Erken D›fl Ticaret Teorileri
advertisement
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2943 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1899 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT Yazarlar Prof.Dr. Kenan ÇEL‹K (Ünite 1, 2) Yrd.Doç.Dr. Naz›m ÇATALBAfi (Ünite 3, 4) Yrd.Doç.Dr. Betül YÜCE DURAL (Ünite 5) Prof.Dr. R›dvan KARLUK (Ünite 6) Doç.Dr. Elif DA⁄DEM‹R (Ünite 7, 8) Editör Yrd.Doç.Dr. ‹lkay ÖNER BADURLAR ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ www.hedefaof.com Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd›n Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Gözde Metin Grafikerler Ayflegül Dibek Hilal Küçükda¤aflan Gülflah Karabulut Aysun fiavl› Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Uluslararas› ‹ktisat ISBN 978-975-06-1605-1 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 21.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013 www.hedefaof.com iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ ix Erken D›fl Ticaret Teorileri................................. ................... 2 G‹R‹fi .............................................................................................................. MERKANT‹L‹ZM VE DIfi T‹CARET............................................................... F‹ZYOKRAS‹ VE DIfi T‹CARET..................................................................... KLAS‹K DIfi T‹CARET TEOR‹LER‹N‹N VARSAYIMLARI.............................. MUTLAK ÜSTÜNLÜKLER TEOR‹S‹ ............................................................. RICARDO’NUN KARfiILAfiTIRMALI ÜSTÜNLÜKLER TEOR‹S‹ ................... Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin Elefltirisi .......................................... Emek-De¤er Teorisine Dayan›r .............................................................. ‹fl Gücü Hareketlili¤i Konusundaki Görüflleri Yanl›flt›r ....................... Eme¤i Homojen Kabul Etmifltir ............................................................ Ülkeler Aras› ‹fl Gücü Verimlili¤i Farkl›l›klar›n›n Nedenleri Aç›klanamam›flt›r .................................................................................... Analizler Sabit Maliyetler Varsay›m›na Dayan›r ................................... Analizler Tam Uzmanlaflma Varsay›m›na Dayan›r ............................... Statik Analiz Yöntemi Kullan›lm›flt›r, Dinamik Olaylar Aç›klanamam›flt›r .................................................................................... Analizler Sadece Arz Dikkate Al›narak Yap›lm›flt›r, Talep Analize Kat›lmam›flt›r............................................................................................ FIRSAT MAL‹YET‹ ANAL‹ZLER‹.................................................................... ÜRET‹M MAL‹YETLER‹ VE DIfi T‹CARET .................................................... Toplumsal Farks›zl›k E¤rileri ........................................................................ Sabit F›rsat Maliyetleri ve D›fl Ticaret Dengesi............................................ Artan F›rsat Maliyetleri ve D›fl Ticaret Dengesi........................................... Azalan F›rsat Maliyetleri ve D›fl Ticaret Dengesi......................................... KARfiILIKLI TALEP KANUNU VE TEKL‹F E⁄R‹LER‹................................... Karfl›l›kl› Talep Kanunu ................................................................................ Teklif E¤rileri ................................................................................................. Yatay Eksendeki Mal› ‹hraç Eden Ülkenin Teklif E¤risi............................. Dikey Eksendeki Mal› ‹hraç Eden Ülkenin Teklif E¤risi ............................ Teklif E¤rileri ile D›fl Ticaret Dengesinin Gösterilmesi............................... Teklif E¤rilerindeki Kaymalar....................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 3 4 5 6 7 8 9 9 9 9 9 9 10 10 10 10 11 11 12 14 16 18 18 18 19 20 21 22 24 26 27 27 28 Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi ........................ 30 G‹R‹fi .............................................................................................................. HECKSCHER-OHLIN (FAKTÖR DONATIMI) TEOR‹S‹’N‹N VARSAYIMLARI ............................................................................................. www.hedefaof.com 1. ÜN‹TE 31 32 2. ÜN‹TE iv ‹çindekiler Faktör Zenginli¤i Kavram› ........................................................................... Faktör Miktar› Tan›m› ............................................................................. Faktör Fiyat› Tan›m› ................................................................................ Faktör Kullan›m› Tan›m› ......................................................................... Faktör Yo¤unlu¤u Kavram› .......................................................................... HECKSCHER-OHLIN (FAKTÖR DONATIMI) TEOR‹S‹’N‹N AÇIKLANMASI ............................................................................................... FAKTÖR F‹YATLARI Efi‹TL‹⁄‹ TEOREM‹ .................................................... STOLPER-SAMUELSON GEL‹R DA⁄ILIMI TEOREM‹ .................................. RYBCZYNSKI TEOREM‹ ............................................................................... HECKSCHER-OHLIN TEOR‹S‹’N‹N EKS‹KLER‹ ........................................... HECKSCHER-OHLIN TEOR‹S‹’N‹N AMP‹R‹K SONUÇLARI ........................ Leontief Testi ................................................................................................. Tatemoto ve Ichimura Testi.......................................................................... Bharadwaj Testi............................................................................................. Stolper ve Roskamp Testi ............................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 3. ÜN‹TE 32 32 33 34 34 35 36 38 40 42 43 43 44 45 45 46 48 49 50 51 Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller...................................................................... 52 G‹R‹fi .............................................................................................................. YEN‹ DIfi T‹CARET TEOR‹LER‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI ................................. DIfi T‹CARET‹ AÇIKLAMAYA YÖNEL‹K MODELLER ................................. Varl›k (Mevcudiyet) Modeli .......................................................................... Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Modeli ........................................................ Teknolojik Aç›k Modeli................................................................................. Yetiflkin (Nitelikli) ‹fl gücü Modeli ............................................................... Ürün Dönemleri (Devreleri) Modeli ............................................................ Yeni Ürün ve Standart Ürün Aras›ndaki Süre K›sal›yor........................ Ürün Geliflim Aflamalar› ve Karfl›laflt›rmal› Üstünlüklerin De¤iflimi ..... YEN‹ DIfi T‹CARET TEOR‹LER‹.................................................................... Ölçek Ekonomileri Teorisi............................................................................ Ölçek Ekonomisi ve D›fl Ticaret ‹le ‹lgili Çal›flmalar ............................ Ölçek Ekonomisinin Tan›m› ve Kapsam› .............................................. Ölçek Ekonomileri, Firmalar, Endüstriler ve Ülkeler............................ Ölçek Ekonomileri ve Piyasa Yap›s›...................................................... Ölçek Ekonomileri ve D›fl Ticaret Teorisi ............................................. ‹çsel ve D›flsal Ölçek Ekonomilerinde D›fl Ticaret................................ D›flsal Ölçek Ekonomileri ve D›fl Ticaret............................................... Tekelci (Monopolcü) Rekabet Teorisi ......................................................... Tekelci (Monopolcü) Rekabet................................................................ Tekelci Rekabet ve Piyasa Dengesi (Firmalar Aras› Etkileflim)............ www.hedefaof.com 53 54 55 55 55 57 60 60 62 63 64 64 64 65 65 66 67 67 68 69 70 71 v ‹çindekiler Tekelci Rekabet ve D›fl Ticaret .............................................................. Tekelci Rekabet ve Artan Piyasa Büyüklü¤ü ........................................ Endüstri-‹çi Ticaret .................................................................................. Endüstri-‹çi Ticaretin Geliflmesi ve Nedenleri ....................................... Endüstri-‹çi Ticaret ve Endüstriler Aras› Ticaret.................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 71 72 73 74 75 77 79 80 80 82 Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi.......................... 84 G‹R‹fi .............................................................................................................. EKONOM‹K B‹RLEfiMELER‹N TANIMI VE KAPSAMI ................................ Ekonomik Birleflme ve Ekonomik ‹fl Birli¤i Aras›ndaki ‹liflki .................... ULUSLARARASI EKONOM‹K B‹RLEfiME ÇEfi‹TLER‹ ................................... Tercihli Ticaret Anlaflmas›............................................................................. Serbest Ticaret Bölgesi.................................................................................. Gümrük Birli¤i............................................................................................... Ortak Pazar.................................................................................................... Ekonomik ve Parasal Birlik .......................................................................... EKONOM‹K B‹RLEfiME TEOR‹LER‹ ............................................................. ‹kinci En ‹yi Teori ve Gümrük Birli¤i.......................................................... Gümrük Birli¤i Teorisi’nin Baz› Varsay›mlar› .............................................. EKONOM‹K B‹RLEfiMELER‹N ETK‹LER‹...................................................... Gümrük Birli¤i’nin Statik Etkileri ................................................................. Üretim Etkileri ......................................................................................... Tüketim Etkileri....................................................................................... D›fl Ticaret Hadleri Etkisi........................................................................ Gümrük Birli¤i’nin Dinamik Etkileri ............................................................ D›fl Rekabet Etkisi ................................................................................... Ölçek Ekonomileri Etkisi ........................................................................ D›flsal Ekonomiler Etkisi ......................................................................... Teknolojik ‹lerleme Etkisi....................................................................... Yat›r›mlar› Özendirme ve Sermaye Etkisi.............................................. Kaynak Hareketlili¤i Etkisi .................................................................... Kutuplaflma Etkisi.................................................................................... Ekonomik Birleflmelerin Baflar› fiartlar›........................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. www.hedefaof.com 85 86 87 88 88 88 90 91 92 93 96 96 96 97 97 100 101 102 103 103 104 104 104 105 105 105 106 108 109 111 111 112 4. ÜN‹TE vi ‹çindekiler 5. ÜN‹TE Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller............................ 114 G‹R‹fi .............................................................................................................. GÜMRÜK TAR‹FELER‹N‹N ÖZELL‹KLER‹.................................................... T‹CARET‹N BEL‹RLEY‹C‹LER‹ ...................................................................... Ticaret Öncesi Denge ................................................................................... ‹hracatç› Bir Ülkenin Kazand›klar› ve Kaybettikleri.................................... ‹thalatç› Bir Ülkenin Kazand›klar› ve Kaybettikleri..................................... GÜMRÜK TAR‹FELER‹N‹N EKONOM‹K ETK‹LER‹ .................................... Gümrük Vergilerinin K›smi Denge Etkileri ................................................. Gümrük Vergilerinin Genel Denge Etkileri................................................. Ticaret Hadleri ve Optimum Gümrük Tarifesi ............................................ Etken D›fl Koruma......................................................................................... TAR‹FE DIfiI T‹CARET POL‹T‹KASI ARAÇLARI (Non-Tariff Barriers) ....... ‹thalat Kotalar› ............................................................................................... Gümrük Tarifelerinin ‹thalat Kotalar› ile Karfl›laflt›r›lmas›........................... ‹thalat Yasaklar›............................................................................................. Döviz Kontrolü.............................................................................................. Çoklu Kur Sistemi ......................................................................................... Fark Giderici Vergiler.................................................................................... YEN‹ KORUMACILIK VE ÖTEK‹ TAR‹FE DIfiI ARAÇLAR .......................... Gönüllü ‹hracat K›s›tlamalar› ....................................................................... Sa¤l›k, Güvenlik, Çevre Standartlar›, ‹dari Düzenlemeler .......................... Kamu Kurumlar›n›n Sat›n Alma Politikalar›: Yurt ‹çi Katk› Zorunlulu¤u (Local Content Requirements)...................................................................... Üretim Sübvansiyonlar› (Production Subsidies) .......................................... ‹hracat Sübvansiyonlar› (Export Subsidies) ................................................. Anti-Damping Vergileri (Anti-Dumping Duties).......................................... S›nai, Ticari ve Fikri Mülkiyet Haklar›n›n Korunmas›................................. Görünmez Engeller ....................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 6. ÜN‹TE 115 115 117 117 119 120 121 122 122 123 123 123 124 125 126 126 127 127 127 127 127 128 128 128 128 129 129 130 132 133 133 134 134 135 Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri .............................. 136 G‹R‹fi .............................................................................................................. DÖV‹Z P‹YASASI .......................................................................................... DÖV‹Z KURU KAVRAMI VE DENGE DÖV‹Z KURU.................................. DÖV‹Z KURU S‹STEMLER‹ VE DÖV‹Z KURU R‹SK‹.................................. Sabit Döviz Kuru Sistemi .............................................................................. Esnek Döviz Kuru Sistemi ............................................................................ Esneklik Kazand›r›lm›fl Sabit Döviz Kuru Sistemi ....................................... www.hedefaof.com 137 137 140 144 145 147 149 vii ‹çindekiler Döviz Kuru Riski ........................................................................................... DÖV‹Z KURU POL‹T‹KASI ........................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 150 151 155 157 158 160 161 162 163 D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› ............................................................. 164 G‹R‹fi .............................................................................................................. ÖDEMELER DENGES‹................................................................................... Ödemeler Dengesinin Tan›m› ...................................................................... Ödemeler Dengesi Kay›t ‹lkeleri.................................................................. Çift Kay›t ‹lkesi ........................................................................................ Mülkiyet De¤iflimi ‹lkesi ......................................................................... Piyasa De¤eri ‹lkesi................................................................................. Ödemeler Dengesi Hesaplar› ....................................................................... Cari ‹fllemler Hesab›................................................................................ Sermaye ve Finans Hesab›...................................................................... Net Hata ve Noksan (NHN) Hesab› ..................................................... Ödemeler Dengesi A盤› ve Fazlas› ............................................................. Ödemeler Dengesi Aç›klar›n›n Nedenleri.............................................. Tasarruf-Yat›r›m Eflitli¤i ve Cari ‹fllemler Hesab› Dengesi.......................... Bütçe Dengesi ve Cari ‹fllemler Hesab› Dengesi ....................................... ÖDEMELER DENGES‹ DENGE MEKAN‹ZMALARI...................................... Otomatik Denkleflme Mekanizmalar›........................................................... Dalgal› Döviz Kuru Sistemi ve D›fl Denge ............................................ Fiyat-Alt›n Para Ak›m› Mekanizmas› ve D›fl Denge ............................. Milli Gelirin De¤iflimi ve D›fl Denge...................................................... Parasalc› Yaklafl›m ve D›fl Denge........................................................... D›fl Denklefltirme Politikalar› ........................................................................ Sabit Döviz Kuru Sistemi ve D›fl Denge................................................ Harcama De¤ifltiren Politikalar ve D›fl Denge....................................... Harcama Kayd›ran Politikalar ve D›fl Denge......................................... Di¤er Politikalar ve D›fl Denge .............................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. www.hedefaof.com 165 165 165 166 166 168 168 168 168 169 170 172 172 173 173 174 175 175 175 176 176 177 177 179 180 180 181 184 185 186 186 187 187 7. ÜN‹TE viii 8. ÜN‹TE ‹çindekiler D›fl Borçlar ve D›fl Borç Sorunlar› ......................................... 188 G‹R‹fi .............................................................................................................. ÖDEMELER DENGES‹ VE YABANCI TASARRUFLAR ................................. YABANCI TASARRUF KAYNAKLARI ........................................................... Do¤rudan Yabanc› Yat›r›mlar....................................................................... Do¤rudan Yabanc› Yat›r›mlar›n Potansiyel Yararlar› ............................ Do¤rudan Yabanc› Yat›r›mlar›n Potansiyel Sak›ncalar› ........................ D›fl Borçlar ..................................................................................................... Hibeler ve D›fl Yard›mlar.............................................................................. DIfi BORÇ SORUNLARI VE OLASI ÇÖZÜM YOLLARI ............................... Dünya Ekonomisinin D›fl Borç Krizi Deneyimleri ...................................... D›fl Borç Sorunlar›n›n Nedenleri .................................................................. D›fl Borç Sorunlar›n›n Olas› Çözüm Yollar›................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 189 189 193 193 193 194 195 196 196 197 199 200 204 208 209 210 211 212 212 Sözlük ................................................................................... 215 www.hedefaof.com Önsöz Önsöz Uluslararas› ‹ktisat adl› bu çal›flma; Anadolu Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi ö¤rencilerinin ders kitab› gereksinimlerinin karfl›lanabilmesi amac›yla haz›rlanm›fl, kitab›n içeri¤inin belirlenmesi sürecinde ö¤rencilerin ders programlar›, gereksinimleri ve uluslararas› iktisat alan›ndaki hem bilimsel hem de güncel geliflmeler göz önünde bulundurulmufltur. Kitab›n yaz›larak bas›ma haz›rlanmas› sürecinde çok say›da de¤erli kifli katk› sa¤lam›flt›r. Her fleyden önce bu çal›flmaya katk› sa¤layan de¤erli yazarlar›m›za içtenlikle teflekkür ederim. Bu kitab›n haz›rlanmas› do¤rultusunda bizlere f›rsat tan›yan ve gerekli ortam› sa¤layan Anadolu Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Davut AYDIN’a içtenlikle teflekkür borçluyum. Ayr›ca kitab›n haz›rlanmas› sürecinin her aflamas›nda deste¤ini esirgemeyen ve beni sürekli olarak cesaretlendiren rektör yard›mc›s› Prof.Dr. Ayd›n Ziya ÖZGÜR’e ve ‹ktisat Fakültesi Dekan› ve ‹ktisat Lisans Program› Koordinatörü Prof. Dr. R›dvan KARLUK’a teflekkür ederim. Günümüzün küreselleflen dünyas›nda bilgi en h›zl› küreselleflen ve çok çabuk eskiyen bir olgudur. Bu ba¤lamda kitab›n baflta ö¤rencilerimiz olmak üzere, bu kitaba baflvuracak tüm okuyuculara faydal› olmas›n› ümit eder, bilgilerini sürekli güncelleyen bireylerin yaflamlar›n›n her alan›nda bir ad›m daha önde olacaklar›n› unutmamalar›n› dilerim. Editör Yrd.Doç.Dr. ‹lkay ÖNER BADURLAR www.hedefaof.com ix 1 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT Amaçlar›m›z N N N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Uluslararas› ticaret ile iç ticaret aras›ndaki önemli farkl›l›klar› aç›klayabilecek, Merkantilistlerin ve Fizyokratlar›n uluslararas› iktisat hakk›ndaki görüfllerini aç›klayabilecek, Klasik D›fl Ticaret Teorilerini aç›klayabilecek, Mutlak Üstünlükler Teorisi’ni aç›klayabilecek, Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi ve eksikliklerini aç›klayabilecek, F›rsat maliyetleri analizinin d›fl ticaret teorisine getirdi¤i yenilikleri aç›klayabilecek, Sabit, artan ve azalan f›rsat maliyeti flartlar› alt›nda toplumsal farks›zl›k e¤rileri yard›m›yla d›fl ticaret dengesinin nas›l sa¤land›¤›n› aç›klayabilecek, Karfl›l›kl› Talep Kanunu’na göre d›fl ticaret hadlerinin nas›l belirlendi¤ini ve teklif e¤rileri yard›m›yla d›fl ticarette denge noktas›n›n nas›l bulundu¤unu aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Merkantilizm Fizyokrasi Mutlak Üstünlükler Teorisi Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi Uluslararas› ‹fl Bölümü Uluslararas› Uzmanlaflma • • • • • F›rsat Maliyetleri D›fl Ticaret Üçgeni D›fl Ticaret Hadleri Karfl›l›kl› Talep Kanunu Teklif E¤rileri ‹çindekiler • • • • Uluslararas› ‹ktisat Erken D›fl Ticaret Teorileri • • • • • www.hedefaof.com G‹R‹fi MERKANT‹L‹ZM VE DIfi T‹CARET F‹ZYOKRAS‹ VE DIfi T‹CARET KLAS‹K DIfi T‹CARET TEOR‹LER‹N‹N VARSAYIMLARI MUTLAK ÜSTÜNLÜKLER TEOR‹S‹ RICARDO’NUN KARfiILAfiTIRMALI ÜSTÜNLÜKLER TEOR‹S‹ FIRSAT MAL‹YET‹ ANAL‹ZLER‹ ÜRET‹M MAL‹YETLER‹ VE DIfi T‹CARET KARfiILIKLI TALEP KANUNU VE TEKL‹F E⁄R‹LER‹ Erken D›fl Ticaret Teorileri G‹R‹fi Uluslararas› iktisat, ülkeler aras›ndaki ekonomik, ticari ve mali iliflkileri, bunlar›n sonucunda ortaya ç›kan karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›, ortaya ç›kan sorunlar› ve bu sorunlar›n çözümlerini anlat›r. Bu iliflkiler bazen kârl›l›ktan, bazen zorunluluktan, ço¤u zaman da karfl›l›kl› ba¤›ml›l›ktan kaynaklan›r. Dünyada en küçü¤ünden en büyü¤üne, en zengininden en fakirine kadar tüm ülkeler, uluslararas› iktisadi faaliyetlerde bulunmaktad›r. Onlar›n ekonomik refahlar› bak›m›ndan çok önemli olan bu faaliyetler giderek ço¤almaktad›r. Uluslararas›ndaki ekonomik iliflkiler, bir ülkenin iç ekonomik iliflkilerinden farkl›l›klar göstermekte ve birçok sorunu da beraberinde getirmektedir. Bu farkl›l›klar k›saca flöyle özetlenebilir: • D›fl ticarette farkl› para birimleri vard›r. • Farkl› ticaret kanunlar›, ticaret yöntemleri ve ekonomik sistemler söz konusudur. • Pazarlama faaliyetlerini, ekonomik ve ticari mevzuat› anlamay› zorlaflt›ran dil farkl›l›klar› vard›r. • Ülkelerin mal standartlar›nda ciddi farkl›l›klar vard›r. • Toplumlar›n zevk ve tercihleri birbirinden çok farkl›d›r. • D›fl ekonomik iliflkileri k›s›tlay›c› gümrük tarifeleri, kotalar, ithalat yasaklar›, yabanc› sermaye yasa¤›, s›cak para girifl ve ç›k›fllar›n›n kontrol edilmesi, ifl gücünün ve ifl adamlar›n›n serbest dolafl›m›n›n olmamas› gibi birçok uygulama vard›r. Bu tür zorluklar iç ticarette yaflanmamaktad›r. Bu yüzden d›fl ticaret son derece karmafl›k ve aç›klanmas› zor bir olayd›r. Uluslararas› ekonomik iliflkiler, tek bafl›na hiçbir aç›klaman›n doyurucu bir cevap veremeyece¤i ölçüde karmafl›kt›r. Bu yüzden uluslararas› iktisat, iktisad›n özel bir dal› olarak ele al›n›r. ‹ç ekonomik faaliyetleri aç›klamaya yarayan analiz araçlar›, uluslararas› ekonomik faaliyetleri aç›klamakta yetersiz kalmaktad›r. Ancak analizler yap›l›rken mikro ve makro iktisat bilgileri amaca uygun bir flekilde gelifltirilmekte, bazen birlefltirilmekte ve bazen de uluslararas› iktisada uyarlanarak kullan›lmaktad›r. D›fl ticaret ile ulusal ticaret aras›ndaki bafll›ca farkl›l›klar nelerdir? 