s‹stemler

5.
ÜN‹TE
VÜCUDUMUZDAK‹
S‹STEMLER
1. DESTEK VE HAREKET S‹STEM‹
2. DOLAfiIM S‹STEM‹N‹N YAPISI VE GÖREVLER‹
3. M‹KROPLARLA SAVAfi (BA⁄IfiIKLIK S‹STEM‹)
4. SOLUNUM S‹STEM‹N‹N YAPISI VE GÖREVLER‹
1. DESTEK VE HAREKET S‹STEM‹
‹nsan vücudu yaflam›na, anne ve babadan gelen efley hücrelerinin birleflmesiyle oluflan zigot hücresiyle bafllar. Zigot bölünerek embriyoyu oluflturur. Embriyo safhas›n›n bafllang›c›nda insan› oluflturacak tüm hücreler birbirlerinin ayn›d›r.
Daha sonra hücre bölünmesi devam eder ve hücreler aras› farkl›laflmalar bafllar.
fiekil ve yap› bak›m›ndan benzer olan ve ayn› görevi yapacak flekilde özelleflen
hücreler doku ad› verilen hücre topluluklar›n› oluflturur. Dokuyu oluflturan hücreler aras›nda madde al›flverifli ve haberleflme a¤› vard›r. Epitel, kan, kas ve sinir
gibi dokular bu hücresel topluluklara birer örnektir.
Vücudumuzdaki çeflitli doku gruplar› bir araya gelerek akci¤er, mide, kol,
kalp, beyin, göz ve karaci¤er gibi organlar› oluflturur. Organlar da belli bir görev
do¤rultusunda çal›flan dolafl›m, solunum, sindirim, boflalt›m, iskelet, sinir ve üreme gibi sistemleri oluflturur. Sonuç olarak vücudumuz birbirleriyle uyum içinde
çal›flan sistemler toplulu¤udur. O hâlde, insan vücudu hücreler, dokular, organlar
ve sistemlerden oluflan düzenli bir yap›d›r.
‹nsan vücudunda iskelet sistemi, kas sistemi, sindirim sistemi, dolafl›m sistemi, solunum sistemi, sinir sistemi, boflalt›m sistemi, üreme sistemi, ba¤›fl›kl›k sistemi ve düzenleyici (endokrin) sistem bulunur.
hücre
doku
organ
sistem
‹nsanda hücreler aras› organizasyon
103
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
‹skelet Sistemi
Vücudumuzu oluflturan hücreler yumuflak ve esnek bir yap›ya sahiptir. Çok
küçük hayvan hücresi bile yap›s›nda destekleyici yap›lar olmadan hareket edemez. Sorun yaln›z destek olsayd› bir binada oldu¤u gibi hareketsiz bir iskelet yeterli olabilirdi. Ancak insanlar hareket etmek zorundad›r. Bunun için de insan iskeletinde esneklik sa¤layan ve hareket edebilen bölümlerle, hareketi sa¤layan
yap›lar olmak zorundad›r. Kemiklerden oluflmufl, eklem ve ba¤larla birbirine tutturulmufl destek yap›ya iskelet denir. ‹nsanda hareket, iskelet, kaslar, eklemler
ve sinirlerin uyumlu çal›flmas› sonucu gerçekleflir.
‹nsan ‹skeleti
‹nsan iskeleti dil ve kulaktaki kemikler hariç yaklafl›k 207 kemikten oluflur. ‹nsan vücudunda iskelet afla¤›daki görevleri yapar.
•
Kas ve eklemler yard›m›yla dik durmay› ve hareketi sa¤lar.
•
Vücuda flekil kazand›r›r.
•
Kafatas›, gö¤üs kafesi gibi yap›larla iç organlar› d›fl etkilere karfl› korur.
•
Kaslara ve iç organlara tutunma yüzeyi sa¤lar.
•
Kan hücrelerinin üretimini gerçeklefltirir.
•
Kalsiyum, fosfor gibi baz› minerallerin depolanmas›n› sa¤lar.
‹skeleti oluflturan temel yap› kemiktir. Kemik, ba¤ doku ve k›k›rdak dokunun
sertleflmesiyle oluflur. Embriyo evresinde tüm iskelet k›k›rdaktan yap›lm›flt›r. Embriyo gelifltikçe yap›s›na kat›lan madensel tuzlar nedeniyle k›k›rdak sertleflir ve kemik
hâline gelir. Çocuklar›n kemiklerinde yetiflkinlerinkine göre daha çok k›k›rdak bulunmas› nedeniyle, çocuklar›n vücudu yetiflkinlerinkine göre daha esnektir. Yetiflkinlerin vücudunda k›k›rdak kemik uçlar›nda, eklemlerde, burunda, kulak kepçesinde,
soluk borusunda ve gö¤üs kafesinde kaburgalar›n birbirine birleflme noktalar›nda
bulunur.
Kemi¤in Yap›s›
‹nsan vücudunu oluflturan kemikler flekillerine göre uzun, yass› ve k›sa olmak üzere üç gruba ayr›l›r.
1. Uzun Kemikler
Uzunlu¤u kal›nl›¤›ndan fazla, iki ucu fliflkin, silindir fleklindeki kemiklerdir. Kolumuzdaki paz›, ön kol, dirsek; baca¤›m›zdaki uyluk, bald›r ve kaval kemikleri bu
türdendir.
104
Ünite – 5
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
Uzun kemi¤in ucundaki fliflkin k›sma kemik bafl› (kemik ucu) denir. Kemik
uçlar›nda kaygan yap›da eklem k›k›rda¤› vard›r. Eklem k›k›rda¤› hem hareketi
kolaylaflt›r›r hem de hareket s›ras›nda kemiklerin birbirine sürtünerek afl›nmas›na engel olur. Uzun kemiklerin uç k›sm›nda k›k›rdak doku ve süngerimsi kemik bulunur. Kemiklerin boyca uzamas› kemik bafl› ile gövdesi aras›nda bulunan
k›k›rdak doku taraf›ndan sa¤lan›r. Süngersi dokunun içi k›rm›z› kemik ili¤i ile
doludur. K›rm›z› ilik, alyuvar hücrelerinin üretilmesini sa¤lar.
‹ki kemik ucu aras›nda kalan k›s›m kemik gövdesidir. Kemik gövdesinin en
d›fl k›sm›nda kemik zar› (periost) bulunur. Kemik zar›nda, kemi¤in beslenmesini
sa¤layan kan damarlar› vard›r. Kemik zar›, kemi¤in enine kal›nlaflmas›n› ve beslenmesini, k›r›lan ve çatlayan kemiklerin onar›lmas›n› sa¤lar. Zar›n hemen alt›nda sert kemik vard›r. Sert kemikte kemik boyunca uzanan, içinden kan damarlar› ve sinirlerin geçti¤i Havers kanallar› bulunur. Sert kemiklerin üçte biri osein
denilen kemik hücrelerinden, üçte ikisi de kalsiyum fosfat, kalsiyum florür ve
magnezyum fosfat gibi minerallerden oluflmufltur. Mineraller kemi¤e sertlik kazand›r›r. Süt çocuklar›nda kemik hücreleri, yafll›larda ise mineraller daha fazlad›r.
Bu nedenle yafll›larda kemikler kolay k›r›l›r ve kaynamalar› daha zor olur.
k›k›rdak
k›rm›z›
ilik
kemik zar›
süngerimsi
kemik
kemik zar›
Havers kanallar›
sert kemik
kemik hücresi
sar› ilik
sert kemik
sar› ilik
kemik bafl›
kemik gövdesi
Kemi¤in yap›s› ve k›s›mlar›
Kemik gövdesinin orta k›sm›nda da ilik kanal› denen bir boflluk vard›r. Bu kanal akyuvar üretimini sa¤layan sar› ilik ile doludur.
2. K›sa Kemikler
Uzunlu¤u ve geniflli¤i birbirine yak›n kemiklerdir. Omurgay› oluflturan omurlar, el ve ayak bilek kemikleri k›sa kemiklerdir. K›sa kemiklerde kemik zar› alt›nda sert kemik dokusu, bunun da alt›nda süngersi kemik doku bulunur. Süngersi
kemik, k›rm›z› kemik ili¤i ile doludur. Bu kemiklerde ilik kanal› yoktur.
105
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
kemik zar›
Ünite – 5
k›k›rdak
süngerimsi
kemik dokusu
kemik zar›
sert kemik dokusu
kemik zar›
sert kemik
sar› ilik
süngerimsi kemik dokusu
uzun kemik
k›sa kemik
yass› kemik
Kemiklerin
boyuna kesitleri
kemik zar›
kemik zar›
sert kemik dokusu
3. Yass› Kemikler
Kal›nl›¤›, eni ve boyuna göre daha az olan kemiklerdir. Yap›lar› k›sa kemiklerinkine benzer. Kafatas›, kürek, kalça, kaburga ve gö¤üs kemikleri yass› kemiklerdir.
al›n kemi¤i
üst çene kemi¤i
alt çene kemi¤i
kafatas›
köprüçük kemi¤i
kürek kemi¤i
kaburgalar
gö¤üs kemi¤i
paz› kemi¤i
k›k›rdak
omur kemi¤i
ön kol kemi¤i
kalça kemi¤i
dirsek kemi¤i
sa¤r› kemi¤i
el bilek kemikleri
el tarak kemikleri
el parmak
kemikleri
uyluk kemi¤i
diz kapa¤› kemi¤i
bald›r kemi¤i
kaval kemi¤i
ayak bile¤i kemikleri
ayak tara¤› kemikleri
ayak parma¤› kemikleri
‹nsan iskeleti
106
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
‹nsan ‹skeletinin Bölümleri
‹nsan iskeleti yaklafl›k 207 kemikten oluflur. Bafl, gövde ve üyeler iskeleti olmak üzere üç k›s›mda incelenir. Bu bölgelerdeki kemik say›lar› ve adlar› afla¤›daki flekilde verilmifltir.
