgileri dosya, klasör ve sürücü adı verilen yapılar altında saklar ve yönetir. Bu nedenle Windows işletim sisteminin tanıtımından önce kısaca dosya, klasör ve sürücü kavramlarına değinilmiştir. İşletim sistemine yönelik konular Windows 7 kurulumu gerçekleştirilmiş varsayılarak anlatılacaktır. Ayrıca fare ve klavye kullanımına yönelik anlatımlar bölüm sonundaki ek kısmında yer almaktadır. SÜRÜCÜ, KLASÖR VE DOSYA KAVRAMLARI Sürücü: Bilgisayar sistemi üzerinde veri saklamak için kullanılan yapıdır. Bilgisayarda çalışan çeşitli sürücüler ve bunların birer sürücü isimleri vardır. Bu konfigurasyonlar anlatılırken Windows işletim sistemi temel alınacak ve sürücü isimlendirmeleri Windows varsayılanları üzerinden anlatılacaktır. Resim 1. Bilgisayar Sistemi Üzerindeki Sürücüler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 WINDOWS 7 - I Windows içindeki sürücülerib C harfinden başlanarak isimlendirildiği görülür. Bunun asıl nedeni disket sürücüler için yıllarca A veya B isimlerinin kullanılmasıdır. Sabit diskler için sürücü harfi standart olarak C’dir. Eğer sabit disk birkaç bölümden meydana geliyorsa bu bölümleri ifade etmek için C’yi takip eden harfler kullanılır. Sabit disklerden sonra sırasıyla CD veya DVD, flash disk ya da diğer harici bellekler ve ağ sürücüleri takip eden harflerle gösterilir (Resim 1). Dosya bir veri veya bilgiler topluluğudur. WINDOWS işletim sisteminde klasörler bir ağaç şeklinde düzenlenmektedir. Dosya: Bilgiler bilgisayarda dosyalar halinde saklanır. Dosyalar, veri dosyaları (Belgeler)ve program dosyaları olmak üzere iki kısma ayrılır. Veri dosyaları uygulama yazılımları tarafından oluşturulan ve kullanılan verileri içerirken, program dosyaları bilgisayarın görevlerini yerine getirmesi için takip ettiği komutları barındırmaktadır. Genel olarak dosyalar kullanıldıkları programların vermiş oldukları uzantılara sahiptirler. Bir dosya dosya adı ve uzantısının birleşimi ile isimlendirilir. Örneğin “belge1.docx” dosya ismi analiz edildiğinde “belge1” dosya adı, “.” ayraç ve “docx” Word programını temsil eden dosya uzantısıdır. Dosyalar isimlendirilirken kullanılmaması gereken “ . , : ; + - * / \ <> gibi bazı özel karakterler bulunmaktadır. Klasör: Klasörler (directory), disk üzerindeki dosyaların ve alt klasörlerin organize edilmesinde kullanılan yapılardır. Bir klasöre birden fazla dosya ve alt klasör eklenebilir. Böylece belirli bir amaç için oluşturulmuş dosya yapısı ve klasörler kategorize edilebilir. Windows işletim sisteminde klasörler bir ağaç şeklinde düzenlenir. Şekil 1’de sürücü, klasör ve dosya hiyerarşik yapısı gösterilmiştir. Dosya Klasör Dosya Sürücü Klasör Alt Klasör Dosya Dosya Dosya Şekil 1. Sürücü, Klasör ve Dosya İlişkisi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 WINDOWS 7 - I WINDOWS’A GİRİŞ Windows, Microsoft tarafından Apple firmasının grafik ekranlı Machintosh makinelerine rakip olarak piyasaya sürülmüştür. Hızlı bir şekilde çıkarılan ikinci sürümü kullanıcıların ilgisini çekmiştir. İlginin artması üzerine 1990 yılında üçüncü sürümü çıkmıştır. Windows 3 sürümünde çeşitli güncellemeler yapılarak Windows 3.1 ile Windows 3.11 kullanıma sunulmuştur. Tüm bu programlar kişisel bilgisayarlar ve DOS işletim sistemi altında kullanılabilecek yapıda tasarlanmıştır. Dünya üzerinde kişisel bilgisayarların yaklaşık %90’nında WINDOWS işletim sistemi, çeşitli sürümleriyle kullanılmaktadır. WINDOWS, grafik arabirimli kişisel bilgisayarların, grafik ara yüzlü işletim sistemidir. 1995 yılına gelindiğinde Windows 4.0 versiyonu, Windows 95 adıyla piyasaya çıkmıştır. Programın, 1998 yılında Windows 98, 2000 yılında, Windows Millennium ve Windows 2000, 2001 yılında NT ve MS-DOS tabanlı ürün serisini birleştiren Windows XP, 2007 yılında Windows Vista ve en son olarak da 2009 yılında Windows 7 sürümü piyasaya sürülmüştür. Sonraki her sürüm, öncekilerden daha gelişmiş özelliklere sahiptir. Günümüzde dünya üzerindeki kişisel bilgisayarların çoğunda Windows işletim sistemi, çeşitli sürümleriyle kullanılmaktadır. Genel anlamda, işlemlerin yapılması ve kullanılması mantığında değişiklik olmadığından, herhangi bir Windows sürümünü tam olarak kullanabilen bir kullanıcı diğer versiyonlara hızlı bir şekilde adapte olabilmektedir. Windows, bilgisayarların grafik arayüzlü işletim sistemi olarak tanımlanır. Bir işletim sisteminin grafiksel olması, işletim sisteminin klavyeden komutlar yazmak yerine, genellikle fare gibi bir aygıtla ekrandaki simgelerin kullanılmasına imkan verir. Komutların ezberlenmesi ve doğru olarak yazılması gereğinin olmaması nedeniyle, grafiksel işletim sistemlerinin öğrenilmesi ve kullanılması daha kolaydır. Böylece kullanıcılar dikkatlerini bilgisayarı kullanmaya değil, yapmak istedikleri iş üzerine yoğunlaştırabilirler. Resim 2. Grafik Arayüzlü İşletim Sistemi (Windows 98) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Resim 3. Metin Arayüzlü İşletim Sistemi (DOS) 4 WINDOWS 7 - I Windows 7, Windows işletim sistemlerinin en son versiyonudur. Windows genel olarak ekran üzerinde fareyle kontrol edilebilen resimler, simgeler, pencereler ve sözcükler kullanan bir grafiksel kullanıcı arabirimi, basit bir kelime işlemci ve bir grafik programı, aynı anda birçok belgeyi görüntüleme ve çok sayıda programı aynı anda çalıştırma gibi birçok imkan sunar. Bu sürüm diğer versiyonların özelliklerini barındırmakla birlikte birçok yenilik sunmaktadır. Ayrıca Windows 7 ile kullanıcılar, bilgisayarlarını eski Windows sürümlerine göre çok daha hızlı açıp kapatabilmekte, yeni araç çubuğu ile yazılımlar ve belgeler arasında daha rahat ve hızlı bir şekilde gezinebilmektedirler. Windows 7 ile birlikte gelen Aero özelliği masaüstü denetimlerinin daha etkin bir şekilde gerçekleştirilebilmesine olanak tanımaktadır. XPM, geri uyumluluk modu sayesinde Windows 7 önceki versiyonlara tam uyumu garanti eder. Windows 7, Windows XP modu (XPM) sayesinde Windows XP (SP2/SP3) ile uyumlu yazılımların "sanallaştırma" yoluyla Windows XP arayüzüyle çalıştırılabilmesini sağlar. Geri uyumluluk olarak da adlandırılan bu özellik Windows XP ile uyumlu donanımları da kapsar. Resim 4. Windows 7 XPM Mod Kurulum Windows 7’nin Starter, Home Basic, Home Premium, Professional ve Ultimate olarak isimlendirilen farklı sürümleri bulunmaktadır. Sürümler arasında gelişmiş ağ desteği, uyumluluk modu, dil seçenekleri gibi farklılıklar bulunmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 WINDOWS 7 - I Windows 7’nin Başlatılması Bilgisayar güç düğmesine basılarak açıldığında, herhangi bir işleme gerek olmaksızın Windows 7 işletim sistemi yüklenerek bilgisayar açılır (Resim 5). Bilgisayar açılırken veya farklı bir kullanıcı olarak oturum açmak için önceki oturum kapatıldığında, kullanıcıdan adının ve varsa parolasının girilmesi istenen bir pencere görüntülenir. Resim 5. Windows 7 Masaüstü Windows 7 işletim sisteminin normal olarak açılmasının haricinde çeşitli açılış seçenekleri mevcuttur. Bu seçeneklere Windows gelişmiş seçenekler menüsü adı verilmektedir. Windows 7 işletim sisteminin başlatma seçeneklerinin görüntülenmesi için başlangıç dosyalarının yüklenmesi esnasında (bilgisayarın güç düğmesine basıldıktan hemen sonra) F8 tuşuna basılması yeterlidir. Bu seçenekler; Resim 6. Windows 7 Açılış Modları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 WINDOWS 7 - I Windows'u olağan şekilde başlatma: Windows'un, dosyaları yüklenerek normal olarak başlatılmasını sağlar. Güvenli Mod: Yalnızca temel dosya ve sürücüleri kullanarak başlatmaya olanak verir. Güvenli mod’da çalışan bir bilgisayarda kullanılabilecek donanımlar fare, klavye, VGA modundaki monitör, hard disk, disket sürücüdür. Bilgisayar güvenli modda düzgün bir biçimde başlatılamazsa, sistemi onarmak için Kurtarma Konsolu özelliği kullanılabilir. Ağ Desteği ile Güvenli Mod: Bu başlatma seçeneğinde Güvenli mod’da kullanılan aygıtlara ek olarak ağ bağlantılarının da kullanılması mümkün kılmaktadır. Komut İstemi ile Güvenli Mod: Yalnızca temel dosya ve sürücüleri kullanarak işletim sistemini başlatır. Oturum açıldıktan sonra, WINDOWS grafik arabirimi yerine işletim sistemi komut satırı görüntülenir. Bu satıra DOS komutları yazılarak istenilen işlemler gerçekleştirilebilir. Windows’ta sistem açılışında yaşanan olumsuzlukları gidermek için farklı açılış seçenekleri bulunmaktadır. Önyükleme Günlüğü'nü Etkinleştirme: Sistem tarafından bir dosyaya yüklenen (ya da yüklenemeyen) tüm sürücüleri ve hizmetleri günlüğe kaydederek başlatır. Bu günlük dosyasının adı ntbtlog.txt olup WINDOWS dizininde bulunur. Güvenli Mod, Ağ Desteği ile Güvenli Mod ve Komut İstemi ile Güvenli Mod önyükleme günlüğüne yüklenen tüm sürücü ve hizmetlerin bir listesini ekler. Önyükleme günlüğü, sistemdeki başlatma sorunlarının nedenini tam olarak belirlemek için kullanılmaktadır. Düşük Çözünürlüklü Görüntüyü Etkinleştirme (640x480): Windows'u, geçerli video sürücüsünün düşük çözünürlük ve yenileme hızı ayarlarını kullanarak başlatmayı sağlar. Böylece ekran ayarlarını sıfırlamak mümkün olmaktadır. Sistem Hatasında Otomatik Yeniden Başlatmayı Devre Dışı Bırakma: Windows bir hata nedeniyle çalışmadığı durumlarda, Windows'un otomatik olarak yeniden başlamasını engeller. Windows'un açılışında karşılaşılan hatanın yeniden başlatma seçeneği kullanılarak giderilemediği durumlarda bu seçeneği kullanmak faydalı olmaktadır. Böylece bilgisayarın sürekli olarak açılış döngüsüne girmesi engellenir. Sürücü İmzası Zorlamasını Devre Dışı Bırakmak: Sürücüler kendilerini tanıtan bilgileri barındıran imzalara sahiptirler. Bu seçenek yanlış veya eksik imzalar içeren sürücülerin sisteme yüklenmesine izin vermektedir. VGA Modunu Etkinleştirme: Yalnızca temel VGA sürücüsünü kullanarak işletim sisteminin başlatılmasını sağlar. Bu mod, WINDOWS'un doğru başlatılamamasına neden olan görüntü kartı için yeni bir sürücü yüklediğinde yararlı olmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 WINDOWS 7 - I Bilinen En Son İyi Yapılandırma: Bu seçenek seçildiğinde Windows, son kapanma sırasında kaydettiği kayıt defteri bilgileri ve sürücülerle başlatılır. Son başarılı başlatmadan sonra yapılmış olan tüm değişiklikler iptal edilmektedir. Bilinen En Son İyi Yapılandırma'yı yalnızca yanlış yapılandırma durumunda kullanmak gerekir. Bu seçenek sürücü dosyaları gibi sistem dosyalarının bozulmasından meydana gelebilecek olumsuzlukları giderme olanağı sunmaktadır. MASAÜSTÜ Windows 7 işletim sistemi arayüzüne masaüstü denmektedir. Windows 7 başladığında, Resim 7’dekine benzer bir arayüz kullanıcıları karşılar. Bu ekran Masaüstü olarak adlandırılır. Kitapta Windows klasik masaüstü görünümü kullanılacaktır. İşletim sisteminin görünümü kullanılan bilgisayara yüklü programlara ve kişiselleştirilmiş arka plan görüntülerine göre değişiklik gösterebilir. Ancak tüm masaüstlerinde ortak olan öğeler ve bölümler vardır. Masaüstünde en çok simgeler dikkat çeker. Simgeler dosya, klasör ve kısayolları temsil eden küçük resimlerdir. İkon (icon) olarak da adlandırılan simgeler tanımlayıcı isimlerle görülür. Masaüstü Simgeleri ve Anlamları Resim 7. Windows 7 Masaüstü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 WINDOWS 7 - I Resim 7’da masaüstündeki temel bileşenler gösterilmektedir. Resim 7’de 1 numara ile gösterilen alan masaüstü olarak tanımlanmaktadır. Masaüstünde dosya (Resim 7, 2 Numara), klasör (Resim 7, 3 Numara) ve program simgeleri (Resim 7, 5 numara) yer almaktadır. Windows masaüstünde ayrıca en yagın kullanılan bileşenlerden bir olan görev çubuğu bulunmaktadır. Açık olan ve çalışan programlar, görev çubuğu üzerinde düğme şeklinde görünmektedir. Görev Çubuğu: Standart olarak ekranın alt kısmına konumlandırılmış ve Masaüstü ekranının bir köşesinden diğer bir köşesine kadar uzanan çubuktur. Görev çubuğu, üzerinde Başlat düğmesini (Resim 7, 4 Numara) barındırır. Açık olan ve çalışan programlar, görev çubuğu üzerinde düğme şeklinde görünür. Bu düğmeleri kullanmak suretiyle o program veya dosya penceresine erişim sağlanır (Resim 7, 5 Numara). Görev çubuğunun konumu kullanıcı tarafından değiştirilebilir. Bu işlem görev çubuğundaki boş bir alanın fare ile tutularak ekranın diğer bir kenarına sürüklenmesiyle gerçekleşir. Görev çubuğunun bir kenarında Başlat (Resim 7, 4 Numara) düğmesi bulunurken diğer kenarında ise tarih ve saat bilgilerinin ve hafızada sürekli yerleşik çalışan Resim 8. Görev Çubuğu Sağ Tuş program simgeleri yer aldığı bildirim alanı (Resim Menüsü 7, 6 Numara) bulunmaktadır. Başlat menüsü bilgisayar sistemine yüklü olan tüm programlara erişimi sağlayan menüdür. Bu menü bir sonraki ünitede ayrıntılı bir şekilde anlatılacaktır. Bilgisayarım Bilgisayarda bulunan, hard disk, disket sürücü ve CD sürücüleri ile diğer saklama ünitelerine ulaşmayı sağlayan klasördür. Bilgisayarda bulunan, hard disk, disket sürücü ve CD sürücüleri ile diğer saklama ünitelerine ulaşmayı sağlayan klasördür (Resim 7, 7 Numara). Çift tıklanarak açıldığında bilgisayarım penceresi görüntülenir (Resim 9). Aynı işlem Başlat menüsündeki Bilgisayar düğmesi kullanılarak da yapılabilir. Resim 9. Bilgisayarım Penceresi Görüldüğü gibi C ve D harfleriyle adlandırılan sabit disk sürücüleri, E harfi ile adlandırılan CD sürücüsü ve G harfi ile isimlendirilen çıkarılabilir disk bileşenlerine bilgisayarım penceresi yardımıyla erişilebilir. Herhangi bir sürücü alanına erişmek için sürücü isminin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 WINDOWS 7 - I farenin sol tuşu ile çift tıklanması yeterli olmaktadır. Böylece görüntülenen sürücü penceresinden istenilen dosya veya klasörlere erişmek mümkün olacaktır. Bilgisayarım penceresinin sol tarafında bulunan gezgin bileşeni (Resim 9) ile çeşitli depolama alanlarına ulaşmak mümkündür. Örneğin; sık kullanılanlar, karşıdan yüklemler, kitaplıklar vb. alanlara bilgisayarım penceresinde gezgin bileşeni kullanılarak erişilebilmektedir. Bilgisayarım penceresi kullanılarak sürücü ve sistem özellikleri hakkında bilgi almak mümkündür. Bilgisayarım penceresinde listelenen sürücü isimlerinin üzerinde sağ tıklanarak görüntülenen sağ tuş menüsünde bulunan Özellikler seçeneği kullanılarak, sürücü bilgilerinin yer aldığı bir iletişim kutusu görüntülenir (Resim 10). Bu iletişim penceresi yardımıyla gerekli ayarlamalar yapılarak kişiselleştirme sağlanabilmektedir. Masaüstündeki bilgisayarım simgesi sağ tıklanarak Özellikler seçimi yapıldığında ise, sistem özellikleri iletişim kutusu görüntülenmekte ve bu pencere yardımıyla bilgisayarın işletim sistemi, işlemcisi ve ana bellek boyutu gibi bilgilere erişilebilmektedir (Resim 11). Ayrıca sistem performansını iyileştirmek için gerekli ayarlamaların yapılacağı pencerelerin görüntülenmesinde sistem özellikleri penceresi kullanılmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Resim 10. Sürücü Özellikleri Resim 11. Sistem Özellikleri 10 WINDOWS 7 - I Geri dönüşüm kutusu Geri dönüşüm kutusunun kapasitesi kutu simgesinin sağ tuş menüsündeki özellikler seçeneği yardımıyla ayarlanabilir. Bilgisayardan silinen dosya ve klasörlerin tekrar geri alınabilmesi için tutuldukları klasördür (Resim 7, 8 Numara). Bilgisayarda silinen tüm dosya ve klasörler otomatik olarak geri dönüşüm kutusuna gönderilmektedir. Sabit diskin belirli bir kısmı geri dönüşüm kutusunun kullanımı için ayrılır. Varsayılan değer olarak bu kısım, sabit diskin %10’luk bir bölümüdür. Ancak bu yüzde, arttırılıp azaltılabilir. Geri dönüşüm kutusunun kapasitesini ayarlamak için geri dönüşüm kutusu simgesinin sağ tuş menüsündeki özellikler seçeneği kullanılır. Özel boyut alanına istenilen değer verilerek atama yapılabilir (Resim 12). Resim 12. Geri Dönüşüm Kutusu Özellikleri Geri dönüşüm kutusunun boşaltılması disk alanı açısından faydalıdır. Geri dönüşüm kutusuna gönderilen nesneler bilgisayardan tamamen silinmez. İstenildiği zaman geri yükleme işlemi yapılarak silinen dosyalar tekrar kullanılabilir. Silinen nesnelerin geri yüklenmesi için geri dönüşüm kutusu simgesi çift tıklanarak açılan pencereden kurtarılacak nesnelerin üzerinde sağ tıklama ile açılan menüden Geri Yükle veya nesne seçildikten sonra Dosya menüsünden Geri Yükle seçimi yapılabilir. Geri dönüşüm kutusundan silinen dosyalar bilgisayar sisteminden tamamen silinir. Geri dönüşüm kutusunun boşaltılması için sağ tuş menüsünden Geri Dönüşüm Kutusunu Boşalt seçimi yapılmalıdır. Aynı işlem geri dönüşüm kutusu görüntülendikten sonra pencerede bulunan geri dönüşüm kutusunu boşalt düğmesi kullanılarak yapılabilmektedir. Herhangi bir nesne silinirken shift tuşu basılı tutulursa, geri dönüşüm kutusu kullanılmaz, nesne doğrudan, geri alma imkanı olmayacak şekilde kalıcı olarak silinir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 WINDOWS 7 - I Ağ bağlantılarım Ağ bağlantılarım ile bağlı bulunan ağlar ve bu ağların özellikleri üzerinde çeşitli ayarlamalar yapmak mümkündür. Bu bileşen ağ bağlantısına sahip bilgisayarların masaüstünde görüntülenmektedir. Bu bileşen ile internet erişimiş sağlayacak bir ağa bağlanılabilir. Ağ ve internet penceresindeki bileşenler ile ağ ve internet bağlantılarına yönelik tüm ayarlamalar yapılabilmektedir. Bağlı bulunulan ağ üzerindeki bilgisayarlar ile izin verilen ölçüde iletişimde bulunmak Resim 13. Ağ Bağlantılarım için başlangıç noktasıdır. Bu bileşen ile bağlı bulunan ağlar ve bu ağların özellikleri üzerinde çeşitli ayarlamalar yapmak mümkündür (Resim 13). Ayrıca ağ bağlantılarım penceresi ile yeni ağlara bağlama imkanı elde edilmektedir. Belgeler Belgeler klasörü Windows işletim sistemleri tarafından otomatik olarak oluşturulan bir klasördür. Belgeler klasörü Windows işletim sistemleri tarafından otomatik olarak oluşturulan bir klasördür. Bu klasör kullanıcıların belgelerini organize bir şekilde barındırmalarına yardımcı olmak amacıyla oluşturulmuştur. Kullanıcıların oluşturdukları belgeler, aksi belirtilmediği sürece bu klasörde saklanır. Windows işletim sistemi farklı kullanıcılar için farklı masaüstleri kullanımına imkan verir. Benzer şekilde birden fazla kullanıcısı olan bir bilgisayarın her bir kullanıcısı için ayrı bir belgeler klasörü bulunmaktadır. Bu nedenle isimleri Belgeler olmasına rağmen içerikleri kullanıcılara göre değişen birden fazla klasör bulunabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 WINDOWS 7 - I WINDOWS 7’nin Kapatılması WINDOWS uyumlu donanım kullanıldığında, bilgisayarın kapatılması fiziksel olarak, program tarafından yapılmaktadır. Bilgisayarı başlatmak için kullanılan güç düğmesi, kapatmak için kullanılmamalıdır. Bu şekilde bir kapatma, bilgisayarın kapatılmasını sağlasa da sabit diskte gereksiz dosyaların oluşmasına neden olur. Bilgisayarı başlatmak için kullanılan güç düğmesi, kapatmak için kullanılmamalıdır. Resim 14. Bilgisayarı Kapat Düğmesi Seçenekleri Doğru bir şekilde bilgisayarı kapatmak için görev çubuğu üzerinde bulunan Başlat düğmesi veya WINDOWS uyumlu klavyelerde WINDOWS logosu bulunan tuş kullanılarak Başlat Menüsü aktif hale getirilir (Resim 14). Menüden Bilgisayarı Kapat Resim 15. Bilgisayarı Kapat Penceresi seçeneği fare ile tıklanarak Bilgisayarı Kapat iletişim kutusu ekranda görüntülenir. Bilgisayarı kapat iletişim kutusunda çeşitli bilgisayarı kapat seçenekleri bulunmaktadır. Her bir seçenek ve özellikler aşağıda açıklanmıştır. Uyku Bilgisayarın kullanılmayacağı, ancak kapatılması istenmediği durumlarda enerji tüketimini azaltmak için kullanılır. Bu seçenek ile çalışmakta olan programlar kapatılmadan bilgisayar Bekleme konumuna geçirilir. Klavyeden bir tuşa dokunulduğunda veya güç düğmesine basıldığında bilgisayar tekrar çalışmaya başlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 WINDOWS 7 - I Bilgisayarı kapat Bilgisayarı tamamen kapatmak için kullanılan seçenektir. Bu seçenek kullanıldığı zaman bilgisayar üzerinde bulunan bütün programlar kapatılır. Çalıştırılmakta olan programlar kapatılırken değişiklik yapılan program dosyalarının ve belgelerin kaydedilip kaydedilmeyeceği sorgulanır. Alınan onaylardan sonra bilgisayar, fiziksel olarak tüm enerjisi kesilerek kapatılır. Tüm pencereler ve bilgisayarı kapatmak için ALT+F4 tuş kombinasyonu da kullanılabilir. Yeniden başlat Bir takım düzenlemeler ve ayarlamaların geçerli olabilmesi için WINDOWS’un yeniden başlatılması gerektiğinde bu seçenek kullanılır. Bilgisayar tamamen kapatılır ve yeniden başlatılır. Yeniden başlatmak için ayrıca bir işlem yapılmasına gerek kalmaz. Kullanıcı değiştir Açık olan oturum kapatılmadan bilgisayarı kullanan bir diğer kullanıcı için oturum açılmasını sağlar. Bu işlemde açık olan programlar kapatılmadan diğer kullanıcı hesabına geçiş yapılır. Oturumu kapat Oturumu kapat seçeneği aktif olan kullanıcı oturumunun sonlandırılmasında kullanılır. Bilgisayarda aynı anda birden fazla kullanıcı hesabı açıkken kullanıcı bu düğme yardımıyla kendi oturumunu kapatabilir. Oturumun kapatılması bilgisayarın çalışmasını etkilemez. Oturum aç ekranı görüntülenerek bilgisayar çalışmaya devam eder. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14 WINDOWS 7 - I PENCERELER VE İLETİŞİM KUTULARI Pencereler Windows işletim sistemleri pencere yapıları üzerine inşa edilmiştir. Windows işletim sistemleri pencere yapıları üzerine inşa edilmiştir. WINDOWS 7’de tüm işlemler pencereler yardımı ile gerçekleştirilebilmektedir. Programlar ve klasörler pencere yapıları içerisinde görüntülenmekte ve aynı anda birden fazla pencere açılabilmektedir. Bir anda birden fazla pencere açık durumda olmasına rağmen sadece bir tanesi aktif durumda olabilir. Bilgisayarda açılan tüm pencereler birer simge ile görev çubuğu üzerinde görüntülenir. Aktif durumda olan pencerenin görev çubuğu üzerindeki düğmesi diğer pencerelerden farklı olarak yarı saydam bir çerçeve içerisinde görüntülenmektedir. Resim 16. Pencere Yapısı Pencereler birden fazla işlemi bir arada yapmaya olanak tanır. Bir vedeo ya da resim pencere içerisinde görüntülenir. Aynı şekilde herhangi bir sürücü seçildiğinde veya bir klasör açılmak istendiğinde içerikler pencereler yardımıyla görüntülenir. Bu nedenle pencerelerin etkin kullanımı işletim sisteminden faydalanmak için oldukça önemlidir. Nesne görüntülemeye yarayan pencere yapısı Windows Gezgini olarak da adlandırılır (Resim 16). Windows gezgini istenirse Başlat Tüm Programlar Donatılar Windows Gezgini yolu izlenerek de Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15 WINDOWS 7 - I çalıştırılabilmektedir. Bu pencerenin temel bileşenlerinin isimleri numaralı olarak listelenmiştir. 1. İleri – Geri düğmeleri 2. Adres çubuğu 3. Arama kutusu 4. Simge Durumu, Geri Getir/Ekranı Kapla ve Kapat Düğmeleri 5. Menü çubuğu 6. Gezinti bölmesi 7. Nesne görüntüleme alanı 8. Yatay ve dikey kaydırma çubukları 9. Önizleme bölmesi 10.Durum çubuğu Adres çubuğu Adres çubuğunda listelenen her bir klasör isminin üzerine tıklamak suretiyle bu alana doğrudan erişim sağlanabilir. Pencere tarafından görüntülenen nesnelerin hangi sürücü ve hangi klasör bileşeninin altında olduğunu göstermektedir. Bir Resim 17. Adres Çubuğu dosya, klasör veya kısayolun hangi sürücü ve klasör altında olduğunu gösteren listeye adres adı verilmektedir. Adres çubuğunda listelenen her bir klasör isminin üzerine tıklamak suretiyle bu alana doğrudan erişim sağlanabilir (Resim 17). Ayrıca adresin bulunduğu klasör isimlerinin yan tarafında bulunan sağ ok işaretine tıklanarak o depolama alanındaki diğer klasörlerin listesine erişilebilir. Bu listede Resim 18. Adres Çubuğu içindeki dosya ve klasörlerin görüntülendiği klasör kalın harflerle yazılarak vurgulanır. Ayrıca listedeki herhangi bir klasör ismi tıklanarak bu klasöre erişim sağlanabilir (Resim 18). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16 WINDOWS 7 - I Arama kutusu Arama filtreleri dosya veya klasörün belirli özelliklere göre arama yapılmasını sağlamaktadır. Pencerede listelenen dosya ve klasörler içerisinde çeşitli anahtar kelimeler yardımıyla arama işlemi yapmak için arama kutusundan faydalanılabilir. Arama kutusuda geçmiş arama işlemlerinde kullanılmış olan anahtar kelimeler yer almaktadır. Ayrıca Değiştirilme tarihi, tip, tür ve boyut gibi arama filitreleri ekleme imkanı sunmaktadır. Arama filitreleri bir dosya veya klasörün belirli bir özelliğine göre arama yapılmasını sağlar. Bu sayade daha hızlı bir arama işlemi gerçekleştirilebilir. Arama filitrelerinden herhangi biri seçildiğinde bu filitre için bir iletişim penceresi görüntülenmekte ve filitreleme kriterlerinin belirlenmesi istenmektedir (Resim 19). Filitreleme kritelerinini belirlenmesinin ardından filitreleme iletişim penceresi kapatılarak arama işlemi başlatılabilir. Resim 19. Arama Kutusu ve Arama kutusunda arama yapmak için Değiştirme Tarihi Arama anahtar kelimelerin yazılıp ENTER tuşunun Filtresi kullanılması yeterlidir. Ayrıca arama kutusu karakter değişimine duyarlı olduğu için her bir karakter değişiminde liste yenilenmekte ve anahtar kelimeyle tutarlı olan nesneler görüntülenmektedir. Aranan dosya adı tam olarak bilinmiyorsa “*” ve “?” olarak iki joker karakter kullanılabilir. “*” karakteri bilinmeyen bir grup karakteri ifade ederken, “?” karakteri bilinmeyen tek bir karakteri ifade eder. Örneğin; arama kutusuna: “*mir*” anahtar kelimesinin yazılması dosya ismi içerisinde mir ifadesi geçen nesnelerin listelenmesini sağlar. “?nes“ anahtar kelimesinin yazılması 4 karakterden oluşan dosya isminin son 3 karakterinin nes olan nesnelerin listelenmesini sağlar. “C*.D*“ şeklindeki bir arama ölçüsü, adı C ile uzantısı D ile başlayan tüm dosyaları listelenmesini sağlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17 WINDOWS 7 - I Menü çubuğu Menü çubuğunda yer alan Düzen menüsü, kes, kopyala, yapıştır vb işlemlerin yapılmasına olanak tanımaktadır. Menü çubuğu pencere içerisinde yapılabilecek işlemler için gerekli komutları kategorize edilmiş bir şekilde barındıran bir yapıdır. Menü çubuğunda Dosya, Düzen, Görünüm, Araçlar ve Yardım olmak üzere 5 kategori Resim 20. Dosya Menüsü bulunmaktadır. Dosya menüsü nesneler üzerinde yapılabilecek işlemleri organize etmede kullanılır. Pencere içerisinde herhangi bir nesne seçili olmaksızın dosya menüsü görüntülendiğinde Bununla paylaş, Yeni ve Kapat komutları hariç diğer komutlar pasif olarak Resim 21. Dosya listelenmektedir (Resim 20). Eğer herhangi bir nesne Menüsü seçili olarak dosya menüsü görüntülenir ise menü nesneye yönelik yapılabilecek tüm işlemleri görüntüleyebilecek şekilde yeniden organize edilmektedir (Resim 21). Liste oluşturulurken bilgisayarda yüklü olan diğer programların yapabileceği işlemlerde eklenmektedir. Örneğin bilgisayarda Winrar programı yüklü ise bir klasör seçildiğinde klasör için oluşturulacak listeye Winrar programının seçenekleri de eklenir. Menü çubuğunda yer alan Düzen menüsü, kes, kopyala, yapıştır vb işlemlerin yapılmasına olanak tanımaktadır. Görünüm menüsü pencere içerisinde nesnelerin görüntülenme biçimleri ve sıralama şekillerini organize etmede kullanılmaktadır. Araçlar menüsü ağ sürücülerine erişmek ve klasör seçenekleri ayarlarını yapmak için gerekli komutları içermektedir. Yardım menüsü ise pencere kullanımına yönelik yardım bileşenine ulaşıma imkan tanımaktadır. Gezinti bölmesi Pencerenin sol tarafında konumlandırılan bu bölme sık kullanılanlar, kitaplıklar, bilgisayar ve ağ temel kategorilerini barındırmaktadır. Gezinti bölmesi bu kategoriler altında yer alan bileşenlere hızlı bir şekilde erişim sağlamak için kullanılmaktadır. Önizleme bölmesi Pencere içerisinde seçilmiş olan dosyanın içeriğini görüntülemede kullanılır. Bu sayede içeriğine göz atılmak istenen nesne seçilir ve önizleme penceresinde dosya görüntülenir (Resim 22). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18 WINDOWS 7 - I Önizleme Bölmesi Resim 2210. Önizleme Bölmesi İletişim Kutuları İletişim kutuları, ESC tuşu ile ekran üzerinden kaldırılabilirler. İletişim Kutuları, işlem yapmak için ek bilgiye ihtiyaç duyulduğunda, kullanıcının bilgi girmesine imkan sağlayan, üzerlerinde çeşitli düğme, sekme ve onay kutucuklarının bulunduğu pencerelerdir. ESC tuşu ile ekran üzerinden kaldırılabilirler. Örneğin; Başlat menüsündeki Çalıştır seçeneği ile ekranda görüntülenen iletişim kutusu ve Gözat düğmesinin üzerindeki üç nokta, iletişim kutusu ile karşılaşılacağı anlamına gelmektedir. Sekmeler Liste Kutuları Açılır Liste Kutuları Kare Onay Kutuları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19 WINDOWS 7 - I Resim 23. Örnek bir İletişim Penceresi İletişim Kutusu ifadesi yerine İletişim Penceresi de kullanılmaktadır. İletişim kutuları üzerinde bulunan çeşitli bölgeler, düğmeler, kullanıcıdan bilgi almaya yarayan noktalar vardır. Bunlar; Sekmeler: Çok fazla sayıda seçenek içeren iletişim kutuları birden fazla sayfadan oluşur, bu iletişim kutularının her bir sayfasını gösteren düğmeler Sekme olarak adlandırılır (Resim 23). Açılabilir Liste Kutuları: Hazır seçeneklerden seçim yapma durumunda, yanında bir ok işareti bulunan liste düğmesi tıklanarak seçenekler listesi açılır. Liste içerisinde kaydırma çubukları ile hareket edilerek seçim yapılır (Resim 23). Liste Kutuları: Bazı iletişim kutularında seçenekler liste içerisinde verilir. Kaydırma düğmelerini kullanmak suretiyle liste hareket ettirilir. Seçeneklerden birisi fare ile tıklanarak seçim yapılır (Resim 23). Metin Kutusu: Kullanıcı tarafından doğrudan bilgi girişi yapılan kutucuklardır. Bilgi klavye veya fare yardımı ile girilmektedir. Sayaç Kutusu: Sayısal değerlerin düzenli aralıklarla attırılıp azaltılabileceği veya kullanıcının doğrudan değer de yazabileceği iletişim kutusu bileşenidir. Ayar Çubuğu: Ayarlama iletişim kutularında, görsel olarak bir bütünü gösteren ölçek üzerinde, ibre şeklindeki bir düğme ile istenilen ölçüyü ayarlamaya yarar. Seçeneklerin geçerli olması için işaretlenmesi gereken noktalardır. Onay Kutuları: Seçeneklerin geçerli olması için işaretlenmesi gereken noktalardır. Onay kutuları kare veya yuvarlak olmak üzere iki şekildedir. Kare şeklindeki onay kutularında aynı anda birden fazla seçenek işaretli olabilirken, yuvarlak şeklindeki seçenek grubundan aynı anda sadece bir tanesi işaretli olabilir (Resim 23). Tamam, İptal ve Uygula Düğmeleri: Yapılan değişikliklerin veya belirtilen seçeneklerin geçerli olması için Tamam düğmesi ve değişiklikleri uygulamadan vazgeçmek için İptal düğmesi tıklanmalıdır. Tamam ve iptal düğmeleri kullanıldıktan sonra iletişim penceresi otomatik olarak kapatılmaktadır. Değişikliklerin yapılması fakat iletişim kutusunun aktif kalmasının istendiği durumlarda ise Uygula düğmesi kullanılır (Resim 23). Pencerelerin Aktif Hale Getirilmesi Bir anda birden fazla pencere açık ise, bu pencerelerden sadece birisi üzerinde işlem yapılabilir. Bu pencere Aktif Pencere olarak adlandırılır. Windows Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20 WINDOWS 7 - I 7’de bir pencereyi aktif hale getirmek için birden fazla seçenek bulunmaktadır. Bunlar; Fare ile görev çubuğu üzerindeki düğmesini tıklamak, Ekran üzerinde görünen herhangi bir noktasını tıklamak, Klavyeden ALT + TAB tuş kombinasyonunu kullanmak, Klavyeden ALT + ESC tuş kombinasyonunu kullanmak, Klavyeden WIN + TAB tuş kombinasyonunu kullanmak pencereyi aktif hale getirir. Pencerelerin Taşınması ve Boyutlandırılması Windows işletim sisteminde pencereler istenildiği şekilde taşınabilmekte ve boyunlandırılabilmektedir. Taşıma, pencere tam olarak ekranı kaplatılmamış ise, başlık çubuğu üzerinde sürükle-bırak yöntemi ile gerçekleştirilir. Pencereler, içeriğini tam olarak gösterecek boyutta olmadığı zaman sağ kenarı ile alt kenarında Kaydırma Çubukları adı verilen çubuklar oluşur (Resim 16, 8 Numara). Bu çubuklar; Fare ile tutulup yatay olanları sağa sola, düşey olanları ise, yukarı aşağı hareket ettirmekle, Baş taraflarında bulunan ok şeklindeki düğmeleri tıklamak suretiyle, Ok şeklindeki düğmeler arasında kalan boşlukları tıklamak suretiyle, Page Up, Page Down, Home, End tuşları ve yön tuşlarını kullanmak suretiyle pencerenin görüntülenemeyen diğer kısımları da görüntülenebilir. Boyutlandırma ise; başlık çubuğundaki Ekranı Kapla düğmesi ile tam olarak ekrana sığdırma, başlık çubuğunu çift tıklama ile ekranı kaplama ve önceki boyuta dönme şeklinde boyutlandırılabilir. Ayrıca, fare işaretçisi, pencere kenar ve köşelerine taşındığında boyutlandırma işaretlerinden birisi (↔, ↕ , , ) görüntülendiğinde, fare basılı tutularak ileri geri veya yukarı aşağı doğru hareket ettirilerek yapılır. Windows 7’den önceki Windows sürümlerinden farklı olarak benzer pencereleri bir kategori altında toplamaktadır. Pencerelerin Yerleştirilmesi Windows 7 benzer pencereleri bir kategori altında toplamaktadır. Böylelikle birden fazla pencere açıldığında kullanıcı, rahatsız eden bir Resim 24. Pencere Kategori Görünümü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21 WINDOWS 7 - I görev çubuğu yerine daha organize bir yapıda pencerelere erişim sağlanmaktadır. Kategorinin üzerine gelindiği zaman, o kategori altında bulunan pencereler görüntülenmektedir. Fare ile istenilen pencereye geçiş yapılabilir. Bu durum Aero özelliği ile gerçekleştirilmektedir. Aero özelliğini kullanmadan benzer pencereler arasında geçiş yapmak için CTRL + Sol Tuş kombinasyonu pencere kategorisi tıklanabilir. Bu işlem ile en son görüntülenen pencere aktif hale getirilir. Windows 7'deki yeniliklerden biri de fare hareketlerini algılama özelliğidir. Windows 7'deki yeniliklerden biri de fare hareketlerini algılama özelliğidir. Bu özellik “Aero Shake” olarak adlandırılır. Bu özellik pencerenin başlık çubuğundan tutularak sallanması ile aktif edilir. Böylece aktif pencere haricindeki diğer tüm pencereler simge durumuna küçültülür. Böylece aynı anda birden fazla pencerenin konumlandırılması sağlanmış olur. Masaüstünü Göster Windows 7’de kullanıcı rahatlığı için düşünülen özelliklerden biri de “Aero Peek” özelliğidir. Bu özellik açık bulunan pencerelerin sınır çizgilerini görüntüleyerek masaüstüne ulaşmayı sağlar. Bu özellik Görev Çubuğu'nun en sağında bulunan Masaüstünü Göster simgesi kullanılarak aktif hale getirilmektedir (Resim 25). Resim 25. Masaüstünü Göster Özelliği Masaüstünü görüntülemenin iki farklı şekli bulunmaktadır. Masaüstünü görüntülemenin iki farklı şekli bulunmaktadır. Aero Peek özelliği kullanılarak masaüstünü görüntülemek için masaüstünü göster düğmesinin üzerinde fare imleciyle birkaç saniye beklemek yeterli olacaktır. Sadece masaüstü görüntülenmek istenirse masaüstünü göster düğmesine tıklamak yeterli olacaktır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22 Özet WINDOWS 7 - I •Windows 7 işletim sistemi daha önceki Windows işletim sistemleri gibi temelde pencereler üzerinden işlemlerin yapılmasına olanak sağlamaktadır. Windows işletim sistemlerinde bilgiler dosyalar içerisinde saklanmakta ve dosyalar klasörlenebilmektedir. Tüm dosya ve klasörler bir sürücü altında yer almaktadır. •Windows 7 işletim sistemi yüklü bir bilgisayar güç düğmesi kullanılarak çalıştırılabilmektedir. Bununla birlikte güvenli mod gibi farklı açılış seçenekleri mevcuttur. Windows 7 işletim sistemi çalıştırıldığında kullanıcılarını masaüstü denilen ortam ile karşılar. Bu ortam üzerinde kullanıcılar çeşitli programları çalıştırabilir, dosya ve klasörlere erişim sağlayabilir veya internet vb. ağ yapılarına ulaşabilir. İşletim sisteminin açılışı gibi kapatılmasında da farklı tercihler yapmak mümkündür. •Görev çubuğunda Başlat menüsü, program simgeleri, bildirim alanı ve masaüstünü göster gibi bileşenler bulunmaktadır. Görev çubuğunda benzer özelliklere sahip program pencereleri gruplandırılarak görüntülenir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23 WINDOWS 7 - I DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. I. Dosya II. Sürücü III. Klasör Yukarıdaki nesnelerin hiyerarşik yapısı hangi seçenekte doğru olarak verilmiştir? a) II – III – I b) II – I – III c) I – II – III d) I – III – II e) II – I – III 2. Aşağıdakilerden hangisi Başlat menüsündeki “Kapat” düğmesinin seçeneklerinden biri değildir? a) Kullanıcı Değiştir b) Oturumu Kapat c) Uyku d) Yeniden Başlat e) Ekranı Kapat 3. Bilgisayarda arama yaparken son üç harfi “AÖF”, uzantısı “.docx” olan dosyanın arama kriteri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? a) ATAAÖF.docx b) *AÖF.docx c) *AÖF*.*docx d) AÖF***.docx e) AÖF.*** Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24 WINDOWS 7 - I 4. Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde işletim sisteminin performans ayarlarını yapmak için izlenmesi gereken yol doğru olarak verilmiştir? a) Bilgisayarım Sağ Tuş Özellikler Gelişmiş Sistem Ayarları Gelişmiş b) Masaüstü Sağ Tuş Kişiselleştir Görüntü Performansı c) Başlat Tüm Programlar Donatılar Sistem Araçları Performans d) Denetim Masası Görünüm ve Kişiselleştirme Masaüstü Araçları e) Denetim Masası Sistem ve Güvenlik İşlem Merkezi 5. Ekranın anlık görüntüsünü panoya kopyalamak için kullanılan tuş aşağıdakilerden hangisidir? a) Scroll Lock b) Space Bar c) Print Screen d) Back Space e) Pause/Break Cevap Anahtarı 1.A, 2.E, 3.B, 4.A, 5.