1 www.hedefaof.com 4 Uluslararas› ‹ktisat MERKANT‹L‹ZM VE DIfi T‹CARET Merkantilizm, tüccarlar›n zihniyeti demektir. Merkantilistlere göre ekonomik faaliyetlerin en önemli amac›, alt›n ve de¤erli maden birikimini art›rmakt›r. Merkantilistlere göre, alt›n girifllerini art›rmak için devlet mamul mal ihracat›n› teflvik etmelidir. Merkantilistlere göre, alt›n ç›k›fllar›n› azaltmak için devlet mamul mal ithalat›n› k›s›tlamal›d›r. ‹lk ödemeler bilançosu kay›tlar›, Merkantilistler taraf›ndan tutulmufltur. Merkantilistler ödemeler bilançosunun fazla vermesi gerekti¤ini savunmufllard›r. David Hume, Alt›n Para Sistemi’nde ödemeler bilançosunun fazla verdirilmesinin mümkün olmayaca¤›n› savunarak Merkantilistlere karfl› ç›km›flt›r. Merkantilizm, Amerika’da alt›n ve gümüfl madenlerinin bulunmas›ndan sonra 16. ve 18. yüzy›llar aras›nda ortaya at›lan, devletin as›l zenginli¤inin de¤erli madenlerden olufltu¤unu ileri süren ve korumac› bir d›fl ticaret politikas›n› savunan bir iktisadi ö¤retidir. Merkantilizm, tüccar zihniyeti demektir ve bu görüflü aç›klayanlar genellikle tüccarlard›r. Bunlar aras›nda Fransa’da Richelieu, Montchrestien ve Colbert; ‹ngiltere’de D. Hume ve W. Petty; ‹spanya’da Ortiz say›labilir. Bu düflünürler, bir devletin güçlü olmak için zengin olmas› gerekti¤i ve zenginli¤in en yüksek biçiminin de de¤erli madenlerde bulundu¤u ilkesinden hareket ediyorlard›. O halde yap›lmas› gereken fley, di¤er ülkelere karfl›l›¤› alt›n olarak ödenmek üzere mal satarak olabildi¤ince çok miktarda alt›n toplamakt›r. Buna karfl›l›k devletin, de¤erli maden ç›k›fllar›na yol açaca¤› için mal ithalat› yapmaktan kaç›nmas› gerekir. Yabanc› ülkelere mal satmak için yurt içi sanayinin geliflmesi gerekirdi. Çünkü ihraç edilecek mallar bu kesimde üretilmektedir. Bu yüzden yurt içi sanayiler devlet taraf›ndan desteklenmeliydi. Merkantilistler d›fl ticarete, özellikle de ihracata büyük önem vermifllerdir. Çünkü alt›n girdilerinin buradan sa¤land›¤›n› düflünmekteydiler. D›fl ticaret politikas›n›n ana amac›, ihracat› teflvik yoluyla alt›n birikimini, dolay›s›yla ülkenin servetini ve gücünü art›rmakt›. Merkantilistler, alt›n ve de¤erli madenleri servetin kayna¤› olarak görmüfllerdir. Güçlü bir devlet, ancak alt›n ve de¤erli madenlerin ülke içindeki miktarlar›n› art›rarak sa¤lanabilirdi. Böylece devlet ekonomik, siyasal ve askerî alanlarda daha güçlü olacakt›r. Merkantilistlere göre tar›m ve sanayi, zenginli¤i artt›r›c› ifl kollar› de¤ildir. Tar›m ve sanayi, ancak ticaret yollar› bu sektörlere pazar sa¤larsa kârl› ifller olur. Dolay›s›yla, zenginli¤in kayna¤› ticarette aranmal›d›r. Devlet, ihracat› teflvik ederek ülkeye alt›n girifli sa¤lamal›d›r. ‹thalat ise müdahale edilerek s›n›rland›r›lmal›d›r. Sadece ham madde ve ara mal› ithalat›na izin verilmelidir. Çünkü ham maddeler ve ara mallar› az miktarda alt›n karfl›l›¤› ithal edilip, ifllenip nihai mal haline getirilerek tekrar daha fazla miktarda alt›n karfl›l›¤›nda ihraç edilirse devletin alt›n stoku artacakt›r. Merkantilistler, ödemeler bilançosu fikrini gelifltirmifller ve daima fazla vermesi gerekti¤ini savunmufllard›r. Bu fazla özellikle deniz afl›r› ticaretle sa¤lanabilecektir. Daha fazla ihracat yapabilmek için güçlü bir deniz tafl›ma filosunun olmas› gerekir. Bu yüzden güçlü bir ticaret filosunun oluflturulmas›na a¤›rl›k vermifl, ticaret yollar›n›n korunmas› için güçlü bir ordu ve donanmaya sahip olmak istemifllerdir. Özellikle Fransa’da deniz tafl›mac›l›¤›na büyük destekler verilmifltir. Ödemeler bilançosunu sadece mal ihracat› ve ithalat› olarak görmekteydiler. Bu tan›m günümüzdeki d›fl ticaret bilançosu tan›m›na benzemektedir. Son merkantilist veya ilk liberal olarak da adland›r›lan David Hume ise ödemeler bilançosunun uzun süre fazla vermeyece¤ini savunmaktad›r. E¤er d›fl ticaretten dolay› ülkeye fazla miktarda alt›n girerse alt›n para arz› artacakt›r. Zenginleflme sonucu hem ihraç mallar›na hem de ithalata rakip olarak üretilen mallara talep artacakt›r. Talep art›fllar› her iki sektörde de fiyatlar› yükseltecektir. Talep art›fllar› ihraç mallar›n›n fiyat›n› yükselterek ihracat› azaltacak, di¤er taraftan ithalata rakip mallar›n fiyat› yükselece¤i için ithal mallar› nispi olarak daha ucuza gelecektir ve ithal mallar›na talep artacakt›r. Böylece ülke rekabet avantaj›n› yitirecek ve ihracat›n azalmas› ve ithalat›n artmas›, daha önce verilen ödemeler bilançosu fazlalar›n› eritecektir. Merkantilistlerin ödemeler bilançosunun fazla vermesi fikrini kim, nas›l elefltirmifltir? 2 www.hedefaof.com 1. Ünite - Erken D›fl Ticaret Teorileri 5 Merkantilist düflüncenin kabul gördü¤ü dönemlerde, • ‹thalat› k›smak için yüksek gümrük duvarlar› konmufl, • Yerli sanayi taraf›ndan kullan›labilecek ham maddelerin ihracat› yasaklanm›fl, • Nitelikli iflçilerin göç etmesine engel olunmufl, • Nitelikli iflçilerin yurt d›fl›ndan ülke içine gelmeleri teflvik edilmifl, • De¤erli madenlerin yabanc›lara sat›lmas› yasaklanm›flt›r. Bu tedbirlerin uygulanmas›, ç›kar çat›flmas› oldu¤u için her ülkede baflar›ya ulaflamam›flt›r. Baflar›l› oldu¤u ülkelerde ise tam istihdam› sa¤lam›fl ve h›zl› bir ekonomik büyümeye imkân vermifltir. Merkantilistlere göre, dünya serveti alt›n ve di¤er de¤erli madenlerden oluflur, sabittir ve art›r›lamaz. Merkantilistlere göre, ticaret yapan iki ülke aras›nda ç›kar çat›flmas› vard›r. Mal ihraç edip alt›n alan ülke kârl›, mal ithal edip alt›n veren ülke ise zararl›d›r. Merkantilistlere göre servetin kayna¤› nedir? 3 F‹ZYOKRAS‹ VE DIfi T‹CARET Fizyokratlar, Fransa’da 1760-1770 y›llar› aras›nda bir okul olarak kendini göstermifltir. 1760-1770 y›llar› aras›ndaki bu dönem Merkantilistler ile klasik liberalizm aras›ndaki bir dönemdir ve çok k›sa sürmüfltür. Merkantilistlere bir tepki olarak kendini göstermifltir. Özellikle t›p doktoru olan Quesnay’›n haz›rlad›¤› Ekonomik Tablo etraf›nda çal›flmalar sürmüfltür. Bu tabloda ekonomi, insan vücudundaki kan dolafl›m›na benzetilmektedir (Kazgan, s.56). Fizyokratlara göre, art›k ürün yaratan tek üretim dal› tar›md›r. Tar›mdan elde edilen gelirler di¤er s›n›flara da¤›l›r ve yine sat›n alma gücü olarak ekonomiye döner. Fizyokratlar, sadece tar›m sektörü ile ilgilenmifllerdir. Fizyokratlar d›fl ticareti, art›k de¤er yaratmad›¤› için görmezden gelmifllerdir. D›fl ticaret ile al›nan bir mala karfl›l›k eflit miktarda mal verildi¤i için ekonomide de¤iflen bir fley olmad›¤›n› ve art›k de¤er yarat›lmad›¤›n› savunurlar. Ticaretten sadece fayda sa¤lan›r, de¤er sa¤lanmaz. Dolay›s›yla Merkantilistlerin d›fl fazla verme fikirlerini saçma ve aptalca olarak nitelendirirler. Fizyokratlar›n gözünde d›fl ticaret çok önemsizdir ve d›fl ticareti insanlar›n tuvalete gitmesine benzetirler (Y›lmaz, s.14). Ekonomide tüketilmeyen fazla ürün d›fl ticaret yoluyla d›flar› at›l›r. D›fl ticaretin varl›¤› fakirli¤in göstergesidir. Çünkü d›fl ticaretin fazla olmas›, iç piyasan›n dar oldu¤u veya piyasada bir talep yetersizli¤inin oldu¤u anlam›na gelmektedir. Ayr›ca uzak ülkeler aras›nda yap›lan d›fl ticarette fazla miktarda ulaflt›rma giderlerinin olaca¤›n›, bu giderlerin ülke için bir kay›p oldu¤unu ve d›fl ticaret hacmi artt›kça bu kay›plar›n çok yükselece¤ini söylemektedirler. Merkantilistlerin aksine d›fl ticaretin serbest olmas› gerekti¤ini savunurlar. Do¤al kaynaklar›n ülkelere farkl› ve dengesiz bir flekilde da¤›l›m›, ülkelerin serbestçe ticaret yapmas›n› zorunlu k›lmaktad›r ve bu Tanr›’n›n emridir. Fransa’da tah›l ihracat›n›n yasaklan›p, ithalat›n›n serbest olmas›n› do¤al düzene ayk›r› bulmufllard›r. Fizyokratlara göre, özellikle tah›l ihracat›n›n serbest b›rak›lmas› gerekir. Çünkü iç piyasadakinden daha yüksek bir fiyatla tah›l ürünü ihraç edilmesi, tah›l üreticilerinin eline daha fazla gelir geçmesi ve tüm ekonominin zenginleflmesi anlam›na gelir. Tah›l ithalat› konusunda ise bir görüfl aç›klamam›fllard›r. Fransa’da zaten tah›l ithalat› serbest oldu¤u için buna itiraz etmemifllerdir veya aksine görüfl belirtmemifllerdir. Fizyokratlara göre d›fl ticaret bilançosunun sürekli fazla vermesi imkâns›zd›r. D›fl ticaret, mallar›n uluslararas›nda de¤ifl tokufludur. Al›nan mal karfl›l›¤›nda efl de¤erde mal verilmektedir. Ayr›ca fazla vererek ülkenin alt›n stokunun art›r›lmas› da zenginlik say›lmamaktad›r. D›fl ticaret fazlas› verilmesi, alt›n girifllerinin fazla olmas› anlam›na gelir. Alt›n fazlas›, ülke içinde yerli ve ithal mallar›na talebi art›r›r ve iç fiyatlar› yükseltir. ‹hraç mallar›n›n fiyatlar›n›n yükselmesi ihracat›n azalmas›na, it- Fizyokratlar›n görüflleri t›p doktoru Quesnay’›n haz›rlad›¤› Ekonomik Tablo ile aç›klanmaktad›r. Fizyokratlar, sadece tar›m sektörü ile ilgilenmifllerdir. N N www.hedefaof.com Fizyokratlara göre d›fl ticaretten sadece fayda sa¤lan›r, de¤er sa¤lanmaz. Fizyokratlara göre, d›fl ticaret olmamas› gereken bir olayd›r. E¤er ekonomi dengede ise üretilen mallar ülke içinde tüketilir. ‹thalat ve ihracata gerek kalmaz. Fizyokratlara göre, d›fl ticaretin serbest olmas› Tanr›’n›n buyru¤udur. Fizyokratlar, çok fazla kilisenin ve dinin etkisi alt›nda kalm›fllard›r. 6 Uluslararas› ‹ktisat halata rakip sektörlerde fiyatlar›n yükselmesi ise ithal mallar›na talebi art›raca¤› için ithalat›n artmas›na neden olur. Böylece alt›n olarak bir d›fl ticaret fazlas› verilse bile, takip eden dönemde, söz konusu fiyat de¤iflmeleri ile birlikte fazlalar ortadan kalkacakt›r. Fizyokratlara göre d›fl ticaret gerekli midir? Neden? 4 Varsay›mlar, son derece karmafl›k olan uluslararas› ticaretin ö¤renimini kolaylaflt›rmak için yap›lmaktad›r. KLAS‹K DIfi T‹CARET TEOR‹LER‹N‹N VARSAYIMLARI Liberal düflünce, Merkantilizmin müdahaleci görüfllerine karfl› bir tepki olarak, d›fl ticaret alan›nda tamamen farkl› görüfller ileri sürmüfltür. Liberaller “Laissez-faire, Laissez Passer” (B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler) ilkesini benimsemifllerdir. Devletin uluslararas› ticarete, gümrük tarifeleri, kotalar, ithalat yasaklar› vb. flekillerde müdahale etmemesi gerekti¤i fikrini savunmufllard›r. Böylece uluslararas› ifl bölümü ve uzmanlaflman›n artmas›yla birlikte, d›fl ticaret yapan tüm ülke ekonomileri ve dünya refah› yükselecektir. Do¤ada k›t ve sabit miktarda bulunan kaynaklar en verimli flekilde kullan›lacakt›r. K›t ve sabit olan kaynaklar, ifl bölümü ve uzmanlaflma sonucu daha verimli kullan›lacak ve dünya serveti art›r›lacakt›r. Artan servet ise ticaret yapan iki ülke aras›nda bölüflülecektir. Klasik d›fl ticaret teorilerini anlayabilmek için afla¤›daki varsay›mlar›n bilinmesi gerekir. • Dünyada yaln›zca iki ülke ve iki mal vard›r. Mallar kendi içinde standart ve homojendir. Her iki ülke, her iki mal› da üretebilmektedir. Yani bir mal›n üretim teknolojisi her ülke taraf›ndan bilinmekte ve de¤iflmemektedir. Ayr›ca her iki ülkede üretilen mallar birbirinin ayn›d›r. • Uluslararas› ticarette para kullan›lmaz. Bir mal›n fiyat› di¤er bir mal cinsinden ifade edilir. • Tüm faktör ve mal piyasalar›nda tam rekabet flartlar› geçerlidir. • Ekonomiye ve dolay›s›yla d›fl ticarete devlet müdahalesi yoktur. Yani d›fl ticarette gümrük tarifeleri, kotalar vb. k›s›tlamalar mevcut de¤ildir. Tamamen serbest ticaret yap›lmaktad›r. • Üretimde kullan›lan tek üretim faktörü emektir ve emek homojendir. • Emek, ülke içinde tam hareketli, ülkeler aras›nda ise tam hareketsizdir. • Ekonomi tam istihdam durumundad›r. Uluslararas› ticarette nakliye, sigorta, yükleme ve boflaltma gibi ulaflt›rma giderleri s›f›rd›r. • Üretimde sabit maliyet flartlar› geçerlidir. • Teknolojide ve faktör miktar›nda de¤ifliklik olmamaktad›r. • D›fl ticaret, ülke içinde gelir da¤›l›m›n› etkilememektedir. Bu varsay›mlar kullan›larak mutlak üstünlükler, karfl›laflt›rmal› üstünlükler gibi çeflitli teoriler ortaya at›lm›flt›r. Bu teoriler afla¤›daki üç sorudan birinin veya hepsinin cevab›n› vermektedir. • Ülkeler neden d›fl ticaret yaparlar? D›fl ticaretin ülkelere yararlar› nelerdir? • D›fl ticaretin bileflimi nas›ld›r? Yani ülkeler hangi mallar› ithal eder, hangi mallar› ihraç eder? Bunun nedenleri nelerdir? • D›fl ticaret hadleri nas›l belirlenir? Yani mallar›n birbirleriyle de¤iflim oranlar› nas›l olmal›d›r? N N Emek-de¤er teorisi, bir mal›n de¤erini belirleyen tek unsurun emek oldu¤unu savunur. Klasiklerin tüm teorilerinde vard›r. D›fl ticaret teorilerinin cevaplamaya çal›flt›¤› sorular nelerdir? 5 www.hedefaof.com 7 1. Ünite - Erken D›fl Ticaret Teorileri Klasik d›fl ticaret teorilerinin standart varsay›mlar›n› bilmeden, Mutlak Üstünlükler ve Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’ni alg›lamak zordur. Önce varsay›mlar iyice ö¤renilmelidir. N N MUTLAK ÜSTÜNLÜKLER TEOR‹S‹ Mutlak Üstünlükler Teorisi, Adam Smith taraf›ndan 1776 y›l›nda ortaya at›lm›flt›r. Teoriye göre, ülkeler kapal› ekonomi durumuna göre daha kârl› oldu¤u için d›fl ticaret yaparlar. ‹ki ülkeli ve iki mall› bir modelde, bir ülke bir mal› di¤er ülkeye göre mutlak olarak daha verimli (ucuza) üretiyorsa o mal›n üretiminde uzmanlaflmal› ve üretim fazlas›n› ihraç etmelidir. Buna karfl›l›k, nispeten verimsiz (pahal›ya) üretti¤i mal›n üretiminden vazgeçerek, ucuza üreten di¤er ülkeden bu mal› ithal etmelidir. Böylece k›t kaynaklar en verimli sektörlere aktar›larak daha verimli kullan›lacak ve dünya serveti art›r›lacakt›r. A. Smith, Merkantilistlerin dünya servetinin sabit oldu¤u ve d›fl ticaret yapan iki ülke aras›nda ç›kar çat›flmas› oldu¤u fikrine karfl› ç›kmaktad›r. Smith’e göre, dünya kaynaklar› sabittir ancak dünya serveti sabit de¤ildir. Uluslararas› ifl bölümü ve uzmanlaflma ile dünya kaynaklar› daha verimli kullan›larak dünya serveti art›r›labilir. Art›r›lan bu serveti, d›fl ticaret yapan her iki ülke bölüflür. D›fl ticaret yapan iki ülke aras›nda ç›kar çat›flmas› yoktur. E¤er d›fl ticaret yap›l›rsa bundan her iki ülke az ya da çok kârl› ç›kacakt›r. Di¤er bir ifade ile ülkeler kârl› olduklar› için d›fl ticaret yapacaklard›r. Görünmez el olarak nitelenen fiyat mekanizmas›, iç ekonomide oldu¤u gibi uluslararas› ticarette de faydalar› maksimize ederek en uygun dengeyi sa¤layacakt›r. O halde “laissez passer-b›rak›n›z geçsinler”, yani d›fl ticarete bir k›s›tlama koyulmas›n, serbest ticaret yap›ls›n, böylece ülkelerin refah düzeyleri yükselsin ve d›fl denge de kendili¤inden sa¤lans›n anlam›ndad›r. A. Smith, Mutlak Üstünlükler Teorisi ile uluslararas› ifl bölümü ve uzmanlaflman›n faydalar›n› aç›klamaktad›r. Kapal› ekonomi s›n›rlar› içinde bir f›r›nc› ihtiyaç duydu¤u pantolonu kendisi dikmez, piflirdi¤i ekmek ile pantolonu de¤ifltirir ve bundan hem kendisi hem de konfeksiyoncu kârl› ç›kar. Bir kifli hem f›r›nc›l›kta hem de konfeksiyonculukta ayn› derecede verimli olamaz. Kendisinin en verimli oldu¤u alanda uzmanlafl›r. Ayn› flekilde, uluslararas› ticarette de bir ülke kendisinin verimli üretemedi¤i mal› verimli üreten ülkeden al›rsa kârl› ç›kar. 1 saatlik emek ile üretilen mal miktarlar› X Mal› Y Mal› Türkiye 800 100 800X÷100Y 1X÷0,125Y 100Y÷800X 1Y÷8X Japonya 600 600 600X÷600Y 1X÷1Y 600Y÷600X 1Y÷1X X Mal›n›n Birim ‹ç Maliyeti Y Mal›n›n Birim ‹ç Maliyeti Türkiye’de bir iflçinin 1 saatlik eme¤i ile 800 birim X mal›, 100 birim Y mal› üretilmektedir. Japonya’da ise bir iflçinin 1 saat çal›flmas› sonucu 600’er birim X ve Y mal› üretilmektedir. Mutlak Üstünlükler Teorisi emek-de¤er teorisine dayand›¤› için tablodaki mal miktar›n›n maliyetleri birbirine eflittir, yani bir iflçinin 1 saatlik eme¤idir. O nedenle Türkiye’de 800 X mal› ile 100 Y mal›n›n iç maliyetleri (de¤eri) birbirine eflittir. O halde 1 X mal›n›n iç maliyeti 0,125 Y mal›d›r. Benzer flekilde Japonya’da da 1 X mal›n›n iç maliyeti 1 Y mal›d›r. Tablo 1.1’de görüldü¤ü gibi Türkiye X mal›n› mutlak olarak üstün üretmektedir. Çünkü X mal›n› ayn› maliyetle (bir iflçinin 1 saatlik eme¤i) Japonya’ya nispeten www.hedefaof.com Adam Smith, 1723-1799 y›llar› aras›nda yaflam›fl ünlü bir klasik iktisatç›d›r. Adam Smith görüfllerini 1776 y›l›nda yay›mlad›¤› Uluslar›n Zenginli¤i (The Wealth of Nations) adl› kitab›nda aç›klam›flt›r. A. Smith, Mutlak Üstünlükler Teorisi ile uluslararas› ifl bölümü ve uzmanlaflman›n yararlar›n› vurgulamaktad›r. Tablo 1.1 Mutlak Üstünlük Durumu: ‹ki Ülkenin ‹ki Maldan Bir Saatlik Emek ile Üretti¤i Üretim Miktarlar› A. Smith’e göre, dünya kaynaklar› sabittir ancak dünya serveti sabit de¤ildir. Dünya kaynaklar›, uluslararas› ifl bölümü ve uzmanlaflma ile daha verimli kullan›l›rsa daha fazla mal üretilir ve daha fazla servet yarat›labilir. 