Bafl iskeleti
Beyin, beyincik gibi merkezi sinir sisteminin organlar›n› içine al›p koruyan,
göz, kulak ve burnun yerleflti¤i iskelet bölümüdür. 22 kemikten oluflur. Bunlar›n
14 tanesi yüz kemi¤i, 8 tanesi de kafatas› kemi¤idir. Kafatas› kemikleri, al›n (1),
yan kafa (2), art kafa (1), flakak (2), temel (1) ve kalbur (1) kemikleridir. Yüz kemikleri t›rnakc›k (2), elmac›k (2), burun (2), boynuzcuk (2), sapan (1), üst çene
(2), alt çene (1) ve damak (2) kemiklerinden oluflur. Tümü yass› kemiklerdir. Alt
çene kemi¤i d›fl›ndakiler oynamaz eklemlerle birbirine ba¤lanm›flt›r.
yan kafa kemi¤i
al›n kemi¤i
flakak kemi¤i
art kafa kemi¤i
burun kemi¤i
elmac›k kemi¤i
üst çene kemi¤i
alt çene kemi¤i
Bafl iskeletini oluflturan kemikler
Gövde iskeleti
Gövde iskeleti; omurga kemikleri (33 adet), kaburga kemikleri
(24 adet), gögüs kemi¤i (1 adet), omuz kemeri (4 kemik) ve kalça
kemeri (3 kemik) nden oluflur.
boyun bölgesi
(7 omur)
s›rt bölgesi
k›k›rdak
Omurga
(12 omur)
diskler
Bel kemi¤i olarak da bilinen omurga, boyun bölgesinden kuyruk
sokumuna kadar uzan›r. Omurga, tüm iç organlar›m›z›n tutundu¤u
yerdir. Yeni do¤an çocuklarda düz, yetiflkinlerde S fleklindedir. Omur
denilen üst üste dizilmifl k›sa kemiklerden oluflur. Omurlar aras›nda
bel bölgesi
omurlar› birbirine ba¤layan esnek yap›da k›k›rdak diskler vard›r.
(5 omur)
Omurun ortas› bofltur. Omurlar›n boflluklar›n›n birleflmesiyle oluflan
kanala omurilik kanal› denir. Bu kanal›n içi omurilik s›v›s› ile dolusa¤r› bölgesi
dur.
(5 omur)
kuyruk sokumu
Omurga toplam 33 kemikten oluflur. Bunlar›n 7 si boyun, 12 si
bölgesi (4 omur)
s›rt, 5 i bel , 5 i sa¤r›, 4 ü de kuyruk sokumu bölgesinde yer al›r. KaOmurgan›n bölümleri
fatas› boyun bölgesinin ilk omuruna ba¤l›d›r. Bafl, boyun bölgesinin
çok hareketli olan ilk iki omuru sayesinde her yöne kolayca hareket edebilir.
Omurgan›n son 9 omuru ise kaynaflm›flt›r.
Omurga, iskeleti destekleme görevi yan›nda omurili¤i sararak korunmas›n›
sa¤lar.
107
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
Gö¤üs Kafesi
Gö¤üs kemi¤i ile omurgan›n s›rt bölgesinde ba¤l› 12 çift kaburgadan oluflur.
Üstten ilk 7 çift kaburgan›n birer uçlar› omurlara di¤er uçlar› do¤rudan gö¤üs kemi¤ine ba¤l›d›r. 8, 9 ve 10. kaburgalar›n uçlar› ön bölgede 7. kaburga kemi¤ine
ba¤lanm›flt›r. 11 ve 12. kaburgalar›n (yüzücü kaburgalar) gö¤üs bölgesindeki uçlar› serbesttir.
Gö¤üs kafesinin üst bölümünde omuz kemeri yer al›r. Omuz kemeri, kollar›n gövdeye ba¤land›¤› 1 köprücük kemi¤i ile 1 kürek kemi¤inden oluflur. Gö¤üs
kafesinin en alt k›sm›nda kalça kemeri bulunur. Kalça kemeri, bacaklar› gövdeye ba¤layan le¤en fleklindeki 1 kalça kemi¤i, 1 omurga ve 1 çat› kemi¤inin kaynaflmas›yla oluflur.
Üyeler ‹skeleti
‹skeletin kol ve bacaklar› oluflturan bölümüdür. Kollardan her
birinde 30 kemik vard›r. Bu kemiklerin biri paz› (üst kol), biri ön
kol, biri dirsek, 8 i el bilek, 5 i el tarak ve 14 ü el parmak kemi¤idir. Kolu oluflturan kemikler birbirlerine oynar eklemlerle ba¤lanm›flt›r. Kollardan her biri paz› kemi¤i ile omuz kemerine ba¤lan›r.
Bacaklar›n her birinde 30 kemik vard›r. Bunlar kalçadan
bafllayarak 1 uyluk, 1 diz kapa¤›, 1 kaval, 1 bald›r, 7 ayak bilek,
5 ayak tarak, ve 14 ayak parmak kemikleridir. Her bacak uyluk
kemi¤i ile kalça kemi¤ine ba¤lan›r.
gö¤üs
kemi¤i
uçlar› serbest
(yüzücü) kaburgalar
8,9,10.
kaburgalar
kalça kemi¤i
kürek kemi¤i
uyluk kemi¤i
paz› kemi¤i
diz kapa¤› kemi¤i
ön kol kemi¤i
dirsek kemi¤i
kaval kemi¤i
bilek kemikleri
bald›r kemi¤i
tarak kemikleri
kol iskeleti
kaburgalar
Gö¤üs kafesi
köprücük kemi¤i
parmak kemikleri
omurga
ayak bilek kemikleri
ayak tarak kemikleri
ayak parmak kemikleri
ayak iskeleti
Üyeler iskeletinin kemikleri
Eklemler
Kemiklerin birbirlerine ba¤land›klar› yere eklem denir. Kemikler eklemler yard›m›yla birbirine ba¤lan›r ve hareket yetene¤i kazan›r. Ellerimizi, kollar›m›z›, parmaklar›m›z›, ayaklar›m›z› eklemler yard›m›yla hareket ettiririz. Eklemler hareketlilik özelliklerine göre; oynar, yar› oynar ve oynamaz eklem olmak üzere üç gruba ayr›l›r.
108
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
Oynar (Hareketli) Eklemler
Hareket yetene¤i yüksek olan eklemlerdir. Kolumuzda ve ayaklar›m›zdaki eklemler oynar eklemdir.
kalça kemi¤i
eklem ba¤›
kemik
eklem k›k›rda¤›
eklem s›v›s›
eklem kapsülü
eklem kapsülü
eklem s›v›s›
eklem ba¤›
uyluk kemi¤i
kalça ekleminin yap›s›
diz ekleminin yap›s›
Oynar eklemlerin yap›s›
Oynar eklemlerde, eklemi oluflturan kemiklerin uçlar› k›k›rdakla kapl›d›r. Bu
kemik uçlar› eklem kapsülü denilen ba¤ dokudan yap›lm›fl bir yap› ile çevrilidir.
Eklem kapsülünün içi k›vaml›, kaygan bir s›v› ile doludur. Kemik uçlar›n›n k›k›rdak olmas› ve kaygan s›v› kemiklerin hareketini kolaylaflt›r›r, kemiklerin birbirine
sürtünüp afl›nmas›n› önler. Hareketli eklemlerde, eklemi oluflturan iki kemi¤in uçlar› eklem ba¤› yard›m›yla birbirine s›k›ca tutturulmufltur.
Yar› Oynar Eklemler
Hareket yetenekleri s›n›rl› olan eklemlerdir. Omurgan›n s›rt ve bel bölgesindeki omurlar aras›ndaki eklemler yar› oynar eklemlerdir. Bu eklemlerde omurlar
aras›nda bulunan k›k›rdaktan yap›lm›fl diskler k›s›tl› harekete yard›mc› olur.
oynar
eklem
yar› oynar
eklem
oynamaz
eklem
kalçada oynar eklem
omurgada yar› oynar eklem
kafatas›nda oynamaz eklem
Üç eklem türü
Oynamaz (Hareketsiz) Eklemler
Kemiklerin birbirine tamamen kaynaflmas› sonucu hareket yetene¤ini kaybetmifl eklemlerdir. Kafatas› kemikleri, kuyruk sokumu omurlar› birbirlerine oynamaz eklemlerle ba¤lanm›flt›r.
Kemiklerin Görevi ve Sa¤l›¤›
Kemikler vücudun desteklenmesini ve dik durmas›n› sa¤lar. ‹nsanlar için
önemli birçok organ, kemikten yap›lm›fl kafes içersine yerleflmifltir (kalbi, akci¤erleri koruyan gö¤üs kafesi, beyni koruyan kafatas› gibi). Kalsiyum, fosfor gibi mineraller kemikte depolan›r ve gerekti¤inde kana verilir.
109
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Kemik ili¤i, alyuvarlar› ve akyuvarlar› yapar. Ana damar ve sinirlerin korunmas› kemikler sayesinde olur.
Kemik zar› (periost) kemi¤in onar›lmas›n› ve enine büyümesini sa¤lar. Kemiklerin uç k›s›mlar›nda bulunan k›k›rdak yap› kemi¤in dolay›s›yla kiflinin boyca
uzamas›nda görevlidir.
‹skelet sisteminde görülen aksakl›klar flunlard›r.
1. Raflitizm: Hastal›k daha çok 5-18 ayl›k çocuklarda görülür. Kemikler yeterince sertleflemedi¤inden özellikle bacaklarda olmak üzere birçok flekil bozukluklar› (parantez bacak) görülür. Hastal›¤›n nedenleri aras›nda; mineral ve vitamin aç›s›ndan zengin yiyeceklerin al›nmamas› (kötü beslenme), günefl ›fl›¤›ndan
yeterince yararlan›lmamas› ve D vitamini eksikli¤i say›labilir.
2. Omurga çarp›kl›klar›: Geliflim ça¤›ndaki gençlerde görülür. Yanl›fl oturma, yaz› yazma, eflya tafl›ma gibi nedenlerle omurgada çarp›kl›klar oluflur.