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25 WINDOWS 7 - I EK - 1 FARE KULLANIMI Fareler Windows’un vazgeçilmez veri giriş araçlarıdır. Farenin etkin bir şekilde kullanımı Windows 7’nin kullanımını kolaylaştıracaktır. WINDOWS’un vazgeçilmez yardımcı giriş aracı, farelerdir. Başlangıçta, kullanıcının sağ eli ile fareyi kumanda edeceği varsayımından hareket edilmiştir. Ekranda görüntülenen tüm öğeler, fare aracılığıyla yönetilebilir. Bu durum, hiçbir komutu ezberlemeden işletim sistemini kullanabilme olanağı verir. Ekranda görülen ok şeklindeki fare simgesine İmleç ya da İşaretçi denir. Ekrandaki imlecin hareketi, farenin hareketiyle doğru orantılıdır. Fare üzerinde iki veya üç düğme bulunur. Bu düğmelerden birisi sol, diğeri sağ düğmedir. Ortada ise, tekerlek denilen kaydırma düğmesi bulunur. Windows standart olarak kullanıcının sağ eli ile fareyi kumanda edeceği varsayımından hareket edilmiştir. Ancak kullanıcı fareyi sol elini kullanmak istediğinde gerekli ayarlamalar yapılmak suretiyle sol ele uygun olarak işlevsel düğmelerin görevleri değiştirilebilir. Bu kitaptaki anlatımlarda sıkça kullanılan fare ile ilgili ifadelerin anlamları şöyledir (Farenini sağ el kullanımına göre ayarlandığı varsayılmaktadır.); Fare sol düğmesi; bir nesneyi seçmek, taşımak ya da komut vermek gibi işler için kullanılır. Fare sağ düğmesi; özelliklere kolayca ve çabuk erişmek için kısayol menülerini görüntülemede kullanılır. Tıklama; farenin sol düğmesinin kısa süreli olarak basılıp bırakılması demektir. Bu eylem genellikle bir nesneyi seçmek, bir komutu uygulamak için kullanılır. Başka bir deyişle bir menüde, tıklama yapılır ise tıklanan komut çalıştırılmış olur. Fare bir nesne üzerindeyken o nesne seçilmiş olur. Çift Tıklama; fare hareket ettirilmeden, sol düğmenin seri olarak iki kez basılıp bırakılması demektir. Bu işlem daha çok masa üstündeki veya program grupları pencerelerindeki simgeleri çalıştırmak için kullanılır. Sürükleme; farenin sol düğmesi basılı tutulurken, farenin hareket ettirilmesidir. Bu işlem daha çok pencereleri veya simgeleri ekranın başka bir yerine taşımak için kullanılır. Özel Sürükleme; farenin sağ düğmesinin basılı tutulurken farenin hareket ettirilmesidir. Taşınan öğeler için menü seçenekleri sunar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 26 WINDOWS 7 - I Her simge için farklı alt menü seçenekleri bulunabilir. Örneğin Windows 7 işletim sisteminde fare yardımıyla pencerelere yönelik aşağıdaki işlemler yapılabilir: Pencereyi tam ekran yapma; herhangi bir pencerenin ekranın üst kısmına doğru sürüklenerek bırakılması işlemidir. Bu işlem sonucunda fare ile taşınan pencere tam ekran modunda görüntülenir. Pencereyi sağa/sola taşıma; herhangi bir pencerenin ekranın sol veya sağ kısmına doğru sürüklenerek bırakılması işlemidir. Bu işlem ile pencere ekranın sağ veya sol yarısına konumlandırılır. Özellikle iki farklı belge ile çalışmak isteyen kullanıcılar için ideal bir seçenektir. Ctrl + Shift + görev çubuğundaki herhangi bir simgeye tıklandığında: Tıklanan program yönetici hesabıyla açılır. Shift + görev çubuğundaki herhangi bir simgeye sağ tıklandığında: Program için Windows menüsü gösterilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 27 WINDOWS 7 - I EK - 2 KLAVYE KULLANIMI Windows işletim sistemi için kullanılan veri giriş birimlerinden bir diğeri de klavyedir. Bilgisayarı etkin bir şekilde kullanabilmek için klavye ve üzerindeki fonksiyon tuşlarının ne anlama geldiği iyi bilinmelidir. Genel yazma tuşları dışında kalan tuşların fonksiyonlarına kısaca değinilmiştir. Fonksiyon Tuşları: Klavyenin en üstünde F1, F2, .... , F12 sırasında yer alırlar. Kullanılan programa göre farklı fonksiyonlar yüklenebilen tuşlardır. Hangi işlevi gördükleri program tarafından kullanıcıya bildirilir. Esc: Yapılmakta olan bir işlemi iptal etmek amacıyla kullanılır. İletişim pencereleri kapatmanın bir yolu da bu tuşu kullanmaktır. Tab: İletişim pencereleri içerisinde bulunan bölgeleri düğme ve sekmeleri sıralı bir şekilde dolaştıran tuştur. Ayrıca editör programları içerisinde işaretçiyi belirli aralıklarla ilerletir. SHIFT tuşu ile birlikte kullanıldığında, ilerleme yönü tersine çevrilir. Yani TAB tuşu ile soldan sağa ilerlenirken, SHIFT + TAB tuşları kullanıldığında sağdan sola ilerlenir veya bir iletişim penceresinin bölgelerini dolaşırken, SHIFT + TAB tuşları kullanılırsa bir önceki bölgeye dönülür. Backspace: İşaretçinin solunda bulunan karakterleri siler. Caps Lock: Genel yazma tuşları içerisinde bulunan alfabetik karakterlerin sürekli büyük harfle yazılmasını sağlayan tuştur. Tuşun aktif olduğu, klavyenin sağ üst köşesinde bulunan veya bazı klavyelerde tuşun kendi üzerinde bulunan ışığın yanmakta olmasıyla anlaşılır. Tekrar basıldığında pasif duruma döner ve ışık söner. Enter: Yazılı bir komutun işleme konulması veya editör programlarında paragraf yapmak için kullanılır. İletişim pencerelerinde aktif olan düğmeye yüklenen görevin icrası için de kullanılır. Shift: Genel yazma tuşları içerisinde bulunan alfabetik karakterlerin büyük harfle yazılması için ve bazı tuşlar üzerinde bulunan ikincil karakterlerin çıkartılması için basılı tutularak kullanılır. Basılı tutulduğu sürece büyük harf ve ikincil karakter yazma devam eder. Sürekli büyük harf ile yazılacak ise CAPS LOCK tuşu kullanılmalıdır. Shift + Sol Tık: Görev çubuğuna sabitlenmiş programlardan birine shiftle beraber tıklanırsa, programın yeni bir görüntüsü çalışır. Normal tıklandığında ise daha önceden açılmış pencere görüntülenir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 28 WINDOWS 7 - I Alt Gr: Üçüncül karakterlerin çıkartılmasında kullanılır. Başka tuş kombinasyonlarında görev yapar. Alt: Pencere içerisinde veya menülere sahip bir programda, menüleri aktif hale getirmede kullanılır. Genelde başka tuşlarla birlikte fonksiyonlar da icra eder. Windows Tuşu: Windows uyumlu klavyelerde, klavyenin en alt sırasında ALT Gr ve ALT tuşlarının yanında üzerinde Windows uçan pencere görüntülü logo ’sunun olduğu tuştur. Windows işletim sisteminde Başlat menüsünü klavyeden aktif hale getirmeye yarar. Windows + Home: Aktif pencere dışındaki bütün pencereleri başlat çubuğuna saklar. Windows + Space: Bütün pencereler saydam hale gelir ve masaüstünü görürsünüz. Windows + Yukarı: Aktif pencereyi büyütür. Windows + Aşağı: Aktif pencereyi küçültür. Windows + Sağ/Sol: Aktif pencereyi sağa veya sola yapıştırır. Windows + Shıft + Sağ/Sol: Eğer çift monitörünüz varsa, aktif pencereyi diğer monitöre göndermenizi sağlar. Windows + T: Başlat çubuğuna iğnelenmiş nesneler arasında gezmenizi sağlar. Windows + P: Sunum seçeneklerini ayarlamanızı sağlar. Resim 21. Ekran Görüntüsü Paylaşım Seçenekleri Windows + Tab: Açık olan uygulama, klasör veya nesneler arasında görsel bir şekilde geçiş sağlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 29 WINDOWS 7 - I Resim 22. Windows + Tab Tuş Kombinasyonu Windows + (+/-) : Büyüteci çalıştırır ve yakınlaşıp uzaklaşmanızı sağlar. Ctrl: Tek başına bir görevi olmayan tuştur. Anahtar tuş olarak başka tuşlarla birlikte kullanılır. Bazı programlar içerisinde belirtilen bir tuşla kullanıldığında program tarafından belirlenen işlemi yapar. Örneğin, Word programında Ctrl+S kısa yolu, “Kaydet” anlamına gelmektedir. Spacebar: Kelimelerin arasına boşluk vermek için kullanılır. Insert: Araya karakter eklemek için kullanılır. İşaretçi, ekleme yapılacak yere getirildikten sonra, bu tuşa basılır ve ekleme yapılır. Bu şekilde daha önceden yazılı olan yazılar sağ ötelenir ve silinmezler. Insert tuşu kullanılmadan yapılırsa, önceden yazılı olanların üzerine yazılır. Delete: İşaretçinin sağındaki karakterleri siler. Home: İşaretçiyi bulunduğu satırın başına taşır. End: İşaretçiyi bulunduğu satırın sonuna taşır. Page Up: Birden fazla sayfadan oluşan belgelerde veya bir ekrana sığamayacak kadar uzun sayfadan oluşan dokümanlarda sayfanın üst taraflarını görmek için kullanılır. Page Down: Birden fazla sayfadan oluşan belgelerde veya bir ekrana sığamayacak kadar uzun sayfadan oluşan dokümanlarda sayfanın alt taraflarını görmek için kullanılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 30 WINDOWS 7 - I Print Screen: Windows ve altında çalışan programlarda ekranın anlık görüntüsünü panoya kopyalamada kullanılır. Alt+Print Screen kombinasyonu ise sadece aktif olan pencereyi kopyalar. Bu kopyalanan resimler daha sonra belge içinde kullanılır veya resim editörleriyle düzeltilebilir. Scroll Lock: Bazı programlarda ekranı sağa veya sola kaydırarak görünmeyen diğer kısımların ekranda görünmesini sağlar. Aktif olduğu klavyenin üzerindeki kendine ait ışığın yanmasından anlaşılır. Tuşa tekrar basıldığında ışık söner. Pause/Break: Komutun çalışmasına ara verir, tekrar basıldığında veya ENTER yapıldığında komutun çalışması kaldığı yerden devam eder. Num Lock: Nümerik tuşların kullanılmasını sağlar. Işıklı bir tuştur. Tuşun basılı olduğu, sağ üst köşedeki kendine ait ışığın yanmasından anlaşılır. Işığının yanık olduğu durumda, nümerik tuşlardaki rakamlar kullanılır. Işık sönük durumda ise, nümerik tuşlar üzerindeki ikinci görevler olan yön tuşları ve yön tuşları üzerindeki altılı grup tuşun görevleri icra edilir. Tuş kombinasyonlarını belirtirken, “+” işareti kullanılmaktadır. Kombinasyon olarak, birden fazla tuş kullanıldığında iki veya üç tuşa eş zamanlı olarak basmak anlaşılmamalıdır. Anahtar olarak kullanılan SHIFT ve/veya CTRL tuşlarına uzun süre basılı tutmakta herhangi bir sakınca yoktur. Bu ne nedenle SHIFT ve/veya CTRL tuşlarıyla oluşturulan kombinasyonlarda bu tuşlara birer parmakla basılı halde iken son kombinasyon tuşunu bir kez tıklamak yeterli olacaktır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 31 Büyük Harf Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Genel Yazma Tuşları Aralık Çubuğu Fonksiyon Tuşları Üst Karakter Yön Tuşları Nümerik Tuşlar WINDOWS 7 - I Klavye Tuşları ve Türleri 32 HEDEFLER İÇİNDEKİLER WINDOWS 7 - II • Başlat Menüsü • Görev Çubuğu • Dosyalar, Klasörler ve Kısayollar • Nesnelerin Düzenlenmesi • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Başlat menüsü ve özelliklerini kullanabilecek • Görev çubuğunun özelliklerini optimize edebilecek • Dosya, klasör ve kısayolları oluşturabilecek, organize edebilecek ve silebileceksiniz. TEMEL BİLGİ TEKNOLOJİLERİ ÜNİTE 5 WINDOWS 7 - II GİRİŞ Windows işletim sistemi nesne tabanlı bir yapıya sahiptir. Bu nedenle tüm işletim sistemi bileşenleri, dosya, klasör ve kısayollar görsel öğelerle temsil edilmektedir. Bu anlatımda işletim sisteminin yaygın kullanılan bileşenlerinden olan başlat menüsü ve özelliklerine değinilecektir. Ayrıca görev çubuğu, dosya, klasör ve kısayol yapıları üzerinde durulacaktır. BAŞLAT MENÜSÜ Görev çubuğu üzerinde yer alan başlat menüsü bilgisayarda yüklü olan programlara ulaşmayı sağlamaktadır. Başlat menüsü, Windows 7 işletim sisteminde sıklıkla kulanılan bileşenlerden biridir. Görev çubuğu üzerinde yer alan başlat menüsü bilgisayarda yüklü olan programlara ulaşmayı sağlamaktadır. Resim 1’de simgesi görülen başlat menüsü düğmesi aracılığıyla bilgisayarda bulunan programlara, klasörlere ve sistem ayarlarlarına erişilir. Resim 1. Başlat Menüsü Düğmesi Başlat menüsünü açmak için, ekranın sol alt köşesindeki Başlat düğmesi kullanılmalıdır. Bunun yerine klavyedeki Windows tuşu da kullanılabilir. Bu bileşenlerin kullanımı ile Başlat menüsü görüntülenir (Resim 2). Başlat menüsünde beş ana bölüm bulunmaktadır. Bunlar; 1. Bu bölümde Resim 2. Başlat Menüsü bilgisayarda bulunan programların kısa bir listesi yer alır. Bu liste sınırlı bir listedir. Bilgisayara yüklenmiş olan bütün programları görüntülemek için Başlat menüsünün sol alt köşesinde bulunan Tüm Programlar seçeneği kullanılır. 2. Arama bölümü bilgisayardaki program veya dosyaları bulmak için kullanılır. 3. Kapat düğmesi Windows'ta oturumu kapatmak, kilitlemek, kullanıcı değiştirmek veya bilgisayarı kapatmak için gerekli komutları barındırmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 WINDOWS 7 - II 4. Başlat menüsünün sağ kısmında yer alan seçenekler, yaygın olarak kullanılan klasörlere, dosyalara, ayarlara ve özelliklere erişimi sağlamaktadır (Belgeler, Resimler, Bilgisayar, Denetim Masası vb.). 5. Oturum resmi kullanıcının oturumunu simgeleyen resimdir. Bu resim kullanıcı tarafından belirlenir ve istendiğinde değiştirilebilir. Başlat Menüsünden Program Açma Başlat menüsünün sol kısmında en fazla 10 program listelenmektedir. Bilgisayarda yüklü olan programları açmak başlat menüsünün en yaygın kullanım amaçları arasında yer almaktadır (Resim 3). Başlat menüsünün sol bölmesinde gösterilen bir programı açmak için, programın simgesine tıklamak yeterli olmaktadır. Bu işlemin ardından program açılır ve başlat menüsü otomatik olarak kapatılır. Sık kullanılan programlar otomatik olarak başlat menüsünün sol kısmına eklenir. Başlat menüsünün sol kısmında en fazla 10 program listelenmektedir. Bu listede yer almayan programları çalıştırmak için sol bölmenin en altında bulunan Tüm Programlar seçeneği kullanılır. Sol bölmede, bilgisayara yüklü tüm programlar listelenir (Resim 4). Bu listedeki herhangi bir programın simgesi tıklatılarak program başlatılır ve Başlat menüsü otomatik olarak kapanır. Tüm programlar bileşeni kullanıldığında sol bölmede oluşan program listesini iptal etmek ve başlat menüsünü eski haline getirmek için tüm programlar Resim 5. Başlat Menüsü Resim 4. Başlat Menüsü seçeneğinin yerine Geri seçeneği görüntülenir. Resim 3. Programın Açıklama Bilgisi Ayrıca bilgisayara yeni programlar yüklendiğinde, bu program Tüm Programlar listesine eklenir. Başlat menüsü program listesini görüntülemenin yanında listelenen programların kısa açıklamalarının görüntülemesine de imkan vermektedir. Bu özellik kullanıcıların program hakkında bilgi sahibi olmalarına imkan tanımaktadır. Program hakkındaki açıklamaya ulaşmak için fare işaretçisini listedeki program simgesinin üzerine getirip kısa bir süre beklemekgerekmektedir. Resim 5’teki gibi bir açıklama kutusu görüntülenir. Örneğin, Hesap Makinesi programının bilgisi "Ekran hesap makinesiyle basit aritmetik işlemleri yapar." şeklindedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 WINDOWS 7 - II Arama Kutusu Arama kutusu program, sürücü, klasör, e-posta iletileri vb. birçok ortamda arama yapmaktadır. tamamında arama Başlat menüsünün alt kısmında yer alan arama kutusu, bilgisayardaki öğeleri bulmak için kullanılmaktadır. Genellikle aranacak ifade girilir. Bu ifadeler programları, klasörleri ve dosyaların yanısıra e-posta iletileri, kaydedilmiş anlık iletiler, randevular ve kişi listelerinde aranır (Resim 6). Arama kutusunu kullanmak için, Başlat menüsü açılır ve arama yapılacak anahtar kelimeler kutucuğa yazılır. Başlat menüsü açıldığı zaman imleç otomatik olarak arama kutusu içerisinde konumlandırılır ve klavye kullanılarak arama gerçekleştirilebilir. Arama kutusu ifade değişikliklerine duyarlıdır. Yani herhangi bir karakter yazıldığı zaman o karakteri içeren kayıtlar herhangi bir düğmeye basmadan otomatik olarak listelenir. Arama sonuçları başlat menüsünün içerisinde kategoriler şeklinde listelenir (Resim 7). Bu kategoriler içinde programlar, belgeler, klasörler ve iletişimler başlıklarının yanı sıra arama terimi bulunmuşsa sık kullanılan ve ziyaret edilen web sayfaları da yer alır. Resim 6. Arama Kutusu Resim 7. Arama Sonuçları Yardım ve Destek Yardım ve destek uygulaması işletim sisteminin kullanımına yönelik kullanıcı destek bilgilerinin bulunduğu bir yapıdır. Bu seçenek ile işletim sistemine yönelik muhtemel sorunlara yönelik hazırlanmış yanıtlar görüntülenebilmekte, sorun giderme önerileri ve işlemlerin nasıl yapılacağına dair yönergelerin bulunduğu uygulamalara erişilebilmektedir. Yardım ve destek uygulamasında Windows Resim 8. Yardım ve Destek beraberindeki programlara yönelik bilgiler de bulunur. Windows Yardım ve Destek uygulamasını (Resim 8) açmak için Başlat menüsünün sağ bölümünde yer alan Yardım ve Destek seçeneği kullanılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 WINDOWS 7 - II Yardım önerilerine erişimde kullanılan en yaygın yöntem arama yapmaktır. Yardım önerilerine erişimde kullanılan en yaygın yöntem arama yapmaktır. Burada birkaç anahtar kelime ile arama yapılarak istenilen bilgiye ulaşılabilir. Arama için kullanılan anahtar kelimeler yazıldıktan sonra ara düğmesine tıklanır veya klavyedeki enter tuşuna basılır. Arama komutunun verilmesinin ardından arama kriterine en uygun sonuçlar en üstte olacak şekilde konu bilgilerine erişmeyi sağlayan linklerin bulunduğu bir sonuç listesi görüntülenir. Yardım ve Destek uygulaması yardım konularını çeşitli kategoriler ve başlıklar halinde sunabilmektedir. Bu yapı kullanılarak kategorize bir şekilde listelenen yardım konuları incelenebilir. Yardıma Gözat Resim 9. Yardıma Gözat Listesi düğmesi ve konu başlıkları listesinden bir öğe seçilerek istenilen konu hakkında bilgi edinilebilir (Resim 9). Yardım ve Destek uygulamasının kayıtlı olarak barındırdığı yardım konularına Microsoft firmasının web sayfasındaki Yardım ve Destek bileşenleri ile ulaşılabilir. Bu sayfada Windows işletim sistemi ve Microsoft firmasının diğer yazılımları hakkında çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu yapıya Çevrimiçi Yardım adı verilmektedir. Çevrimiçi Yardım için Yardım ve Destek penceresinin sağ alt köşesinde bulunan Çevrimiçi Yardım bileşeni veya Microsoft firmasının web sayfasındaki Destek menüsü altındaki Yardım ve Destek bağlantısı kullanılır. Yardım ve Destek uygulamasını açmanın bir diğer yolu da klavyede yer alan F1 fonksiyon tuşunu kullanmaktır. Bu fonksiyon tuşu sadece Windows ve Windows tabanlı programların değil genelde bütün programların Yardım uygulamalarının görüntülenmesini sağlar. Belgeler, Resimler ve Müzik Belgeler, Resimler ve Müzik klasörlerine Başlat menüsü kullanılarak erişim sağlanabilmektedir. Windows işletim sistemi tarafından kurulum esnasında otomatik olarak oluşturulan Kitaplıklar isminde bir yapı bulunmaktadır. Kitaplıklar, Windows kullanıcılarının kolay bir şekilde belge, resim, müzik ve video dosyalarını organize etmelerine imkan tanımayı amaçlamaktadır. Bu klasörün altında Belgeler, Resimler, Müzik ve Video isimlerinde 4 adet klasör yer almaktadır. Ayrıca Belgeler, Resimler ve Müzik klasörlerine Başlat Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Resim 10. Belgeler, Resimler ve Müzik 5 WINDOWS 7 - II menüsü kullanılarak erişim sağlanabilmektedir (Resim 10). Genellikle belge, resim, müzik ve video gibi dosyaları kullanan veya bu dosyaları oluşturan programlar varsayılan klasör olarak kitaplıklar altındaki ilgili bileşeni seçerler. Bu işleyiş dosya yapı organizasyonu sağlamak açısından oldukça faydalı olmaktadır. Kitaplıklar altındaki klasörlerin genel özellikleri şu şekildedir (Resim 11); Belgeler klasörü metin dosyalarını, elektronik tabloları, sunuları ve diğer belge türlerini içeren bir klasördür. Bu tür dosyaları oluşturmak için kullanılan programlar kayıt esnasında varsayılan olarak Belgeler klasörünü kullanmaktadırlar. Resimler klasörü dijital resimleri, grafik dosyalarını ve resim yapma programlarından oluşturulan tüm resim türlerini içermek için organize edilmiştir. Müzik klasörü ses ve müzik dosyalarının depolanması için Resim 11. Kitaplıklar Klasörü kullanılmaktadır. Ayrıca bu pencerede yer alan “Tümünü Çal” seçeneği ile klasördeki ses dosyaları yürütülebilmektedir. Video klasörü çeşitli formatlardaki videoların yer aldığı klasördür. Ayrıca bu pencerede yer alan “Tümünü Çal” seçeneği ile klasördeki video dosyaları Windows Media Player üzerinden oynatılmaktadır. Bilgisayar Bilgisayar penceresi tüm sabit ve harici sürücülerin erişimine olanak tanımaktadır. Başlat menüsünün sağ bölmesinde bulunan