8 Uluslararas› ‹ktisat A. Smith’e göre, d›fl ticaret yapan iki ülke aras›nda ç›kar çat›flmas› yoktur. Ticaret yapan her iki ülke ayn› anda kârl› ç›kar. daha fazla üretmektedir. Japonya ise Y mal› üretiminde Türkiye’ye göre daha verimlidir ve Y mal›n› mutlak olarak üstün üretmektedir. Mutlak Üstünlükler Teorisi’ne göre Türkiye X mal› üretiminde, Japonya ise Y mal› üretiminde tam uzmanlaflmal›d›r. Yani Türkiye kaynaklar›n›n tamam›n› X mal› üretiminde, Japonya ise Y mal› üretiminde kullanmal›d›r. Böylece uluslararas› ifl bölümü ve uzmanlaflma ile k›t olan dünya kaynaklar› en verimli flekilde kullan›lm›fl olur. Ülkelerin ve dolay›s›yla dünyan›n refah düzeyi artar. Her ülke kendisinin üretim fazlas›n› di¤er ülkeye ihraç eder ve kendisinin üretmedi¤i mal› da o ülkeden ithal eder. Sonuçta her iki ülke de bu ticaretten kârl› ç›kar. D. Ricardo, “Bir ülke her iki mal›n üretiminde de mutlak olarak üstünse ticaret yap›lmayacak m›?” sorusunu sormufl, cevab›n› verdi¤inde ise Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi ortaya ç›km›flt›r. D. Ricardo, kendi sorusuna flu cevab› vermifltir: “O zaman mutlak üstünlüklere de¤il karfl›laflt›rmal› üstünlüklere bak›l›r” Bir ülke hangi mal› daha verimli üretiyorsa o mal› üretmeli, di¤er mal›n üretimini karfl› ülkeye b›rakmal›d›r. Tablo 1.2 Karfl›laflt›rmal› Üstünlük Durumu: ‹ki Ülkenin ‹ki Maldan Bir Saatlik Emek ile Üretti¤i Üretim Miktarlar› RICARDO’NUN KARfiILAfiTIRMALI ÜSTÜNLÜKLER TEOR‹S‹ Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi, 1817 y›l›nda David Ricardo taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Teori, Mutlak Üstünlükler Teorisi’nin gelifltirilmesi fleklinde olmufltur. Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin günümüzde de uluslararas› ticaretin temelini oluflturdu¤u ve geçerlili¤ini sürdürdü¤ü kabul edilmektedir. Ricardo, uluslararas› ticarette bir ülkenin her iki mal›n üretiminde de mutlak olarak üstün oldu¤u durumlarda da d›fl ticaretin iki ülke için de kârl› olaca¤›n› ileri sürmüfltür. Önemli olan üstünlüklerin derecesidir. Teori flu örnekle aç›klanmaktad›r. 1 saatlik emek ile üretilen mal miktarlar› X Mal› Y Mal› Türkiye 100 50 100X÷50Y 1X÷0.5Y 50Y÷100X 1Y÷2X Japonya 200 400 200X÷400Y 1X÷2Y 400Y÷200X 1Y÷0.5X Verimlilik 2 kat 8 kat X Mal›n›n Birim ‹ç Maliyeti Türkiye’de daha ucuz Y Mal›n›n Birim ‹ç Maliyeti Japonya’da daha ucuz Japonya, her iki mal› da Türkiye’ye nispeten mutlak olarak üstün üretmektedir. Di¤er bir ifadeyle, Japonya ayn› maliyetle iki maldan da daha fazla üretmektedir. Böyle bir durumda A. Smith’in Mutlak Üstünlükler Teorisi’ne göre ticaret yap›lmayacakt›r. Ricardo’ya göre ise böyle bir durumda da kârl› d›fl ticaret yap›labilecektir. Ülkelerin daha fazla maliyet avantaj›na sahip oldu¤u mallar›n üretiminde uzmanlafl›p, daha az maliyet avantaj›na sahip oldu¤u mal›n üretimini di¤er ülkeye b›rakmas› gerekir. Örne¤e göre Japonya, Türkiye’ye nispeten X mal› üretiminde 2 kat (200/100), Y mal› üretiminde ise 8 kat (400/50) avantajl›d›r. O halde Japonya daha avantajl› oldu¤u Y mal› üretiminde uzmanlaflmal›, X mal› üretimini Türkiye’ye b›rakmal›d›r. Japonya 1 saatte 200 X mal› üreten bir iflçiyi, Y mal› üretiminde çal›flt›r›rsa 400 adet Y mal› elde edecektir. 400 adet Y mal›n› Türkiye’ye ihraç etti¤inde, karfl›l›¤›nda Türkiye’nin iç maliyetlerinden ticaret yapt›¤› varsay›l›rsa 800 adet X mal› ithal edebilecek ve 600 adet X mal› kârl› ç›kabilecektir. Çünkü Japonya’da ayn› kaynaklarla (1 saat emek ile) X mal› üretilseydi, 200 adet X mal› üretilecekti. Türkiye’de 1 saatlik emek ile 100 adet X mal› ve 50 adet Y mal› üretilmektedir. Türkiye Y mal› üretimini iptal edip, 1 saatlik eme¤i bofla ç›kar›rsa bununla 100 adet X mal› üretebilecektir. 100 adet X mal›n› Japonya’ya Japonya’n›n iç maliyetlerinden ihraç ederse 200 Y mal› ithal edebilecektir. Ayn› kaynakla kendisi Y mal› üretse idi 50 adet üretebilmekteydi. O halde böyle bir ticaretten 150 Y mal› kârl› ç›kabilecektir. www.hedefaof.com 9 1. Ünite - Erken D›fl Ticaret Teorileri Mutlak Üstünlükler Teorisi ile Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi aras›ndaki en önemli fark nedir? 6 Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin geçerli olabilmesi için ülkelerin iç üretim maliyetlerinin di¤er bir ifadeyle yurt içi fiyatlar›n›n birbirinden farkl› olmas› zorunludur. Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin Elefltirisi Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin Ricardo versiyonunun önemli eksikleri flöyle s›ralanabilir: Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin emek de¤er teorisine dayanmas› gerçek maliyetlerin bulunamamas›na neden olur. N N Emek-De¤er Teorisine Dayan›r Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi, emek de¤er teorisine dayan›r. Yani teori, sermaye, do¤al kaynaklar ve giriflimci faktörlerinin etkin kullan›m›yla ilgilenmez. Günümüzde ise bu faktörler maliyetler üzerinde daha fazla etkili olabilmektedir. E¤er sadece emek maliyet unsuru olarak dikkate al›n›rsa yap›lacak analizler eksik, belki de geçersiz olacakt›r. Bu eksiklik daha sonra neo-klasik iktisatç›lar›n çal›flmalar› sonucu, F›rsat Maliyetleri Teorisi ile giderilmifltir. ‹fl Gücü Hareketlili¤i Konusundaki Görüflleri Yanl›flt›r ‹fl gücü ne ülke içinde tam hareketli ne de ülkeler aras›nda tam hareketsizdir. Gerçek hayatta, ülke içinde eme¤in bir sektörden baflka bir sektöre veya bir bölgeden baflka bir bölgeye hareket etmesinin önünde ciddi engeller vard›r. Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’ne göre, ekonomide Friksiyonel (Geçici) iflsizlik dahi yoktur. Böyle bir s›n›rs›z hareket gerçek hayatta mümkün de¤ildir. Ülkeler aras›nda da ifl gücü hareketlili¤i s›f›r de¤ildir. ‹fl gücü, gerçek hayatta ülke içinde tam hareketli olmad›¤› gibi, uluslararas›nda da tam hareketsiz de¤ildir. Eme¤i Homojen Kabul Etmifltir Eme¤in homojen oldu¤u kabul edilmifltir. Ancak gerçekte emek, mühendislik, doktorluk, iktisatç›l›k, muhasebecilik gibi farkl› bilgi birikimi ve yeteneklere sahiptir, verimlilikleri de farkl›d›r. Emek birbirinin t›pat›p ayn›s› de¤ildir, verimlilik farkl›l›klar› vard›r. Ülkeler Aras› ‹fl Gücü Verimlili¤i Farkl›l›klar›n›n Nedenleri Aç›klanamam›flt›r Ülkeler aras›nda belirli bir saat emek ile (örne¤in; 1 saat emek ile) farkl› miktarlarda mal üretilmesinin nedeni olarak emek verimlili¤indeki farkl›l›klar gösterilmektedir. Ancak Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nde ülkeler aras›ndaki ifl gücü verimlili¤indeki farkl›l›klar›n nedenleri aç›klanmam›flt›r. Acaba daha verimli üretim yapan ülkenin iflçileri daha iyi bir e¤itim mi alm›fllard›r? Yoksa daha iyi bir sermaye teçhizat› ile mi donat›lm›fllard›r? Bu konularda herhangi bir aç›klama yoktur. Analizler Sabit Maliyetler Varsay›m›na Dayan›r Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nde d›fl ticaret, sadece sabit maliyetler varsay›m› alt›nda aç›klanm›flt›r. Oysa üretimde sadece sabit maliyet flartlar›n›n geçerli olmas› istisnai bir durumdur. Günümüzde uygulamada de¤iflen oranl› verim kanunu geçerlidir ve artan ve azalan maliyet flartlar› daha s›k görülmektedir. www.hedefaof.com Gerçek hayatta sabit maliyetlerin olmas› istisnai bir durumdur ve De¤iflen Oranl› Verim Kanunu geçerlidir. 10 Uluslararas› ‹ktisat Analizler Tam Uzmanlaflma Varsay›m›na Dayan›r Bir ülkenin tüm kaynaklar› ile sadece bir mal üretmesine tam uzmanlaflma denir. Bir ülkenin tüm kaynaklar› ile bir mal› daha fazla üretirken di¤er mal› az miktarda da olsa üretmesi durumuna eksik uzmanlaflma denir. Tam uzmanlaflma teoriktir, gerçek hayatta mümkün görünmemektedir. ‹ktisatta zaman aç›s›ndan analizler üçe ayr›l›r: Statik analiz, dinamik analiz ve karfl›laflt›rmal› statik analiz. Statik analiz belirli bir andaki durumu aç›klar, foto¤raf makinesi ile belirli bir an›n foto¤raf›n› çekmeye benzer. Dinamik analiz zamanla ortaya ç›kan ekonomik de¤iflmeleri gösterir, kamera ile film çekmeye benzer. 7 Karfl›laflt›rmal› statik analiz zaman›n iki ayr› an›ndaki durumun karfl›laflt›r›lmas›d›r, farkl› y›llarda çekilmifl iki foto¤raf›n karfl›laflt›r›lmas›na benzer. Ricardo sadece arz› dikkate alm›flt›r. Talebi tamamen ihmal etmifltir. Bir ülkenin sadece bir mal›n üretiminde uzmanlaflaca¤› ve di¤er mal› hiç üretmeyece¤i varsay›lm›flt›r. Oysa gerçekte, bu flekilde bir tam uzmanlaflma söz konusu de¤ildir. Bir ülke karfl›laflt›rmal› üstün oldu¤u mal› fazla üretse bile, di¤er maldan da az miktarda geçimlik olarak da olsa bir miktar üretebilir. Statik Analiz Yöntemi Kullan›lm›flt›r, Dinamik Olaylar Aç›klanamam›flt›r Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nde zaman içinde d›fl ticaretin yap›s›nda ve ülke ekonomilerinde meydana gelebilecek de¤ifliklikler analize kat›lmam›flt›r. Örne¤in; d›fl ticaret yap›ld›kça ülkeler kârl› ç›kmaktad›r. Bu durum ülkelerin makroekonomik parametrelerinde bir de¤iflikli¤e neden olmakta m›d›r? Teoride bu sorunun cevab› verilememektedir. Oysa d›fl ticaret kazançlar› ülkenin ekonomik yap›s›n› de¤ifltirebilecek bir potansiyele sahiptir. Analizler Sadece Arz Dikkate Al›narak Yap›lm›flt›r, Talep Analize Kat›lmam›flt›r Ricardo sadece mallar›n arz›yla ilgilenmifltir. Talep flartlar›n› hiç dikkate almam›flt›r. Oysa arz ve talep bir makas›n iki kanad› gibidir. Nas›l makas›n bir kanad› olmad›¤›nda makas ifllevini yerine getiremezse, ayn› flekilde arz ve talepten bir tanesi ihmal edilirse, piyasa mekanizmas›ndan beklenenler ortaya ç›kmaz. Oysa tüketicilerin talepleri de analize kat›lmal›d›r. Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nde tüketicilerin gelir düzeyleri, zevk ve tercihleri, kredi imkânlar› vb. faktörler dikkate al›nmam›flt›r. Bu yüzden de d›fl ticaret hadleri belirlenememifltir. Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin eksikleri nelerdir? FIRSAT MAL‹YET‹ ANAL‹ZLER‹ Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin en çok elefltirilen yanlar›ndan biri emek de¤er teorisine dayanmas›d›r. Teoriyi elefltirenlere göre, eme¤in yan›nda di¤er üretim faktörleri de üretim maliyetlerini etkilemektedir. Bunlar dikkate al›nmad›¤› sürece yap›lan analizler geçersiz olacakt›r. Bu elefltiri daha sonra neoklasik iktisatç›lar taraf›ndan f›rsat maliyetleri yaklafl›m› ile giderilmifltir. Konuyla en kapsaml› ilgilenen 1936 y›l›nda Gottfried Haberler olmufltur. Haberler, Wieser’in ortaya atm›fl oldu¤u f›rsat maliyetleri kavram›n› karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisine uyarlam›flt›r (Salvatore, 1999, s. 37). Haberler’e göre, bir birim mal›n maliyeti, onu üretmekle üretiminden vazgeçilen di¤er mallard›r. Baflka bir deyiflle bir otomobilin maliyeti, örne¤in üretiminden vazgeçilen 10 adet televizyondur. Bu 10 adet televizyonun üretim maliyeti içinde sadece emek faktörü de¤il, tüm üretim faktörleri vard›r. Yani maliyetler, klasik iktisatç›lar›n yapt›¤› gibi emek cinsinden de¤il de televizyon cinsinden ölçülmektedir. Böylece f›rsat maliyetleri yaklafl›m› ile verimlilik kavram› yerine maliyet kavram› getirilmifltir. Asl›nda verimlilik ve maliyet birbirlerinin tersi kavramlard›r. Haberler, f›rsat maliyeti kavram›n› mallar›n de¤erini ölçmede kullanarak Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’ni aç›klamada emek-de¤er teorisini tamamen devre d›fl› b›rakm›flt›r. Ancak bu, mallar›n de¤iflim oran›n›n ikame oran›na eflit oldu¤u durumlarda yap›labilir (Y›lmaz, 1992, s. 95-96). Klasik d›fl ticaret teorilerinin standart varsay›mlar›na göre d›fl ticaret analizlerinde para kullan›lmaz. Bir mal›n maliyeti di¤er bir mal cinsinden ifade edilir. F›rsat maliyeti yaklafl›m›n›n getirdi¤i bir di¤er yenilik ise maliyetlerin ticaret yapan ülkelerin millî paralar›yla ölçülmesidir. Böylece millî paralarla da analiz yap›lmaktad›r. N N Tam rekabet piyasas›nda arz ve talep bir makas›n iki kanad› gibidir. Nas›l makas›n bir kanad› olmad›¤›nda makas kesme fonksiyonunu yerine getiremezse piyasada da arz ve talepten herhangi biri olmad›¤›nda fiyat ve denge bulunamaz. Ricardo talebi dikkate almad›¤› için, Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nde d›fl ticaret hadlerini bulamam›flt›r. www.hedefaof.com 11 1. Ünite - Erken D›fl Ticaret Teorileri Önce mallar›n iç maliyetleri veya iç fiyatlar› her ülkenin kendi millî paras› cinsinden belirlenir. Daha sonra ise bulunan rakamlar karfl›laflt›rmal› üstünlükler modeline uygulan›r. Örne¤in bir X mal›n›n maliyeti, ABD’de dolar cinsinden, Türkiye’de Türk liras› cinsinden bulunursa acaba bu malda hangi ülkenin karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ünün oldu¤u tespit edilebilir mi? F›rsat maliyetleri kavram›n›n uluslararas› ticarete getirdi¤i yenilik nedir? ‹ki ülkenin paras› aras›nda döviz kurlar› bilinmese bile karfl›laflt›rmal› üstünlükler tespit edilebilir. Bir X mal› iki ülke aras›nda karfl›laflt›r›lamasa bile iki mal bir ülkede karfl›laflt›r›larak, her ülkede bir mal›n maliyeti di¤er mal cinsinden gösterilebilir. Böylece karfl›laflt›rmal› üstünlükler modeline uygun hale getirilebilir. Bu durum bir örnek yard›m›yla aç›klanabilir. Türkiye ve Almanya gibi iki ülke ile X mal› ve Y mal› gibi iki mal ele alal›m. Bu iki mal›n her iki ülkedeki kendi para birimleri cinsinden fiyatlar› afla¤›daki tablodaki gibi olsun. Millî Paralarla ‹ç Fiyatlar 8 Tablo 1.3 F›rsat Maliyetleri Analizi: ‹ki Mal›n Ülkelerin Millî Paralar› Cinsinden ‹ç Fiyatlar› N N X Mal›n›n Fiyat› Y Mal›n›n Fiyat› Bir X Mal›n›n Y Mal› Cinsinden Fiyat› Bir Y Mal›n›n X Mal› Cinsinden Fiyat› Türkiye T100 T10 1X÷10Y 1Y÷0.1X Almanya *50 *50 1X÷1Y 1Y÷1X Tabloya göre bir X mal› Türkiye’de T100, Almanya’da ise *50’dur. Acaba X mal› üretiminde hangi ülke karfl›laflt›rmal› üstündür? Döviz kurlar› bilinmedi¤i için karfl›laflt›rmal› üstünlük de bulunamaz. Y mal› için de ayn› durum söz konusudur. Bir mal›n maliyeti iki ülke aras›nda karfl›laflt›r›lamaz. Ancak bir ülkede iki mal›n maliyetleri ayn› para biriminde oldu¤u için karfl›laflt›r›labilir ve bir mal›n fiyat› di¤er mal cinsinden ifade edilebilir. Türkiye’de T100’lik bir X mal› alman›n f›rsat maliyeti 10 Y mal›d›r. Yani T100 ile bir X mal› al›nmasayd›, ayn› para ile 10 Y mal› al›nabilirdi. O halde Türkiye’de bir X mal›n›n Y mal› cinsinden fiyat› 10’dur. Almanya’da ise bir X mal› alman›n f›rsat maliyeti bir Y mal›d›r. Yani *50 ile bir X mal› al›nmasa idi, ayn› para ile bir Y mal› al›nabilecekti. O halde bir X mal›n›n Y mal› cinsinden fiyat› 1’dir. Böylece X mal›n›n fiyat› Y mal› cinsinden ifade edilmifl ve karfl›laflt›rmal› üstünlükler modeline uygun hale getirilmifltir. X mal›n›n üretiminde Almanya, Türkiye’ye göre karfl›laflt›rmal› üstündür. Çünkü bu mal› Türkiye’den on kat daha ucuza üretmektedir. Benzer bir analizle Türkiye’nin de Y mal› üretiminde karfl›laflt›rmal› üstün oldu¤u görülebilir. Almanya X mal› üretiminde, Türkiye Y mal› üretiminde uzmanlafl›rsa ve bu iki ülke ticaret yaparsa her iki ülke bundan kârl› ç›kacakt›r. Her iki ülkede mallar›n maliyetleri, söz konusu ülkelerin paras› cinsinden bulunursa gerçek maliyetlere ulafl›lm›fl olur. Emek-de¤er teorisi devre d›fl› b›rak›labilir. ÜRET‹M MAL‹YETLER‹ VE DIfi T‹CARET Toplumsal Farks›zl›k E¤rileri Uluslararas› iktisat aç›s›ndan bir bireyin tatmin düzeyi ile zevk ve tercihlerinin hangi mala yönelik oldu¤u fazla önem arz etmemektedir. Çünkü uluslararas› ticarette bir bireyin tercihleri de¤il, bir toplumun tercihleri önemlidir. Bu yüzden de toplumsal farks›zl›k e¤rilerine ihtiyaç vard›r. Bir toplumun farks›zl›k e¤rilerini elde edebilmek için ço¤unluk kural› uygulan›r. Toplumun yar›dan fazlas› hangi mal› tercih ediyorsa o toplumun zevk ve tercihleri o mal›n lehindedir. Tam olarak toplumun gerçeklerini yans›tmasa bile yap›labilecek en iyi uygulama budur. www.hedefaof.com Bireysel farks›zl›k e¤rileri aynen al›n›r ve toplumsal farks›zl›k e¤risi olarak kabul edilir. Toplumun ço¤unlu¤u hangi mal› daha çok istiyorsa o toplumun zevk ve tercihlerinin o mala yönelik oldu¤u söylenir. 12 Uluslararas› ‹ktisat Toplumsal farks›zl›k e¤rileri flekli ve özellikleri bak›m›ndan bireysel farks›zl›k e¤rileri gibidir. Bireysel farks›zl›k e¤rilerinin özellikleri toplumsal farks›zl›k e¤rileri için de geçerlidir. Ancak baz› de¤ifliklikler vard›r. Örne¤in; • Toplumsal farks›zl›k e¤rileri, toplumun refah düzeyini ve refah düzeyindeki de¤iflmeleri gösterir. Sonsuz denilebilecek kadar çok say›da olan toplumsal farks›zl›k e¤risi paftas› üzerinde, orijinden daha ileride bir farks›zl›k e¤risine ulafl›ld›¤›nda toplumun refah düzeyinin artt›¤›, farks›zl›k e¤rileri orjine yaklaflt›kça refah düzeyinin azald›¤› kabul edilir. • Toplumsal farks›zl›k e¤rileri hangi eksene daha yak›n seyrediyorsa o toplumun zevk ve tercihlerinin o mal›n lehinde oldu¤u kabul edilir. Sabit F›rsat Maliyetleri ve D›fl Ticaret Dengesi Sabit f›rsat maliyetlerinin geçerli oldu¤u durumlarda, d›fl ticaret yap›ld›¤›nda üretim tam uzmanlaflma ile sonuçlan›r. Sabit f›rsat maliyetleri, bir mal›n üretimi artt›kça birim bafl›na maliyetlerin de¤iflmemesidir. D›fl ticarete aç›ld›ktan sonra, ülkeler aras›nda faktör hareketlili¤i olmad›¤› için bu maliyet yap›s›n›n devam etti¤i kabul edilir. Ancak serbest ticaret yap›lmaya baflland›¤›nda hem üreticiler hem de tüketiciler uluslararas› fiyatlarla karfl›lafl›rlar. Art›k üreticiler ne kadar arz edeceklerine, tüketiciler ise ne kadar talep edeceklerine uluslararas› fiyatlara bakarak karar verirler. E¤er bir ülke bir mal› karfl›laflt›rmal› üstün olarak üretiyorsa demek ki bu mal›n iç maliyeti uluslararas› fiyatlardan düflüktür. O halde, bu mal› düflük iç maliyetlerden üretip yüksek uluslararas› fiyatlardan satmak kârl› olacakt›r. Sabit maliyet flartlar› geçerli oldu¤undan ve uluslararas› fiyatlar da tek bir ülke veya onun firmalar› taraf›ndan de¤ifltirilemeyece¤ine göre birim bafl›na kârlar da sabit kalacakt›r. Söz konusu mal ne kadar fazla üretilirse üretilsin sürekli sabit miktarda kâr elde edilecektir. Di¤er taraftan, karfl›laflt›rmal› üstün olunmayan mal›n iç maliyetleri ise uluslararas› fiyatlardan yüksek olacakt›r. Bu mallar› üreten yerli üreticiler zarar edecektir. Maliyetlerin ve uluslararas› fiyatlar›n de¤iflmemesi bu zarar› sürekli k›lacakt›r. Bu yüzden, bu mallar›n üreticileri bu mal› üretmekten vazgeçeceklerdir. Buradan bofla ç›kan kaynaklar, kârl› olan karfl›laflt›rmal› üstün mal sektörüne transfer olacakt›r. Bu durum, kaynaklar›n tamam› karfl›laflt›rmal› üstün olunan mal sektörüne transfer edilinceye kadar sürecektir. Sonuçta ülke, kaynaklar›n›n tamam›yla sadece karfl›laflt›rmal› üstün olunan maldan üretecektir. Di¤er mal› ise karfl› ülkeden ithal edecektir. Buna üretimde tam uzmanlaflma denir. Sabit f›rsat maliyeti flartlar›nda d›fl ticaret yap›ld›¤›nda üretim tam uzmanlaflma ile sonuçlan›r. Toplumsal farks›zl›k e¤risi paftas›nda bir ülke yatay eksendeki malda karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahipse bu ülkenin dönüflüm e¤risi ya da di¤er ad›yla üretim olanaklar› e¤risi yatay eksende daha uzun çizilmelidir. Çünkü bu ülkenin kaynaklar› bu mal› üretmeye daha elverifllidir ve bu mal› daha düflük bir maliyetle üretebilmektedir. Örne¤in, Türkiye gibi bir ülke ve bu¤day gibi bir mal ele alal›m. Türkiye emek zengini bir ülke ve bu¤day da emek yo¤un olarak üretilen bir mal olsun. Bu durumda Türkiye, dikey eksende gösterilen televizyon gibi sermaye yo¤un olarak üretilen bir mala nispeten daha çok bu¤day üretecektir. O yüzden dönüflüm e¤risi bu¤day ekseninde daha uzun olacakt›r. Bu durum fiekil 1.1 yard›m›yla aç›klanabilir. Bir ülkenin yatay eksendeki bu¤day› karfl›laflt›rmal› üstün olarak üretti¤ini kabul edelim. Bu yüzden XX dönüflüm e¤risi yatay eksende daha uzun çizilir. Kapal› ekonomi flartlar›nda U1 toplumsal farks›zl›k e¤risinin yurt içi fiyat do¤rusu F‹’ye te¤et oldu¤u D‹ noktas›nda dengeye gelinir. Bu noktada her iki mal›n üretimi tüketimine eflittir. Tan α1 bu¤day›n televizyon cinsinden iç fiyatlar›n› (maliyetlerini), tan β1 ise televizyonun bu¤day cinsinden iç fiyatlar›n› göstermektedir. www.hedefaof.com 13 1. Ünite - Erken D›fl Ticaret Teorileri fiekil 1.1 Sabit F›rsat Maliyetleri ve D›fl Ticaret Televizyon FU 2 DT t2 X 0 Televizyon ‹thalat› F‹ 1 t1 U2 D‹ U1 2 b1 b2 Bu¤day ‹hracat› 1 DÜ X Bu¤day Uluslararas› ticaret söz konusu oldu¤unda FU uluslararas› fiyat do¤rusunu yani d›fl ticaret haddi do¤rusunu çizmek gerekir. Bu ülke bu¤dayda karfl›laflt›rmal› üstün oldu¤una göre, demek ki bu mal› uluslararas› fiyatlardan daha ucuza üretmektedir. O halde uluslararas› fiyat do¤rusunu çizerken yatay eksenle daha büyük bir aç› (tan α2) yapmas›na dikkat edilir. Çizilen bu do¤ru, toplumun dönüflüm e¤risi XX ile temas ettirilir. Dönüflüm e¤risiyle temas etti¤i DÜ noktas› üretim dengesini verir. Bu noktada toplum, serbest ticaret flartlar›nda 0X aral›¤› kadar bu¤day üretecek, hiç televizyon üretmeyecektir. Yani bu¤day üretiminde tam uzmanlaflma vard›r. Bunun nedeni, yerli üreticilerin uluslararas› fiyata bakarak bu¤day üretmeyi kârl› bulmalar› ve tüm giriflimcilerin bu¤day üretmesidir. Çünkü bu¤day›n uluslararas› fiyatlar› (tan α2), yurt içi maliyetlerden (tan α1) daha yüksektir. Öte yandan televizyonun yurt içi maliyetleri tan β1 kadard›r. Uluslararas› piyasadan gelen televizyonlar›n fiyat› ise tan β2 gibi daha düflük düzeydedir. Yurt içi televizyon fiyatlar› daha yüksek oldu¤u için, giriflimciler hiç televizyon üretmeyecektir, üretse bile fiyat›n›n yüksek oluflundan dolay› tüketiciler tercih etmeyecektir. Sonuçta kaynaklar›n tamam› bu¤day üretimine aktar›lm›fl olacakt›r. Tüketiciler art›k geçerli olan uluslararas› fiyatlara bakarak hangi maldan ne miktarlarda talep edeceklerine karar verirler. Tüketim dengesini bulabilmek için U1 farks›zl›k e¤risi FU ile te¤et oluncaya kadar ileri do¤ru kayd›r›l›r. U2 farks›zl›k e¤risinin FU’ya te¤et oldu¤u DT noktas› ise bu toplumun tüketim dengesini gösterir. Bu toplum t2 kadar televizyon ve b2 kadar bu¤day tüketmektedir. Kapal› ekonomi flartlar›ndaki bir toplumun, dönüflüm e¤risinin ilerisinde bir noktada tüketim yapmas› mümkün de¤ildir. Yani toplum, üretti¤inden daha fazlas›n› tüketemez. Ancak d›fl ticarete aç›ld›ktan sonra, XX dönüflüm e¤risinin daha ilerisinde DT noktas›nda, orjinden daha ileride bir toplumsal farks›zl›k e¤risinde tüketimini gerçeklefltirmekte ve daha ileride bir refah düzeyine ulaflmaktad›r. Yani, www.hedefaof.com D›fla aç›k ekonomide, d›fl ticaret haddi do¤rusu ile dönüflüm e¤risinin te¤et oldu¤u noktada üretim dengesi DÜ bulunur. D›fla aç›k ekonomide, d›fl ticaret haddi do¤rusu ile toplumsal farks›zl›k e¤risinin te¤et oldu¤u noktada tüketim dengesi DT bulunur. Kapal› ekonomi flartlar›nda üretim ve tüketim dengesi ayn› noktadad›r. Aç›k ekonomi flartlar›nda ise üretim ve tüketim denge noktalar› birbirlerinden ayr›l›r. 14 Uluslararas› ‹ktisat Toplam d›fl ticaret kazançlar› üretim ve tüketim dengelerindeki de¤iflmelerden kaynaklan›r. bu toplum üretebildi¤inden daha fazlas›n› tüketebilmektedir. Bu kazançlar, d›fl ticaret kazançlar› olarak adland›r›l›r. Bir taraftan kaynaklar verimli üretim yap›lan bu¤day sektörüne kayd›r›lmakta ve düflük bir maliyetle üretim yap›l›p uluslararas› piyasalarda sat›lmaktad›r. Buna üretim kazançlar› denir. Di¤er taraftan kapal› ekonomi flartlar›nda pahal›ya tüketilen televizyon daha düflük uluslararas› fiyatlardan tüketilmektedir. Buna da tüketim kazançlar› denir. Her ikisinin toplam›yla U2 gibi daha ilerideki bir farks›zl›k e¤risi düzeyinde refah sa¤lanabilmektedir. Bu toplumda, 0X kadar bu¤day üretilmekte ve 0b2 kadar da tüketilmektedir. Yani fazla üretilmekte ama az tüketilmektedir. Aradaki fark olan b2X aral›¤› kadar bu¤day ihracat› söz konusudur. Televizyon hiç üretilmemekte ancak 0t2 kadar tüketilmektedir. Tüketim tamamen ithalat ile karfl›lanmaktad›r. Burada, yatay kenar› bu¤day ihracat›n› (b2X), dikey kenar› televizyon ithalat›n› (0t2= b2DT) ve hipotenüsü d›fl ticaret hadlerini (uluslararas› fiyat oran›n›) gösteren bir üçgen (b2DTX) ortaya ç›kar. Buna yatay eksendeki malda karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ü olan bir ülkenin d›fl ticaret üçgeni denir. Bu üçgenin alan› ise o ülkenin d›fl ticaret hacmini göstermektedir. Dikey eksendeki malda karfl›laflt›rmal› üstünlük varsa bu ülkenin dönüflüm e¤risi dikey eksende daha uzun çizilmelidir. Çünkü bu ülkenin kaynaklar› bu mal› üretmeye daha elverifllidir ve mal› daha düflük bir maliyetle üretebilmektedir. Örne¤in, Almanya gibi bir ülke ve televizyon gibi bir mal ele alal›m. Almanya sermaye zengini bir ülke ve televizyon