3. Ç›k›k: Bir kemi¤in herhangi bir nedenle eklem yerinden d›flar› ç›kmas›na
ç›k›k denir. Ç›k›klarda genellikle fliddetli a¤r› ve fliflme görülür. So¤uk suya bat›r›lm›fl bir bezle hafif bask› yap›lmas› a¤r›y› azaltt›¤›ndan ve fliflmeyi önledi¤inden
yararl›d›r. Ç›k›¤›n yerine konmas› doktor taraf›ndan yap›lmal›d›r. Yetkili olmayan
kifliler taraf›ndan yap›lan tedaviler çok kötü sonuçlar do¤urabilmektedir.
4. K›r›k: Düflme, yuvarlanma gibi kazalarda ortaya ç›kar. K›r›¤›n en belirgin
özelli¤i a¤r›l› olufludur. K›r›k k›s›mla sa¤lam k›s›m, ilk bak›flta birbirinden ayr›labilir. Kemik k›r›lmas›, gençlerden çok yafll›larda görülür. Kemik k›r›klar›n›n zaman geçirilmeden tedavisi gereklidir.
Kemiklerin sa¤l›¤› ve geliflimi için dikkat edilmesi gereken kurallar flunlard›r.
✔ Kemiklerin geliflimleri için kalsiyum ve fosfor içeren yiyeceklerin yeterli miktarda al›nmas› gereklidir. Süt kalsiyum ve fosfor içeren en önemli besin maddesidir. Geliflim ça¤›ndaki çocuklar taraf›ndan fazla miktarda tüketilmesi gereklidir.
✔ Kemik geliflimi için D vitamini içeren besin maddelerinin (yumurta sar›s›, karaci¤er, süt) yeterince al›nmas› gereklidir.
✔ Günefl ›fl›nlar›, deride D vitamini sentezini sa¤lar. Bu nedenle günefl ›fl›¤›ndan yeterince yararlan›lmal›d›r.
✔ S›n›fta ve iflyerlerinde omurga çarp›kl›¤› oluflmamas› için dik durmal› ve dik
çal›fl›lmal›d›r.
✔ Sporun da kemiklerin boyca uzamalar› üzerine olumlu etki yapt›¤› unutulmamal›d›r.
Kaslar
Vücudumuzun hareketi ve iç organlar›n çal›flmas› kaslarla sa¤lan›r. Kaslar
yap›lar›na ve görevlerine göre üç gruba ayr›l›r.
110
Ünite – 5
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
1. Çizgili Kaslar (‹skelet Kaslar›)
kas›lan kaslar
Piflmifl ette görüldü¤ü gibi kas tellerinden oluflmufltur.
Çizgili kaslarda hücrelerin s›n›rlar› belli de¤ildir. Uzun ve
çok çekirdekli kas hücrelerinden oluflur. Renkleri k›rm›z›
gevfleyen kaslar
oldu¤undan çizgili kaslara k›rm›z› kaslar da denir. Kol ve
Çizgili kas
Kolda z›t çal›flan kaslar
bacak kaslar› çizgili kaslard›r. Bu kaslar iste¤imiz do¤rultusunda ve h›zl› çal›fl›r.
Eklemlerin ço¤u birbirine z›t çal›flan kas çiftleri taraf›ndan hareket ettirilir. Bu
çiftlerin biri kas›l›rken di¤eri gevfler.
2. Düz Kaslar
Hücreleri ince uzun, iki taraf› sivri ve i¤ fleklindedir. Her hücrede bir çekirdek vard›r. Düz kaslar vücudumuzda yemek borusu, mide, ba¤›rsaklar, kan damarlar› üreme ve boflalt›m organlar›nda bulunur. Düz kaslar yavafl, ritmik ve iste¤imiz d›fl›nda çal›flan kaslard›r.
3. Kalp Kas›
Yaln›z kalpte bulunan özel bir kast›r. Çizgili kas yap›s›ndad›r. Ancak, düz
kaslar gibi iste¤imiz d›fl›nda çal›fl›r.
Al›flt›rma
Çizgili kaslarla, düz kaslar› karfl›laflt›r›n›z.
Kaslar›n Görevi ve Sa¤l›¤›
Çizgili kaslar iste¤imizle çal›flan ve hareketimizi sa¤layan kaslar›m›zd›r. Ayr›ca soluk al›p vermemize ve konuflmam›za yard›m ederler. Düz kaslar iste¤imiz
d›fl›nda çal›fl›rlar. Sindirim kanal›nda besinlerin ilerlemesi, fiziksel sindirim, kan›n
damarlarda dolaflmas› ve do¤um olay› düz kaslar›n hareketi sonucu gerçekleflir.
Kalp kas› ise kalbin çal›flmas›n› ve kan›n vücutta dolafl›m›n› sa¤lar.
Kaslar›m›zda görülebilecek rahats›zl›klar flunlard›r.
Kas zedelenmesi: Kas tutulmalar› çok s›k görülen bir durumdur. Kaslar›n
afl›r› zorlanmas› ile meydana gelir. S›cak banyo ve dinlenme a¤r›n›n azalmas›na
yard›m eder. Kas ezilmelerinde kas içinde kanamalar olabilir. Kas mavi-siyah
renk al›r. So¤uk kompres uygulamas› iyi sonuç verir.
Kas kramplar›: Yorucu çal›flmalar sonucu kaslarda kramplar oluflabilir. Bu
durumda kas kas›l›r, gevfleyemez ve fliddetli a¤r› oluflur. Kas bu süre içersinde
besin ve oksijen alamaz. Kas›n lifleri do¤rultusunda ovulmas› faydal›d›r. Birdenbire so¤uk suya girmek de kasta kramp oluflturabilir. Ayr›ca ileri derece kalsiyum
eksikli¤i de tetani ad› verilen kramplara neden olabilir.
Kaslar›n sa¤l›¤› için, dengeli beslenmeli ve spor yap›lmal›d›r.
111
Düz kas
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
ALIfiTIRMA
Afla¤›daki dallanm›fl a¤ac›n en soldaki cümlesinden bafllay›n›z. Cümle do¤ru ise "D" yönüne, yanl›fl ise
"Y" yönüne ilerleyiniz. ‹lerledi¤iniz yerdeki cümleyi okuyup ayn› ifllemi yineleyiniz. Bakal›m hangi numaraya ulaflacaks›n›z?
2. DOLAfiIM S‹STEM‹
Ba¤›rsaklarda sindirilen besinler, emilip kana geçtikten sonra, damarlarla vücudun her taraf›na tafl›n›r. Kan s›v›s› besinleri ve akci¤erlerden ald›¤› oksijeni
hücrelere ve organlara tafl›yarak onlar›n beslenmesini sa¤lar. Solunum sonucu
oluflan art›k maddeler yine kan yolu ile hücrelerden uzaklaflt›r›l›r. Kan›n vücutta
dolaflmas›n› sa¤layan kalp ve damarlardan oluflan sisteme dolafl›m sistemi ya da
tafl›ma sistemi denir. Tafl›ma sisteminde görev yapan yap›lar flunlard›r:
a. Kan b. Kalp c. Damarlar
a. Kan
Kan; plazma denilen bir s›v› ile plazma içinde bulunan kan hücrelerinden oluflur. ‹nsan›n vücut a¤›rl›¤›n›n % 7-8 kadar› kand›r. Kanda alyuvar (eritrosit), akyuvar (lökosit) ve kan pulcuklar› (trombosit) olmak üzere üç çeflit kan hücresi
vard›r.
Kan Plazmas›
Kan›n % 55 ini oluflturan sar›ms› renkte s›v›d›r. % 90 ›n› su ve geri kalan›n›
suda çözünmüfl olan basit flekerler, ya¤lar, madensel tuzlar, hormonlar, özel kan
proteinleri ve mikroplara karfl› koruyucu maddeler oluflturur.
112
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
kan pulcuklar›
akyuvarlar
alyuvarlar
Kan hücreleri
Alyuvarlar (Eritrositler)
Kanda say›lar› en fazla olan hücrelerdir. 1 mm3 kanda yaklafl›k 5 milyon alyuvar bulunur. Alyuvarlarda hemoglobin denilen kana k›rm›z› rengi veren boya maddesi bulunur. Hemoglobin
oksijen ve karbon dioksidi kolayl›kla kendine ba¤layabilir. Bu nedenle oksijen ve karbon dioksidin kan içinde tafl›nmas›n› sa¤lar.
Alyuvarlar k›rm›z› kemik ili¤inde üretilir. Oluflmalar› s›ras›nda
hücre çekirdeklerini kaybederler. Ortalama ömürleri 120 gün kadard›r.
Akyuvarlar (Lökositler)
Hücreleri çekirdekli ve renksizdir. Kemik ili¤inde, lenf dü¤ümlerinde ve dalakta üretilirler. Aktif olarak hareket edebilirler.
1 mm3 kanda yaklafl›k 6-7 bin akyuvar bulunur. Ancak say›lar›
serum
(% 55)
akyuvarlar ve kan
pulcuklar› (% 1)
alyuvarlar
(% 44)
Kan›n yap›s›
vücuda mikrop girdi¤inde artar.
Akyuvarlar›n görevi vücudu mikroplara karfl› korumakt›r. Kana d›flardan giren
yabanc› maddeleri fagositoz (içine al›p sindirme) yolu ile yok ederler. Akyuvarlar damar duvar›ndan amipsi hareketlerle d›flar› ç›kar ve di¤er dokulardaki mikroplar› da etkisiz hâle getirebilirler. Akyuvarlardan baz›lar› antikor (ba¤›fl›kl›k
maddesi) ve toksinlere karfl› antitoksin üretebilir.