bilgisayar simgesi bilgisayar penceresinin görüntülenmesini sağlar. Bilgisayar penceresi tüm sabit ve harici sürücülerin erişimine olanak tanımaktadır. Ayrıca bu sürücüler ile ilgi çeşitli ayarlamalar ve değişiklikler de bilgisayar penceresinden yapılabilir. Denetim Masası Denetim masası; işletim sistemi, donanımlar ve programlara yönelik her türlü ayarlamanın yapılabildiği bileşenleri barındırır. Denetim masası kullanılarak bilgisayardaki mevcut donanımlar optimize edilebilir, yeni donanımlar eklenebilir veya varolan donanımlar sistemden kaldırılabilir. Benzer işlemler bilgisayara yüklü olan yazılımlar içinde geçerlidir. Denetim masası kullanıcı hesaplarının organize edilmesini sağlayan yapıları barındırmaktadır. Ayrıca internet gibi ağ yapılarına bağlanmak için gerekli olan ayarlamalar yine denetim masası üzerinde yapılmaktadır. Denetim masası ve özelliklerine yönelik detaylı anlatımlar Bölüm 6’da bulunmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 WINDOWS 7 - II Aygıtlar ve Yazıcılar Aygıtlar ve Yazıcılar seçeneği, yazıcı, fare ve bilgisayara takılı diğer aygıtların bilgilerine erişim imkanı tanımaktadır (Resim 12). Aslında denetim masasının bir öğesi olan bu seçenek sıkça kullanıldığından Başlat menüsünde yer verilmiştir. Bu bileşenle başta yazıcılar olmak üzere diğer aygıtların özelliklerine erişilebilir ve değişiklikler yapılabilir. Resim 10. Aygıtlar ve Yazıcılar Varsayılan Programlar Bir dosya ancak ona uygun bir programla görüntülenir veya düzenlenir. İşletim sistemi üzerinde birçok program çalışmakta ve bu programlar çeşitli dosyaları kullanarak görevlerini yerine getirebilmektedir (Resim 13). Bilgisayarda bulunan herhangi bir dosyanın hangi program kullanılarak açılması gerektiğini belirlemek için varsayılan programlar penceresi kullanılabilir. Varsayılan programlar penceresi kullanılarak bilgisayara yüklü programların bilgilerine erişilebilmekte, herhangi bir dosya türü için varsayılan program ataması yapılabilmekte veya varsayılan ayarı iptal edilebilmektedir. Bu işlemi yerine getirebilmek için varsayılan programlar penceresinde görüntülenen “Varsayılan Programlarınızı Ayarlayın” bağlantısının kullanılması gerekmektedir. Ayrıca herhangi bir dosya türünün hangi programlar yardımıyla görüntülenebileceği bilgisine ulaşmak için “Dosya Türünü veya Protokolü Bir Programla İlişkilendirin” bağlantısının kullanılması gerekmektedir. Resim 11. Varsayılan Programlar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 WINDOWS 7 - II Windows’un otomatik kullan özelliği ile bilgisayara takılan bir aygıttaki dosyalar için çeşitli işlemler otomatik olarak yapılabilmektedir. Örneğin bir müzik CD’si için otomatik olarak Media Player programı vasıtasıyla çalma işlemi gerçekleştirilebilir. Otomatik kullan seçeneğinin nasıl tepkiler vereceğini ayarlayabilmek için varsayılan programlar penceresinde yer alan “Otomatik Kullan Ayarlarını Değiştir” seçeneği kullanılabilir. Bu seçenek yardımıyla otomatik kullan penceresi görüntülenmekte (Resim 14) ve tüm medya yapıları için otomatik kullan ayarları belirlenebilmektedir. Ayrıca “Program Erişimi ve Windows Varsayılanlarını Ayarlayın” seçeneği ile Windows’un programlara erişimine yönelik ayarlamalar yapılabilir. Resim 12. Otomatik Kullan Ayarları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 WINDOWS 7 - II Tüm Programlar Tüm programlar, bilgisayarda yüklü bulunan programlara ulaşmak için kısayollar içeren bir listedir. Tüm programlar, bilgisayarda yüklü bulunan programlara ulaşmak için kısayollar içeren bir listedir (Resim 15). Programlar alt menüsündeki listede bulunan bir program, fare ile tıklanarak çalıştırılır. Bir programa ait birden fazla çalışan alt program varsa, program dosyalarını gruplayan bağlantı tıklanarak alt programlar listesi görüntülenebilir. Bu grup altındaki menüde çalıştırılabilen program veya dosya kısayolları bulunur. Bir program, bilgisayara yüklendiğinde, programı çalıştırmak için kullanılan kısayollar otomatik olarak Tüm Programlar menüsü altına yeni bir satır olarak kaydedilir. Resim 13. Tüm Programlar Görev Çubuğu Görev çubuğu işletim sisteminin kullanımı için gerekli olan birçok bileşeni içerisinde barındıran ve standart olarak masaüstü alanının alt kısmına konumlandırılmış bir bileşendir. Görev Çubuğu Ayarları Başlat menüsünün bulunduğu görev çubuğu Windows işletim sistemlerinde en fazla kullanılan bileşenlerden birtanesidir. Görev çubuğu üzerinde başlat menüsü, aktif pencerelere erişim düğmeleri, bildirim alanı ve masaüstünü göster bileşeni yer alır. Görev çubuğu üzerinde çeşitli ayarlamalar yapılabilmektedir. Bu ayarlamaları yapmak için görev çubuğunun sağ tuş menüsü kullanılmaktadır (Resim 16). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Resim 14. Görev Çubuğu Sağ Tuş Menüsü 9 WINDOWS 7 - II Özellikler Özellikler bileşeni ile Görev Çubuğu ve Başlat Menüsü Özellikleri iletişim penceresini görüntülemektedir (Resim 17). Özellikler iletişim penceresi kullanılarak görev çubuğunun, başlat menüsünün ve diğer araç çubuklarının özellikleri değiştirilebilmektedir. Bu pencere görev çubuğu, başlat menüsü ve araç çubukları olmak üzere 3 sekme barındırmaktadır. Görev Çubuğu Sekmesi, görev çubuğunun konumunu belirleme, görev çubuğunda oluşan düğmelerin organizasyonunu ayarlama, bildirim alanının kullanımı gibi birçok ayarın yapılmasına olanak tanımaktadır. Başlat Menüsü Sekmesi, başlat menüsünün kullanıcıya göre organize edilmesini sağlamaktadır. Bu sekmede güç düğmesinin varsayılan ayarı yapılabilmektedir. Başlat menüsü sekmesinde yer alan özelleştir düğmesi ile Başlat Menüsünü Özelleştir iletişim penceresi görüntülenir (Resim 18). Bu pencere başlat menüsündeki bağlantı, simge ve menülerin görünüm ve davranışlarını organize etmeye olanak tanır. Ayrıca son kullanılan programlar gibi listelerin öğe sayısı bu pencereden ayaralanabilir. Araç Çubukları Sekmesi, görev çubuğuna eklenecek diğer araç çubuklarının belirlenmesine olanak tanımaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Resim 15. Görev Çubuğu Sekmesi Resim 16. Başlat Menüsünü Özelleştir 10 WINDOWS 7 - II Görev yöneticisini başlat Görev yöneticisi, bilgisayarda çalışmakta olan programlar, işlemler ve hizmetlerin görüntülenmesine olanak tanımaktadır. Görev çubuğunun sağ tuş menüsü ile görüntülenebilen bir diğer bileşen ise Görev Yöneticisidir (Resim 19). Görev yöneticisi, bilgisayarda çalışmakta olan programlar, işlemler ve hizmetlerin görüntülenmesine olanak tanır. Görev Yöneticisi kullanılarak bilgisayarın performansı izlenebilir. Program veya işlemlerin bilgisayar performansı üzerindeki etkileri bu iletişim penceresi yardıyla görüntülenir. Ayrıca internet Resim 17. Windows Görev Yöneticisi bağlantısı olan bilgisayar için ağ performansını izleme imkanı bulunmaktadır. Görev yönetici yardıyla yapılan bir diğer işlem ise yanıt vermeyen bir programın kapatılabilmesidir. Sistemde kilitlenme ya da aşırı bir yavşlama olması durumunda görev yöneticisi kullanılır. Açık pencereleri göster/masa üstünü göster Görev çubuğunun sağ tuş menüsünde yer alan bu seçenek iki farklı isime sahiptir. Masa Üstünü Göster seçeneği, tüm açık pencereleri simge durumuna küçültür. Açık Pencereleri Göster seçeneği, açık olan tüm pencerelerin görüntülenmesini sağlar. Ayrıca açık pencerelerin yan yana, üst üste veya basamaklı şekilde görüntülenmesi sağlanabilir. Araç çubukları Yeni Araç Çubuğu seçeneği ile herhangi bir klasör seçilerek araç çubuğuna yerleştirilmektedir. Araç çubukları belirli bir amaca yönelik işlemlere daha hızlı ulaşabilmek için kullanılan kısayol gruplarıdır. Araç çubukları; görev çubuğu, pencere gibi Windows bileşenlerine eklenebilirler. Görev çubuğuna araç çubuğu eklemek Resim 18. Araç Çubukları Seçeneği için görev çubuğunun sağ tuş menüsü kullanılabilir (Resim 20). Araç çubukları seçeneği, listede yer alan çubukların görev çubuğuna eklenmesine olanak sağlamaktadır. Görev çubuğu için Windows tarafından Adres, Bağlantılar, Tablet Pc Giriş Paneli, Masaüstü ve Dil Çubuğu olmak üzere 5 tane araç çubuğu sunulmaktadır. Ayrıca Yeni Araç Çubuğu seçeneği ile herhangi bir klasör seçilerek araç çubuğuna yerleştirilebilir. Bu sayede klasöre erişim görev çubuğu üzerinden sağalanabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 WINDOWS 7 - II DOSYALAR, KLASÖRLER VE KISAYOLLAR Windows işletim sistemlerinin en önemli bileşenleri arasında dosya ve klasörler yer almaktadır. Bilgisayarda bilgiler dosyalar halinde saklanır. Klasörler ise disk üzerindeki dosyaların ve alt klasörlerin organize edilmesinde kullanılan yapılardır. Windows’ta dosya ve klasörlere Bilgisayarım penceresinden ulaşılabilir. Bu penceredeki sürücülerden herhangi biri seçilince o sürücüdeki dosya ve klasörler simgeler şeklinde görüntülenir. Bir pencere içerisinde klasör ve dosyalar kolaylıkla ayırt edilebilir. Standart olarak klasörler içerisinde evrak bulunan sarı renkli klasör simgeleri ile gösterilmektedirler. Örneğin; Resim 21’de C sürücüsü içerisinde bulunan çeşitli isimlerdeki klasörler görüntülenmektedir. Resim 19. Klasör Dosya simgeleri, dosya içeriğine ilişkin fikir verir. Klasörlerden faklı olarak dosyaların farklı simgeleri bulunmaktadır. Dosyalar oluşturulmuş oldukları programı temsil eden simgelerle görüntülenir. Bu özellikleri sayesinde simgelerine bakarak bir dosyanın ne tür programda hazırlandığı ve hangi bilgiler içerdiğine ilişkin fikir sahibi olmak mümkün olur (Resim 22). Resim 20. Dosyalar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 WINDOWS 7 - II Klasörler hiyerarşik bir biçimde iç içe oluşturulabilir. Bu alt klasörlerden birinin içindeki dosya ya da klasöre ulaşmak için iç içe yapıyı takip etmek gerekir. Ancak bir dosya ya da klasöre sürekli bu şekilde ulaşmak pratik değildir. Bu nedenle içerisinde aslında dosya ya da klasörün “yolunun” bulunduğu Kısayol öğeleri kullanılır. Kısayollar istenen dosya veya klasörlerin hızlı bir şekilde, bulundukları konuma erişilmeden açılmasını sağlarlar. Kısayollar oluşturuldukları noktada dosyalara benzer bir simge yapısını kullanarak oluşturulmaktadırlar (Resim 23). Kısayol simgelerinin dosya simgelerinden ayrılması için sol köşelerinde küçük bir ok işareti bulunmaktadır. Dosyaya veya klasöre ait olma durumlarına göre kısayol simgeleri farklılık gösterirler. Resim 21. Kısayollar Önemli Klasörler İşletim sistemi tarafından kullanılan dosya ve klasörlerin silinmesi işletim sisteminin kısmen veya tamamen çalışamaz hale gelmesine sebep olabilir. Windows işletim sistemleri herhangi bir bilgisayara yüklendiği zaman birçok dosya ve klasör bilgisayara kopyalanmaktadır. Bunlar, işletim sisteminin sunmuş olduğu hizmetler için gerekli dosya ve klasörlerdir. Herhangi bir şekilde işletim sistemi tarafından kullanılan dosya ve klasörlerin silinmesi işletim sisteminin kısmen veya tamamen çalışamaz hale gelmesine sebep olabilir. Windows 7 işletim sisteminin kurulumunda bilgisayara yüklenen ve işletim sisteminin kullandığı birçok klasör mevcuttur. Bunlar arasında en yaygın kullanılanlardan bazıları, Program Files, Kitaplıklar ve Windows klasörü olarak sıralanabilir. Genel olarak Program Files, Kullanıcılar ve Windows klasörlerin görevleri; 1. Program Files Klasörü: Bilgisayara işletim sisteminin kurulumundan sonra çeşitli amaçlar için yüklenen program, oyun vb. yazılımlara ait dosyaların kaydedildiği klasördür. 2. Kitaplıklar Klasörü: Belge, resim, müzik ve video dosyalarının organize edilmesini sağlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 WINDOWS 7 - II 3. Windows Klasörü: İşletim sisteminin kendine ait dosyalarını ve diğer programlara ait alt sistem dosyalarını içerir. Dosya ve Klasör Oluşturma Kullanıcılar kendi dosya veya klasörlerini oluşturabilir ve bunlar üzerinde silme, isimlendirme, taşıma ve kopyalama gibi çeşitli işlemler yapabilirler. Bir klasör penceresi içerisinde veya masaüstünde boş bir noktayı sağ tıklayarak, açılan menüden Yeni seçeneği alt menüsünden seçim yaparak klasör, kısayol ve çeşitli türlerde boş dosya oluşturmak mümkündür (Resim 24). Bu şekilde oluşturulan klasör ve dosyalar Yeni.....Dosyası veya Yeni Resim 22. Yeni Seçeneği Klasör olarak adlandırılır. Yeni bir dosya ve klasör boş olarak oluşturulur ve içerisinde herhangi bir bilgi bulunmaz. Listelenen menüde oluşturulabilecek dosya çeşitleri, bilgisayarda yüklü bulunan programlara göre değişir. Bu işlem, hangi pencere ya da konumda yapılırsa, dosya, klasör veya kısayollar o konumda oluşacaktır. Ayrıca, yeni bir klasör herhangi bir klasör penceresi içerisindeki Yeni Klasör seçeneği yardımıyla da yapılabilir. Kısayol Oluşturma Kısayollar, açılması istenen dosya veya klasörlerin hızlı bir şekilde bulundukları konuma ulaşmadan açılmasını sağlayan simgelerdir. Kısayollar, açılması istenen dosya veya klasörlerin hızlı bir şekilde bulundukları konuma ulaşmadan açılmasını sağlayan simgelerdir. Farklı şekillerde kısayol oluşturmak mümkündür. Aşağıda bazı kısayol oluşturma işlemlerine değinilmiştir. Sihirbaz ile kısayol oluşturma Kısayol oluşturulacak konumda sağ tuş menüsünden Yeni Kısayol komutu verilerek kısayol oluşturma sihirbazı çalıştırılır. Ardından kısayolu oluşturulacak dosya veya klasörün konumu belirtilir. Konum bilinmiyor ise gözat düğmesi kullanılabilir (Resim 27). İleri düğmesi ile görüntülenen iletişim kutusunda kısayola verilecek isim belirtilir. Son düğmesi ise kısayol oluşturma işlemini bitirilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14 WINDOWS 7 - II Resim 26. Kısayol Oluşturma Gönder menüsü ile masaüstüne kısayol oluşturma Kısayolu oluşturulacak dosya veya klasörün sağ tuş menüsünden Gönder seçeneğinin alt bileşenlerinde bulunan Masaüstü (Kısayol Oluştur) seçimi masaüstüne dosya veya klasörün kısayolunun oluşturulmasını sağlar (Resim 26). Resim 23. Kısayol Oluşturma Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15 WINDOWS 7 - II Sürükle bırak ile kısayol oluşturma Dosya veya klasör fare sağ tuşu basılı tutularak kısayolun oluşturulacağı alana kadar sürüklenmesi ve farenin bırakılması ile oluşan menüden Burada Kısayol Oluştur seçeneği tıklanarak, kısayol oluşturulur (Resim 25). Nesnelere kısayol oluşturmanın bir diğer yolu da, nesneyi ALT tuşu basılı tutularak sürüklemektir. Bu işlemin ardından kısayol otomatik olarak Resim 24. Kısayol Oluşturma oluşturulur. NESNELERİN DÜZENLENMESİ Windows işletim sisteminde neredeyse tüm işlemler simge görüntüleri ve pencereler ile yapılmaktadır. Nesne ifadesi, klasör, dosya veya kısayolların tamamını ifade etmektedir. Tüm nesnelerin taşınması kopyalanması ve isimlendirilmeleri benzer seçenekler yardımıyla gerçekleştirilebilmektedir. Nesnelerin Seçilmesi Kopyalama, silme, değiştirme gibi işlemleri yapmadan önce bu işlemlerin geçerli olacağı nesne ya da nesnelerin belirtilmesi gerekir. Bu belirtme işlemine seçme ya da işaretleme denir. Seçme; klavye veya fare yardımıyla yapılabilir. Nesne ifadesi, klasör, dosya veya kısayolların tamamını ifade etmektedir. Bir nesnenin üzerine bir kez sol tıklama yapmak o nesnenin seçildiği anlamına gelir. Birden fazla ardışık nesnenin seçilmesinde ise nesnelerin birincisini fare ile işaretledikten sonra klavyeden SHIFT tuşuna basılı tutularak son nesnenin Resim 25. Fare ile Nesne tıklanması ile arada kalan tüm nesneler seçilmiş Seçimi olur. Seçilecek nesneler ardışık değilse ilk nesne fare ile işaretlendikten sonra klavyeden CTRL tuşuna basılı tutularak diğer nesneler tek tek tıklanır. Masaüstünde veya bir klasör penceresinin boş bir noktasında fare sol tuşuna basılı tutularak hareket ettirilmesi ile elde edilen kesik çizgili çerçeve içerisine alınan nesneler de seçilmiş olur (Resim 28). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16 WINDOWS 7 - II Nesnelerin İsimlendirilmeleri Yeniden adlandır seçeneği veya F2 tuşu yardımıyla nesne ismi değiştirilir. Windows işletim sisteminde nesnelerin isimleri en fazla 255 karakter olabilir. Nesneler isimlendirilirken / \ : * ? ” < > | karakterleri, ad ve uzantı alanları için kullanılamazlar. Nesneler oluşturulurken isimlendirilmektedirler. Herhangi bir nesnenin ismi istenildiği zaman değiştirilebilmektedir. Bu işlem için o nesnenin herhangi bir program tarafından kullanılmıyor olması gerekmektedir. Masaüstünde veya klasör penceresi içerisindeki bir nesnenin isminin değiştirilmesi için birden fazla yol vardır. Bunlar; Menü ile Nesne İsimlendirme: İsmi değiştirilecek nesnenin sağ tuş menüsünden Yeniden Adlandır (F2) seçimi ile isim çerçevesi aktifleştirilir. İsim değişikliği yapıldıktan sonra klavyedeki ENTER tuşuna basılarak veya fare ile boş bir noktaya tıklanarak değişiklik geçerli hale getirilir. Dosya uzantısıdosya simgesini ve nasıl açılacağını ya da çalışacağını belirler. Resim 26. Nesne İsimlendirme Dosyaların isimlendirilmelerinde uzantılar oldukça önemlidir. Program tarafından oluşturulan dosya uzantıları, isimlendirme esnasında değişikliğe uğratılırsa, dosyanın simgesi ve çalıştıran program değişikliğe uğrayacaktır. Diğer bir ifadeyle, dosya uzantısıdosya simgesini ve nasıl açılacağını ya da çalışacağını belirler. Örneğin; uzantısı PNG olan dosya genellikle Fireworks programıyla açılır. Bu dosyanın uzantısı DOC veya DOCX olarak değiştirilirse dosyanın simgesi, değişecek ve Word programı tarafından açılmaya çalışılacaktır. Böyle bir değişiklikte dosyaların uygun programlar ile açılmamasından kaynaklanan Resim 27. Tanınmayan okunamama ve düzgün görüntülenememe sorunları Dosya Simgesi ortaya çıkabilir (Reism 30). Windows bazı dosya uzantıları tanımayabilir. Böyle bir durumda otomatik olarak hangi programla bu dosyanın açılacağı bilinemez ve bu durum dosyanın simgesinden anlaşılabilir (Resim 30). Bu tür dosyalar, herhangi bir uygulama ile ilişkilendirilmemiş dosyalardır. Bu dosyalar çalıştırılmak istendiği zaman Windows bir iletişim penceresi görüntülemektedir (Resim 31). Resim 28. İletişim Penceresi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17 WINDOWS 7 - II Nesnelerin Silinmesi Silme işlemine onay verilmesi halinde nesneler aksi belirtilmemiş ise Geri Dönüşüm kutusuna taşınırlar. Farklı gerekçelerle nesnelerein silinmesine sıkça ihtiyaç duyulur. Nesne silme işlemi oldukça basittir. Silinecek olan nesne veya nesneler seçildikten sonra klavyeden DELETE tuşuna basıldığında Silme Onay iletişim kutusu görüntülenir. Bu iletişim kutusunda bulunan Evet düğmesi silme işlemini onaylama Hayır düğmesi ise silme işlemini iptal etmek için kullanılır. Silme işlemine onay verilmesi halinde nesneler aksi belirtilmemiş ise Geri Dönüşüm kutusuna taşınırlar. Diğer bir nesne silme yolu ise seçim yapıldıktan sonra sağ tuş menüsündeki Sil seçeneğinin kullanılmasıdır. Bu işlemin ardından silinen dosyalar geri dönüşüm kutusuna gönderilir. Bazı nesneler geri dönüşüm kutusuna gönderilmeden silinmek istenebilir. Böyle bir durumda SHIFT + DELETE tuş kombinasyonu kullanılarak nesne silme işlemi gerçekleştirilebilir. Nesnelerin Kopyalanması ve Taşınması Bilgisayarda bulunan nesneler çeşitli