da sermaye yo¤un olarak üretilen bir mal olsun. Bu durumda Almanya, yatay eksende gösterilen bu¤day gibi emek yo¤un olarak üretilen bir mala nispeten daha çok televizyon üretecektir. O yüzden dönüflüm e¤risi televizyon ekseninde daha uzun olacakt›r. Artan F›rsat Maliyetleri ve D›fl Ticaret Dengesi D›fl ticaret sonras› bir ülkenin karfl›laflt›rmal› üstün oldu¤u maldan fazla miktarda, di¤er maldan az miktarda da olsa üretmesine eksik uzmanlaflma denir. Artan f›rsat maliyeti flartlar› alt›nda d›fl ticaret yap›ld›¤›nda üretim eksik uzmanlaflma ile sonuçlan›r. Artan f›rsat maliyeti flartlar›nda uzmanlaflma yurt içi maliyetler ile d›fl ticaret hadlerinin eflitlendi¤i noktada durur. Artan f›rsat maliyeti flartlar›nda, bir ülke karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ünün oldu¤u mal›n üretimini art›rd›kça yani o malda uzmanlaflt›kça, f›rsat maliyetleri sürekli artacakt›r. Bilindi¤i gibi tam istihdam flartlar›nda, bir mal›n üretimini art›rabilmek için di¤er mal›n üretimini azaltmak, kaynaklar› bofla ç›karmak ve bofla ç›kan kaynaklar› üretimi art›r›lacak mal sektörüne transfer etmek gerekir. O nedenle, uzmanlafl›lan mal›n üretimi birer birim art›r›l›rken, her defas›nda di¤er maldan vazgeçilmesi gereken miktarlar giderek artacakt›r. Yani üretimi art›r›lan mal›n f›rsat maliyetleri de sürekli artacakt›r. Artan f›rsat maliyeti flartlar›nda üretim, eksik uzmanlaflma ile sonuçlan›r. Yani karfl›laflt›rmal› üstün olunan maldan fazla miktarda üretilirken di¤er maldan da az miktarlarda bile olsa üretilmeye devam edilmektedir. D›fl ticarete aç›ld›ktan sonra bir malda uzmanlaflma bafllayacakt›r. Bafllang›çta ihraç mal›n›n yurt içi fiyatlar›, uluslararas› fiyatlardan daha düflük olacakt›r. Uzmanlaflmaya devam edildikçe yani üretim art›r›ld›kça maliyetler de sürekli artaca¤› için bir noktada uluslararas› fiyatlara eflitlenecektir. Bu noktada normal kâr elde edilir. E¤er uzmanlaflmaya devam edilirse iç maliyetler daha da artaca¤› için uluslararas› fiyatlar›n üzerine ç›kar. Bu durumda yurt içinde uluslararas› fiyatlardan pahal›ya üretilen mallar ihraç edilemeyecektir. ‹hraç edilse bile, maliyetlerin alt›nda bir d›fl ticaret haddinden ihracat gerçekleflecektir. Demek ki yurt içi maliyetlerin d›fl ticaret hadlerine eflit oldu¤u noktada uzmanlaflma durur. Fazla miktarda ihraç mal› üretilirken az miktarda da ithalata rakip mal üretilir. fiekil 1.2’de artan f›rsat maliyeti flartlar›nda d›fl ticaret gösterilmektedir. Bir ülkenin yatay eksendeki bu¤day› karfl›laflt›rmal› üstün olarak üretti¤ini kabul edelim. www.hedefaof.com 1. Ünite - Erken D›fl Ticaret Teorileri 15 Televizyon ‹thalat› Bu yüzden XX dönüflüm e¤risi yatay eksende daha uzun çizilir. Kapal› ekonomi flartlar›nda D‹ noktas›nda dengeye gelinir. Bu noktada her iki mal›n üretimi tüketimine eflittir. Tan α1 bu¤day›n televizyon cinsinden iç maliyetini, tan β1 ise televizyonun bu¤day cinsinden iç maliyetini göstermektedir. Bu aç›lar kapal› ekonomi dengesine bir te¤et çizilerek bulunur. Uluslararas› ticaret söz konusu oldu¤unda FU uluslararas› fiyat do¤rusunu (d›fl ticaret haddi do¤rusunu) çizmek gerekir. Bu ülke bu¤dayda karfl›laflt›rmal› üstün oldu¤una göre, demek ki bu mal› uluslararas› fiyatlardan daha ucuza üretmektedir. O halde uluslararas› fiyat do¤rusunu çizerken do¤runun yatay eksenle daha büyük bir aç› (tan α2) yapmas›na dikkat edilir. Çizilen bu do¤ru, toplumun dönüflüm e¤risi XX ile temas (te¤et olacak flekilde) ettirilir. FU uluslararas› fiyat do¤rusunun dönüflüm e¤risi XX ile te¤et oldu¤u DÜ noktas› üretim dengesini verir. Artan maliyet flartlar›nda üretim dengesi her zaman uluslararas› fiyat do¤rusu ile dönüflüm e¤risinin te¤et oldu¤u yerdedir. Baflka bir noktada te¤et olmas› mümkün de¤ildir. Bu noktada toplum, serbest ticaret flartlar›nda 0b1 kadar bu¤day ve 0t1 kadar televizyon üretecektir. Burada, karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ün oldu¤u bu¤day fazla miktarda üretilirken az miktarda da televizyon üretilmektedir. Bu¤day üretiminde uzmanlaflma vard›r ancak bu eksik uzmanlaflmad›r. Yani, bu toplum kaynaklar›n›n tamam› ile bu¤day üretmemektedir. K›saca, artan maliyet flartlar› alt›nda üretim eksik uzmanlaflma ile sonuçlan›r. D›fl ticarete ilk aç›lma oldu¤unda bu¤day›n iç maliyetleri düflük, uluslararas› fiyatlar› ise yüksektir (tan α1 < tan α2). Televizyonun iç maliyetleri ise uluslararas› fiyatlardan yüksektir (tan β1 > tan β2). Yurt içi üreticiler için bu¤day üretmek kârl›, televizyon üretmek ise zararl›d›r. Bu yüzden üretimde uzmanlaflma bafllayacak, televizyon üretimi azalmaya, bu¤day üretimi artmaya bafllayacakt›r. Artan maliyet flartlar› geçerli oldu¤u için bu¤day üretimi artt›kça, bu¤day›n birim bafl›na iç maliyetleri yükselmeye bafllayacakt›r. Bu¤day üretimi b1 düzeyine kadar art›¤›nda, yani DÜ noktas›na gelindi¤infiekil 1.2 de, yurt içi maliyetler ile ulusArtan F›rsat Maliyetleri ve D›fl Ticaret lararas› fiyatlar birbirine eflitlenir. Yurt içi maliyetler için Televizyon FU DÜ noktas›na çizilecek te¤et ile uluslararas› fiyatlar için çi2 zilecek te¤et üst üste gelir. t2 DT U2 Yatay eksenle ayn› aç›y› yapt›klar›na göre, iç maliyetler U1 ile uluslararas› fiyatlar›n birX 1 D‹ birine eflit oldu¤u söylenir. t0 Bu durumda bu¤day üreticileri normal kâr elde eder. Uluslararas› fiyatlar ise sürek1 DÜ F‹ t1 li ayn› kalacakt›r. Çünkü tam A D›fl Ticaret rekabet piyasas› varsay›m› Üçgeni gere¤i bir ülke veya bir ülkenin firmalar› uluslararas› fi2 0 yatlar› etkileyememektedir. b2 b0 Bu¤day b1 X E¤er b1’den fazla üretim yap›l›rsa bu¤day›n yurt içi maBu¤day ‹hracat› liyetleri uluslararas› fiyatlardan daha yüksek olacakt›r. www.hedefaof.com 16 Uluslararas› ‹ktisat Böyle bir durumda, bu¤day üreticileri zarar edece¤i için, b1’den fazla üretmezler. Dolay›s›yla uzmanlaflma DÜ noktas›nda sona erer. Di¤er taraftan da televizyon üretimi azald›kça üretim maliyetleri düflecektir. β1 aç›s› giderek küçülecektir. Üretim DÜ noktas›nda yap›ld›¤›nda, yani t1 kadar televizyon üretildi¤inde, televizyonun iç maliyetleri ile uluslararas› fiyatlar› da birbirine eflitlenecektir. Tüketiciler, art›k geçerli olan uluslararas› fiyatlara bakarak hangi maldan ne miktarlarda talep edeceklerine karar verirler. Tüketim dengesini bulabilmek için U1 farks›zl›k e¤risi uluslararas› fiyat do¤rusu (d›fl ticaret haddi do¤rusu) FU ile te¤et oluncaya kadar ileri do¤ru kayd›r›l›r. U2 farks›zl›k e¤risinin FU’ya te¤et oldu¤u DT noktas› ise bu toplumun tüketim dengesini gösterir. Bu toplum t2 kadar televizyon ve b2 kadar bu¤day tüketmektedir. Bu toplumda, 0b1 kadar bu¤day üretilmekte ve 0b2 kadar da tüketilmektedir. Yani fazla üretilmekte ama az tüketilmektedir. Aradaki fark olan b2b1 (=ADÜ) aral›¤› kadar bu¤day ihracat› vard›r. Televizyon 0t1 kadar üretilmekte ancak 0t2 kadar tüketilmektedir. Televizyon az üretilmekte fakat fazla tüketilmektedir. Aradaki fark t1t2 (=ADT) ithalat ile karfl›lanmaktad›r. Burada, yatay kenar› bu¤day ihracat›n› (b2b1=ADÜ), dikey kenar› televizyon ithalat›n› (t1t2 =ADT) ve hipotenüsü d›fl ticaret hadlerini (uluslararas› fiyat oran› = FU) gösteren bir üçgen (ADTDÜ) ortaya ç›kar. Buna yatay eksendeki malda karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ü olan bir ülkenin d›fl ticaret üçgeni denir. Bu üçgenin alan› ise o ülkenin d›fl ticaret hacmini göstermektedir. Dikey eksendeki malda karfl›laflt›rmal› üstünlük varsa bu ülkenin dönüflüm e¤risi dikey eksende daha uzun çizilmelidir. Çünkü bu ülkenin kaynaklar› bu mal› üretmeye daha elverifllidir ve ülke bu mal› daha düflük bir maliyetle üretebilmektedir. Örne¤in, Türkiye ve Japonya gibi iki ülke ile bu¤day ve televizyon gibi iki mal ele alal›m. Japonya sermaye zengini bir ülke ve televizyon da sermaye yo¤un olarak üretilen bir mal olsun. Bu durumda Japonya, yatay eksende gösterilen bu¤day gibi emek yo¤un olarak üretilen bir mala nispeten daha çok televizyon üretecektir. O yüzden dönüflüm e¤risi televizyon ekseninde daha uzun olacakt›r. Sonuçta televizyonda arz fazlas›, bu¤dayda ise arz eksi¤i ortaya ç›kacakt›r. Televizyonun arz fazlas› ihraç edilirken bu¤day›n arz eksi¤i ithalatla karfl›lanacakt›r. Azalan f›rsat maliyeti flartlar›, üretimde pozitif ölçek ekonomilerinin oldu¤u durumlarda ortaya ç›kar. Azalan F›rsat Maliyetleri ve D›fl Ticaret Dengesi Azalan f›rsat maliyeti flartlar›nda bir mal›n üretimini art›rd›kça, di¤er mal›n üretiminden azalt›lacak miktarlar giderek azal›r. Böyle bir durumun olabilmesi için, üretim sürecinde pozitif ölçek ekonomilerinin elde edilmesi gerekir. Ölçek ekonomileri kendi içinde içsel ve d›flsal olmak üzere ikiye ayr›l›r. ‹çsel ölçek ekonomileri, üretim artt›kça, yani iflletme ölçe¤i büyüdükçe, ifl bölümü ve uzmanlaflman›n sonucunda verimlerin artmas›d›r. Birim bafl›na düflen sabit maliyetler azalaca¤› gibi, ifl bölümü sonucunda her faktör kendi yapt›¤› iflte uzmanlaflacak, ayn› kaynakla daha fazla mal üretebilecektir. D›flsal ölçek ekonomileri ise iflletme d›fl›ndan kaynaklan›r. Üretim yap›lan endüstri büyüdükçe, hem endüstri içindeki firmalar yol, kanalizasyon, liman gibi bir k›s›m yat›r›mlar› ortaklafla yapabilir hem de bu gibi hizmetler devlet taraf›ndan sa¤lanabilir. Ayr›ca, ham madde ve ara mal› gibi girdiler fazla miktarlarda al›naca¤› için iflletmelerin pazarl›k gücü artacak, girdilerin maliyeti düflecektir. Azalan f›rsat maliyeti flartlar›nda, dönüflüm e¤risi orjine göre d›fl bükeydir. D‹ noktas›nda kapal› ekonomi dengesi oluflur. Toplum b0 kadar bu¤day, t0 kadar da televizyon üretir ve tüketir. Toplum d›fla aç›ld›¤›nda, üretimde uzmanlaflma bafllayacakt›r. Bafllang›çta, bir mal›n iç maliyeti, d›fl ticaret hadlerinden (uluslararas› fiyatlardan) düflük ise uzman- www.hedefaof.com 17 1. Ünite - Erken D›fl Ticaret Teorileri laflma o malda gerçekleflir. Buradaki teflvik, d›fl ticaret hadlerinin daha yüksek olmas› ve o mal› üretmenin daha kârl› olmas›d›r. Uzmanlaflma bafllad›¤›nda d›fl ticaret hadleri ile iç maliyetler birbirine eflit oldu¤unda hangi malda uzmanlaflma olaca¤›n› belirleyen, verilecek herhangi bir teflviktir. Azalan maliyet flartlar›nda, hangi mal›n üretimi art›r›l›rsa o mal›n f›rsat maliyetleri gittikçe düfler. Sonuçta o malda karfl›laflt›rmal› üstünlük elde edilir. Televizyon veya bu¤day üretimi üzerinden örnek verirsek, uzmanlaflma televizyon veya bu¤day üretiminin hangisinde olursa olsun, üretim maliyetleri düflecektir. Hangi malda uzmanlafl›laca¤›n› belirleyen devletin verece¤i bir teflvik veya piyasada ortaya ç›kabilecek herhangi bir iflarettir. E¤er bu¤day üretimine bir teflvik verilirse uzmanlaflma bu¤dayda gerçekleflir. Televizyon üretimine bir teflvik verilirse o zaman da televizyon üretiminde uzmanlafl›l›r. fiekil 1.3’de örnek olarak, iç maliyetlerin ve d›fl ticaret hadlerinin birbirine eflit oldu¤u bir durum ele al›nm›flt›r. Çünkü hem F‹ hem de FU1 yatay ve dikey eksenle ayn› aç›y› yapmaktad›r. Böyle bir durumda e¤er bu¤day üretimine bir teflvik verilirse, uzmanlaflma bu¤day üretiminde olur. Sabit maliyet flartlar›nda, birim bafl›na kârlar sürekli sabit kald›¤› için tam uzmanlaflma ortaya ç›k›yordu. Azalan f›rsat maliyeti flartlar›nda ise üretim artt›kça birim bafl›na kârlar›n artmas› söz konusudur. Bu nedenle üretimde, daha büyük bir istekle tam uzmanlaflmaya gidilir. Azalan f›rsat maliyeti flartlar› alt›nda d›fl ticaret yap›ld›¤›nda üretim tam uzmanlaflma ile sonuçlan›r. Yeni üretim dengesi DÜ noktas›nda olur. D›fl ticaret haddi do¤rusu FU1 bu noktada XX dönüflüm e¤risine temas eder. Burada 0X kadar bu¤day üretilirken, televizyon hiç üretilmeyerek di¤er ülkeden ithal edilir. Tüketim dengesi DT1 noktas›nda oluflur. Bu nokta, U1 farks›zl›k e¤risinin, d›fl ticaret haddi do¤rusuna te¤et oluncaya kadar paralel olarak ileri kayd›r›lmas›yla bulunur. Toplum DT1 denge noktas›nda b1 kadar bu¤day ve t1 kadar televizyon tüketir. Bu¤day üretimi 0X kadar, tüketimi ise 0b1 kadard›r. Bu¤day fazla üretilip az tüketildi¤i için b1X kadar k›sm› ihraç edilir. Televizyon hiç üretilmemekte fakat t1kadar tüketilmektedir. Tüketimin tamam› (0t1) ithalatla karfl›lanmaktad›r. fiekil 1.3 Televizyon FU2 X FU1 Televizyon ‹thalat› 3 DT2 2 t2 t1 Azalan F›rsat Maliyetleri ve D›fl Ticaret U3 DT1 F‹ t0 0 D›fl ticaret Üçgeni U2 1 Di U1 2 1 b0 b1 1 b2 DÜ X Bu¤day ‹hracat› www.hedefaof.com Bu¤day 18 Uluslararas› ‹ktisat Azalan f›rsat maliyeti flartlar›nda d›fl ticaret yapan toplum da kazançl› ç›kacakt›r. Dönüflüm e¤risi üzerinde bir noktada üretim yapmas›na ra¤men, dönüflüm e¤risinin daha ilerisinde bir noktada tüketme imkân›na kavuflacakt›r. Dolay›s›yla kapal› ekonomi flartlar›na göre daha ilerde bir toplumsal farks›zl›k e¤risinde dengeye gelinecektir. Kapal› ekonomi flartlar›nda toplumun farks›zl›k e¤risi U1 iken, aç›k ekonomi flartlar›nda daha ilerideki U2 farks›zl›k e¤risine geçilmifltir. Bu da daha ileri bir refah seviyesi demektir. fiekil 1.3’teki b1DT1X üçgeni, böyle bir toplumun d›fl ticaret üçgenini gösterir. Bu üçgenin ihraç mal›n›n oldu¤u eksendeki kenar› (b1X) bu¤day ihracat›n›, dikey eksendeki kenar› (0t1= b1DT1) televizyon ithalat›n›, hipotenüsü d›fl ticaret hadlerini (uluslararas› fiyat oran› = FU1), alan› ise d›fl ticaret hacmini gösterir. Bafllang›çtaki d›fl ticaret hadleri FU1 de¤il de FU2 gibi olsayd›, bu¤day›n d›fl ticaret hadleri yani uluslararas› fiyatlar iç maliyetlerden daha yüksek olurdu (α2 > α1). Böyle bir durumda uzmanlaflma hiçbir teflvik verilmeden kendili¤inden DÜ noktas›nda gerçekleflirdi. D›fl ticaret hadleri bu flekilde yüksek oldu¤unda, hem d›fl ticaret kazançlar› daha da fazla olur hem de toplum daha ileri bir refah seviyesinde (U3 farks›zl›k e¤risi) dengeye gelirdi. KARfiILIKLI TALEP KANUNU VE TEKL‹F E⁄R‹LER‹ Karfl›l›kl› Talep Kanunu Karfl›l›kl› Talep Kanunu’na göre, d›fl ticaret hadleri iki ülkenin birbirlerinin mallar›na olan karfl›l›kl› taleplerinin eflitlendi¤i noktada oluflur. 