Kan Pulcuklar› (Trombositler)
Kan›n yap›s›nda bulunan renksiz ve çekirdeksiz çok küçük yap›lard›r. 1 mm3
kanda 200-300 bin kadar kan pulcu¤u bulunur. Kemik ili¤indeki hücrelerin parçalanmas›ndan oluflurlar. Kan pulcuklar› damar›n kesilmesi hâlinde lifli yap›da özel
protein üreterek kan›n p›ht›laflmas›n› dolay›s›yla kesilen damar›n kapanmas›n›
sa¤lar.
Al›flt›rma
a. Kana k›rm›z› rengini veren element nedir?
b. En küçük ve en büyük kan hücreleri hangileridir?
113
enzimler
hormonlar
at›k maddeler
serum proteinleri
mineral tuzlar›
sindirim ürünleri
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Kan Gruplar›
Kaza, ameliyat, do¤um gibi durumlarda insanlar aras›nda s›k
s›k kan al›flverifli olur. Bu olaya kan nakli denir. Kan naklinde,
kan alan ve veren kiflilerin kan gruplar›n›n uyumlu olmas› zorunludur. Bu nedenle insanlar›n kan gruplar›n›n bilinmesi gerekir.
‹nsan kan› özelliklerine göre A, B, AB ve 0 (s›f›r) olmak üzere
dört gruba ayr›l›r. Ayr›ca kanda Rh faktörünün bulunup bulunmamas›na göre de Rh (+) ve Rh (–) olarak ikiye ayr›l›r. ‹nsanlar›n ço¤unda (yaklafl›k % 85 inde) Rh faktörü denilen özel bir protein bulunur. Rh faktörünü bulunduran bu gruba Rh (+) kan denir. Rh
faktörünün bulunmad›¤› kanlara ise Rh (–) kan denir.
Kan gruplar›n›n özellikleri
KAN
GRUBU
ALYUVARLARDAK‹
ÖZEL PROTE‹N
PLAZMADAK‹
ÇÖKELT‹C‹
A
A
b
B
B
a
AB
A ve B
yok
0
yok
a ve b
Ünite – 5
‹nsanlarda kan gruplar›n›n
da¤›l›m yüzdesi
Kan grubu
Bulunma yüzdesi
0
% 47
A
% 41
B
%9
AB
%3
Kandaki alyuvarlarda A ve B olmak üzere iki tür özel protein (antijen) bulunur. Alyuvarlar›nda yaln›z A antijeni bulunan
kana A grubu, yaln›z B antijeni bulunan kana B grubu, hem A
hem de B antijeni bulunan kana AB grubu denir. 0 grubu kanda bu antijenlerden hiç biri bulunmaz.
Kan plazmas›nda ise alfa ve beta denen iki tür çökeltici madde (antikor) bulunur. A grubu kanda beta çökelticisi, B grubu kanda alfa çökelticisi vard›r. 0 grubu kanda alfa ve beta çökelticileri birlikte bulunurken, AB grubu kanda hiç çökeltici madde bulunmaz.
Alfa çökelticisi A grubu, beta çökelticisi B grubu kan›n alyuvarlar›n› çökeltir.
Di¤er bir deyiflle bir kanda A antijeni ile alfa antikoru ya da B antijeni ile beta antikoru birlikte bulunamaz. Kan grubu A olan bir insana B grubu kan verilirse, A
grubu kan›n plazmas›ndaki beta çökelticisi B grubu kan›n alyuvarlar›na yap›flarak bunlar› çökeltir. Bunun sonucu damar t›kan›r ve ölüm gerçekleflir. Çökelmeyi
önlemek için temel ilke her grubun kendi grubuna kan vermesi veya kendi grubundan kan almas›d›r.
AB grubu kanda çökeltici madde bulunmad›¤›ndan di¤er grup kanlarla kar›flmas› çökelmeye neden olmaz. Kan grubu AB olan insanlar tüm kan gruplar›ndan
kan alabilir. Bunun için AB grubuna genel al›c› denir. Alfa ve beta çökelticilerini
birlikte içeren 0 grubu tüm gruplara kan verebildi¤i için genel verici ad›n› al›r. 0
grubu yaln›z 0 grubundan kan alabilir. Ayr›ca kan al›flverifli yapacak kiflilerde Rh
faktörüne de dikkat edilmesi gerekir. Kan›nda Rh (+) antijeni bulunan birisi kan›nda Rh (–) antijeni bulunan birisine kan verecek olursa alyuvarlar çökelerek ölüme neden olabilir.
114
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Rh Uyuflmazl›¤›
Kan grubu Rh (–) olan bir anne ile kan grubu Rh (+) olan
bir baban›n bebeklerinin kan›n›n Rh (+) olmas› durumunda anne ile bebek aras›nda kan uyuflmazl›¤› ortaya ç›kar. Böyle ailelerin ilk bebekleri bebe¤in kan› de¤ifltirilerek yaflat›labilir. Ancak di¤er bebeklerde yaflam riski daha fazlad›r. Günümüzde,
gebeliklerde Rh uyuflmazl›¤›n›n etkisini ortadan kald›ran ilaç
gelifltirilmifltir.
Ünite – 5
0 (Genel verici)
0
A
A
B
AB
AB (Genel al›c›)
Kan gruplar› aras›nda kan al›flverifli
Kan Hastal›klar›
Lösemi: Bu kan hastal›¤›nda akyuvar say›s› (normal bir kiflide 1mm3 kanda
ortalama 7000) herhangi bir hastal›¤a ba¤l› olmaks›z›n anormal flekilde artar. Bu
duruma lösemi (kan kanseri) denir. Akyuvarlar›n artmas›, alyuvarlar›n görev yapmas›n› engeller.
Anemi: Alyuvar say›s› 1mm3 kanda normalde 5 - 5,5 milyon kadard›r. Bu say›n›n normalden az olmas›na kans›zl›k (anemi) denir. Tedavi için demir içeren
ilaçlar al›nmas› veya karaci¤er, dalak gibi demir yönünden zengin yiyecekler yenilmesi gereklidir.
Hemofili: Kan›n p›ht›laflmamas› hastal›¤› olup kal›tsald›r. Hemofili hastas›
olan kiflilerde kan›n p›ht›laflmas›nda gerekli olan enzim sentezlenemez. Bu kiflilerde difl çekimi, sünnet gibi çok kan kayb›na neden olan olaylar ölümcül olabilir.
Kanamalar: Kanamalar, iç kanamalar ve d›fl kanamalar olmak üzere ikiye
ayr›labilir.
‹ç kanamalar: Mide, ba¤›rsak, akci¤er, beyin ve dalak gibi vücudumuzun iç
k›sm›nda kalan organlarda çeflitli nedenlerle oluflan çok tehlikeli kanamalard›r. ‹ç
kanama olas›l›¤›nda hasta ivedilikle bir sa¤l›k kurulufluna yetifltirilmelidir.
D›fl kanamalar: Vücudumuzun d›fl›nda oluflan gözle görülebilir kanamalard›r. Bu tür kanamalarda kaybedilen kan fazla ise hastaya kan vermek gerekir.
ALIfiTIRMA
a. Hemofili nas›l bir hastal›kt›r? b. Kan nakillerinde dikkat edilecek hususlar nelerdir?
b. Kalp
Kalp gö¤üs bofllu¤unda, iki akci¤erin aras›nda, gö¤üs kemi¤inin hemen alt›nda yer al›r. Tepesi afla¤›da, koniye benzer kastan yap›lm›fl bir organd›r. Tepe k›sm› sola do¤ru dönüktür. Büyüklü¤ü herkesin yumru¤u kadard›r. Ortalama a¤›rl›¤› 300 gramd›r. Çizgili kaslardan oluflan olan kalpte d›fltan içe do¤ru üç k›s›m
gözlenir.
Perikard (kalp zar› = periton): Ba¤ dokusundan oluflan, kalbi d›flar›dan saran çift katl› bir zard›r. Bu zar ile kalp aras›nda kalbin çal›flmas›n› kolaylaflt›ran
kaygan bir s›v› bulunur.
115
B
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Miyokard (kalp kas›): Çizgili kaslardan
luflmufltur. Fakat özel bir kas yap›s› vard›r. Çal›flmas› düz kaslar gibi sürekli ve ritmiktir.
Endokard (kalp içi zar›): Kalbin iç k›sm›n› döfleyen tek katl› yass› epitel hücrelerinden
meydana gelmifl bir zard›r.
Ünite – 5
oaort atardamar›
üst ana
toplardamar
akci¤er atardamar›
akci¤er toplardamar›
sa¤ kulakç›k
sol kulakç›k
üçlü kapakç›k
ikili kapakç›k
sol kar›nc›k
sa¤ kar›nc›k
Kalp aç›lacak olursa dört odac›ktan oluflalt ana
tu¤u görülür. Bu odac›klar, üst k›s›mda sa¤ ve
toplardamar
kalp zar› kalp kas›kalp iç zar›
sol kulakç›klar, alt k›s›mda sa¤ ve sol kar›nKalbin yap›s› ve k›s›mlar›
c›klard›r. Kar›nc›klar kulakç›klardan daha genifl hacimlidir. Ayn› taraftaki kulakç›k ile kar›nc›k aras›nda bir kapakç›k vard›r.
Kapakç›klar, kan›n kulakç›klardan kar›nc›klara geçmesine izin verir, kar›nc›klardan kulakç›klara geçmesine engel olur.
Kalp, kan›n vücutta dolaflmas›n› sa¤layan pompa görevi yapar. Vücuttan dönen kirli kan kalbe girer ve kalpten akci¤erlere gönderilir. Kirli kan akci¤erlerde
temizlendikten sonra tekrar kalbe döner. Temiz kan buradan aort adl› en büyük
atardamar›m›z ile tüm vücudumuza da¤›t›l›r.
Kulakç›klar›n görevi kan› kar›nc›klara iletmektir. Kar›nc›klar kulakç›klardan
gelen kan› vücuda da¤›t›r. Kalbin sürekli ve ritmik çal›flmas›n› sa¤layan özel yap›lar vard›r. Kalbin çal›flmas› kas›lma ve gevfleme fleklinde olur. Kulakç›klar gevflerken kan kulakç›klara dolar. Kulakç›klar›n kas›lmas› ile kar›nc›klara geçen kan,
kar›nc›k kas›lmalar› esnas›nda tüm vücuda gönderilir. Bu esnada kulakç›klar tekrar gevfleyerek kanla dolar.