sebeplerle kopyalanmak veya başka bir disk alanına taşınmak istenebilir. Bu durumda kopyalama ya da taşıma işlemi yapmak gerekmektedir. Nesnelerin kopyalanması ve taşınması için birkaç farklı yol bulunmaktadır. Bir veya birden fazla nesneyi bir başka konuma kopyalamak veya taşımak için öncelikli olarak nesnelerin seçilmesi gerekir. Kopyalama Kopyalama işlemi varolan nesnelerin başka bir disk alanında yeniden oluşturulması için kullanılmaktadır. Kopyalama işlemi varolan nesnelerin başka konumda yeniden oluşturulması için kullanılır. Böylece aynı nesnelerden farklı konumlarda oluşturma işlemi yapılır. Kopyalama işlemi için ilgili nesnelerin seçimi yapıldıktan sonra; Sağ tuş menüsünden Kopyala seçeneği kullanılabilir, Pencereler üzerinde yer alan Düzen menüsünden Kopyala seçimi yapılabilir veya Klavyeden CTRL+C tuş kombinasyonu kullanılabilir. Bu işlemlerden herhangi birinin yapılmış olması, nesnelerin kopyalanması için ilk adımın atılmış olması demektir. Nesnelerin kopyalarının oluşturulacağı konum açıldıktan sonra yapıştır işleminin yapılması ise ikinci aşamadır. Yapıştırma işleminin yapılması için; Yapıştırma işleminin yapılacağı pencerenin sağ tuş menüsünden Yapıştır komutu seçilebilir, Pencereler üzerinde yer alan Düzenle menüsünden Yapıştır seçimi yapılabilir veya Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18 WINDOWS 7 - II Klavyeden CTRL+V tuş kombinasyonu kullanılabilir. Bu işlemlerden herhangi biri yapıldığında kopyalama işlemi tamamlanmış ve nesneler bulunduğu ortamdan başka bir ortama kopyalanmış olur. Taşıma Kopyalama o Kopyala o Yapıştır Taşıma o Kes o Yapıştır Taşıma işlemi, nesnelerin bulundukları disk ortamdan alınarak başka bir ortama götürülmesidir. Bu işlem sonrasında nesneler yer değiştirmiş olur. Taşıma işlemini gerçekleştirmek içim nesne seçimi işlemi gerçekleştirildikten sonra; Sağ tuş menüsünden Kes seçeneği kullanılabilir Pencereler üzerinde yer alan Düzenle menüsünden Kes seçimi yapılabilir veya Klavyeden CTRL+X tuş kombinasyonu kullanılabilir. Bu işlemlerden herhangi biri nesnelerin taşınması için birinci aşamanı tamamlanmasını sağlar. Nesnelerin taşınacağı konuma götürülmesi ise ikinci aşamadır. Bu işlem de “Yapıştırma” olarak adlandırılır. Yapıştırma işlemi kopyalama işleminin ikinci aşamasında belirtildiği gibidir. Kesme ve yapıştırma işlemleri tamamlandığında taşıma işlemi gerçekleştirilmiş ve nesneler bulunduğu ortamdan alınıp başka bir ortama konulmuş olur. Nesnelerin kopyalama veya taşıması için diğer bir metot ise “Sürükle - Bırak Yöntemi”dir. Nesneler seçildikten sonra fare sol tuşu ile sürüklenerek başka bir ortama bırakılabilirler. Bu işleme “Taşıma” denir. CTRL tuşuna basılarak sürükleme Resim 29.Kopyalama işlemi gerçekleştirilirse nesneler “Kopyalama” işlemine tabi tutulmuş olur. CTRL tuşuna basıldığında fare işaretçisinin yanında küçük bir artı işareti oluşmakta, yapılan işlemin tanımlanması gösterilmekte ve kopyalamanın yapılacağı alan bilgisi sunulmaktadır (Resim 33). Kopyalama, taşıma ve yapıştırma işlemleri için kullanılan klavye kıosayolları Tablo 1’de verilmiştir. Kopyalama Kesme Yapıştırma Ctrl + C Ctrl + X Ctrl + V Tablo 1. Kopyalama, Taşıma ve Yapıştırma İşlemleri Klavye Kısayolları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19 Özet WINDOWS 7 - II •Windows 7 işletim sisteminde kullanılan en önemli bileşenler arasında görev çubuğu ve başlat menüsü yer almaktadır. Başlat menüsüne erişim görev çubuğu üzerinden gerçekleştirilmektedir. Başlat menüsü bilgisayara kayıtlı olan programlar, dosyalar vb yapılara erişim olanağı sağlamasının yanı sıra işletim sisteminin ayarlarını değiştirebilecek bağlantıları da barındırmaktadır. •Windows işletim sistemlerinde dosya, klasör ve kısayollar sıklıkla kullanılan nesnelerdir. Herhangi bir nesneyi oluşturmanın birçok yolu mevcuttur. Oluşturulan nesneler işletim sisteminde kopyalama ve taşıma işlemleri ile organize edilebilmektedir. Ayrıca gereksiz görülen nesneler silme işlemleri yardımıyla disk alanlarından kaldırılabilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20 WINDOWS 7 - II DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. I. Programlar başlatılabilir II. Sık kullanılan bazı klasörler açılabilir III. Windows sistemi ile ilgili yardım alınabilir Başlat menüsü ile ilgili yukarıdaki ifadelerden hangisi veya hangileri doğrudur? a) Yalnız I b) Yalnız II c) Yalnız III d) I ve II e) I, II ve III 2. I. Program, sürücü ve klasörlerde arama yapar II. Karakter değişikliğine duyarlı değildir III. Sonuçları kategorize ederek listeler Başlat menüsündeki arama kutusuna ilişkin söylenen ifadelerden hangisi veya hangileri yanlıştır? a) Yalnız I b) Yalnız II c) Yalnız III d) I ve II e) II ve III Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21 WINDOWS 7 - II 3. Aşağıdakilerden hangisi Windows işletim sisteminin kitaplıklar bölümü altında yer almaz? a) Belgeler b) Müzik c) Resim d) Video e) Dosyalar 4. …………………….. bilgisayarda çalışmakta olan programlar, işlemler ve hizmetlerin görüntülenmesine, bilgisayar performansının izlenmesine olanak tanır. a) Görev zamanlayıcı b) Kaynak izleyici c) Görev yöneticisi d) Disk birleştiricisi e) Eşitleme merkezi 5. Nesne isimlendirme ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a) En fazla 255 karakter kullanılır b) /\* gibi karakterler kullanılmaz c) Nesne kullanımda iken ismi değiştirilebilir d) F2 tuşu ile nesne isim çerçevesi aktifleştirilir e) Yeni nesne ismini onaylamak için ENTER tuşu kullanılır Cevap Anahtarı 1.E, 2.B, 3.E, 4.C, 5.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22 HEDEFLER İÇİNDEKİLER WINDOWS 7 - III • Denetim Masası Ayarları • Klavye ayarları • Fare ayarları • Bölge ve dil ayarları • Kişiselleştirme ayarları • Tarih ve saat ayarları • Programlar ve özellikler ayarları • Aygıt yöneticisi ayarları • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Denetim masasının görevini tanımlayabilecek, • Çeşitli donanımların ayarlarını yapabilecek, • Yazılımların ayarlarını değiştirebilecek, • Görünümü kişiselleştirebilecek • Tarih ve saat ayarı yapabilecek, • Program yükleyebilecek ve kaldırabilecek, • Yeni donanım ekleyebileceksiniz. TEMEL BİLGİ TEKNOLOJİLERİ ÜNİTE 6 WINDOWS 7 - III GİRİŞ Windows işletim sistemi, üzerinde barındırdığı birçok program ile kullanıcılarının işletim sistemini organize etmelerine imkan tanımaktadır. İşletim sisteminin çeşitli donanım ve yazılımlara yönelik ayar değişikliklerinin yapıldığı kısım Denetim Masasıdır. Denetim Masası ile donanım ve çevre birimlerinin özellikleri ayarlanabilmekte, kullanıcı ve sistem özellikleri değiştirilebilmekte, bilgisayara yüklü yazılımlar üzerinde çeşitli ayarlamalar yapılabilmekte ve kullanıcı hesapları değiştirilebilmektedir. Bu bölümde Denetim Masası bileşeni kullanılarak donanım, yazılım ve sistem ayarları üzerinde durulacaktır. DENETİM MASASI AYARLARI Denetim masası içerisinden tüm donanım ve yazılım ayarlamaları yapılabilir. Denetim Masası bilgisayardaki donanımların organizasyonu ve kurulu yazılımların ayarlarının yapılması için kullanılır. Denetim Masasına BaşlatDenetim Masası seçeneği ile ulaşılabileceği gibi, masaüstündeki Bilgisayar penceresi içerisinden de ulaşılabilir. Denetim Masası penceresinde çeşitli ayar kategorileri yer almaktadır. Bu kategoriler benzer ayarların birlikte yapılabilmesini sağlayacak biçimde oluşturulmuştur (Resim 1). Resim 1. Denetim Masası Kategori Görünümü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 WINDOWS 7 - III Görüntüleme ölçütü değiştirilerek bütün ayarlar listelenir. Bu ünitede küçük simgeler görünüm yapısına göre en yaygın kullanılan aşağıdaki ayarlar üzerinde durulacaktır. Klavye, Fare, Bölge ve Dil seçenekleri, Görüntü özellikleri, Tarih ve Saat, Programlar ve Özellikler Aygıt Yöneticisi Resim 2. Denetim Masası Küçük Simgeler Görünümü Klavye Ayarları Klavye, bilgisayar sistemindeki en yaygın kullanılan giriş birimlerinden birisidir. Klavye, bilgisayar sistemindeki en yaygın kullanılan giriş birimlerinden biridir. Klavye sürücüsünün belirlenmesi, imleç özelliklerinin ayarlanması denetim masasında yer alan klavye iletişim penceresi ile yapılabilecek ayarlar arasındadır. Denetim masasında yer alan listedeki Klavye bağlantısı ile Klavye Özellikleri iletişim penceresi görüntülenir (Resim 3). Klavye Özellikleri iletişim penceresinin hız ve donanım olmak üzere iki sekmesi bulunmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 WINDOWS 7 - III Hız sekmesi ile tuşların yineleme gecikmesi, yineleme hızı ve imleç yanıp sönme hızı ayarlanmaktadır. Yineleme hızı klavyede ardarda basılan iki karakter arasındaki bekleme süresini ifade eder. İletişim kutusu içerisinde verilen sınama alanında ayarlamalar test edilebilir. Sayfa içerisinde imleç yanıp sönme hızı da ayarlanır. Yapılan ayar önizleme alanından takip edilebilir. Donanım sekmesi ise sistemde bulunan klavyeye ait üretici, konum ve aygıt durumu bilgilerini sunmaktadır. Ayrıca sekmede yer alan Özellikler düğmesi yardımı ile kullanılan klavye türüne göre isimlendirilen Klavye Özellikleri penceresi görüntülenir (Resim 4). Resim 3. Klavye Özellikleri Klavye özellikleri penceresi ile klavyenin sürücü ayrıntıları görülebilir. Klavyenin sürücüsü güncellenebilir, kaldırılabilir veya devre dışı bırakılabilir. Resim 4. Klavye Özellikleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 WINDOWS 7 - III Fare Ayarları Düğmeler sekmesi, düğme yapılandırması, çift tıklatma hızı ve tıklatma kilidi ayarlarını barındırmaktadır. Denetim masasında yer alan listedeki Fare bağlantısı ile Fare Özellikleri iletişim penceresi görüntülenir (Resim 5). Fare Özellikleri iletişim penceresinin düğmeler, işaretçiler, işaretçi seçenekleri, tekerlek ve donanım olmak üzere beş adet sekmesi bulunmaktadır. Düğmeler sekmesi fare işaretçisi ve özelliklerini ayarlamada kullanılır. Düğme Yapılandırması bölümündeki Birincil ve İkincil Düğmeleri Değiştir onay kutusu yardımıyla farenin sağ ve sol tuşlarının görevleri yer değiştirilir. Bu seçenek farenin sağ el veya sol el kullanımına göre ayarlanır. Farenin sol tuşuna ardarda 2 kere tıklama işleminin çift tıklama olarak adlandırıldığı daha önce belirtilmişti. Bu tıklamalar arasındaki bekleme süresi Düğmeler sekmesindeki Çift tıklatma hızı bölümünden Resim 5. Fare Özellikleri ayarlanır. Ayrıca bu sekmede bulunan Tıklatma Kilidini Etkinleştir onay kutusu işaretlenerek, sürekli olarak farenin düğmesine basılı tutmadan sürükleme yapma mümkün kılınabilir. İşaretçiler sekmesi fare işaretçisinin görünüm ayarlarını yapmak için kullanılmaktadır. Bu sekme fare işaretçisini çeşitli şekillerde ve büyüklüklerde belirlemede kullanılan ayarları içermektedir. Windows’un standart ayarlarına dönmek için Varsayılanı Kullan düğmesi kullanılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 WINDOWS 7 - III Farenin hareketi ile işaretçinin ne kadar hareket edeceği İşaretçi Seçenekleri sekmesinden belirlenir. İşaretçi seçenekleri sekmesi işaretçinin davranışlarını belirlemek için gerekli ayarları içermektedir (Resim 6). Farenin hareketi ile işaretçinin ne kadar hareket edeceği belirlenebilir. İşaretçinizin Hızını Seçin bölümündeki ayar çubuğu ile ayar yapmak mümkündür. Fare hızı artırıldıkça işaretçinin ekranda hareket ettiği birim alan artmaktadır. Fare işaretçisi, açılan pencerelerdeki varsayılan olarak seçili düğmelerin üzerine konumlandırılabilir. Resim 6. İşaretçi Seçenekleri Bu işlem için Düğmeye Git bölümündeki “İleti kutularında fare işaretçisini otomatik olarak varsayılan düğmenin üstüne götür” isimli onay kutusu işaretlenmelidir. Görünürlük kısmında ise fare işaretçisinin izi görüntülenebilir ve izin boyutu ayarlanabilir. İşaretçi izi “İşaretçi izini göster” onay kutusu ile görüntülenir. Ayar çubuğu ile kısa ve uzun ayarı yapılarak takip eden izin boyutu belirlenebilir. Ekranda işaretçiyi kolay fark etmek için bu seçenek işaretlenebilir. Yazarken İşaretçiyi Gizle onay kutusu fare işaretçisinin klavye kullanımı esnasında görüntülenmemesi için kullanılır. CTRL tuşuna bastığımda işaretçinin yerini göster onay kutusu işaretçinin nerede olduğunu CTRL tuşu yardımıyla bulmak için kullanılır. Bu onay kutusu seçildikten sonra CTRL tuşuna basıldığı zaman işaretçinin etrafında dalga efektleri oluşarak işaretçi yeri gösterilir. (Resim 6). Tekerlek sekmesinde, 3 veya daha fazla tuştan oluşan farelerde ortadaki Resim 7. Tekerlek Sekmesi tekerler çevrildiğinde ne kadar kaydırma işleminin gerçekleştirileceği belirlenir. Kaydırma işleminde satır veya sayfa sayısı belirlemek mümkündür. Ayrıca yatay ve dikey kaydırma seçenekleri ile farklı ayarlar yapılabilmektedir (Resim 7). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 WINDOWS 7 - III Donanım sekmesi ise farenin türü, bilgisayar bağlantı noktası ayarının yapılması ve aygıtın düzgün çalışıp çalışmadığının belirlenmesinde kullanılmaktadır. Bu bölümden sürücü ayarları ve güncellemesi de yapılabilmektedir. Bölge ve Dil Ayarları Biçimler sekmesi, tarih ve saat gösterimlerinin ayarlanmasında kullanılmaktadır. Her ülkenin para birimi, tarih, saat gösterimleri vb. uygulamaları birbirinden farklılık arz etmektedir. Windows uygulamalarında veya Windows altında çalışan programlarda kullanılacak, sayı, para birimi, saat ve tarih görünümlerinin düzenlendiği iletişim kutusu, denetim masasındaki Bölge ve Dil simgesi kullanılarak açılır (Resim 8). Bölge ve Dil isimli iletişim penceresinde Biçimler, Konum, Klavyeler ve Diller ve Yönetimsel olmak üzere 4 Resim 8. Bölge ve Dil Seçenekleri sekme bulunmaktadır. Biçimler sekmesi, tarih ve saat gösterimlerinin ayarlanmasında kullanılır. Biçim bileşeninin altında yer alan ülke listesi kullanılarak herhangi bir ülkenin biçim ayarları otomatik olarak seçilebilir. Ayrıca istenilen değişiklikler ilgili alanların altında gerçekleştirilebilmektedir. Biçimlendirmeye yönelik standart ayarlardan farklı olarak daha ileri seviye ayarlar yapabilmek için Ek Ayarlar düğmesi kullanılarak Biçimlendirmeyi Özelleştir iletişim penceresi görüntülenebilir (Resim 9). Bu pencereden sayıların, para birimlerinin, saat ve tarih gösterimlerinin ayarları yapılabilmektedir. Örneğin sayılar sekmesinde basamak gruplandırma işareti nokta veya virgül olarak belirlenebilir. Konum sekmesi bulunulan ülke bilgisinin sağlanmasında kullanılır. Windows ve diğer yazılımların o ülkeye Resim 9. Biçimlendirmeyi Özelleştir yönelik ek içerik sağlayabileceği durumlarda kullanılması için geçerli konum bilgisinin belirlenmesinde fayda vardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 WINDOWS 7 - III Klavyeler ve Diller sekmesi klavye ve diğer giriş dillerini ayarlamak için kullanılmaktadır (Resim 10). Giriş dilinin değiştirilmesi için Klavye Değiştir düğmesi kullanılmaktadır. Bu düğme Metin Hizmetleri/Giriş Dilleri iletişim penceresinin görüntülenmesini sağlar (Resim 11). Dil çubuğu sekmesi görev çubuğuna yerleştirilen dil çubuğu ile ilgili ayarları yapmada kullanılmaktadır. Resim 10. Klavyeler ve Diller Sekmesi Varsayılan Giriş Dili seçeneği standart giriş dilini belirlemek için kullanılmaktadır. Yüklü Hizmetler bileşeni işletim sisteminde yüklü bulunan giriş dilleri listesini barındırmaktadır. Ekle, Kaldır ve taşıma düğmeleri ile liste organize edilebilmektedir. Dil Çubuğu sekmesi, görev çubuğuna yerleştirilen dil çubuğu ile ilgili ayarları yapmada kullanılır ve varsayılan giriş dillerine göre seçim Resim 11. Metin Hizmetleri ve Girişi Dilleri yapma imkanı tanır. Ayrıca çubuğun konumu ve masaüstünde gösterilip gösterilmeyeceği bu sekme yardımıyla belirlenmektedir. Gelişmiş Tuş Ayarları sekmesi, klavye düzenleri arasında geçiş yapmak için kullanılacak tuş kombinasyonunu belirlemede kullanılır. Aksi belirtilmediği sürece Alt + Shift tuş kombinasyonu klavye düzenleri arasında geçiş için kullanılmaktadır. Tuş Sırasını Değiştir düğmesi ile kişiselleştirilmiş ayarlamalar yapmak mümkündür. Yönetimsel sekmesinden, karşılama ekranı, yeni kullanıcı hesapları gibi ayarlamalar yapmak mümkündür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Resim 12. Gelişmiş Tuş Ayarları 8 WINDOWS 7 - III Kişiselleştirme Ayarları Kişiselleştirme bileşenleri, bilgisayarın görsel ve ses öğeleri ayarlarının belirlenmesi için kullanılmaktadır (Resim 13). Bu bileşen sayesinde standart olarak belirlenmiş temeller ile görsel ve ses ayarları yapılabildiği gibi isteğe özgü seçimler de yapılabilmektedir. Kişiselleştirme Penceresi denetim masasından ve masaüstü sağ tuş menüsünden de görüntülenebilir. Herhangi bir temayı kullanmak için o temanın seçilmesi yeterli olacaktır. Bu sayede masaüstü arka plan resmi, pencere rengi ve Windows sesleri otomatik olarak değişmektedir. Resim 13. Kişiselleştirme Penceresi Masaüstü arka planı Kişiselleştirme iletişim penceresindeki Masaüstü Arka Planı düğmesi yardımıyla masaüstü resmi seçilebilir. Windows çeşitli kategoriler altında masaüstü resimlerini listelemektedir (Resim 14). Kullanıcılar bu listedeki herhangi bir resmi masaüstü arka plan resmi olarak belirleyebilirler. Resim 14. Masaüstü Arka Planı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 WINDOWS 7 - III Resim konumu standart olarak Windows Masaüstü Arka Planları olarak seçilidir. Farklı bir konumda bulunan resim dosyasını masaüstü resmi olarak kullanmak için Gözat düğmesi kullanılabilir. Resim Konumlandırması, arka plan resminin görüntüleme seçeneklerini içermektedir. Doldur, sığdır, uzat vb seçenekler ile resim konumlandırılması yapılabilmektedir. Birden fazla resim masaüstü resmi olarak ayarlanabilir. Bu durumda Resim Değiştirme Aralığı bileşeni kullanılarak arka plan resminin değiştirilme süresi belirlenebilir. Not: Herhangi bir resmin sağ tuş menüsünde yer alan “Masaüstü Arka Planı Olarak Ayarla” seçeneği ile kişiselleştirme ekranına ulaşmadan masaüstü arka planı olarak belirlemek mümkündür. Pencere rengi ve görünümü Pencere rengi ve görünümü düğmesi ile pencerelerin renkleri ve saydamlık seviyeleri ayarlanabilmektedir. Kişiselleştirme penceresinde yer alan pencere rengi ve görünümü düğmesi ile pencerelerin renkleri ve saydamlık seviyeleri ayarlanabilmektedir (Resim 15). Renk paletindeki herhangi bir renk seçilerek pencere renkleri değiştirilebilir. Ayrıca Saydamlığı Etkinleştir seçim kutusu ile saydamlık ayarı aktif hale getirilebilir. Renk yoğunluğu ayarı ile pencere kenarlıklarının şeffaflık seviyesi belirlenebilmektedir. Renk karıştırıcıları seçeneği kullanılarak standart renklerin dışında farklı renk tonları elde etmek mümkündür. Resim 15. Pencere Rengi ve Görünümü Sesler Windows’ta bildirimler, hata mesajları, açılış ve kapanış gibi durumlarda ses efektlerinden faydalanılmaktadır. Bu efektler Windows tarafından standart olarak belirlenmiştir. Kişiselleştirme penceresinde yer alan sesler düğmesi ile ses penceresi görüntülenir. Bu pencere yardımı ile ses aygıtlarının ayarları, Windows ses düzenlerinin belirlenmesi gibi ayarlamalar yapmak mümkündür (Resim 16). Resim 16. Ses Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 