9 Karfl›l›kl› Talep Kanunu John Stuart Mill taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Karfl›l›kl› Talep Kanunu’na göre, d›fl ticaret hadlerini belirleyen, ülkelerin birbirlerinin mallar›na olan karfl›l›kl› talepleridir. Bir ülke kendi mal›ndan verece¤i belirli bir miktara karfl›l›k, di¤er ülkenin mal›ndan belirli bir miktar talep eder. ‹ki ülkenin vermek istedi¤i miktarlarla almak istedi¤i miktarlar birbirine eflit olursa d›fl ticaret hacmi ve d›fl ticaret haddi belirlenmifl olacakt›r. Örne¤in, Türkiye ile Almanya aras›nda ticaret yap›ld›¤›n› düflünelim. Türkiye 100 ton f›nd›k ihrac› karfl›l›¤›nda 10 adet otomobil talep etsin. Almanya’ da 10 adet otomobil karfl›l›¤›nda 100 ton f›nd›k talep ederse karfl›l›kl› talepler birbirine eflit olacakt›r. Yani Türkiye’nin ihraç etmek istedi¤i f›nd›k miktar› ile Almanya’n›n ithal etmek istedi¤i f›nd›k miktar›; ayn› zamanda Türkiye’nin ithal etmek istedi¤i otomobil miktar› ile Almanya’n›n ihraç etmek istedi¤i otomobil miktar› birbirine eflit olacakt›r. Böylece karfl›l›kl› talepler eflitlendi¤inde iki ülke aras›nda d›fl ticaret dengesi oluflacak, d›fl ticaret hacmi ve d›fl ticaret hadleri belirlenecektir. Bir ülkenin ihraç edece¤i mal karfl›l›¤›nda karfl› ülkenin mal›ndan talep edece¤i mal miktar›n› belirleyen ithal mal›na duyulan ihtiyac›n fliddet derecesidir. E¤er ithal mal›na duyulan ihtiyac›n fliddet derecesi yüksekse belli bir miktar ihraç mal› karfl›l›¤›nda daha az ithal mal› talep edilir. Tersinden söylemek gerekirse bir birim ithal mal›na daha fazla ihraç mal› teklif edilir. ‹thal mal›na duyulan ihtiyac›n fliddet derecesi ne kadar az olursa belli bir miktar ihraç mal› karfl›l›¤›nda daha fazla ithal mal› talep edilecektir. Yani uluslararas› ticarette de arz ve talep kanunlar› ifllemektedir. Karfl›l›kl› Talep Kanunu’na göre d›fl ticaret hadleri nas›l oluflur? Teklif E¤rileri Teklif e¤rileri F.Y. Edgeworth ve A. Marshall taraf›ndan gelifltirilmifltir. Bu yüzden Marshall-Edgeworth teklif e¤rileri veya Marshall e¤rileri olarak da bilinirler. Teklif e¤risi, bir ülkenin ithal etti¤i mal miktarlar› birer birim art›r›l›rken, ithal etti¤i her birime karfl›l›k kendi mal›ndan teklif edece¤i mal miktarlar›n› gösterir. ‹thal edilen www.hedefaof.com 19 1. Ünite - Erken D›fl Ticaret Teorileri mal›n toplam miktar› artt›kça, bir ülkenin bir birim ithal mal› karfl›l›¤›nda kendi mal›ndan önerece¤i miktarlar giderek azal›r. Bunun nedeni arz ve talep kanunudur. ‹thalat miktar› artt›kça, ülke içinde ithal mal› miktar› bollaflacak, bollaflt›kça marjinal faydas› düflecek, sonuçta ithal mal›n›n fiyat› da düflecektir. Di¤er taraftan, bir ülkenin kendi mal›ndan ihraç etti¤i miktar artt›kça, o mal›n ülke içindeki miktar› azalacak yani k›tlaflacakt›r, k›tlaflt›kça marjinal faydas› artacak ve sonuçta ihraç mal›n›n fiyat› artacakt›r. Özetle, d›fl ticaret hacmi artt›kça ithal mal›n›n de¤eri düflecek, ihraç mal›n›n de¤eri ise artacakt›r. Bu yüzden de bir ülke de¤eri gittikçe düflen ithal mal›na karfl›l›k, de¤eri artan kendi ihraç mal›ndan daha az teklif edecektir. Teklif e¤risi bir arz e¤risidir çünkü çeflitli ithal mal› miktarlar› karfl›l›¤›nda ülkenin kendi mal›ndan arz edece¤i miktar› gösterir. Teklif e¤risi bir talep e¤risidir çünkü çeflitli ihraç mal› miktarlar› karfl›s›nda talep edilecek ithal mal› miktarlar›n› gösterir. Bu nedenle bir teklif e¤risi hem talep hem de arz e¤risi özelliklerine sahiptir. Bir teklif e¤risi hem ihraç mal› arz›n› hem de ithal mal› talebini gösterir. Yatay Eksendeki Mal› ‹hraç Eden Ülkenin Teklif E¤risi Teklif e¤risi ülkenin iç maliyetlerinin üzerinde olacakt›r. Çünkü hiçbir ülke kendi iç maliyetlerinin alt›nda bir ticaret haddinden kendi mal›n› ihraç etmek istemeyecektir. Teklif e¤risini gösterebilmek için Türkiye ve ‹talya gibi iki ülke ele alal›m. Türkiye f›nd›k üretiminde, ‹talya ise ayakkab› üretiminde karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olsun. Dolay›s›yla Türkiye f›nd›k ihraç eden ve ayakkab› ithal eden bir ülke olacakt›r. Türkiye’nin teklif e¤risi fiekil 1.4’de görülmektedir. Türkiye’de bir ayakkab›n›n iç maliyeti 10 kg f›nd›kt›r. A noktas›nda 1 ayakkab› karfl›l›¤›nda 7.5 kg f›nd›k teklif etmekte ve ticaret hacmi artt›kça bu teklifini azaltmaktad›r. 1 ayakkab› karfl›l›¤›nda s›ras›yla B noktas›nda 5.2 kg, C noktas›nda 4 kg ve D noktas›nda 2.6 kg f›nd›k teklif etmektedir. Çok küçük birimlerin kullan›lmas› durumunda, A, B, C, D gibi noktalar birbirine çok yaklaflacak ve bu noktalar›n birlefltirilmesi ile fiekil 1.4’de görülen teklif e¤risi ortaya ç›kacakt›r. Bir birim ithal mal› karfl›l›¤›nda teklif edilen ihraç mal› miktarlar›n›n giderek azalmas›n›n nedeni azalan marjinal fayda ilkesine dayanmaktad›r. fiekil 1.4 ‹thal Mal› (Ayakkab›) 70 65A:170F(1A:2.6F) D 65 60 50A:200F(1A:4F) 55 50 C 45 35A:183F(1A:5.2F) 40 35 B 15A:112F(1A:7.5F) 30 25 1A:10F 20 A 15 10 5 0 0 20 40 60 ‹hraç Mal› (F›nd›k) 80 100 120 140 160 180 200 220 www.hedefaof.com Yatay Eksendeki Mal› ‹hraç Eden Ülkenin Teklif E¤risinin Ç›kar›lmas› 20 Uluslararas› ‹ktisat Ticaret hacmi artt›kça, ayakkab› ithalat› da artm›fl olacakt›r. Türkiye’nin iç piyasas›nda ayakkab› miktar› artacakt›r. Ayakkab›n›n marjinal faydas› düflecek ve f›nd›k cinsinden fiyat› da düflecektir. O yüzden bir ayakkab› karfl›l›¤›nda teklif edilen f›nd›k miktar› da giderek azalacakt›r. Di¤er taraftan f›nd›k ihracat› devam ettikçe, iç piyasada f›nd›k miktar› azalacak, f›nd›¤›n marjinal faydas› artacak ve fiyat› yükselecektir. De¤eri yükselen f›nd›ktan bir ayakkab›ya karfl›l›k daha az teklif edilecektir. Bu nedenlerle Türkiye’nin teklif e¤risinin e¤imi giderek artacak ve C noktas›ndan sonra da tersine dönecektir. Dikey Eksendeki Mal› ‹hraç Eden Ülkenin Teklif E¤risi ‹talya’n›n teklif e¤risi, ülkenin iç maliyetlerinin üzerinde olacakt›r. Çünkü ‹talya kendi iç maliyetlerinin alt›nda bir ticaret haddinden kendi mal›n› ihraç etmek istemeyecektir. Teklif e¤risini gösterebilmek için ‹talya’n›n ayakkab›y› ihraç, f›nd›¤› ise ithal etti¤ini varsayal›m. fiekil 1.5 Dikey Eksendeki Mal› ‹hraç Eden Ülkenin Teklif E¤risinin Ç›kar›lmas› ‹hraç Mal› (Ayakkab›) 220 200 180 30F:171A(1F:5.7A) 1F:10A 50F:200A(1F:4A) 15F:117A(1F:7.8A) C 65F:171A(1F:2.6A) B D 160 140 A 120 100 80 60 40 20 0 0 5 ‹thal Mal› 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 (F›nd›k) ‹talya’n›n teklif e¤risi fiekil 1.5’de görülmektedir. ‹talya’da 1 kg f›nd›¤›n maliyeti 10 ayakkab›d›r. ‹talya A noktas›nda 15 kg f›nd›k için 117 ayakkab› teklif etmektedir. Yani 1 kg f›nd›k karfl›l›¤›nda 7.8 ayakkab› teklif etmekte ve ticaret hacmi artt›kça bu teklifini azaltmaktad›r. ‹talya 1 kg f›nd›k karfl›l›¤›nda s›ras›yla B noktas›nda 5.7 adet, C noktas›nda 4 adet ve D noktas›nda 2.6 adet ayakkab› teklif etmektedir. Çok küçük birimlerin kullan›lmas› durumunda, A, B, C, D gibi noktalar birbirine çok yaklaflacak ve bu noktalar›n birlefltirilmesi ile fiekil 1.5’de görülen teklif e¤risi ortaya ç›kacakt›r. Bir birim ithal mal› (f›nd›k) karfl›l›¤›nda teklif edilen ihraç mal› (ayakkab›) miktarlar›n›n giderek azalmas›n›n nedeni azalan marjinal fayda ilkesine dayanmaktad›r. Ticaret hacmi artt›kça, f›nd›k ithalat› da artm›fl olacakt›r. ‹talya’n›n iç piyasas›nda f›nd›k miktar› artacakt›r. F›nd›¤›n marjinal faydas› düflecek ve ayakkab› cinsinden fiyat› da düflecektir. O yüzden 1 kg f›nd›k karfl›l›¤›nda teklif edilen ayakkab› www.hedefaof.com 21 1. Ünite - Erken D›fl Ticaret Teorileri miktar› da giderek azalacakt›r. Di¤er taraftan ayakkab› ihracat› devam ettikçe, iç piyasada ayakkab› miktar› azalacak, ayakkab›n›n marjinal faydas› artacak ve fiyat› yükselecektir. Sonuçta de¤eri yükselen ayakkab›dan 1 kg f›nd›¤a karfl›l›k daha az teklif edilecektir. Bu nedenlerle ‹talya’n›n teklif e¤risinin e¤imi giderek azalacak ve C noktas›ndan sonra da tersine dönecektir. Teklif E¤rileri ile D›fl Ticaret Dengesinin Gösterilmesi Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nde d›fl ticaret dengesinin ve dolay›s›yla d›fl ticaret hadlerinin iki ülkenin iç maliyetleri aras›nda herhangi bir noktada oluflaca¤› belirtilmiflti. Ancak bu noktan›n tam olarak neresi oldu¤u geometrik olarak aç›klanamam›flt›. Teklif e¤rileri yard›m›yla denge noktas› bulunabilmifltir. D›fl ticaret dengesi, iki ülkenin iç maliyet do¤rular› aras›nda teklif e¤rilerinin kesiflti¤i noktada oluflmaktad›r. fiekil 1.6’da denge noktas› D1’de oluflmufltur. Bu nokta, ‹talya’n›n iç maliyet do¤rusu (‹‹M) ile Türkiye’nin iç maliyet do¤rusu (T‹M) aras›nda, ‹talya’n›n teklif e¤risi (‹T1) ile Türkiye’nin teklif e¤risinin (TT1) kesiflti¤i yerdir. Türkiye’nin ihraç etmek istedi¤i f›nd›k miktar› (0f1) ile ‹talya’n›n ithal etmek istedi¤i f›nd›k miktar›; ayn› zamanda ‹talya’n›n ihraç etmek istedi¤i ayakkab› miktar› ile Türkiye’nin ithal etmek istedi¤i ayakkab› miktar› birbirine eflittir. Yani iki ülkenin karfl›l›kl› talepleri birbirine eflitlenmifltir. Denge noktas› ile orijin aras›nda çizilen (FU1) do¤rusu d›fl ticaret haddini göstermektedir. FU1 d›fl ticaret haddi do¤rusunun f›nd›k ekseniyle yapt›¤› α1 aç›s› f›nd›¤›n ayakkab› cinsinden fiyat›n›, ayakkab› ekseniyle yapt›¤› β1 aç›s› da ayakkab›n›n f›nd›k cinsinden fiyat›n› göstermektedir. 0a1D1f1 alan›n›n say›sal de¤eri d›fl ticaret hacmini vermektedir. fiekil 1.6 Teklif E¤rileri ‹le D›fl Ticaret Dengelerinin Gösterilmesi Ayakkab› ‹‹M TT1 D1 a1 a2 FU1 F FU2 ‹T1 E a3 T‹M 1 1 0 f3 f1 f2 www.hedefaof.com F›nd›k 22 Uluslararas› ‹ktisat ‹ki ülke aras›nda karfl›l›kl› talep eflitli¤ini yani d›fl ticaret dengesini sa¤layan tek d›fl ticaret haddi vard›r, o da FU1’dir. Bunun d›fl›ndaki bir d›fl ticaret haddi, d›fl ticareti dengeye getirmez. Örne¤in FU2 gibi bir d›fl ticaret haddinden ‹talya 0a2 kadar ayakkab› ihraç edip, karfl›l›¤›nda 0f2 kadar f›nd›k talep etmektedir (F Noktas›). Türkiye ise 0f3 kadar f›nd›k ihraç edip, karfl›l›¤›nda 0a3 kadar ayakkab› talep etmektedir (E Noktas›). ‹ki ülkenin FU2 d›fl ticaret haddinden karfl›l›kl› talepleri birbirine eflitlenmedi¤inden d›fl ticaret dengesi sa¤lanamayacakt›r. Teklif E¤rilerindeki Kaymalar Teklif e¤rilerinde kaymalar oldu¤unda yeni denge noktas› oluflur ve d›fl ticaret hacmi ve d›fl ticaret haddi olmak üzere iki etki ortaya ç›kar. Bir teklif e¤risi hem arz hem de talep e¤risi özelliklerine sahip oldu¤u için, bir ülkede arz ve talebi de¤ifltiren faktörler teklif e¤risinin de yer de¤ifltirmesine neden olur. Bir teklif e¤risi de¤iflti¤inde d›fl ticaret hacmi ve d›fl ticaret haddi olmak üzere iki etki ortaya ç›kacakt›r. Bir ülkenin ihraç mal›n›n fiyat›n›n düflmesi o ülkenin aleyhine, artmas› ise lehine refah etkileri do¤uracakt›r. D›fl ticaret hacminin artmas› her iki ülkede de refah› art›rmakta, d›fl ticaret hacminin azalmas› ise refah› azaltmaktad›r. Çünkü d›fl ticaret yap›l›yorsa her iki ülke de az ya da çok kârl› ç›kacakt›r. O halde d›fl ticaret hacmi ne kadar fazla olursa ülkelerin kârlar› da o kadar fazla olacakt›r. fiekil 1.7’de Türkiye ve ‹talya aras›ndaki d›fl ticaret D1 noktas›nda dengededir. D›fl ticaret hadleri FU1 ve d›fl ticaret hacmi ise 0a1D1f1 alan› kadard›r. fiekil 1.7’de sadece Türkiye’nin teklif e¤risinin TT2 olarak de¤iflti¤ini kabul edelim. O halde yeni denge noktas› D2 olacakt›r. Bu durumda d›fl ticaret hadleri FU2, d›fl ticaret hacmi ise 0a2D2f2 alan› kadard›r. D›fl ticaret hadleri yatay eksendeki mal›n ihracatç›s› olan Türkiye’nin aleyhine, dikey eksendeki mal›n ihracatç›s› olan ‹talya’n›n lehine olacakt›r. Çünkü f›nd›¤›n d›fl ticaret hadleri küçülecek ve tan α2 olacak, ayakkab›n›n d›fl ticaret hadleri ise büyüyecek ve tan β2 olacakt›r. D›fl ticaret hacmindeki art›fl ise her iki ülkenin yarar›na yani lehine olacakt›r. fiekil 1.7 Teklif E¤rilerinde Dengelerin De¤iflmesi Ayakkab› TT2 TT1 FU1 a2 FU2 D2 a1 ‹T1 D1 2 1 1 0 2 f1 www.hedefaof.com f2 F›nd›k 1. Ünite - Erken D›fl Ticaret Teorileri Yatay eksendeki mal›n ihracatç›s› olan ülkenin teklif e¤risinin sa¤ tarafa kaymas›, bu ülkenin eskisine göre belirli bir birim ithal mal›na karfl› daha fazla kendi mal›ndan teklif etmesi anlam›na gelmektedir. Bunu yapmas› için kendi mal›n›n marjinal faydas›n›n düflmesi ve/veya ithal mal›n›n marjinal faydas›n›n yükselmesi gerekmektedir. ‹ki mal›n arz ve talep flartlar›ndaki de¤iflmeler, söz konusu mallar›n kendi fiyatlar› d›fl›nda arz ve talep fonksiyonlar›nda meydana gelen de¤iflmelere ba¤l›d›r. D›fl ticaret dengesinin de¤iflmesi her iki ülkenin refah›n› da etkiler. D›fl ticaret haddi ve d›fl ticaret hacmi olmak üzere iki etki ortaya ç›kar. ‹ki etkinin toplam› ise ülkelerin refah›n›n