Kulakç›klar›n gevflemesiyle
kan sa¤ ve sol kulakç›klara
dolar.
Kan, bas›nc› nedeniyle Kar›nc›klar›n kas›lmas›yla,
aç›lan kapakç›klardan sa¤ taraftaki kirli kan
akci¤erlere, sol taraftaki
kar›nc›klara geçer.
temiz kan vücuda yay›l›r.
Atardamarlar›n ç›k›fllar›ndaki yar›m ay kapakç›klar›
kan›n kalbe geri dönmesini
önler.
Kalpte afla¤›da belirtilen hastal›klar oluflabilir.
1. Enfarktüs: Kalbi besleyen damarlar›n (koroner damarlar) damar sertli¤ine
ba¤l› olarak t›kanmas›d›r. Ölümle sonuçlanabilir. Hastan›n gö¤sünde fliddetli a¤r› olur. Hasta hiç k›m›ldat›lmadan hastaneye götürülmelidir. Uykusuzluk, s›k›nt›l›
hâller, sinir bozukluklar›, alkol, sigara, hareketsizlik kalbin en büyük düflmanlar›116
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
d›r. Kalp sa¤l›¤›m›z için dengeli beslenmeli ve düzenli spor yapmal›y›z.
2. Kalp yetmezli¤i: Kalp pompalama görevini yeterince yapamaz ise akci¤erlerde, bacaklarda ve kar›nda su toplanmalar› (ödem) oluflur. ‹leri durumlarda
nefes darl›¤› da görülür. Kalp genifllemifl, büyümüfltür. Kalp yetmezli¤i, damar
sertli¤i olan ve yüksek tansiyonlu kiflilerde s›kl›kla görülür.
Bu hastal›klar›n d›fl›nda, do¤ufltan meydana gelen kalp hastal›klar› da vard›r.
Bunlardan en s›k görüleni, kalp kapakç›klar›n›n tam oluflmamas› ve kalpte kirli ve
temiz kan›n birbirine kar›flmas›na neden olan, sa¤ ve sol bölüm aras›nda mikroskobik delik bulunmas› durumlar›d›r.
c. Damarlar
Vücudumuzda bulunan damarlar görevleri aç›s›ndan atardamarlar, toplardamarlar ve k›lcal damarlar olarak üç grupta incelenir.
epitel doku
kapakç›k
epitel doku
düz kaslar
Atardamarlar
elastik lifli
ba¤ doku
Kan› kalpten di¤er organlara tafl›yan damarlaratardamar
toplardamar
d›r. ‹çlerinde aç›k k›rm›z› renkli temiz kan tafl›n›r
Damarlar›n yap›s›
(Akci¤er atardamar› kirli kan tafl›r.). Kalbin kar›nc›klar›ndan ç›kan atardamarlar aort ve akci¤er atardamar›d›r. Atardamarlar›n kalpten ç›kt›¤› yerlerde kan›n kalbe geri dönmesini engelleyen yar›m ay fleklinde kapakç›klar bulunur.
Atardamarlar üç katmandan oluflur. En içte tek s›ra epitel doku, ortada düz
kaslardan ve elastik liflerden oluflan doku, en d›flta da esnek liflerce zengin ba¤
dokusu bulunur. Atardamarlar›n yap›s›nda bulunan lifler damar›n kalp bas›nc›na
karfl› dayan›kl› olmas›n› sa¤lar.
Kalp kas›ld›¤›nda kan kalpten büyük bir bas›nçla ç›kar ve atardamarlar üzerine bir bas›nç yapar. Atardamarlarda gerilme görülür, daha sonra atardamarlar
gevfleyerek eski hâline döner. Atardamar çeperlerinin bu hareketine nab›z denir.
Normal bir insanda nab›z dakikada 60-80 aras›nda de¤iflir. Nab›z; en kolay, el bilek ve boyun atardamarlar›ndan hissedilebilir.
Kan›n atardamarlar›n çeperine yapt›¤› bas›nca tansiyon
denir. Kan›n kalpten pompalanmas› s›ras›ndaki tansiyona büyük tansiyon, kalbin gevfleme an›ndaki bas›nc›na küçük
tansiyon denir. Yetiflkin bir insanda büyük tansiyon 12, küçük
tansiyon 8 cm c›va kabul edilir. Yafl artt›kça kan damarlar›n›n
esnekli¤inin azalmas› nedeniyle tansiyonda art›fl olabilir. Kan
bas›nc›n›n yüksekli¤ine hipertansiyon (yüksek tansiyon) denir. Tansiyon yüksekli¤i nedenleri aras›nda sinirsel bozukluklar, böbrek hastal›klar› say›labilir. Bu durumun tam tersi olan
kan bas›nc›n›n normalden az olmas› durumu ise düflük tansiyon olarak adland›r›l›r.
117
k›lcaldamar
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
ALIfiTIRMA
Nab›z ile tansiyon aras›nda ne fark vard›r?
Toplardamarlar
Vücutta kirlenen kan› kalbe tafl›yan damarlard›r (Akci¤er toplardamar› temiz
kan tafl›r.). ‹çlerinde tafl›d›klar› kan koyu k›rm›z› renktedir. Toplardamarlar›n en d›fl
katman›ndaki elastik ba¤ doku atardamarlar›nkinden daha ince ve daha az esnektir. Kalbe ba¤lanan toplardamarlar; akci¤er toplardamar›, alt ve üst ana toplardamarlar›d›r. Genelde bu damarlarda kan kalbe do¤ru tafl›nd›¤›ndan yer çekimine
ters olarak hareket eder. Bu nedenle, toplardamarlar›n yap›s›nda tek yönde (kalp
yönüne) aç›lan kapakç›klar bulunur. Bu kapakç›klar kan›n kalbe do¤ru akmas›na
izin verir, geri ak›fl›n› engeller. Toplardamarlarda kan›n ak›fl h›z› atardamarlara göre yavaflt›r.
K›lcal damarlar
En ince atardamarlar ile en ince toplardamarlar aras›nda k›lcal damarlar bulunur. Atar ve toplardamarlardaki iç tabakalar›n devam›d›r. Tek katl›, yass› epitel
hücrelerinden oluflmufltur. Hücrelerle kan aras›ndaki madde al›flverifli k›lcal damarlar arac›l›¤›yla sa¤lan›r.
Kan plâzmas›n›n bir k›sm› k›lcal kan damarlar›ndan d›flar› s›zarak hücrelerin
aras›n› dolduran s›v›ya kar›fl›r. Buradan da hücrelere geçer. Hücrelerden uzaklaflt›r›lacak maddeler önce doku s›v›s›na, sonra da k›lcal damarlardan kana geçer ve dolafl›ma kat›l›r. K›lcal damarlara geçemeyen bir miktar s›v› dokusu ile art›k maddeler özel bir damar sistemiyle toplan›r. Renksiz olan bu s›v›ya ak kan veya lenf denir. Lenf s›v›s› ayr› bir damar sistemiyle toplan›r ve tekrar dolafl›m sistemine kat›l›r. Lenf sistemi vücudumuzda dolaflan s›v›n›n sürekli hareket hâlinde
olmas›n› sa¤lar ve vücudun savunmas›nda görevli olan akyuvarlar› üretir.
ALIfiTIRMA
a. Atardamarlarla, toplardamarlardaki kan›n ak›fl›n› karfl›laflt›r›n›z.
b. Atardamarlar neden esnek yap›da olmak zorundad›r?
c. K›lcal damarlar çok katl› hücrelerden oluflsayd› ne olurdu?
Kan Dolafl›m›
Kan›n kalpten pompalan›p vücudu dolaflt›ktan sonra kalbe geri dönmesi olay›na kan dolafl›m› denir. ‹nsan vücudunda küçük ve büyük olmak üzere iki tür dolafl›m vard›r.
Küçük kan dolafl›m›: Kalbin sa¤ kar›c›¤›ndan pompalanan kirli kan›n akci¤er atardamar› ile akci¤erlere gitmesi burada temizlendikten sonra akci¤er toplardamar› ile kalbin sol kulak盤›na dönmesi olay›na küçük dolafl›m denir. Küçük dolafl›m›n amac› kan›n akci¤erlerde temizlenmesini sa¤lamakt›r.
Küçük dolafl›mda kan›n izledi¤i yol flöyledir: Sa¤ kar›nc›k → akci¤er atardamar› → akci¤er k›lcal damarlar› → akci¤er toplardamar› → sol kulakç›k
118
Ünite – 5
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
Büyük kan dolafl›m›: Küçük dolafl›mla temizlenerek sol kulak盤a gelen kan
buradan sol kar›nc›¤a geçer. Temiz kan›n aort atardamar› ile sol kar›nc›ktan ç›k›p vücutta kirlendikten sonra kalbin sa¤ kulak盤›na dönmesi olay›na büyük dolafl›m denir. Aort kalpten ç›kt›ktan sonra iki kola ayr›l›r. Bir kol bacaklara ve iç organlara, di¤er kol bafl k›sm›na gider. Bafl bölgesinde kirlenen kan üst ana toplardamar, bacak bölgesinde kirlenen kan alt ana toplardamar› ile kalbin sol kulak盤›na gelir. Büyük dolafl›mda kan›n izledi¤i yol flöyledir: Sol kar›nc›k → aort →
vücut k›lcal damarlar› → üst ve alt ana toplardamarlar› → sa¤ kulakç›k
ALIfiTIRMA
Büyük ve küçük kan dolafl›mlar›nda kan›n izledi¤i yolu belirtiniz.