WINDOWS 7 - III Ekran koruyucu Bilgisayarın açık olduğu halde belirli bir süre kullanılmaması durumunda, ekranda görüntülenen şekil, grafik ve animasyonlar Ekran Koruyucu olarak adlandırılmaktadır. Windows işletim sistemi için ekran koruyucu ayarlarına kişiselleştir penceresindeki ekran koruyucu düğmesi yardımı ile görüntülenen Ekran Koruyucu Ayarları penceresinden ulaşılır. Ekran Koruyucu’nun devreye girmesi için Bekleme Süresi kadar herhangi bir kullanım olmaması gerekmektedir. Ekran koruyucu sekmesinin altında yer alan Resim 17. Ekran Koruyucu Ayarları listeden herhangi bir ekran koruyucu belirlenebilir. Belirlenen ekran koruyucunun görüntüsü pencerede yer alan monitör resminin içerisinde gösterilir. Ekran koruyucunun ekranda nasıl görüneceği ise Önizleme düğmesi yardımıyla test edilebilir. Devam Edildiğinde Oturum Açma Ekranını Görüntüle onay kutusu ekran koruyucuyu iptal etmek için yapılan girişimlerde oturum şifresinin kullanılmasını sağlamaktadır. Bu onay kutusu kullanılmadığı zaman klavyede herhangi bir tuşa basma veya fareyi hareket ettirme işlemleri ekran koruyucunun devre dışı kalmasını sağlayacaktır. Ekran Koruyucu bölümündeki Güç Ayarlarını Değiştir düğmesi ise, güç ayarı yaparak enerji tasarrufu sağlamak için gerekli ayarları barındırmaktadır. Bu ayarlar yardımıyla bir güç planı oluşturulabilir (Resim 18). Resim 18. Güç Seçenekleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 WINDOWS 7 - III Masaüstü simgelerini değiştirme Masaüstü Simgeleri bölümündeki onay kutuları ile masaüstünde görüntülenecek öğeler seçilir. Kişiselleştirme penceresinin sol kısmında listelenen bağlantılar ile kişiselleştirme için birçok farklı konuma erişmek mümkündür. Bu konumlardan biri de masaüstü simgeleridir. Masaüstünde kullanılan simgelerin görüntülenmesi ve gerekli ayarların yapılabilmesi için Masaüstü Simgelerini Değiştirin bağlantısı kullanılır. Bu bağlantı Masaüstü Simge Ayarları penceresinin görüntülenmesini sağlar (Resim 19). Masaüstü Simgeleri bölümündeki onay kutuları ile Resim 19. Masaüstü Simge Ayarları masaüstünde görüntülenecek öğeler seçilebilir. Onay kutusu işaretli öğeler masaüstünde görüntülenir. Simge Değiştir düğmesi kullanılarak, seçilen öğe için yeni bir simge resmi belirlenebilir. Ayrıca Gözat düğmesi kullanılarak başka bir konumdan simge dosyası da alınabilir. Simge görünümlerinin Windows varsayılan ayarlarına döndürülmesi için Varsayılanı Yükle düğmesi kullanılmalıdır. Kişiselleştirme penceresinde bulunan Fare İşaretçisini Değiştirin Seçeneği fare ayarlanın yapıldığı fare iletişim penceresinin görüntülenmesini sağlar. Hesap Resmini Değiştirin seçeneği de oturum açmada kullanılan hesap resminin seçilmesini sağlar. Hesap resmi görüntülenen listeden seçilebileceği gibi Gözat düğmesi ile farklı bir ortamdan da seçilebilir. Resim 20. Kullanıcı Hesap Resmini Değiştirme Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 WINDOWS 7 - III Görüntü ayarları Ekran ve renk ayarlarının yapılabilmesi için Görüntü bağlantısı kullanılmaktadır. Ekran boyutu ve renk ayarlarının yapılabilmesi için kişiselleştirme penceresindeki Görüntü bağlantısı ile açılan Görüntü penceresi kullanılır (Resim 21). Bu pencerede ekranın görüntülenmesi % değerlere göre ayarlanabilmekte ve ayar sonuçları önizleme penceresinden görülebilmektedir. Bu penceredeki seçenekler ile ekrandaki bilgilerin okunmasının kolaylaştırılması amaçlanmıştır. Resim 21. Görüntü Çözünürlük kısmındaki ayar çubuğu yardımıyla ekranın yatay ve düşey alanda kaç noktaya (pixel) ayrılacağı belirlenir. Görüntü biriminin ve ekran kartının desteklemesine bağlı olarak ekran alanı nokta olarak büyütüldüğünde, görüntülenen masaüstü simgeleri küçülecek, daha az alanda daha fazla simge görülebilecektir. Bu ayarı yapmak için Çözünürlük seçeneği kullanılmaktadır. Resim 22. Ekran Çözünürlüğü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 WINDOWS 7 - III Yön listesinden Yatay veya Düşey görüntüleme seçenekleri belirlenebilir. Ayrıca Gelişmiş Ayarlar düğmesi kullanılarak, ekran kartı ile ilgili çeşitli ayarlar yapılabilir. Bu seçenekteki ayarlar ekran kartının özelliğine göre bilgisayardan bilgisayara farklılık göstermektedir.. Tarih ve Saat Ayarları Denetim masası yardımı ile yapılabilecek ayarlardan biri de Tarih ve Saat ayarıdır. Denetim Masasındaki Tarih ve Saat seçeneği ile açılan Tarih ve Saat iletişim penceresinde Tarih ve Saat, Ek Saatler ve İnternet Saati olmak üzere 3 sekme bulunmaktadır(Resim 23). Tarih ve Saat sekmesi sistemin Tarih ve Saati ile ait olunan saat dilimini görüntüler. Tarihi ve Saati Değiştir seçeneği ile yeni tarih ve saat Resim 23. Tarih ve Saat ayarı yapılabilir. Saat Dilimini Değiştir düğmesi ile yeni bir saat dilimi seçilebilir. Ek Saatler sekmesi ile 2 farklı saat diliminin saatleri görüntülenebilmektedir. Ek saatler ayarını yapmak için yeni saat dilimlerini seçmek gerekmektedir. Ek saatler, görev çubuğunda bulunan tarih – saat alanının üzerinde fare ile beklenerek görüntülenebilir. Bilgisayar saati İnternet Saati sunucusuyla eşitlenebilir. Böylece, Resim 24. Tarih ve Saat Ayarları bilgisayarın saati, saat sunucusu üzerindeki saate uyacak şekilde güncelleştirilir. Genellikle saat, time.windows.com adresindeki sunucu ile eşitlenir, haftada bir kere güncelleştirilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14 WINDOWS 7 - III Programlar ve Özellikler Ayarları Bilgisayarda işletim sisteminin dışında kurulmuş olan programların sistemden kaldırılmasında veya yeni bir programın yüklenmesinde kullanılır. Bu noktada bilgisayarda yüklü bulunan kullanıcı programları ve Windows bileşenlerinin kaldırılması veya yeniden kurulması için denetim masasındaki Programlar ve Özellikler simgesi kullanılır. Bu simge yardımı ile Programlar ve Özellikler penceresi görüntülenir (Resim 25). Resim 25. Programlar ve Özellikler Program Kaldırma Bir program bilgisayara yüklenirken otomatik olarak bazı dosyalar ve klasörler oluşturulur. Kullanıcılar, bu klasör ve dosyaların nerelere yazıldığı ve program ile ilişkili dosyaların hangileri olduğunu bilemez. Bu bilgiler birden fazla alanda bulunduğu için programların elle kaldırılması genellikle mümkün olmamaktadır. Bu noktada kaldırma işleminin programlar ve özellikler penceresinden veya programın kendi içerisinde yer alan kaldır seçeneğinden yapılması eklentiler, anahtarlar ve kısa yollar gibi birçok bileşenin tümüyle silinerek kaldırılmasına olanak tanır. Yüklü bir programı kaldırmak için, BaşlatTüm Programlar menüsünde, programa ait kısa yolların tutulduğu menüden Kaldır veya Uninstall seçeneği kullanılabilir. Bu işlem için diğer bir yol ise, denetim masasından Program ve Özellikler düğmesiyle açılan iletişim penceresini kullanmaktır. Program ve Özellikler iletişim penceresinde bilgisayara yüklü olan programlar listelenmektedir. Listelenen programlardan herhangi birini kaldırmak için program simgesinin seçilmesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15 WINDOWS 7 - III gerekmektedir. Bu işlemin ardından program listesinin üst kısmındaki Kaldır düğmesi aktif olmaktadır. Kaldır düğmesi kullanıldığında programın sistemden tamamen silineceğine ilişkin onay istenir. Evet düğmesi kullanılarak program sistemden kaldırılırken Hayır düğmesi programın silinme işlemini iptal eder. Kaldırma işlemi ile program tüm kayıtlarıyla birlikte bilgisayardan temizlenir ve programlar listesinden de silinir. Yüklü Güncelleştirmeleri Görüntüleme Windows işletim sisteminin daha güvenli ve hatasız bir şekilde çalışması için çeşitli güncelleştirmeler yayımlanmaktadır. Windows işletim sisteminin daha güvenli ve hatasız bir şekilde çalışması için zaman zaman çeşitli güncelleştirmeler yayımlanmaktadır. Bu güncelleştirmeler kullanıcılar tarafından veya otomatik olarak yapılabilmektedir. Bilgisayarda yüklü olan güncelleştirmeleri görüntülemek için programlar ve özellikler iletişim penceresinde yer alan Yüklü Güncelleştirmeleri Görüntüle bağlantısı kullanılabilir (Resim 26). Bu bağlantı, yüklü olan güncelleştirmeleri görüntülemektedir. İstenilmesi halinde program kaldırmaya benzer süreçler izlenerek herhangi bir güncelleştirme de bilgisayar sisteminden kaldırılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16 WINDOWS 7 - III Resim 26. Yüklü Güncelleştirmeler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17 WINDOWS 7 - III Windows Özelliklerini Aç veya Kapat Windows işletim sistemleri dizinler, oyunlar, medya, telnet, arama, yazdırma gibi birçok farklı özellik barındırmaktadır. Bu özelliklerin tamamı işletim sistemi kurulurken aktif halde değildir. Hizmet veren bir özelliği kapatmak veya bir özelliği aktif hale getirmek için Windows Özellikleri Penceresi kullanılmaktadır (Resim 27). Windows özellikleri penceresi Programlar ve Özellikler penceresindeki Windows Resim 27. Windows Özellikleri Özelliklerini Aç veya Kapat bağlantısı ile görüntülenir. Bileşenler listesi içerisinde onay işareti bulunan bileşenler yüklü, işareti bulunmayanlar ise yüklenmemiş olanlardır. Bileşenlerin yüklenmesi esnasında gerekli olan bazı dosyaların, Windows 7 yükleme CD’sinden alınması gerekebilir. Bu durumda yükleme CD’si bilgisayara takılmalıdır. Aygıt Yöneticisi Bilgisayar birden fazla bileşenden ve harici donanım birimlerinden meydana gelmektedir. Bilgisayar birden fazla bileşenden ve harici donanım birimlerinden meydana gelmektedir. Aygıt Yöneticisi bilgisayarın sahip olduğu tüm donanımların listelenmesini sağlamaktadır. Aygıt yöneticisi kullanılarak her bir donanım biriminin sürücüsü yüklenebilir, güncelleştirilebilir veya kaldırılabilir. Aygıt yöneticisi penceresi denetim masasından Aygıt Resim 28. Aygıt Yöneticisi Yöneticisi simgesi kullanılarak veya Bilgisayar Sağ Tuş Menüsü Özellikler Aygıt Yöneticisi yolu izlenerek görüntülenebilir. Bu pencerede bilgisayarda bulunan ve çalışmasında herhangi bir problem olmayan donanımlar listelenmektedir. Yüklemesinde sorun bulunan veya Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18 WINDOWS 7 - III çalışmayan aygıtların isimlerinin yanında sarı renkli bir Ünlem işareti bulunur. Ünlem işareti donanımın bilgisayar tarafından tanınamadığını göstermektedir. Ünlem işaretli bir donanımın bilgisayara yeniden tanıtılması bu sorunun giderilmesini sağlar. Bir donanımın bilgisayara yeniden tanıtılması için ünlem işareti bulunan liste elemanın üzerine sağ tıklanır ve donanım adı seçildikten sonra sürücüyü güncelleştir düğmesi kullanılır. Görüntülenen Sürücü Yazılımını Güncelleştir penceresinden güncel sürücü internet üzerinden veya bilgisayarın depolama birimleri kullanılarak bulunur ve bilgisayara kurulur (Resim 29). Resim 29. Sürücü Yazılımını Güncelleştir Yeni donanım ekleme Yeni donanımın kullanılabilmesi ve bütün işlevlerini doğru bir şekilde yerine getirebilmesi için bilgisayara tanıtılması gereklidir. Donanımın bilgisayara tanıtılması işlemi iki şekilde olur. Birincisi ve en kolayı, Windows’un takılan yeni donanımı otomatik olarak algılayıp, gerekli dosyaları varsa kendiliğinden yükleyerek donanımı kullanıma hazır hale getirmesidir. Bu işlem Tak Kullan (PnP: plug and play) özellikli donanımlar için geçerlidir. Bu tür donanım üzerinde PnP işareti bulunur. Yüklenecek dosyalar Windows üzerinde bulunmuyorsa donanım bilgilerine erişim için internet veya bilgisayarın veri birimlerini kullanır. Donanım takıldıktan sonra bilgisayar çalıştırıldığında Yeni Donanım Bulundu iletişim kutusu ile uyarı yapıldıktan sonra Donanım Ekleme Sihirbazı çalıştırılarak donanımın tanıtılmasına başlanır. Donanım bilgilerini içeren dosyaların disket veya Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19 WINDOWS 7 - III CD üzerinde hangi konumda olduğu belirtilir. Belirtilen konumda donanım ile uyumlu dosyalar bulunduğu, Windows En Uygun Sürücüyü Yüklemeye Hazır şeklinde bir uyarı ile bildirilir. Resim 30. Donanım Ekle Bilgisayara yeni bir donanım tanıtmanın ikinci yolu ise Denetim Masasından Aygıtlar ve Yazıcılar simgesini kullanarak Aygıt Ekleme Sihirbazı’nı kullanmaktır (Resim 30). Gerçekleştirilecek işlemlerle ilgili bilgilerin verildiği ilk pencerede, Tak ve Kullan özelliğine sahip donanımlar aranmakta ve listelenmektedir. Listeden yüklenmek istenen donanım seçildikten sonra otomatik olarak kurulum gerçekleştirilmektedir. Resim 31. Aygıt Ekle Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20 Özet WINDOWS 7 - III •Denetim masası bilgisayarda bulunan donanım ve yazılımların organizasyonu sağlanmaktadır. Klavyenin imleç hızı ve farenin düğme yapılandırılması gibi ayarlar denetim masası üzerinden yapılmaktadır. Bölge ve dil seçenekleri ile dil ayarlamaları, kişiselleştirme ayarları ile görsel bileşenlerin ve ses ayarlarının yapılması imkanı bulunmaktadır. Tarih Saat ayarları ile bilgisayarın tarihi, saati ve bulunulan saat dilimi değiştirilebilmektedir. Programlar ve özellikler bileşeni program ve Windows özelliklerini değiştirmek ve kaldırmak için kullanılmaktadır. Bilgisayara yeni bir donanım eklemek için aygıtlar ve yazıcılar bileşeni kullanılırken yüklü donanımların özellikleri aygıt yöneticisi penceresinden görülebilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21 WINDOWS 7 - III DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. “ …………………… bilgisayar sistemindeki tüm yazılım ve donanım birimlerine yönelik ayar yapma imkanı tanır.” Tanımda boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? a) Denetim Masası b) Belgeler c) Donatılar d) Aygıtlar ve Yazıcılar e) Yardım ve Destek 2. Fare özellikleri penceresindeki tıklama kilidi seçeneğinin görevi nedir? a) Birincil ve ikincil düğme ayarını değiştirme b) Çift tıklama hızını ayarlama c) Fare tuşu sürekli basılı tutulmadan işlem yapma d) Fare işaretçisinin görüntüsünü değiştirme e) CTRL tuşu ile işaretçinin yerini belirleme 3. Aşağıdakilerden hangisi Denetim Masasındaki Bölge ve Dil aracı yardımıyla yapılan ayarlardan biri değildir? a) Geçerli konum bilgisini belirleme b) Klavye türünü değiştirme c) Sayı görüntülemedeki ondalık ayracı belirleme d) Ekran koruyucu seçeneklerini değiştirme e) Tarih görüntüleme ayarını değiştirm Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22 WINDOWS 7 - III 4. Aşağıdakilerden hangisi kişiselleştirme penceresi yardımıyla yapılabilecek ayarlardan biri değildir? a) Masaüstü arka planı b) Pencere rengi ve görünümü c) Masaüstü simgelerinin görüntülenmesi d) Çözünürlük ayarları e) Tarih ve saat ayarı 5. Aşağıdakilerden hangisi Denetim Masasındaki Programlar ve Özellikler penceresi yardımıyla yapılır? a) Yazıcı ayarları b) Monitör seçimi c) Program kaldırma d) Aygıt ayarları e) Sürücü güncelleme Cevap Anahtarı 1.A, 2.C, 3.D, 4.E, 5.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23 WINDOWS 7 - III EK BİLGİSAYARA YAZICI EKLEME/TANITMA Bilgilerin resimlerin ve grafiklerin yazdırılması için bilgisayarda yüklü en az bir yazıcının olması gerekir. Metin, resim, grafik gibi belgelerin yazdırılması için yazıcılardan faydalanılır. Bir belgeyi çıktı alabilmek için bilgisayarda en az bir yazıcının yüklü olması gerekir. Birden fazla ve farklı amaçlar için yazıcılar tanıtılmış olsa bile bir anda sadece bir yazıcıdan çıktı alınabilir. Yazıcılar klasörüne; Başlat Aygıtlar ve Yazıcılar, Başlat Denetim Masası Aygıtlar ve Yazıcılar yolları kullanılarak erişilebilir. Bu klasörde bilgisayarda tanımlı bulunan aygıtlar ve yazıcıların listesi bulunur (Resim 32). Yazıcı Ekle düğmesi kullanılarak yazıcı ekle penceresi görüntülenir. Resim 32. Aygıtlar ve Yazıcılar Penceresi Yazıcı ekle penceresinde yapılan işlemler sırasıyla; Ne tür yazıcı eklenmek istediğinin belirlenmesi Yazıcı bağlantı noktasının seçimi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24 WINDOWS 7 - III Üretici ve yazıcı modelleri listesinden yüklenmek istenen yazıcının seçilmesi Yazıcı adının belirlenmesi Yazıcının paylaşım ayarının yapılması (Ağ Bağlantısı olan bilgisayarlar için) Kurulum işleminin tamamlanması olarak sıralanabilir. Adım Adım Yazıcı Kurulumu Adım 1- Yazıcı eklemek için Yazıcı Ekle simgesi çift tıklanarak Yazıcı Görevleri bölümünde Yazıcı Ekleme Sihirbazı çalıştırılır. İlk olarak kullanılacak yazıcının birkaç bilgisayar tarafından Ağ Yazıcısı şeklinde mi, yoksa sadece bağlı bulunan bilgisayar tarafından Yerel Yazıcı olarak mı kullanılacağı belirtilir (Resim 33). Resim 33. Yazıcı Ekle Ağ yazıcısı olarak kullanılacak yazıcıyı tanımlarken, Yerel Yazıcı tanımlama adımlarına ek olarak bir iletişim kutusu daha karşımıza çıkar. Farklı olan bu iletişim kutusunun, yazıcının ağ üzerinde hangi bilgisayara bağlı olduğu belirtilecektir. Bu adımdan sonraki iletişim kutuları, her iki tür yazıcı kurulumu için aynıdır. İleri düğmesine tıklandığında gelen bir sonraki iletişim kutusu ile yazıcının bilgisayara hangi iletişim noktasından bağlı olduğu belirtilir (Resim 34). Bağlantı noktaları belirtilirken, başka donanım tarafından kullanılmayan bir bağlantı noktası olmasına dikkat edilmelidir. Resim 34. Yazıcı Bağlantı Noktası Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25 WINDOWS 7 - III İleri düğmesi tıklanarak kurulacak yazıcının üretici firmasının ve modelinin belirleneceği iletişim kutusu görüntülenir. Sol bölümde üretici firmalar, sağ bölümde ise firmaya ait yazıcı modelleri yer almaktadır (Resim 35). Listede bulunmayan yazıcı marka ve modelleri için yükleme işleminde, ilgili yazıcı firması tarafından sağlanan sürücü dosyalarını içeren, disket veya CD kullanılmalıdır. Bu disket veya CD’lerin Resim 35. Üretici ve Marka Seçimi kullanılması için Disketi Var düğmesi tıklanmalı ve dosyanın konumu ve sürücü bilgisi belirtilmelidir. İleri düğmesi tıklanarak bir açılan sonraki pencere ile yazıcının adlandırılması ve bilgisayarda Varsayılan olarak kullanılıp kullanılmayacağı belirtilir (Resim 36). Bir yazıcının Varsayılan olarak ayarlanması, birden fazla yazıcının bilgisayarda tanımlı olduğu durumda, çıktı alırken bilgisayarda o anda Varsayılan olarak belirlenen yazıcının kullanılacağı anlamına gelir. Çünkü bir belge yazıcıya Resim 36. Kurulumun Tamamlanması gönderilirken belirtilen yazıcıya uygun kodlar kullanarak gönderir. Son olarak yazıcı ekleme işleminin başarılı olup olmadığın test edilmesi amacıyla bir deneme sayfası istenilip istenmediği sorgulanır (Resim 36). Evet işaretlenerek Son düğmesi tıklandığında, işlem tamamlanarak yazıcıdan bir deneme sayfası alınır. Hayır işaretlenerek Son düğmesi tıklandığında, işlem deneme sayfası alınmadan tamamlanmış olur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 26 İÇİNDEKİLER WINDOWS 7 - IV • Donatılar • Not defteri • WordPad • Paint • Hesap makinesi • Ses kaydedicisi • Sistemi geri yükleme TEMEL BİLGİ TEKNOLOJİLERİ HEDEFLER • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Donatılar bölümünü ve özelliklerini bilecek, • Not defteri programını kullanabilecek, • WordPad programını kullanabilecek, • Paint programını kullanabilecek, • Hesap makinesini kullanabilecek, • Ses kaydedicisini kullanabilecek, • Sistemi geri