kapgan kağan dönemi

ORTA ASYA TÜRK TARİHİ-I
6.ders
Dr. İsmail BAYTAK
İlk Türk Devletleri
KÖKTÜRK DEVLET
I. GÖKTÜRK DEVLETİ
(552-630)
Asya Hun Devleti’nden sonra Orta Asya’da kurulan ikinci büyük Türk
devletidir.
Bumin Kağan tarafından Orta Asya'daki Avar hakimiyetine son
verilerek kuruldu.
Başkenti Ötüken’dir.
Türk adını kullanan ilk devlettir.(Milliyetçilik)
En parlak dönemi Mukan Kağan dönemidir.
İpek Yolu’na hakim olabilmek için Akhunlar’a karşı Sasani Devleti ile
işbirliği yapmıştır.
Daha sonra Bizans imparatorluğu ile Sasaniler’e karşı işbirliği
yapmıştır.
Göktürk Devleti kuruluşundan 30 yıl sonra iç karışıklıklardan dolayı
582’de resmen ikiye ayrılmıştır.
Doğu Göktürkleri 630, Batı Göktürkleri 659’da Çin egemenliğine
girmiştir.
BUMİN KAĞAN DÖNEMİ
(552-745)
Türkler, Kuzey Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra Altay dağlarının
doğusuna çekilmişlerdir.
Bu bölgede Avarların egemenliğinde yaşıyor ve onların silahlarını
yapıyorlardı.
Avarlara karşı egemenlikleri altındaki Tölesler isyan edince
Bumin’den yardım istemişlerdir.
Avarlar, Bumin’in desteği sayesinde isyanı bastırmışlardır.
Bumin, Aşina(Kurt) Türk boyuna mensuptur.
Kök Türk Devleti’nin kurucusudur.
Ötüken’i devlet merkezi yapmıştır.
Onun döneminde;
Türk boyu olan Töleşler hakimiyet altına alınmıştır.
Çin ile siyasi ve ekonomik ilişkiler kurulmuştur.
Avarlar etkisiz hale getirilmiştir.
Bumin, bu başarı karşılığında Avar hakanının kızını istemiş, bu
isteğinin kabul edilmemesi üzerine isyan etmiştir. İsyanı başarılı
olmuş, Merkezi Ötügen(Ötüken) olmak üzere I. Gök Türk Devleti’ni
kurmuştur. (552 )
Gök Türkler kurulduğunda batıda Bizans, İran’da Sasani, Aral Gölü
civarında Akhun ( Eftalit ) devletleri vardı. Orta Asya’da ise dağınık
halde yaşayan Türk boyları bulunuyordu.
Bumin Kağan, Türk yönetim anlayışına uygun olarak ülkeyi doğu ve
batı olmak üzere iki idari birime ayırarak yönetti. Kendisi doğuda,
kardeşi İstemi de “Yabgu” ünvanıyla merkeze (doğuya) bağlı olmak
şartıyla batıda yönetici oldu.
Bumin Kağan, Avarları batıya sürerek etkisiz hale getirmiş, Çin ile
siyasi ve ekonomik ilişki kurmuş ve devleti kurduktan kısa bir süre
sonra ölmüştür.
MUKAN KAĞAN DÖNEMİ
(553-572)
Kök Türk Devleti’nin en parlak dönemidir.
İyi bir devlet adamı ve komutan olan Mukan Kağan ülkeyi amcası
İstemi Yabgu ile birlikte yönetmiştir.
Devletin batısını amcası İstemi Yabgu yönetimine bırakmıştır.
Onun döneminde;
Amcasının yardımıyla Avarlar ortadan kaldırılmıştır.
Ülke sınırları batıda HAZAR DENİZİ’ne kadar genişletilmiştir.
Akhunlar üzerine seferler yapılmıştır.
Doğuda Kitanlar ve kuzeyde de Kırgızlar hakimiyet altına alınmıştır.
Çin baskı altına alınmıştır.
Devletin sınırları Büyük Okyanus’tan Volga nehri’ne kadar genişler.
İSTEMİ YABGU DÖNEMİ
(552-576)
Kök Türk Devleti’nin batısını yönetmektedir.
Mukan Kağan’ın amcasıdır.
Onun döneminde;
İpek Yolu’nun kontrolü sağlanmak istenmiş.
Bu sebeple Ak Hunlara karşı Sasaniler ile iş birliği yapılmış,
Akhun Devletinin yıkılmsı sağlanmış,
Bu devletin toprakları Ceyhun nehri sınır olmak üzere paylaşılmış
Daha sonra Bizanslılar ile Sasanilere karşı işbirliği yapılmıştır.