Damar Hastal›klar› ve Sa¤l›¤›
Kalp ve damarlar›n sa¤l›¤›n› korumak için stresten kaç›n›lmal› beslenmeye dikkat edilmelidir. Afl›r› ya¤l› k›rm›z›
et ve margarin tüketimi damar çeperlerinde ya¤ (kolesterol) birikimine dolas›yla damar sertli¤ine neden olur. Bu da
kalp damarlar›n›n daralmas›na yol açar. Kalp kan› vücuda
pompalamak için zorlan›r.
Kalp ve damar sa¤l›¤› için sigara ve içkiden uzak durulmas› düzenli spor yap›lmas› gerekir. fiiflmanl›k da kalbi
yoran etmenlerden biridir.
Akdeniz ülkelerinde damar hastal›klar›na daha az rastlanmas›n›n zeytinya¤› kullan›m›ndan kaynakland›¤› san›lmaktad›r. O hâlde yemeklerin zeytinya¤› ile yap›lmas›na
özen gösterilmesi gerekir.
Damarlarda görülen hastal›klar flunlard›r.
Varis: Varis; toplardamar›n genifllemesidir. Daha çok
bacaklarda olur. Ayakta durmay› gerektiren mesleklerde
daha s›k görülür. Zorunlu kalmad›kça uzun süreli ayakta
kal›nmamal›d›r.
karbon dioksit
oksijen
akci¤er
akci¤er
atardamar›
aort atardamar›
ve kollar›
üst ana
toplardamar
kalp
mide
böbrekler
karbon dioksit
oksijen
Büyük ve küçük kan dolafl›m›
Basur (Hemoroid): Anüs bölgesindeki toplardamar›n genifllemesidir. Kab›zl›k çeken kiflilerde s›k görülür. Kanama ve a¤r› yapabilir. Dengeli beslenme ve
posal› yiyecekler yenilmesi basura yakalanma olas›l›¤›n› azalt›r.
Bürger hastal›¤›: Çok sigara içen kiflilerde görülen bir hastal›kt›r. Sigara katran›n›n damar t›kay›c› özelli¤inden dolay›, özellikle ayak damarlar› t›kanarak doku kangrene dönüflür. Hastan›n aya¤› kesilmek zorunda kal›nabilir. Sigaran›n
tüm vücut genelinde sa¤l›¤›m›z için çok zararl› etkileri oldu¤u unutulmamal›d›r.
119
akci¤er
toplardamar›
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
Damar sertli¤i: Atardamarlar›n esnekli¤ini kaybetmesi hastal›¤›d›r. fiiflman
kiflilerde afl›r› ya¤lanma ve hareketsizli¤in getirdi¤i kireçlenmeler nedeni ile daha
s›k gözlenir.
BES‹NLER
Enerji verici
Karbonhidratlar
Ya¤lar
Yap›c› ve onar›c›
Proteinler
Düzenleyici
Mineraller
Su
Vitaminler
Besinlerin s›n›fland›r›lmas›
3. M‹KROPLARLA SAVAfi
Yaflad›¤›m›z çevrede (havada, suda, toprakta, besinlerimizde) gözle göremeyece¤imiz kadar küçük mikroskobik canl›lar bulunabilir. Bu canl›lar› elektron
mikroskobuyla görebiliriz. Ç›plak gözle görülmeyen bir hücreli mikroskobik canl›lara mikroorganizma denir. Baz› mikroorganizmalar canl› için yararl› olmas›na
ra¤men birtak›m mikroorganizmalar›n zararlar› vard›r. Zararl› mikroorganizmalar
(mikrop) vücudumuza girdi¤inde metabolizmam›z› olumsuz yönde etkiler.
Virüsler ve baz› bakteriler hastal›¤a yol açan mikroorganizmalard›r. S›ras›yla
virüslerin ve bakterilerin yap›lar›n›, ifllevlerini ö¤renelim.
V‹RÜSLER
Elektron mikroskobuyla görülebilen hem canl›, hem de cans›z
özelli¤i gösteren mikroorganizmalard›r. Virüsler ancak üzerinde yaflad›¤› türlerin canl› hücrelerinde yaflayabilmektedirler. Beslenme,
hareket, üreme gibi özellikler gösteremedikleri için cans›z olarak kabul edilirler. Virüsler cans›z ortamlarda kristal fleklinde bulunurlar.
Virüsler bafl, boyun ve kuyruk olmak üzere üç k›s›mdan oluflur.
Kal›t›m materyalleri tek k›s›mdan oluflur. Kal›t›m materyalleri tek çeflittir. (DNA ve RNA) Sitoplazma ve organelleri yoktur. Enzim sistemleri ve sitoplazmas› olmad›¤› için zorunlu hücre içi parazitidirler. Her
virüs farkl› bir organda yerleflir. Örne¤in, çocuk felci hastal›¤›nda beyin, grip ve nezlede solunum sistemi etkilenmektedir.
Virüsler, çocuk felci, k›zamak, grip, nezle, kabakulak, su çiçe¤i,
hepatit, kuduz, uçuk, AIDS gibi hastal›klara neden olurlar.
Virüsler yüksek s›cakl›ktan ve asitli ortamlardan etkilenmezler.
Uçuk virüsü
K›zam›k virüsü
AIDS virüsu (HIV)
120
Virüsün yap›s›
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
BAKTER‹LER
Mikroskobik bir hücreli canl›lard›r. Çekirdek, mitokondri, golgi ayg›t› ve kloroplast gibi organelleri yoktur. Ribozom, hücre duvar› ve hücre çeperleri (karbonhidrat
protein ve ya¤dan oluflan) vard›r. Kal›t›m
materyalleri sitoplazma içinde bulunur.
Hücre zar›nda ve sitoplazmada solunum
enzimleri bulunur. Ifl›k almayan, nemli bölBakterinin yap›s›
gelerde yaflarlar. ‹kiye bölünerek ço¤al›rlar. Çubuk, küre, virgül ve burgu (spiral) fleklinde bulunabilirler. Bakterilerin
% 90'› sudur.
Bakterilerin hem yararl›, hem de zararl› olan türleri vard›r. Sütü peynir
ve yo¤urda dönüfltüren, üzüm suyunu sirkeye çeviren, ba¤›rsaklar›m›zda B
ve K vitaminlerinin olufluumunu sa¤layan, organik art›klar› parçalayan, baklagil kökünde yaflay›p bitkiye azotu ba¤layan yararl› bakterilerdir.
Zararl› bakteriler ise salg›lad›klar› toksin ad› verilen zehirli at›klarla girKolera bakterisi
dikleri dokunun çal›flmas›n› bozarlar. Zararl› bakteriler, verem kolera, dizanteri, üst solunum yollar› enfeksiyonlar›, menenjit, tifo gibi hastal›klara yol
açarlar.
Verem → akci¤erlerde
Kolera → ba¤›rsaklarda
Menenjit → beyinde
Dizanteri → kal›n ba¤›rsaklarda
Tifo → ‹nce ba¤›rsaklarda
Verem bakterisi
parazit yaflay›p hastal›klara neden olurlar.
BA⁄IfiIKLIK S‹STEM‹
Vücudumuz her gün yüzlerce mikroorganizmayla karfl› karfl›yad›r. Ancak
mikroplar›n hepsinin hastal›k oluflturmas› söz konusu de¤ildir. Çünkü mikroplar›n
öncelikle vücut savunma sistemini aflmas› gerekir. Deri, tükürük, gözyafl›, mukus, burun k›llar›, kulak kiri gibi do¤al engeller vard›r. Engelleri aflarak vücudumuza giren mikroplar bizleri hemen hastaland›rmazlar. Çünkü belli bir sürenin
geçmesi gerekir. Mikroplar›n vücuda girmesinden, bizleri hasta etmesi için geçen
zamana "kuluçka evresi" denir.
Mikroorganizmalar›n vücudumuza girmesini önleyen veya vücudumuza giren
mikroplar›n öldürülmesini ve yay›lmas›n› sa¤layan sisteme Ba¤›fl›kl›k Sistemi
denir. Ba¤›fl›kl›k sistemimizde akyuvarlar görev yapar. Vücut savunmas›nda görev yapay akyuvarlar vücudumuza giren mikroplar› yok eder ya da salg›lad›klar›
özel salg›larla (antikor) sindirirler. Akyuvarlar her hastal›k için farkl› antikor salg›larlar. Örne¤in verem antikoru, tifo mikrobuna etki etmez.
Ba¤›fl›kl›k do¤al ve sonradan kazan›lan ba¤›fl›kl›k olmak üzere ikiye ayr›l›r.
a) Do¤al ba¤›fl›kl›k: ‹nsanlar›n do¤du¤u andan itibaren kan›nda belli bir mik121
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
roorganizmaya karfl› antikor tafl›mas› do¤al ba¤›fl›kl›kt›r. Bu antikorlar yavruya
annesinin kan›ndan geçer. D›flk› ve idrarla mikrop at›lmas›, derinin vücudu mikroplara karfl› korumas›, gözyafl› ve tükürü¤ün antiseptik olmas› do¤al ba¤›fl›kl›kt›r.
b) Sonradan kazan›lan ba¤›fl›kl›k: Vücudumuzun hastal›kla karfl›laflt›ktan
sonra kazand›¤› ba¤›fl›kl›kt›r. Bu ba¤›fl›kl›kta çeflitli flekillerde olur.
• Hastal›k geçirmekle, vücudumuzun oluflturdu¤u antikorlar sayesinde kazan›lan ba¤›fl›kl›kt›r.
• Sa¤l›kl› iken mikroplar›n hastal›k yapmas›na f›rsat verilmeden öldürülmesiyle (akyuvarlar taraf›ndan) kazan›lan ba¤›fl›kl›kt›r.
• Sa¤l›kl› insanlara herhangi bir hastal›¤›n zay›flat›lm›fl mikrobu verilerek,
kanda o hastal›¤a karfl› antikor oluflturulmas› afl› ile sa¤lan›r. Oluflturulan bu antikor daha sonra vücuda girecek mikroba karfl› savunma mekazinmas›n› sa¤lar.
Bu da afl› ile kazan›lan ba¤›fl›kl›kt›r.