yükleyebileceksiniz. ÜNİTE 7 WINDOWS 7 - IV GİRİŞ Windows kurulurken bazı küçük programlar da bilgisayara yüklenmektedir. Windows kurulurken bazı küçük programlar da bilgisayara otomatik olarak yüklenmiş olur. Bu programlar kullanıcının bazı ihtiyaçlarını asgari düzeyde karşılayacak özelliklere sahiptir. Bu programlar arasında kelime işlemci, görüntü düzenleyici, çeşitli oyunlar, hesap makinesi gibi programlar bulunmaktadır. Bu ünitede Windows 7 işletim sistemiyle birlikte gelen ve donatılar bölümü altındaki Not Defteri, Wordpad, Paint, Hesap Makinesi, Ses Kaydedicisi ve Sistemi Geri Yükleme programlarına yer verilmiştir. DONATILAR Donatılar işletim sistemiyle birlikte gelen programların yer aldığı bölümdür. Bu programlara BaşlatTüm Programlar Donatılar adımlarıyla ulaşılır. Programlar donatılar menüsünde bulunmuyorsa, Windows Özelliklerini Aç veya Kapat başlığı işlemleri ile kullanıcı tarafından sonradan da yüklenebilir (Resim 1). Not Defteri (Notepad) Not defteri, sadece metin oluşturmak için kullanılan basit bir kelime işlemcidir. Resim 1. Donatılar Sadece metin oluşturmak için kullanılan basit bir kelime işlemci programıdır. Not Defteri programına BaşlatTüm Programlar DonatılarNot Defteri adımları ile veya Başlat menüsündeki arama kutusuna “notepad” yazarak erişilebilir (Resim 2). Not Defteri programında grafik ve resim bileşenleri kullanılamaz. Bu Resim 2. Not Defteri programda basit metinler oluşturulur ve metin üzerinde yazı tipi, boyutu gibi ayarlamalar yapılır. Not defterinde kaydedilen metin dosyası uzantısı TXT’dir. Bu dosyanın simgesi ise not defteri görünümündedir. Menülerdeki komutlar, tüm Windows programlarına benzer yapıdadır. Not defterindeki Dosya, Düzen, Biçim, Görünüm ve Yardım menüleri aşağıda anlatılmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 WINDOWS 7 - IV Dosya menüsü Yeni belge oluşturma, belge kaydetme ve yazdırma gibi işlemler bu menü altından yapılabilmektedir. Yeni (CTRL + N): Geçerli belgenin kapatılarak yeni bir metin belgesi oluşturulması için verilen komuttur. Kapatılacak olan belge kaydedilmemiş ise kaydedilip kaydedilmeyeceği sorulur. Verilen cevaptan sonra yeni belge açılır. Aç (CTRL + O): Daha önceden kaydedilmiş olan bir metin belgesini, konum ve dosya ismi belirterek açmak için kullanılır. Kaydet (CTRL + S): Belgenin kaydedilmesi için verilecek komuttur. Belge ilk defa kaydediliyorsa, belgeye bir isim verilmesi ve kaydedilme konumunun belirlenmesi istenir. Farklı Kaydet: Aktif belgenin adının veya kaydedilme konumunun değiştirilerek kaydedilmesini sağlar. Sayfa Yapısı: Belgenin kenar boşluklarını ve sayfa boyutunun belirlendiği iletişim penceresinin görüntülenmesini sağlayan komuttur. Bu komutla Sayfa Yapısı penceresi görüntülenir. Sayafa yapısı penceresi ile kağıt boyutu, kağıt yönü, altbilgi ve üstbilgi ayarları belirlenebilir (Resim 3). Yazdır: Belgenin yazıcıya gönderilmesini sağlayan komuttur. Çıkış: Not defteri ve metin belgesinin kapatılması için kullanılan komuttur. Pencerenin sağ üst köşesindeki düğmesiyle de çıkış işlmei gerçekleştirilebilir. Belge, çıkış işleminden önce kaydedilip kaydedilmeyeceği sorularak kapatılır. Resim 3. Sayfa Yapısı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 WINDOWS 7 - IV Düzen menüsü Kes, kopyala, yapıştır, bul gibi işlemlerin komutlarının bulunduğu menüdür. Geri Al: Yapılan en son işlemi geri alan komuttur. Yanlışlıkla yapılan ekleme ve silme işlemlerinde sıkça kullanılır. Kes – Kopyala – Yapıştır: Dosya ve klasör bölümündekine benzer bir şekilde Kes – Kopyala – Yapıştır işlemleriyle metinler kopyalanabilir ve başka konumlara taşınabilir. Bul: Belge içerisinde bir ifadeyi aramak için kullanılır. Arama işlemi için küçük büyük harf duyarlılığı ve arama yönü belirtilebilir. “Ctrl + F” tuş Resim 4. Bul kombinasyonu Bul iletişim penceresini görüntülemede kullanılır (Resim 4). Aranan ifade metin kutusuna yazıldıktan sonra “Sonrakini Bul” düğmesi tıklanır. Aranan ifade metin içerisinde yer alıyorsa imleç ifade üzerine konumlanır. Değiştir (CTRL+H): Belge içerisinde bir metnin başka bir metin ile değiştirilmesini sağlar. Değiştirme işlemi için küçük büyük harf duyarlılığı ve sadece belirtilen sözcük başlı başına aranarak değiştirilmesi gibi seçenekler belirtilebilir. Örneğin bir belge içerisindeki tüm “mouse” ifadelerinin “fare” ifadesiyle değiştirilmesi gerektiğinde Değiştir alt menüsü yardımıyla bu işlem kolayca yapılabilir. Biçim menüsü Metinlerin yerleşimi ve yazı tipi ayarları bu menü içerisinden yapılır. Sözcük Kaydır: Komut seçili durumda ise yazılan metin belgesinin pencerenin boyutuna sığdırılmasını sağlar. Seçili değilse yazılan metin, paragraf oluşturmak için ENTER tuşuna basılıncaya kadar tek satır üzerinde sağa doğru devam eder. Yazı Tipi: Belgenin tamamı için geçerli olacak, yazı tipi ve büyüklüğünün ayarlanacağı iletişim penceresini gösterir (Resim 5). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Resim 5. Yazı Tipi 4 WINDOWS 7 - IV WordPad Wordpad, resim grafik ve metin biçimlendirme işlemlerini desteklemektedir. WordPad Windows 7 işletim sistemi ile birlikte gelen bir kelime işlemci programıdır (Resim 6). WordPad programı not defterinden daha gelişmiş özelliklere sahiptir ve oldukça kullanışlıdır. WordPad; resim, grafik ve metin biçimlendirme işlemlerini desteklemektedir. WordPad programı BaşlatTüm Programlar DonatılarWordPad adımları ile veya Başlat menüsündeki arama kutusuna “WordPad” yazarak çalıştırılabilir. WordPad programında kaydedilen belgenin uzantısı RTF’tir. Bu programın menüleri Not Defteri programı ile paralellik göstermektedir. Resim 6. WordPad Program Penceresi Hızlı erişim araç çubuğu ve dosya menüsü Kayıt, yazdırma ve sayfa yapısına yönelik işlemlerin komutlarını barındırmaktadır. Not defterinin anlatıldığı bölümdeki dosya menüsüne benzer bir menüdür. Bu menüde farklı olarak “E-postada Gönder” ve “Baskı Önizleme” seçenekleri bulunmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 WINDOWS 7 - IV Resim 7. WordPad Program Penceresi E-postada Gönder: Belgenin elektronik posta olarak gönderilmesini sağlar. Bunun için elektronik posta gönderici programın yüklü olması gerekir. Baskı Önizleme: Belgenin yazdırılmadan önce kenar boşlukları ile kağıt üzerindeki baskının ne şekilde olacağının görüntülenmesini sağlar. Resim 8. Baskı Önizleme Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 WINDOWS 7 - IV Sekmeler WordPad programı diğer Microsoft patentli programlar gibi şerit mantığına sahip bir programdır. Bu programdaki şeritte Giriş ve Görünüm olmak üzere 2 adet sekme bulunmaktadır. Giriş sekmesi Giriş sekmesi metin organizasyonu ve nesne ekleme için gerekli komutları barındırır. Bu sekmede Pano, Yazı Tipi, Paragraf, Ekle ve Düzenleme grupları bulunmaktadır (Resim 10). Resim 9. Giriş Sekmesi Pano Grubu: Kes, kopyala, yapıştır araçları bu grupta yer alır. Yazı Tipi Grubu: Font, renk, boyut, kalın, italik vb. metin ayarları için gerekli komutlar bu grupta yer alır. Paragraf Grubu: Hizalama seçenekleri, satır aralıkları ve girinti ayarları bu gruptaki bileşenler yardımıyla yapılır. Ekle Grubu: Belgeye resim, çizim vb. nesneler eklemede kullanılacak araçları barındırır. Düzenleme Grubu: Bul, Değiştir, Tümünü Seç komutları bu grup altında yer alır. Görünüm sekmesi Bu sekmedeki seçeneklerin büyük bir kısmı işlem yapılacak metin ya da nesne seçildikten sonra aktif hale gelir. Örneğin metnin bir kısmının rengi değiştirileceği zaman metin seçildikten sonra renk değiştirme düğmesi tıklanır. Aksi halde düğmeler pasif durumdadır. Görünüm sekmesinde yakınlaştır, göster veya gizle ve ayarlar grubu yer alır (Resim 4). Resim 10. Görünüm Sekmesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 WINDOWS 7 - IV Yakınlaştır grubu: Belgenin ekranda hangi oranda görüntüleneceğini belirlemede kullanılır. Göster veya gizle grubu: Bu gruptaki komutlar cetvel ve durum çubuğunun görüntülenmesini veya iptal edilmesini sağlar. Ayarlar grubu: Bu gruptaki bileşenler metnin tek satırda kalmasını, pencere genişliğine sığdırılmasını ve cetvel boyutuna göre ölçeklendirilmesini sağlar. Ölçü birimleri, cetvel ve sayfa yapısı için ölçü birimi belirlemek için kullanılır. Belge için ölçü birimi olarak inç, santimetre, nokta veya pika birimlerinden biri tercih edilebilir. Standart seçim santimetredir. Paint Paint ile resim çizilebileceği gibi tarayıcı (Scanner) veya başka bir ortamdan alınan resimler üzerinde değişiklikler de yapılabilmektedir. Paint programı resim bir grafik düzenleyicisidir. BaşlatTüm Programlar DonatılarPaint adımıyla veya Başlat menüsünde bulunan arama kutusuna Mspaint.exe yazılarak çalıştırılır. Paint ile resim çizilebileceği gibi başka bir ortamdan alınan resimler üzerinde değişiklikler de yapılabilir. Programın menülerinde, Wordpad ve Not Defteri programları ile benzerlik gösteren birçok seçenek bulunur. Aşağıda bu programlardaki bileşenlerden farklı olan komutlara yer verilecektir. Paint programında dosya menüsü ve hızlı başlat araç çubuğu ile giriş ve görünüm sekmeleri bulunmaktadır (Resim 12). Resim 11. Paint Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 WINDOWS 7 - IV Dosya Menüsü Yeni belge oluşturma, belgeyi yazdırma ve gönderme gibi işlemler bu menü altından yapılabilmektedir. Masaüstü Arkaplanı Olarak Ayarla: Dosya menüsünde yer alan masaüstü arka planı olarak ayarla seçeneği Paint programında aktif olan pencere görüntüsünün masaüstü arka planı olarak belirlenmesini sağlar. Bu seçenek altında Doldur, Döşe ve Ortala olmak üzere 3 adet bileşen bulunmaktadır (Resim 13). Bu işlem için öncelikle dosya kaydedilmelidir. 1. Doldur: Düzenleme sayfasındaki görüntünün, ekranı tamamen kaplayacak şekilde arkaplan olarak ayarlanmasını sağlar. 2. Döşe: Düzenleme sayfasındaki görüntünün, resim boyutu aynı kalmak üzere ekranı kapatacak şekilde çoğaltılır. 3. Ortala: Düzenleme sayfasındaki görüntünün resim boyutu aynı kalmak üzere ekranı ortalayacak şekilde yerleştirilmesinde kullanılır. Resim 12. Doldur - Döşe - Ortala Giriş sekmesi Bu sekme Pano, Resim, Araçlar, Şekiller ve Renkler olmak üzere 5 gruptan oluşmaktadır (Resim 14). Pano grubunda kes, kopyala, yapıştır işlemleri yapılmaktadır. Resim 13. Giriş Sekmesi Pano grubunda kes, kopyala, yapıştır işlemleri yapılır. Resim grubu seç, kırp, boyutlandır gibi resmi organize etmede kullanılan araçları içerir. Araçlar grubu boyama ve fırça araçlarıyla resmi düzenlemeye yardımcı olur. Şekiller grubu hazır şekilleri resme eklemeye olanak verirken, renkler grubu ise nesnelerin ve araçların renklerini ayarlamak için kullanılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 WINDOWS 7 - IV Sık kullanılan araçlar; Seç: Resim üzerinde dikdörtgen ve daire biçiminde belli bir alanı seçmek için kullanılır. Düğme tıklandıktan sonra fare basılı tutulup hareket ettirilerek çizim alanı üzerinde bir seçim alanı oluşturulur. Serbest seçim yapmak için seçeneği kullanılır. Seçim alanı düzgün diktörtgen şeklindedir. Seçimden vazgeçmek için ESC tuşuna basılmalıdır. Silgi: Bu araç seçildiği zaman fare işaretçisi silgi şeklini alır. Silginin ebatları boyut bölümü kullanılarak değiştirilebilir. Fare resim üzerine tıklanarak, sürüklendiği alanı arka plan rengine boyar. Renkle Doldur: Bu seçenek, fare ile tıklanan noktanın renk doygunluğuna göre belirlenen alanı, renk kutusundan alınan renk ile boyar. Renk Al: Resmin üzerindeki bir noktadan renk almak için kullanılır. Bu araçla resmin bir alanı seçildiği zaman alınan renk, renkler grubundaki “1. Renk” alanında görüntülenir. Büyüteç: Resmi alt seçeneklerde belirtilen oranda büyütür veya küçültür. Kalem: Renk kutusundan alınan renk ile serbest çizim yapma imkanı sunar. Fare görüntüsü kalem görüntüsünü alır ve farenin sol tuşu basılı tutularak çizim yapılır. Fırçalar: Resmi serbest boyamada kullanılır. Dört ayrı türde ve her tür için üç ayrı büyüklükte fırça seçenekleri bulunmaktadır. Fare sağ tuşu ile “1. Renk” alanındaki renk, sol tuşu ile de “2. Renk” alanındaki renk kullanılarak boyama yapılır. Bu işlem kalem, püskürtme kabı gibi birçok aracın kullanımında aynıdır. Püskürtme Kabı: Sprey boya ile boyama yapmada kullanılır. Metin: Çizim alanı içerisine metin eklemek için kullanılır. Bu araç seçildiğinde fare işaretçisi “+” şeklini alır ve metin yazmak için farenin sol tuşu yardımıyla bir metin kutusu çizilir. Metin yazma işlemi sona erdiğinde metin, resme dönüşür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 WINDOWS 7 - IV Şekiller grubu düğmeleri; Çizgi: Düz ve eğik çizgiler çizmek için kullanılır. Kıvrım: Eğri çizmek için kullanılır. İlk olarak çizilen düz çizgi eğim verilecek noktadan fare ile tutulur ve eğim yönünde hareket ettirilir. Çizim işi bittiğinde fare boş bir alana tıklanmalıdır. Dikdörtgen: Kare ve dikdörtgen çizmek için kullanılır. Bunlar; saydam, arka alan rengi ile dolgulu ve çizgi rengi dolgulu gibi üç alt seçeneği vardır. Kare çizmek için çizim esnasında Shift tuşuna basılı tutulmalıdır. Çokgen: Çokgen çizmek için kullanılır. İlk kenar çizildikten sonra köşe oluşturulacak noktalara fare tıklanarak kenarlar birleştirilir. Son köşede fare çift tıklanmalıdır. Elips: Elips ve daire çizmek için kullanılır. Tam bir daire çizmek için çizim anında Shift tuşu basılı tutulmalıdır. Yuvarlatılmış Dikdörtgen: Köşe noktaları yuvarlatılmış dikdörtgen ve kare çizmek için kullanılır. Not: Paint ile çizim yaparken, kare, daire, 45 veya 90 derecelik açı gibi düzgün şekiller ve çizgiler çizmek için fare ile birlikte klavyeden SHIFT tuşuna basılmalıdır. Hesap Makinesi Hesap mainesi, görünüm menüsü yardımıyla Basit ve Bilimsel olarak ayarlanabilmektedir. Hesap makinesi matematiksel işlemler için tasarlanmış bir programdır (Resim 15). Basit ve fonksiyonel olarak iki şekilde kullanılabilen hesaplayıcıdır. BaşlatTüm ProgramlarDonatılarHesap Makinesi adımıyla veya Başlat menüsünde bulunan arama kutusuna Calc yazılarak çalıştırılır. Görünüm menüsü yardımıyla Basit ve Bilimsel olarak ayarlanabilir. Bilimsel kullanımda trigonometrik fonksiyonlar dışında ikili, sekizli, on altılı, sayı sistemlerine göre de işlem yapılabilmektedir. Resim 14. Hesap Makinesi Bilimsel Görünümü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 WINDOWS 7 - IV Ses Kaydedicisi Ses kaydedicisi, bilgisayar yardımıyla dijital ses kaydı yapabilen bir programdır. Ses kaydedicisi bilgisayar yardımıyla dijital ses kaydı yapma imkanı tanıyan bir programdır. Windows donatılarından olan bu program, Başlat Tüm Programlar Donatılar Ses Kaydedicisi yolu izlenerek çalıştırılır (Resim 16). Bir mikrofon aracılığıyla alınan sesler dosya olarak kaydedilir. Kaydedilen ses dosyasının uzantısı WAV olur. Menüleri yardımıyla, ses dosyasına çeşitli eklemeler yapmak ve çalma hızlarını değiştirmek mümkündür. Resim 15. Ses Kaydedicisi Sistem Geri Yükleme Sistem geri yükleme, bilgisayarın sistem hatalarından dolayı çalışamaz duruma gelmesi durumunda kullanılmaktadır. Sistem geri yükleme işletim sistemi ayarlarının geçmiş bir tarihe göre yeniden düzenlenmesini sağlamada kullanılır. BaşlatTüm Programlar Donatılar Sistem Araçları Sistem Geri Yükleme yolu izlenerek çalıştırılır (Resim 17). Sistemi geri yükleme ile bilgisayarın sistem hatalarından dolayı çalışamaz duruma gelmesi durumunda sorunsuz çalıştığı Resim 16. Sistem Geri Yükleme herhangi bir gündeki ayarlarına geri dönmesi sağlanabilir. Bu programı kullanabilmek için bilgisayarın sorunsuz çalıştığı bir zamanda Geri Yükleme Noktası oluşturulmuş olması gerekir. Geri yükleme noktasına dönülmesi durumunda kullanıcı tarafından kaydedilen belgeler, geçmiş veya sık kullanılanlar listesi gibi kişisel bilgiler kaybedilmez. Geri yükleme noktası oluştururken bir ad ile tanımlanması istenir, ayrıca günün tarih ve saati otomatik olarak alınarak ismin yanına eklenir. Sistem geri yükleme gerektiği durumda geri yükleme noktalarından hangisine dönülmek istendiği bir takvim üzerinde belirtilerek bilgisayar yeniden başlatılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 Özet WINDOWS 7 - IV •Donatılar bölümü Windows işletim sistemi ile birlikte gelen ücretsiz ve çok kullanışlı olan programların erişimi için kullanılan bölümdür. Bu bölümde sistem özelliklerini organize etme ve belge, resim, ses vb. oluşturma için kullanılabilecek birçok program bulumaktadır. Not defteri sadece metin oluşturmak için kullanılabilirken Worpad görsel destekli metinler oluşturmada kullanılır. Karakter eşlem programı klavye ile oluşturulamayan özel karakterleri metinlere eklemede kullanılmaktadır. Paint programı, içinde barındırdığı araçlar ile resim oluşturma ve resimleri düzenleme işlemlerine imkan veren bir programdır. Hesap makinesi bilimsel ve basit olamk üzere iki farklı yapıda kullanılabilmektedir. Disk yazılan program dosyalarının biraraya getirilmesi için disk birleştirici isimli yazılım kullanılmaktadır. Ayrıca sistemi geri yükleme programı ile sistem daha önceki bir tarihe döndürülebilir. Bu işlemden dosya ve programlar etkilenmez. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 WINDOWS 7 - IV DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. a) b) c) d) e) Aşağıdaki işlemlerden not defteri programında yapılamaz? Metne resim ekleme Yazı tipini değiştirme Yazı boyutunu değiştirme Belge yazdırma Sözcük kaydırma 2. WordPad programında bir belge kaydedilirken varsayılan dosya uzantısı aşağıdakilerden hangisidir? a) TXT b) RTF c) DOC d) XLS e) PDF 3. a) b) c) d) e) Donatılar bölümündeki Paint programı hangi amaçla kullanılmaktadır? Metin oluşturma Sunum hazırlama Veri depolama Hesaplama yapma Resim yapma 4. Ses kaydedicisi programını görüntülemek için azlenmesi gereken yol aşağıdakilerden hangisidir? a) Başlat Tüm Programlar Donatılar Ses Kaydedicisi b) Başlat Tüm Programlar Donatılar Ses Ses Kaydedicisi c) Başlat Tüm Programlar Donatılar Eğlence Ses Kaydedicisi d) Başlat Tüm Programlar Donatılar Donatım Ses Kaydedicisi e) Başlat Tüm Programlar Donatılar Sistem Araçları Ses Kaydedicisi 5. a) b) c) d) e) Sistemi geri yükleme ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? Sistemi geri yüklemek için geri yükleme noktasının olması gerekir Geri yükleme noktası otomatik olarak oluşturulabilir Geri yükleme işleminde program ve sürücüler etkilenir Geri yükleme işlemi belgeleri etkiler Birden fazla geri yükleme noktası oluşturulabilir Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.E, 4.A, 5.D Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14 WINDOWS 7 - IV EK Sistem geri yükleme noktası oluşturma Windows belirli aralıklarla otomatik olarak geri yükleme noktası oluşturabilmektedir. Geri yükleme noktası bilgisayarın sistem dosyalarının depolanmış durumunun gösterimidir. Geri yükleme noktası, daha önceki bir tarihe ait sistem dosyalarını bilgisayara geri yüklemek amacıyla kullanılabilir. Bilgisayarda bir değişiklik algılandığında ve bilgisayara bir sürücü veya program yüklendiğinde Sistem Geri Yükleme programı tarafından otomatik olarak geri yükleme noktaları oluşturulur. Ayrıca istenildiği zaman kullanıcı tarafından manuel olarak de geri yükleme noktası oluşturulabilir. Bu işlem için Bigisayar sağ tuş menüsü Özellikler yolu izlenerek Sistem penceresi görüntülenir (Resim 18). Resim 17. Sistem Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15 WINDOWS 7 - IV Sistem penceresinden Sistem Koruması bağlantısı kullanılarak Sistem Özellikleri penceresi görüntülenir. Bu penceredeki Sistem Koruması sekmesinde bulunan Oluştur düğmesi kullanılarak yeni bir geri yükleme noktası oluşturulabilir (Resim 19). Resim 18. Sistem Özellikleri Oluştur düğmesinin kullanımı ile geçerli tarih ve saate eklenmesi için bir açıklama girilmesi istenir. Bu açıklama geri yükleme noktasının oluşturulma sebebini hatırlamada kolaylık sağlar (Resim 20). Resim 19. Geri Yükleme Noktası Açıklaması Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16 WINDOWS 7 - IV Adım Adım Sistem Geri Yükleme Sistemi geri yüklemek için aşağıdaki adımlar izlenmelidir. BaşlatTüm Programlar Donatılar Sistem Araçları Sistem Geri Yükleme yolu izlenerek program çalıştırılır. Resim 20. Sistem Geri Yükleme İleri düğmesi kullanılarak bir geri yükleme noktası belirlenir. Resim 21. Geri Yükleme Noktası Belirleme Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17 WINDOWS 7 - IV Bu adımda geri yükleme noktasına ilişkin son kontrol yapılır. Ayrıca geri yükleme işlemi sonrasında etkilenen program olup olmayacağı bu adımda taranabilir. Resim 22. Geri Yükleme Noktasını Doğrulama Etkilenen programları tara bağlantısı kullanıldığında program, işlem sonrasında silinecek veya düzgün çalışamayacak program ve sürücüleri listeler. Resim 23. Etkilenen Programlar ve Sürücüler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18 WINDOWS 7 - IV Bu adımda Son düğmesine basıldıktan sonra bir daha geri dönülemeyeceğini ve bu işlemin yarıda kesilemeyeceğini bildiren bir mesaj kutusu görüntülenir. Bu mesaj kutusundaki Evet seçeneğinin kullanımı Sistem Geri Yükleme işleminin başlatılmasını, Hayır seçeneğinin kullanımı ise bir önceki adıma geri dönülmesini sağlar. Resim 24. Sistem Geri Yükleme Uyarı Mesajı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19 HEDEFLER İÇİNDEKİLER WORD 2010 • Word 2010 Penceresi • Dosya Menüsü • Şerit Yapısı • Sekmeler ve Özellikleri • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Word 2010 programının genel özelliklerini bilecek • Word penceresinin özelliklerini ifade edebilecek • Dosya menüsünün özelliklerini kullanabilecek • Şerit ve özelliklerinden haberdar olacak, sekmeleri kullanabilecek • Word programındaki temel işlemleri yapabileceksiniz. TEMEL BİLGİ TEKNOLOJİLERİ ÜNİTE 8 Word 2010 GİRİŞ Kelime işlemci programları çeşitli metinler oluşturma ve organize etme imkanı sağlayan yazılımlardır. Çeşitli metinler oluşturma ve organize etme imkanı sağlayan yazılımlar kelime işlemci programları olarak tanımlanır. En yaygın kelime işlemcilerden biri olan Word, Microsoft firmasının üretmiş olduğu Office pakeinde yer alır. Office paket programının piyasadaki son sürümü Office 2010’dur. Office paket programı ayrıca Excel, PowerPoint, Access, Outlook gibi uygulamaları da içermektedir. Bu ünitede Office paketinin genel yapısı, Word 2010 programı üzerinden anlatılmıştır. Sonraki ünitelerde programların da detaylı kullanımları anlatılacaktır. Word’ün Çalıştırılması ve Çalışma Ekranı Word programını çalıştırmak için, Başlat Tüm programlar Microsoft Office Microsoft Office Word 2010 adımları izlenir. Ayrıca herhangi bir pencerede Sağ tuş menüsünden Yeni Yeni Microsoft Word Belgesi seçeneğiyle boş bir Word dosyası açılabilir. Diğer pencerelerde de olduğu gibi Kapat düğmesi ve Dosya Çıkış adımları ile Word programı kapatılır. Word Program Penceresi Word 2010 program penceresi önceki sürüm Office Programlarının pencerelerinden biraz farklıdır. Genel olarak Word 2010 penceresine bakıldığı zaman birçok bileşenden oluşan bir yapı görülmektedir. Bu yapıların isimleri ve görevleri numaralandırılarak kısaca anlatılmıştır (Resim 1). Resim 1. Word 2010 Program Penceresi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 Word 2010 1. Başlık Çubuğu: Düzenlenmekte olan belgenin dosya adını ve kullanılan Office yazılımın adının görüntülendiği bölümdür. 2. Dosya Menüsü: Yeni, Aç, Farklı Kaydet, Yazdır ve Kapat gibi temel komutları kullanmaya imkan veren menüdür. 3. Hızlı Erişim Çubuğu: Kaydet ve Geri Al gibi sık kullanılan komutlar burada bulunur. Kullanıcı isterse en çok kullandığı komutları hızlı erişimi çubuğuna ekleyebilir. 4. Şerit: Programda kullanılacak komutların tamamı şerit üzerinde bulunur. Diğer yazılımlardaki "Menüler" veya "araç çubukları" ile aynı işleve sahiptir. Şeritte yer alan sekmeler benzer komutları gruplayarak kolay kullanım olanağı sağlar. 5. Düzenleme Alanı: Kullanılan belgenin görüntülendiği, oluşturulduğu ve organize edildiği alandır. Yapılan değişiklikler anında görülebilmektedir. 6. Görünüm Düğmeleri: Belge görünümlerini değiştirmek için kullanılır. 7. Kaydırma Çubukları: Bu çubuklar, pencerenin görünmeyen bölümlerinin görünmesine olanak verir. Çubukların iki ucundaki küçük oklar tıklanarak ya da kaydırma çubuğu üzerindeki bar sürüklenerek pencere içerisindeki diğer bölümler görüntülenir. 8. Yakınlaştırma Kaydırıcısı: Bu araç belgenin hangi oranda görüntüleneceğini ayarlamada kullanılır. 9. Durum Çubuğu: Aktif olan belgeyle ilgili sayfa sayısı, sözcük sayısı, varsayılan dil gibi bilgilerin görüntülendiği bölümdür. Kaydetme Seçenekleri Word programında oluşturulan belgeyi kaydetmek için hızlı erişim araç çubuğundaki kaydet düğmesi kullanılmaktadır. (CTRL + S) Word programında oluşturulan belgeyi kaydetmek için hızlı erişim araç çubuğundaki kaydet düğmesi kullanılır (CTRL + S). Kaydet düğmesi seçildikten sonra Farklı kaydet penceresi görüntülenir (Resim 2). Resim 2. Farklı Kaydet Penceresi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 Word 2010 Kayıt türü alanından farklı dosya türleri ile kayıt yapılabilmektedir. Word programının uzantısı docx’tir. Farklı kaydet penceresindeki dosya adı, konumu ve kayıt türü belirlendikten sonra kaydet düğmesi kullanılarak belge istenilen konuma istenilen isimde kaydedilir. Kayıt esnasında dosya adı kısmına belgenin ismi yazılır. Ayrıca kayıt türü alanından farklı dosya türleri ile kayıt yapılabilir. Kayıt türü değiştirilmez ise standart olarak Office 2010 Word belgesi olarak (dosya adı.docx) kayıt gerçekleştirilir. Farklı kaydet penceresinde yer alan Word’ün önceki sürümleriyle uyumluluğu koru seçeneği belgenin daha önceki Word sürümlerinde kullanılmasına olanak tanır. Dosya Sekmesi Dosya sekmesi, Microsoft Office'in önceki sürümlerinde kullanılan Microsoft Office Düğmesi'nin ve Dosya menüsünün yerini almıştır. Dosya sekmesinde; kaydetme, var olan dosyayı açma, yazdırma gibi işlemlerin Resim 3. Dosya Sekmesi gerçekleştirilebileceği bölümler bulunur. Bu yapıya Backstage görünümü adı verilmektedir (Resim 4). Dosya menüsü; Word 2010 içerisinde bulunan tek menüdür. Backstage görünümü; belgelerin ve bunlarla ilgili verilerin yönetildiği yerdir. Resim 4. Backstage Görünümü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 Word 2010 Backstage görünümü; belgelerin ve bunlarla ilgili verilerin yönetildiği yerdir; belge oluşturma, kaydetme, gönderme, belgelerde gizli meta veriler veya kişisel bilgiler olup olmadığını inceleme, otomatik tamamla önerilerini açma veya kapatma gibi seçenekleri barındırmaktadır. Backstage görünümünü iptal etmek için, herhangi bir sekmeye tıklanabilir veya ESC tuşu kullanılabilir. Şerit Yapısı Şerit yapısı Word program penceresinin üst bölümünde bulunmaktadır. Office 2007 sürümüyle ortaya çıkan şerit yapısı Word program penceresinin üst bölümünde bulunmaktadır. Sekmeli bir tarzda hazırlanarak birbirine yakın komutlar bir araya toplanmıştır. Menülerde yer alan bütün komutlar göresel olarak şeritte sekmelerle sunumaktadır. Word programında 7 tane sekme vardır. Bunlar; Giriş, Ekle, Sayfa Düzeni, Başvurular, Postalar, Gözden Geçir ve Görünüm sekmeleridir. Bu sekmelerin dışında ihtiyaç duyulduğunda bağlamsal sekmeler de oluşmaktadır. Yani bazı sekmeler yalnızca onlara gereksinim olduğunda görüntülenir. Örneğin belge içerisinde bir resim seçildiğinde Resim Araçları bağlamsal sekmesi belirir. Resmin dışında bir yer tıklatıldığında Resim Araçları sekmesi kaybolur. Tablolar, çizimler, diyagramlar ve grafikler gibi bileşenlere yönelik isteğe bağlamsal sekmeler bulunmaktadır (Resim 5, Resim 6). Resim 5. Tablo Araçları Resim 6. Grafik Araçları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 Word 2010 Şeridin üç ana bileşeni vardır (Resim 7). Bunlar; Sekmeler: Üst sırada 7 temel sekme vardır. Her biri bir etkinlik alanını temsil eder. Ortak görevler için grupları ve komutları barındırır. Gruplar: Her sekmenin, birbiriyle ilişkili öğeleri bir arada gösteren birkaç grubu vardır. Örneğin metinlerin hizalama, madde imi gibi özelliklerini barındıran Paragraf grubu bulunmaktadır. Komutlar: Komut bir düğme, bilgi girmek için kutu veya menüdür. Yapılan her bir işlem için kullanılan bileşenler komut olarak tanımlanmaktadır. Sekmeler Grup ve sekmelerin yer aldığı şerit yapısı, komutlara daha hızlı ve kolay ulaşmak için tasarlanmıştır. Gruplar Komutlar Resim 7. Gruplar - Sekmeler - Komutlar Sekmedeki her öğe, kullanıcı ihtiyaçlarına uygun olarak tasarlanmıştır. Örneğin Giriş sekmesi, metin yazı tipini değiştirmek için kullanılan Yazı Tipi grubundaki komutlar gibi, en sık kullandığınız tüm öğeleri içerir: Yazı Tipi, Yazı Tipi Boyutu, Kalın, İtalik, vb. Şeritte yer alan gruplarda bazı komutlar görüntülenebilir. Belirli bir grupla ilgili daha çok seçenek görmek için İletişim Kutusu Başlatıcısı kullanılabilir. Başlatıcı aşağı yönlü ok şeklinde olup her bir grubun sağ alt köşesinde yer alır. Grup başlatıcı kullanılarak, ilgili grubun iletişim penceresi görüntülenir (Resim 8). Resim 8. İletişim Kutusu Başlatıcısı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 Word 2010 Şerit'i simge durumuna küçültme Bu işlem şerit yapısının sağ köşesinde bulunan şeridi simge durumuna küçült düğmesi ile yapılmaktadır (CTRL+F1). Şerit'i simge durumuna küçültmek için kullanılan bir diğer yol ise etkin sekmenin adını çift tıklamaktır. Simge durumuna küçültülmüş şeridi kullanmak için, kullanmak istenilen sekmenin tıklanması yeterlidir. Bu işlemin ardından şerit eski halini alacaktır. Klavye ile şeriti kullanma Şerit içerisinde komutları kullanmak için faydalanılan klavye kısayollarına erişim anahtarı denmektedir. Programlar genelde fare yardımıyla kullanılmaktadır. Bununla birlikte Office programlarının komutları klavye kullanılarak da verilebilir. Fare yerine klavyeyi kullanmak için, 2010 Microsoft Office sistemi'ndeki Microsoft Office Fluent kullanıcı arabiriminden faydalanılabilir (Resim 9). Şerit içerisinde komutları kullanmak için faydalanılan klavye kısayollarına erişim anahtarı denir. Erişim anahtarları, tuşlar yardımıyla komutu kullanmaya olanak sağlar. Resim 9. Şerit Kısayol Tuşları Office Fluent Şeridi’ni kullanmak için yapılması gerekenler; 1. Office Fluent Şeridi’ni görüntüleme: ALT tuşuna basılarak Anahtar İpuçları’nın geçerli görünümde bulunan komutların üzerinde görüntülenmesi sağlanır. 2. Sekme belirleme: Kullanmak istenilen sekmenin Anahtar İpuçları'nda gösterilen harfine basılarak sekme seçimi yapılır. 3. Komut belirleme: Bu adımda görüntülenen sekmedeki istenilen komut veya seçeneğin harfi kullanılarak komut işlevi yerine getirilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 Word 2010 Tüm şerit sekmelerinin Tuş İpuçlarının görünmesi için ALT tuşuna basılması gerekmektedir. Word Tuş İpuçları klavye kısayollarının yerini almıştır. Tüm şerit sekmelerinin Tuş İpuçlarının görünmesi için ALT tuşuna basılması gerekmektedir. Komutlar için gerekli tuşun kullanılması yeterli olmaktadır. Şerit programlarıyla çalışmak için klavyeyi kullanmanın bir başka yolu ise sekmeler ve komutlar arasında hareket etmektir. Tablo 1’de fareyi kullanmadan klavyenin etkin olduğu alanı değiştirmeye yönelik yöntemlerden bazıları sıralanmaktadır. Tablo 1. Tuş Bileşenleri ve Görevleri Tuş Bileşenleri Görevi ALT Şerit'in etkin sekmesini seçip erişim anahtarlarını etkinleştirir. F10 + Sol Ok - Sağ Ok Şeritteki sekmeler arasında gezinmeyi sağlar Shift + F10 Seçili komutun kısayol menüsünü görüntüler. F6 Şerit'in etkin sekmesi, durum çubuğu ve belge arasında aktif alan belirlemek için kullanılır. F10 + Tab Etkin sekme üzerindeki komutlar arasında gezinmeyi sağlar. Ara Çubuğu veya Enter Şerit'teki seçili komutu veya denetimi çalıştırır. Şerit'teki seçili menüyü veya galeriyi açar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 Word 2010 Sekmeler ve Özellikleri Bu bölümde temel sekmeler ve özelliklerine değinilecektir. Giriş sekmesi Giriş sekmesinde bulunan bileşenler yardımı ile oluşturulan metnin biçim özellikleri değiştirilir. Word’deki temel metin için biçimlendirme işlemlerini yapılabileceği seçenekleri içerir. Her Word kullanıcısının sıklıkla ihtiyaç duyabileceği birçok grup seçeneğini üzerinde bulundurur. Bunlar: Pano, Yazı Tipi, Paragraf, Stiller ve Düzenleme seçenekleridir (Resim 10). Giriş sekmesinde bulunan bileşenler yardımı ile oluşturulan metnin biçim özellikleri değiştirilebilir. Kopyala, yapıştır, hizalama gibi birçok işlem gerçekleştirilebilir. Ayrıca stiller bölümünden standart biçim özellikleri rahat bir şekilde kullanılabilir. Yeni yazım standartları oluşturulabilir. Resim 10. Giriş Sekmesi Ekle sekmesi Ekle sekmesi belgeye çeşitli görsel bileşenleri dahil etmeye yarayan komutları barındırır. Ekle sekmesinde; Sayfalar, Tablolar, Çizimler, Bağlantılar, Üstbilgi ve Altbilgi, Metin, Simgeler olmak üzere 7 tane grup bulunmaktadır (Resim 11). Grup seçenekleri sayesinde belgeye tablo, resim, kapak sayfası, şekil, grafik, metin kutusu gibi birçok bileşen eklenebilir. Ayrıca üstbilgi ve altbilgi eklenerek, tüm sayfalarda görüntülenecek metin ve resim tabanlı bilgilendirme uygulamaları yapılabilir. Resim 11. Ekle Sekmesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 Word 2010 Sayfa Düzeni sekmesi Sayfa Düzeni, nesne ve metinlerin yerleşim ayarları gibi yazım alanının organizasyonunun yapıldığı sekmedir. Sayfa Düzeni sekmesinde Temalar, Sayfa Yapısı, Sayfa Arka Planı, Paragraf ve Yerleştir olmak üzere 5 tane grup bulunmaktadır (Resim 12). Belgenin biçim özellikleri temalar grubu içerisinden değiştirilebilir. Paragraf girintileri, sayfanın yönlendirmesi, sayfanın arka plan rengi, sütun sayısı, kenar boşlukları gibi pek çok özellik sayfa düzeni sekmesinden rahatlıkla ayarlanabilir. Sayfa Düzeni, nesne ve metinlerin yerleşim ayarları gibi yazım alanının organizasyonunun yapıldığı sekmedir. Resim 12. Sayfa Düzeni Sekmesi Başvurular sekmesi Belge içerisindeki başlık, kaynak atıfları gibi bilgileri kullanarak; içindekiler, kaynakça vb. tabloları oluşturmayı sağlayan komutları içerir. İçindekiler Tablosu, Dipnotlar, Alıntılar ve Kaynakça, Resim Yazıları, Dizin ve Kaynakça başvurular sekmesinde yer alan gruplardır (Resim 13). Başvurular sekmesi ile metindeki başlıklara göre içindekiler bölümü oluşturulabilir, sayfalara dipnotlar eklenebilir, resim yazıları ve dizinler düzenlenebilir. Bu sekme ileri doküman yönetim araçlarını barındırır. Resim 13. Başvurular Sekmesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 Word 2010 Postalar sekmesi Adını aynı mektup metnini kullanarak, bir listedeki her isim için ayrı ayrı sayfalarda özel mektup oluşturma seçeneğinden alır. Bu sekmede posta işlemleri ile ilgili metinsel organizasyonları ve gönderi zarflarını tasarlamaya imkan tanıyan bileşenler bulunur (Resim 14). Adres Mektup Birleştirme aracı ile aynı anda pek çok belge, kişiye özel olarak düzenlenebilir; düzenlenen belgeler E-Posta olarak gönderilebilir. Etiket yazdırma seçeneği de bu bölümde yer alır. Resim 14. Postalar Sekmesi Gözden geçir sekmesi Gözden geçir sekmesi, yazım ile ilgili hataları belirleme, açıklama metinleri oluşturma ve metni kullanan kişilerin metin üzerinde yaptıkları değişiklikleri takip etme gibi birçok özelliği barındıran bir sekmedir. Yazım, Açıklamalar, İzleme, Değişiklikler, Karşılaştır ve Koru grupları gözden geçir sekmesinde yer almaktadır (Resim 15). Bu sekmede bulunan bileşenler yardımı ile belge içerisine notlar eklenebilir, eklenen notlar takip edilebilir, dilbilgisi denetimi yapılabilir ve belgeye koruma verilebilir. Ayrıca belge üzerinde yapılan değişiklikler izlenerek, düzeltmeler takip edilebilir. Resim 15. Gözden Geçir Sekmesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 Word 2010 Görünüm sekmesi Görünüm sekmesi, Word 2010 penceresinin ve belgenin görünüm ayarlarının yapıldığı sekmedir. Word penceresinin ve belgenin görünüm ayarlarının yapıldığı sekmedir (Resim 16). Görünüm sekmesi ile belgenin görüntülenme şekli belirlenebilir, belgenin hangi oranda görüntülenmesi gerektiği ayarlanabilir veya birden çok işlemi yerine getiren makrolar oluşturulabilir. Ayrıca ekran birden fazla bölüme ayrılarak doküman içerisindeki farklı sayfalar karşılaştırılabilir. Resim 16. Görünüm Sekmesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 Özet Word 2010 •Word programı çeşitli amaçlara hizmet eden belgeler oluşturmak için kullanılan bir kelime işlem programıdır. Office paketi içersinde bulunan bu program yardımıyla resim, grafik vb. görsel unsurların bulunduğu belgeler hazırlanabilmektedir. Bu programda yer alan tüm komutlar şerit bileşenlerinin altında gruplanmıştır. Ortak özelliklerine göre gruplanan bu bileşenlerin dışında dosya menüsü kullanılarak temel işlemlere erişmek mümkündür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 Word 2010 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Word programında bulunan tüm komutların yer aldığı bölümün adı nedir? Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. a) Şerit b) Düzenleme alanı c) Kaydırma çubuğu d) Yakınlaştırma kaydırıcısı e) Durum çubuğu 2. Sekme yapısı ile ilgili ifadelerden hangisi veya hangileri doğrudur? I. Herbir sekme birbirine benzer komutları barındırır. II. Sekmelerdeki benzer komutlar gruplar altında toplanmıştır. III. Sekmelerdeki komutlara klavye tuşları kullanılarak erişilebilir. a) Yalnız I b) Yalnız II c) Yalnız III d) I ve II e) I, II ve III 3. Word programı ile ilgili ifadelerden hangisi yanlıştır? I. Kelime işlem programıdır. II. Eski versiyon Word dökümanlarını görüntülemez. III. Ofis paket programı ile bilgisayara yüklenir. a. Yalnız I b. Yalnız II c. Yalnız III d. I ve II e. I, II ve III Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14 Word 2010 4. Word programında hazırlanan bir belgenin standart dosya uzantısı aşağıdakilerden hangisidir? a) .xlsx b) .docx c) .pdf d) .aac e) .png 5. Aşağıdaki araçlardan hangisine yönelik bağlamsal sekme bulunmaz? a) Tablolar b) Çizimler c) Diyagramlar d) Grafikler e) Metinler Cevap Anahtarı 1.A, 2.E, 3.B, 4.B, 5.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