Sasanilerin Gök Türklerin güçlenmesinden çekindikleri için İpek Yolu
ticaretini engellemeye başlamaları üzerine İstanbul’a ( Bizans’a ) bir
elçilik heyeti göndermişlerdir. ( Türkler, Asya Hun Devleti’nden
itibaren ticaretin önemini kavramışlar ve önem vermişlerdir. İpek Yolu
da dönemin önemli ticaret yoludur. Bundan dolayı bölgedeki devletler
bu yola egemen olabilmek için birbirleriyle mücadele etmişlerdir
Türklerin İpek Yolu’nu elinde bulundurması diğer milletlere karşı
mücadelelerinde üstünlük sağlamıştır. Türk – Çin savaşlarının en
önemli nedeni de İpek Yoluna hâkim olma mücadelesinden
kaynaklanmaktadır.)
Bizans’ın da Gök Türk Devleti’ne elçilik heyeti göndermesi üzerine
iki devlet arasında ittifak kuruldu. ( Tarihte, Türk – Bizans ilişkileri
Gök Türkler Dönemi’nde başlamıştır. İstemi Yabgu’nun Bizans’a
gönderdiği elçilik heyeti Orta Asya’dan Bizans’a giden ilk Türk elçilik
heyetidir.)
Bu ittifak sonucunda iki devlet Sasanilerle mücadele ederek İpek Yolu
üzerindeki Sasani engelini ortadan kaldırdılar. Sasanilerin
zayıflamasına neden oldular.
( Bu durum, İslam fetihlerini sürdüren Hz. Ömer’in İran’ı fethetmesini
kolaylaştırmıştır.)
TAPO KAĞAN DÖNEMİ
(572-581)
Ülkenin çok geniş olduğunu düşünerek doğuyu yeğeni İşbara’nın
batıyı da kardeşi Jo-tan’ın idaresine vermiştir.
Tapo Kağan, Budizmi kabul ederek bu dinin halk arasında yayılmasına
gayret göstermiştir.
Onun bu hareketi ve Çin’e olan hayranlığı Kök Türk ileri gelenleri
tarafından hoş karşılanmamıştır.
Bu yüzden halkıyla ters düşmüştür.
İşbara zamanında Çin, Türkleri asimile etme yönünde yoğun
çalışmalarda bulunmuştur.
Dış politikada da başarılı olamayarak itibarı sarsılan Tapo Kağan
581’de ölmüştür.
Hakan’ın ölümü üzerine Kurultay tarafından hükümdar seçilen İşbara
Kağan döneminde Çin, Türk töresini değiştirmek için yoğun çaba
harcamış, Türkleri milli kimliklerinden uzaklaştırmaya çalışmışlardır.
Bu arada İstemi Yabgu’nun ölümü üzerine Batının yönetimini sağlayan
Tardu, hem Tapo Kağan’a hem de İşbara’ya karşı taht mücadelesine
girişmiştir. Bu taht mücadeleleri ve Mukan Kağan’dan sonra devletin
iyi yönetilememesi sonucunda devlet yıkılırrrş…
Doğu Göktürk Devleti
582-630 yılları arası varlığını sürdüren tarihi Türk devleti. 582 yılında
bölünen Göktürk Kağanlığı’nın doğu kısmıdır.
Devletin batısını yöneten Tardu, doğu kısmın yönetimini de ele alıp
Göktürk Kağanlığı’nın başına geçmek isteyince Tapo Kağan çatışır.
Tapo Kağan 581 yılında ölünce yerine yeğeni İşbara Kağan geçmiştir.
Bu nedenle Tardu ile İşbara Kağan arasında tüm devletin başının kim
olduğuna yönelik iç karışıklık çıkmıştır.
Geleneklere göre doğu tarafının baş kağan olması gerekmektedir.
Çin, Göktürk Kağanlığı’ndaki mevcut anlaşmazlığı körüklemiştir.
Çin İmparatoru, batının yabgusu Tardu’ya elçi, hediyeler ve kurt figürü
bulunan bir sancak göndererek hükümdarlığını tanıdığını belirtmiştir.
Çin’in kışkırtmalarıyla Tardu, İşbara’nın kağanlığını tanımaz.
Çıkan çatışmalar sonucu Göktürk Kağanlığı ikiye ayrılmış, Tardu
batının yönetimini tamamen ele almıştır.
Bu olaydan sonra İşbara Kağan’ın elinde sadece doğu bölge yönetimi
kalmıştır.
II. GÖKTÜRK DEVLETİ (KUTLUK)
(682-744)
Kutluk İlteriş Kağan, Çin’e karşı isyan ederek Ötüken’i almış ve II.
Göktürk Devletini kurmuştur.
En parlak dönemi Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk
dönemidir.
Kendi adları ile anılan ilk Türk Alfabesini kullanmışlar. (Milliyetçilik)
Uygurlar, Karluk, Basmil boylarının işbirliği sonucu yıkılmışlardır.
Yazılı ilk Türk eserleri olan Orhun Kitabeleri bu devlete aittir.