• Bazen kuvvetli mikroorganizmalara karfl› vücutta üretilen antikorlar yeterli
olmayabilir. ‹flte o zaman insan hastalan›r. Hastal›k an›nda vücudun direncini art›rmak için kifliye serum verilir. Serum o mikroba karfl› haz›rlanm›fl antikorlardan
oluflur. Hasta iyileflene kadar seruma devam edilir. Serum hayvan kan›ndan üretilir ve haz›r antikor içerir. Serumla da k›sa süreli olarak ba¤›fl›kl›k kazan›l›r.
Vücudumuzun hastal›klara karfl› antikor olufltur- SERUM
AfiI
Koruyucudur.
mas›na aktif ba¤›fl›kl›k denir. Uzun süreli etkilidir. Tedavi edicidir.
Hayvan
kan›ndan
üretilir.
Laboratuvada üretilir.
Afl› ile hastal›k geçirmekle ya da hastal›k oluflturmaAntikor içerir.
Zay›flat›lm›fl mikrop içerir.
dan mikrobun girmesiyle kazan›lan ba¤›fl›kl›k aktif
Hastal›k s›ras›nda verilir.
Hastal›ktan önce yap›l›r.
ba¤›fl›kl›kt›r.
Ba¤›fl›kl›k süresi k›sad›r.
Ba¤›fl›kl›k süresi uzundur.
Aktif ba¤›fl›kl›k sa¤lar.
D›flar›dan haz›r olarak antikor al›nmas›na da pa- Pasif ba¤›fl›kl›k sa¤lar.
sif ba¤›fl›kl›k denir. K›sa süreli etkiler. Serum ile pasif ba¤›fl›kl›k kazan›l›r.
Anne sütü, mikroplar›n hastal›k yap›c› etkisini önlemeye yard›m ederek bebe¤i korur. Bebe¤in beslenmesinde özellikle ilk alt› ay sadece anne sütü verilmelidir. Bebeklerde serum ve ilaçlar çok gerekmedikçe kullan›lmamal›d›r. Çünkü anne sütü hem bebe¤in geliflimi, hem de sa¤l›¤› aç›s›ndan do¤al bir kalkan görevindedir.
‹laçlar› Nas›l Kullanmal›y›z?
‹nsanlar hastaland›klar› zaman doktora giderek tedavi olurlar. Tedavi ise serum ve çeflitli ilaçlarla sa¤lan›r. Bilinçsiz ve doktor kontrolü olmadan kullan›lan
ilaçlar yarar yerine zarar verebilir. Çünkü mikrobun türüne göre ilaçlar de¤iflebilir. Örne¤in, bakterilerin yol açt›¤› hastal›klarda antibiyotik kullan›lmaktad›r. Fakat
virüslerin neden oldu¤u hastal›klarda antibiyotik kullan›lmaz. Antibiyotiklerin zaman›nda al›nmas› ve tavsiye edildi¤i kadar kullan›lmas› gerekir.
Rastgele ve bilinçsizce antibiyotik kullan›m› hem sa¤l›¤›m›z hem de ülke ekonomisi aç›s›ndan son derece zararl›d›r.
‹laçlar› doktor kontrolünde, önerdi¤i miktar ve sürede kullanmal›y›z. ‹laçlar
122
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
sadece tedavi eder, ba¤›fl›kl›k sa¤lamaz. ‹laç kullan›rken mutlaka son kullanma
tarihlerine dikkat etmeliyiz. ‹laçlar› çocuklar›n ulaflamayaca¤› yerlerde ve önerilen s›cakl›klarda saklamaya özen göstermeliyiz.
‹laçlar›n do¤ru kullan›m› ve önemi hakk›nda çevremizdeki kiflileri bilgilendirmeliyiz. Bilinçsiz ilaç kullan›m›n›n sa¤l›¤›m›z aç›s›ndan büyük bir tehlike yaratt›¤›n› aç›klamal›y›z.
ALIfiTIRMA
Afla¤›daki cümlelerin do¤ru olan›n›n karfl›s›na "D" yanl›fl olan›n›n karfl›s›na "Y" yaz›n›z.
a. Çiçek, k›zam›k, si¤il, uçuk virüslerin neden oldu¤u hastal›klard›r. (........)
b. Bütün bakteriler hastal›k etkenidir. (........)
c. Virüslerde kal›t›m maddeleri DNA ve RNA'd›r. (........)
ç. Serum ile pasif ba¤›fl›kl›k sa¤lan›r. (........)
d. Akyuvarlar vücuda giren mikroplar için toksin ad› verilen madde salg›larlar. (........)
4. SOLUNUM S‹STEM‹N‹N YAPISI VE GÖREVLER‹
‹nsanlar›n yaflamsal etkinliklerini sürdürebilmeleri için besine gereksinimleri
vard›r. Besinler organik (canl› kökenli) ya da inorganik olabilir. Organik besinler
karbonhidratlar, ya¤lar, proteinler ve vitaminlerdir. ‹norganik besinler su ve mineral tuzlar›d›r.
hava kesesi
burun
yutak
g›rtlak
soluk
borusu
k›lcal damarlar
kan damarlar›
bronfl
akci¤erler
bronflçuklar
bronflçuk
diyafram
kar›n
bofllu¤u
alveol
Hava keselerinin yap›s›
Solunum organlar›
‹nsanlar yaflamlar› için gerekli enerjiyi besinleri (karbonhidratlar ve ya¤lar›,
zorunlu kal›nd›¤›nda proteinleri) oksijenle yakarak sa¤lar.
123
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
besin + oksijen → karbon dioksit + su + enerji
Hava ile al›nan oksijenin dokulara kadar iletilmesi ve yanma sonunda oluflan
karbon dioksit gaz›n›n vücuttan d›flar› at›lmas›na solunum ve bu olay› gerçeklefltiren organlara da solunum organlar› denir. Solunumun as›l amac› besinlerden enerji üretmek için gereken oksijeni hücrelere tafl›makt›r.
‹nsanda solunum sisteminin organlar› flunlard›r: a. Burun, b. G›rtlak, c. Soluk borusu ve ç. Akci¤erler. Ayr›ca yutak ve deri de solunuma yard›mc› organlard›r.
a. Burun
Solunum sisteminin bafllang›ç k›sm›d›r. D›flar›dan al›nan hava burun içindeki k›llar yard›m›yla süzülür. Burnun iç yüzeyindeki hücrelerin salg›lad›¤› mukus s›v›s› ve sinüs boflluklar› yard›m›yla temizlenir, ›s›t›l›r, nemlendirilir ve yuta¤a iletilir.
ALIfiTIRMA
Sa¤l›k aç›s›ndan a¤›zdan nefes al›nmas›n›n sak›ncalar› nelerdir?
b. G›rtlak
G›rtlak, soluk borusunun daha genifl olan üst k›sm›d›r. G›rtlak bölgesi boyunda kolayl›kla ay›rt edilebilir. G›rtlak k›k›rdak halkalardan yap›lm›flt›r. ‹çinde ses
tellerini tafl›r. ‹çi, sümüksel bir zar ve titrek tüylü (silli) epitel doku ile örtülüdür.
G›rtlakta yer alan ses telleri, epitel uzant›lar›n›n girinti ve ç›k›nt›lar fleklinde
k›vr›mlar yapmas› ile meydana gelmifltir. Ses, akci¤erlerden gelen havan›n ses
telleri olarak adland›r›lan bu epitel doku k›vr›mlar›n› titrefltirmesi ile oluflur. Titreflimler yutak, geniz, a¤›z bofllu¤u, dil ve difller sayesinde kelimelere çevrilir.
ALIfiTIRMA
Ses k›s›lmas›n›n nedenini araflt›r›n›z?
c. Soluk Borusu
Soluk borusu, yemek borusunun ön k›sm›nda, yemek borusuna paralel uzanan, uzunlu¤u ortalama 12 cm, enine çap› 2 cm olan bir borudur. Soluk borusu,
yemek borusuna ba¤lanan k›sm› hariç k›k›rdak dokusundan oluflur. Soluk borusunun d›fl tabakas›n› oluflturan k›k›rdak doku, üst üste oturmufl k›k›rdak halkalardan oluflmufltur.
Soluk borusunun iç tabakas› ise g›rtlakta oldu¤u gibi genize do¤ru tek yönlü
hareket eden titrek tüylü epitel hücreleri ile kapl›d›r. Bununla birlikte soluk borusunun iç k›sm›nda mukus salg›s› yapan hücreler bulunur. Soluk borusu akci¤erler hizas›nda iki kola ayr›l›r. Bu kollardan her biri sa¤ ve sol akci¤erlerin içerisine
girer. Bu kollara bronfl ad› verilir. Bronfllar›n yap›s› soluk borusunun yap›s›na
benzer, sadece titrek tüyler bulunmaz.
Soluk borusunun iç yüzeyini mukus salg›layan hücreler örter. Bunlar›n salg›124
Ünite – 5
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
lad›klar› mukus soluk borusunun iç yüzeyinin nemli kalmas›n› sa¤lar. Solunum
havas› ile giren toz ve mikroplar mukus salg›s› ve titrek tüyler taraf›ndan tutulur.
Titrek tüylerinin hareketleri ile genize do¤ru iletilir. Böylelikle bu maddelerin akci¤erlere gitmesi önlenmifl olur.
k›k›rdak halka
ba¤ doku
g›rtlak
soluk borusu içi
titrek tüylü epitel hücresi
soluk borusu
epitel hücreleri
bronfl
bronflçuk
düz kas
titrek
tüyler
hücre
çekirde¤i
mukus
mukus
salg›layan
hücre
Soluk borusunun yap›s›
Sigara içen kiflilerde, sigara içinde bulunan parçac›klar ve sigara katran› nedeni ile mukus salg›s› artar. Özellikle; sigara katran› titrek tüylerin yap›flmas›na
neden olur. Bunun sonucunda akci¤erler zararl› maddelere karfl› savunmas›z
kal›r.
ALIfiTIRMA
G›rtlak kanseri ve akci¤er kanseri gibi solunum yollar›nda görülen hastal›klar›n sigara ile iliflkisini araflt›r›n›z.
d. Akci¤erler
Akci¤erler, gö¤üs bofllu¤unda, kaburgalar›n meydana getirdi¤i gö¤üs kafesinin içinde bulunan süngerimsi yap›da olan bir organd›r. Bir tanesi sa¤da, di¤eri
de solda olmak üzere iki akci¤erimiz vard›r. Sa¤ akci¤er üç parçadan (3 loplu),
sol akci¤er ise iki parçadan (2 loplu) oluflur. Sol akci¤erin iki loplu olmas›n›n nedeni, sol akci¤erin alt k›sm›nda kalbimizin yer almas›d›r. Akci¤erlerin üzerini iki
katl› plevra denilen akci¤er zar› sarar. ‹ki zar›n aras› hava ve bir s›v› ile doludur.
Zar›n bir kat› akci¤erlere, di¤er kat› gö¤üs kafesinin iç yüzüne ve diyafram kas›na tutunmufltur.
Diyafram kas›, gö¤üs bofllu¤u ile kar›n bofllu¤unu birbirinden ay›ran kuvvetli
bir kast›r. Diyafram kas› afla¤›-yukar› kas›l›p gevfleyerek gö¤üs bofllu¤unun hacmini de¤ifltirir. Bu da akci¤erlere hava girifl ç›k›fl›n› sa¤lar.
Bronfllar akci¤erlere girdikten sonra gittikçe incelen bronflçuk denen borucuklara dönüflür. Bronflçuklar›n her birinin ucunda hava keseleri (alveoller) bulunur. Hava keselerinin etraf› k›lcal damarlar ile sar›lm›flt›r. K›lcal damarlar ile akci¤erler aras›ndaki gaz al›flverifli, say›lar› 300-400 milyonu bulan hava keselerinde gerçekleflir. Bu keseler oluflturduklar› genifl yüzey (yaklafl›k 70 - 100 m2) ile
gaz al›flveriflini kolaylaflt›r›r. Alveollerden k›lcal damarlara oksijen, k›lcal damarlardan alveollere karbondioksit geçifli olur. Böylece kan oksijence zenginleflir yani temizlenir.
125
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
soluk borusu
bronfllar
k›lcal damarlar
bronflçuklar
alveoller
Akci¤erlerin ayr›nt›l› yap›s›
Akci¤erlerin yap›s›nda kas bulunmad›¤›ndan kas›l›p gevfleme yetenekleri
yoktur. Bu nedenle soluk al›flveriflini kendileri gerçeklefltiremezler. Kaburga ve diyafram kas›n›n birlikte çal›flmalar› sonucu akci¤erlere hava girip ç›kar. Akci¤erlere hava girmesine soluk alma denir.
Soluk alma afla¤›daki ifllemlerle gerçeklefltirilir.
karbon dioksit
✔ Kaburgalar aras›ndaki kaslar kas›l›r.
oksijen
✔ Diyafram kas› kas›l›p düzleflir.
✔ Gö¤üs bofllu¤u genifller.
✔ Akci¤erlerin hacmi artar, iç bas›nc› düfler.
✔ Aç›k hava bas›nc› akci¤erlerdeki hava bas›nc›ndan
daha büyük oldu¤u için hava, akci¤erlere dolar.
kan
alveol
Soluk alma sonucu, hava, burun, yutak, g›rtlak, soluk borusu, bronfllar, bronflçuklar yolunu izleyerek alveollere ulafl›r.
Alveollerde gaz de¤iflimi
Akci¤erlerdeki havan›n d›flar› verilmesine ise soluk
verme denir. Soluk verme pasif bir olayd›r. Soluk verme s›ras›nda diyafram kas›
gevfler ve kubbemsi hâl al›r. Kaburga kaslar› gevfler. Gö¤üs bofllu¤unun hacmi
azal›r, iç bas›nc› artar. Bas›nç fark› nedeniyle akci¤erlerdeki gaz d›flar› ç›kar.
Soluk al›fl
3
akci¤er zar›
1
2
Soluk verifl
soluk
borusu
3
1. Kaburga kaslar› kas›l›r,
ve kaburgalar d›fla do¤ru
hareket eder. Ayn› anda
1. Kaburga kaslar› gevfler
ve kaburgalar içe do¤ru
hareket eder. Ayn› anda
2
diyafram kas› kas›l›r.
2. Akci¤er iç hacmi genifller.
3. Hava akci¤erlere dolar.
1
omurga
diyafram kas›
‹nsanda soluk al›flverifli
126
diyafram kas› gevfler.
2. Akci¤er iç hacmi azal›r.
1
3. Hava akci¤erlerden
d›flar› ç›kar.
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
ALIfiTIRMA
Soluk al›p verme mekanizmas›nda görev alan yap›lar nelerdir?
Deri Solunumu
‹nsan vücudunun d›fl yüzeyini kaplayan deri, ayn› zamanda deri solunumunu
da gerçeklefltirir. Üst deri hücreleri kan damar› içermedi¤inden, oksijen gereksiniminin büyük k›sm›n› do¤rudan havadan sa¤lar. Yanma veya boya ile kapanma
gibi nedenlerle, toplam deri yüzeyinin 1/3 ünün deri solunumu engellendi¤inde
yaflam zorlafl›r. 2/3 ünde solunum yap›lamamas› ölüme neden olur.
ALIfiTIRMA
Deri solunumunun engellenmesinin ölüme neden olabilir. Niçin?
Solunum Sistemi Sa¤l›¤›n›n Korunmas›
Gaz al›flveriflinin gerçekleflti¤i yer olan akci¤erler solunum organlar› içerisinde en hassas olan›d›r. Solunum yollar›ndan geçmeyi baflararak akci¤erlere kadar ulaflabilen ufak bir su damlac›¤› bile, akci¤erlerimizde öksürük ad› verilen
ters hava ak›m›n›n oluflmas›na neden olur. Ayr›ca tüm solunum yollar›, hava yolu ile tafl›nan mikroorganizmalara aç›kt›r. Özellikle üflütme, afl›r› yorgunluk, yetersiz ve dengesiz beslenme sonucunda düflen vücut direnci, solunum yolu hastal›klar›na neden olan çeflitli mikroorganizmalar›n yerleflmesini kolaylaflt›r›r. Bu
hastal›klar mikroorganizmalar›n yerlefltikleri yere göre çeflitli isimler al›r. Örne¤in;
üst solunum organlar›nda nezle veya grip, yutakta farenjit, g›rtlakta larenjit,
bronfllarda bronflit, akci¤erlerde zatürre ve verem, plevran›n iki zar› aras›nda
ise zatülcenb olarak adland›r›l›r.
Solunum sistemi ile bulaflan hastal›klardan korunmak için iyi beslenmek, so¤uktan korunmak, nezleli, öksürüklü insanlardan kaç›nmak, salg›nlarda kalabal›k
yerlere gitmemek ve vücut direncini art›r›c›, özellikle C vitamini içeren yiyeceklere a¤›rl›k vermek gereklidir.
Sportif etkinlikler solunum sistemi için son derece yararl›d›r. Spor yapan kiflilerin kas sistemleri kalp ve akci¤erleri daha düzenli çal›fl›r.
Ayr›ca sa¤l›kl› bir solunum sistemi ve sa¤l›kl› bir vücut için sigaradan kesinlikle uzak durmak gerekir. Sigara duman› solunum yollar›nda özellikle alveollerde katran birikimine neden olur. Bu da oksijenin alveollere ulaflmas›n› ve alveollerde gaz de¤iflimini güçlefltirir.
Hava kirlili¤i, alkol ve sigara kullan›m›, baz› teknolojik geliflmeler solunumda
görevli olan organ ve yap›lar›n sa¤l›¤›n› olumsuz yönde etkiler. Solunum sistemimizin sa¤l›¤› için soludu¤umuz havan›n nemli ve temiz olmas›na dikkat etmeliyiz.
Düzenli spor yapmal›, yetersiz ve dengeli beslenmeliyiz.
127
Ünite – 5
Fen Bilgisi
Vücudumuzdaki Sistemler
Ünite – 5
ALIfiTIRMA
Yukar›da iki sütun hâlinde dizilmifl kavramlar ve aç›klamalar vard›r. Sol tarafta yer alan kavramlar›n yan›ndaki harfleri, sa¤daki aç›klamalar›n yan›ndaki kutucuklara yaz›n›z.
ALIfiTIRMA
Afla¤›daki hastal›klarla ilgili çizelgeyi doldurunuz. ‹kinci sütuna hastal›¤a neden olan›n virüs mü, yoksa
bakteri mi oldu¤unu yaz›n›z. Üçüncü sütuna korunma ve tedavi yollar›n› belirtiniz.
Hastal›¤›n
ad›
Nedeni
(Bakteri / virüs)
Korunma veya Tedavi Yöntemi
(Afl› / Serum / Antibiyotik / Henüz bulunmad›)
Kuduz
Difteri
AIDS
Tüberküloz
Su çiçe¤i
K›zam›k
Çocuk Felci
Kabakulak
ALIfiTIRMA
Yukar›da kutucuklar içinde 15 kavram yer al›yor. Çizelgenin alt›ndaki sorular› kavramlar›n yer ald›¤› kutucuk numaralar›n› kullanarak yan›tlay›n›z.
a) ‹çinde destek ve hareket sistemi yap› ve organlar›n›n yer ald›¤› kutucuk numaralar›:.........................
b) ‹çinde dolafl›m sistemi yap› ve organlar›n›n yer ald›¤› kutucuk numaralar›:..................................
c) ‹çinde solunum sistemi yap› ve organlar›n›n yer ald›¤› kutucuk numaralar›:.................................
ç) ‹çinde kanda bulunan hücre ve s›v›lar›n yer ald›¤› kutucuk numaralar›:......................................
d) ‹çinde hastal›klara karfl› do¤al engellerin yer ald›¤› kutucuk numaralar›:.....................................
128