KÜRŞAD İSYANI
Türkler I.Köktürk Devleti’nin yıkılışından 50 yıl süreyle Çin
esaretinde yaşamışlardır. Tekrar bağımsızlıklarını kazanmak için
birçok kez ayaklanmış, bu isyanlar Çinliler tarafından kanlı bir şekilde
sonlandırılmıştır. Bu ayaklanmalardan biri de Çin Sarayını basarak
imparatoru ele geçirmek amacıyla yapılan Kürşad Ayaklanması’dır.
Doğu Kök Türk Kağanı Çuluk’un küçük oğlu olan Kürşad Çin
Subayıdır.
Çinliler her zaman yaptıkları asimilasyonu esir Türklerin üzerinde
uygulamak ister.
Ancak bir süre sonra buna karşı çıkan Kürşad ve 39 arkadaşı ihtilal
planı yaparlar.
Doğu Göktürk Devleti’nin Çin egemenliği altında bulunduğu dönemde
gerçekleşmiştir.
Türklerin, bağımsızlığı amaçlayan hareketlerinden biridir.
İLTERİŞ (KUTLUK) KAĞAN DÖNEMİ
(682-692)
İlteriş Kağan (Eski Türkçe: İlteriş (il-devlet kuran) Kağan.
Devleti derleyen toplayan demektir.
Gök Türkler, Kutluk önderliğinde birleşerek bağımsızlığını ilan
ettiler(682).
Bu bağımsızlık hareketi içinde Tonyukuk’un yardımı ile devleti
teşkilatlandırdı ve devletin merkezini Karakurum’a taşıdı.
Tonyukuk; Çin’de doğmuş büyümüş olmasından dolayı Çin’i ve
Türklere karşı oyunlarını çok iyi bilen, tecrübeli bir devlet adamıdır.
Türklerin Orta Asya’daki en büyük rakibi olan Çin’i baskı altında
tutmak ve yitecek giyecek gereksinimlerini karşılamak amacıyla Çin
üzerine 46 başarılı sefer düzenlemiş ve Çin’i bir tehlike olmaktan
çıkarmıştır. Çin’i Orta Asya’dan çıkarmıştır.
KAPGAN KAĞAN DÖNEMİ
(692-716)
Kutluk Kağan’ın ölümünden sonra çocukları Bilge ve Kültigin küçük
oldukları için yerine kardeşi Kapgan Kağan geçti.
Türk boylarının çoğunu hâkimiyeti altına alarak büyük ölçüde Türk
birliğini sağlamıştır.
Çin’e 25 sefer düzenleyerek baskı altında tutmuştur.
Gök Türk Devleti’ni eski sınırlarına ulaştırmıştır.
Kapgan Kağan’ın askeri alanda başarılarına rağmen ülkeyi idarede
sertliğe başvurması isyanların sayısını artırmıştır. Çin de bu
isyanlardan kendi çıkarları doğrultusunda yararlanmaya çalışmıştır.
Kapgan Kağan, bir isyanın bastırılması sırasında öldürülmüştür.
Yerine geçen oğlu İnal’ın kağanlığını Kutluk’un oğulları Bilge ve Kül
Tigin tanımamışlar ve taht kavgasına girişmişlerdir. Taht kavgası
sırasında Tonyukuk’un yardımı ile İnal öldürülmüştür. Yerine Bilge,
kağan olmuştur. Kültigin orduların başkomutanlığına getirilmiştir.
BİLGE KAĞAN DÖNEMİ
(716-734)
Bilge Kağan devletin başına geçtikten sonra, daha önce girdiği
savaşlarda komutanlık yeteneğini kanıtlayan kardeşi Kül Tigin’i
orduların başına getirdi.
Tecrübeli devlet adamı Tonyukuk da baş danışman oldu.
Bilge Kağan döneminde II. Gök Türk Devleti en parlak dönemini
yaşadı.
Bilge Kağan, kardeşi Kül Tigin ve vezir Tonyukuk’un yardımı ile
devlete karşı yapılan isyanları bastırarak; Basmil, Karluk, Kırgız ve
Türgeşleri yeniden GÖKTÜRK egemenliği altına almıştır.
Çin’in düşmanca tavırlarından dolayı bu devlet üzerindeki baskısını
artırmış, ancak Çin ile savaşın topluma yarar sağlamayacağını
düşündüğünden barış yapmıştır.
Tonyukuk’un 727, Kül Tigin’in 731, Bilge Kağan’ın 734 yılında
ölmesi üzerine yönetime gelenlerin başarılı olamamaları ve taht
kavgalarıyla zayıflayan devlet, Karluk, Basmil ve Uygur Türk
boylarının ortak isyanıyla dağılma sürecine girmiştir.
Son darbeyi Uygurlar 744 yılında indirerek devlete son vermişlerdir.