ne yönde etkilendi¤ini gösterir. Bir ülke için d›fl ticaret haddinin iyileflmesi ve d›fl ticaret hacminin artmas› olumlu, d›fl ticaret haddinin kötüleflmesi ve d›fl ticaret hacminin daralmas› olumsuz refah etkileri do¤urur. E¤er rakaml› örneklerle çal›fl›lm›fl olsayd›, d›fl ticaret dengesinin ülkelere etkileri tam olarak ortaya konulabilirdi. Ancak yine de ülkelerin refah›n›n olumlu mu yoksa olumsuz mu oldu¤u yönünde tahminlerde bulunulabilir. www.hedefaof.com 23 24 Uluslararas› ‹ktisat Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Uluslararas› ticaret ile iç ticaret aras›ndaki önemli farkl›l›klar› aç›klamak Uluslararas›ndaki ekonomik iliflkiler, bir ülkenin iç ekonomik iliflkilerinden farkl›l›klar göstermekte ve birçok sorunu da beraberinde getirmektedir. Bu farkl›l›klar k›saca flöyle özetlenebilir: D›fl ticarette farkl› para birimleri vard›r. Farkl› ticaret kanunlar›, ticaret yöntemleri ve ekonomik sistemler söz konusudur. Pazarlama faaliyetlerini, ekonomik ve ticari mevzuat› anlamay› zorlaflt›ran dil farkl›l›klar› vard›r. Ülkelerin mal standartlar›nda ciddi farkl›l›klar vard›r. Toplumlar›n zevk ve tercihleri birbirinden çok farkl›d›r. D›fl ekonomik iliflkileri k›s›tlay›c› gümrük tarifeleri, kotalar, ithalat yasaklar›, yabanc› sermaye yasa¤›, s›cak para girifl ve ç›k›fllar›n›n kontrol edilmesi, ifl gücünün ve ifl adamlar›n›n serbest dolafl›m›n›n olmamas› gibi birçok uygulama vard›r. Merkantilistlerin ve Fizyokratlar›n uluslararas› iktisat hakk›ndaki görüfllerini aç›klamak Günümüze kadar d›fl ticaretle ilgili pek çok görüfl ortaya at›lm›flt›r. Bunlardan ilki 16. ve 18. yüzy›llar aras›nda hüküm süren Merkantilizm’dir. Merkantilistler, devletin zenginli¤inin alt›n ve de¤erli madenlerden olufltu¤unu ve korumac› bir d›fl ticaret politikas› izlenmesi gerekti¤ini savunurlar. Bu görüfl tüccar zihniyetini temsil eder. Ödemeler bilançosu fikri ilk olarak Merkantilistler taraf›ndan gelifltirilmifl ve daima fazla vermesi gerekti¤i savunulmufltur. D›fl ticaretle ilgili bir di¤er teori Merkantilistlere tepki olarak ortaya ç›kan Fizyokrasi’dir. Fizyokratlar 1760-1770 y›llar› aras›nda kendilerini göstermifller ve ekonomide art›k de¤er yaratan tek sektörün tar›m oldu¤unu savunmufllard›r. Ticareti, dolay›s›yla da d›fl ticareti önemsiz görmüfller ve ekonomiye de¤er katmad›¤›n› ileri sürmüfllerdir. Ancak arz ve talep dengesizli¤inden dolay› zorunlu olarak d›fl ticaret yap›labilece¤i, bu durumda da devletin d›fl ticarete müdahale etmemesi gerekti¤i görüflünü benimsemifllerdir. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Klasik D›fl Ticaret Teorilerini aç›klamak Merkantilistlere tepki olarak ortaya ç›kan bir di¤er düflünce liberal düflüncedir. Liberal iktisatç›lar, devletin d›fl ticarete müdahale etmemesi gerekti¤ini savunmufltur. Buna göre, k›t ve sabit olan kaynaklar d›fl ticaret sonucu ortaya ç›kan ifl bölümü ve uzmanlaflma ile daha verimli kullan›lacak ve dünya serveti art›r›lacakt›r. D›fl ticaretin nedenini, bileflimini ve d›fl ticaret hadlerini aç›klamak üzere ortaya at›lan klasik d›fl ticaret teorilerinden ilki, 1776 y›l›nda Adam Smith taraf›ndan ortaya at›lan Mutlak Üstünlükler Teorisi’dir. Ancak bu teori, bir ülkenin her iki malda da üstün olmas› durumunda d›fl ticareti aç›klayamam›flt›r. Bunun üzerine David Ricardo 1817 y›l›nda Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’ni ortaya atm›flt›r. Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi, Mutlak Üstünlükler Teorisi’nin gelifltirilmesi fleklinde olmufltur. Mutlak Üstünlükler Teorisi’ni aç›klamak A.Smith’in Mutlak Üstünlükler Teorisi’ne göre, bir ülke bir mal› di¤er ülkeye göre mutlak olarak daha ucuza üretiyorsa o mal›n üretiminde uzmanlaflmal› ve ihraç etmeli, nispeten pahal›ya üretti¤i mal› ise di¤er ülkeden ithal etmelidir. Böylece d›fl ticaret yapan her iki ülke de bu durumdan kârl› ç›kar. Ancak bu teori, bir ülkenin her iki malda da üstün olmas› durumunda d›fl ticareti aç›klayamam›flt›r. www.hedefaof.com 1. Ünite - Erken D›fl Ticaret Teorileri N A M A Ç 5 N A M A Ç 6 Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi ve eksikliklerini aç›klamak Mutlak Üstünlükler Teorisi’nin bir ülkenin her iki malda da üstün olmas› durumunda d›fl ticareti aç›klayamamas› üzerine David Ricardo 1817 y›l›nda Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’ni ortaya atm›flt›r. Ricardo’ya göre, bir ülke her iki mal›n üretiminde de üstünse yine de kârl› d›fl ticaret yap›labilir. Önemli olan üstünlüklerin derecesidir. Bir ülke her iki mal›n üretiminde de üstünse mutlak üstünlüklere de¤il karfl›laflt›rmal› üstünlüklere bak›l›r. Ülkeler nispeten daha verimli olduklar› mal› üretip ihraç eder ve di¤er mal› ithal ederlerse d›fl ticaretten kârl› ç›kacaklard›r. Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi, günümüzde hâlen geçerlili¤ini koruyan ve d›fl ticareti aç›klayan önemli bir teoridir. Emek-de¤er teorisine dayanmas›, ifl gücünün ülke içinde tam hareketli, ülkeler aras›nda ise tam hareketsiz oldu¤unu varsaymas›, ülkeler aras› ifl gücü verimlili¤i farkl›l›klar›n›n nedenlerini aç›klamamas› ve sadece arz› dikkate al›p talebi tamamen ihmal etmifl olmas› Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin önemli eksikleridir. F›rsat maliyetleri analizinin d›fl ticaret teorisine getirdi¤i yenilikleri aç›klamak 1936 y›l›nda Goettfried Haberler taraf›ndan F›rsat Maliyetleri Teorisi gelifltirilmifltir. Bu teori, Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin emek-de¤er teorisine dayanmas› konusundaki eksikli¤ini gidermifltir. F›rsat Maliyetleri Teorisi’ne göre, bir birim mal›n maliyeti, onu üretmekle üretiminden vazgeçilen di¤er mallar olarak kabul edilir. Böylece emek-de¤er teorisi devre d›fl› b›rak›lm›flt›r. F›rsat maliyetleri yaklafl›m› ile verimlilik kavram› yerine maliyet kavram› getirilmifltir. F›rsat maliyeti yaklafl›m›n›n getirdi¤i bir di¤er yenilik ise maliyetlerin ticaret yapan ülkelerin millî paralar›yla ölçülmesidir. F›rsat maliyetleri analizi artan, azalan ve sabit f›rsat maliyeti flartlar› alt›nda yap›lmaktad›r. N A M A Ç 7 N A M A Ç 8 25 Sabit, artan ve azalan f›rsat maliyeti flartlar› alt›nda toplumsal farks›zl›k e¤rileri yard›m›yla d›fl ticaret dengesinin nas›l sa¤land›¤›n› aç›klamak Sabit f›rsat maliyetleri, bir mal›n üretimi artt›kça birim bafl›na maliyetlerin de¤iflmemesidir. Sabit f›rsat maliyetlerinin geçerli oldu¤u durumlarda, d›fl ticaret yap›ld›¤›nda üretim tam uzmanlaflma ile sonuçlan›r. Artan f›rsat maliyeti flartlar›nda ise bir ülke karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ünün oldu¤u mal›n üretimini art›rd›kça yani o malda uzmanlaflt›kça, f›rsat maliyetleri sürekli artar. Artan f›rsat maliyeti flartlar› alt›nda d›fl ticaret yap›ld›¤›nda üretim eksik uzmanlaflma ile sonuçlan›r. Azalan f›rsat maliyeti flartlar›nda bir mal›n üretimini art›rd›kça, di¤er mal›n üretiminden azalt›lacak miktarlar giderek azal›r. Böyle bir durumun olabilmesi için, üretim sürecinde pozitif ölçek ekonomilerinin elde edilmesi gerekir. Azalan f›rsat maliyeti flartlar› alt›nda d›fl ticaret yap›ld›¤›nda üretim tam uzmanlaflma ile sonuçlan›r. Karfl›l›kl› Talep Kanunu’na göre d›fl ticaret hadlerinin nas›l belirlendi¤ini ve teklif e¤rileri yard›m›yla d›fl ticarette denge noktas›n›n nas›l bulundu¤unu aç›klamak D›fl ticaret hadlerini aç›klamak üzere John Stuart Mill taraf›ndan gelifltirilen Karfl›l›kl› Talep Kanunu’na göre, d›fl ticaret hadlerini belirleyen, ülkelerin birbirlerinin mallar›na olan karfl›l›kl› talepleridir. Bir ülke verece¤i belirli bir miktar mala karfl›l›k, di¤er ülkenin mal›ndan belirli bir miktar talep eder. D›fl ticaret hadleri de iki ülkenin birbirlerinin mallar›na olan karfl›l›kl› taleplerinin eflitlendi¤i noktada oluflur. Teklif e¤risi, bir ülkenin ithal etti¤i mal miktarlar› birer birim art›r›l›rken, ithal etti¤i her birime karfl›l›k kendi mal›ndan teklif edece¤i mal miktarlar›n› gösterir. Bir teklif e¤risi hem ihraç mal› arz›n› hem de ithal mal› talebini gösterir. Teklif e¤rileri yard›m›yla d›fl ticarette denge noktas› bulunabilir. D›fl ticaret dengesi, iki ülkenin iç maliyet do¤rular› aras›nda teklif e¤rilerinin kesiflti¤i noktada oluflur. www.hedefaof.com 26 Uluslararas› ‹ktisat Kendimizi S›nayal›m 1. D›fl ticaret ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Ülkeler yaln›zca zorunluluktan dolay› d›fl ticaret yaparlar. b. D›fl ticaret ulusal ticarete göre daha basittir. c. Geliflmifl bir ülkenin d›fl ticaret yapmas›na gerek yoktur. d. Ülkeler ancak kârl› bulurlarsa d›fl ticaret yaparlar. e. D›fl ticarette farkl› para birimleri vard›r. 2. David Hume Merkantilizm’in hangi görüflüne karfl› ç›km›flt›r? a. D›fl ticarete yo¤un müdahele edilmesi b. Dünya servetinin art›r›labilece¤i c. Ülke d›fl›na ifl gücü göçünün k›s›tlanmas› d. Ödemeler bilançosunun sürekli fazla vermesi e. Zenginli¤in kayna¤›n›n alt›n ve de¤erli madenler olmas› 3. Fizyokrasi ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. D›fl ticaretten sadece fayda sa¤lanaca¤›n› savunur. b. Merkantilizm’e karfl› bir tepki olarak do¤mufltur. c. Bütün dünyada k›sa sürede kabul görmüfl ve uzun y›llar hüküm sürmüfltür. d. Ekonomi dengede ise d›fl ticarete gerek yoktur. e. Art›k de¤er yaratan tek sektörün tar›m oldu¤u görüflünü savunmufltur. 4. Afla¤›dakilerden hangisi klasik d›fl ticaret teorilerinin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Merkantilistlerin müdahaleci görüfllerine tepki olarak ortaya ç›km›fllard›r. b. Günümüzde geçerliliklerini tamamen yitirmifllerdir. c. D›fl ticaret yapan her iki ülkenin de kârl› ç›kaca¤›n› ileri sürerler. d. “Laissez-faire, Laissez Passer” ilkesini benimsemifllerdir. e. Uluslararas› ifl bölümü ve uzmanlaflman›n ülkelerin refah›n› art›raca¤›n› savunurlar. 5. A. Smith Mutlak Üstünlükler Teorisi ile afla¤›dakilerden hangisini aç›klam›flt›r? a. Uluslararas› ifl bölümü ve uzmanlaflman›n faydalar›n› b. Dünya servetinin sabit oldu¤unu c. D›fl ticaret yapan ülkeler aras›ndaki çat›flman›n çözüm yollar›n› d. D›fl ticarette neden para kullan›lmad›¤›n› e. Eme¤in verimlili¤inin neden ülkelere göre farkl› oldu¤unu 6. Ülkelerin daha fazla maliyet avantaj›na sahip oldu¤u mallar›n üretiminde uzmanlafl›p, daha az maliyet avantaj›na sahip oldu¤u mal›n üretimini di¤er ülkeye b›rakmas› gerekti¤ini savunan d›fl ticaret teorisi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Mutlak Üstünlükler Teorisi b. Heckscher-Ohlin Teorisi c. Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi d. Faktör Fiyatlar› Eflitli¤i Teorisi e. Stolper-Samuelson Gelir Da¤›l›m› Teorisi 7. Afla¤›dakilerden hangisi Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin eksiklerinden biri de¤ildir? a. Emek-de¤er teorisine dayanmas› b. Ülkeler aras›nda eme¤in tam hareketli oldu¤unu kabul etmesi c. Eme¤in homojen oldu¤unu kabul etmesi d. Statik analiz yöntemini kullanmas› e. Analizlerinin sabit maliyetler varsay›m›na dayanmas› 8. D›fl ticarette bir ülkenin hem ihraç mal› arz›n›, hem de ithal mal› talebini gösteren e¤riye ne ad verilir? a. Farks›zl›k e¤risi b. Marjinal maliyet e¤risi c. Dönüflüm e¤risi d. Marjinal gelir e¤risi e. Teklif e¤risi 9. Sabit f›rsat maliyetlerinin geçerli oldu¤u durumlarda d›fl ticaret yap›ld›¤›nda bunun üretim üzerindeki etkisi ne olur? a. Üretim eksik uzmanlaflma ile sonuçlan›r. b. Üretim artt›kça birim bafl›na maliyetler artar. c. Üretimde birim bafl›na kârlar azal›r. d. Üretim tam uzmanlaflma ile sonuçlan›r. e. Üretim artt›kça birim bafl›na maliyetler azal›r. 10. F›rsat Maliyetleri Teorisi, Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin hangi eksikli¤ini gidermifltir? a. Emek - de¤er teorisine dayanmas› b. Talep flartlar›n› dikkate almamas› c. Eme¤in homojen oldu¤unu kabul etmesi d. Bir ülkenin sadece bir mal›n üretiminde uzmanlaflaca¤›n› varsaymas› e. Statik analiz yöntemini kullanmas› www.hedefaof.com 1. Ünite - Erken D›fl Ticaret Teorileri 27 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. d 3. c 4. b 5. a 6. c 7. b 8. e 9. d 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkantilizm ve D›fl Ticaret” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizyokrasi ve D›fl Ticaret” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik D›fl Ticaret Teorilerinin Varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mutlak Üstünlükler Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Teklif E¤rileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sabit F›rsat Maliyetleri ve D›fl Ticaret Dengesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 D›fl ticarette farkl› para birimleri vard›r. Farkl› ticaret kanunlar›, ticaret yöntemleri ve ekonomik sistemler söz konusudur. Pazarlama faaliyetlerini, ekonomik ve ticari mevzuat› anlamay› zorlaflt›ran dil farkl›l›klar› vard›r. Ülkelerin mal standartlar›nda ciddi farkl›l›klar vard›r. Toplumlar›n zevk ve tercihleri birbirinden çok farkl›d›r. D›fl ekonomik iliflkileri k›s›tlay›c› birçok uygulama vard›r. S›ra Sizde 2 Merkantilistlerin ödemeler bilançosunun fazla vermesi fikrini David Hume elefltirmifltir. Çünkü D. Hume ödemeler bilançosunun uzun süre fazla veremeyece¤ini savunmaktad›r. Ona göre, ödemeler bilançosu fazlas› alt›n para arz›n› artt›racakt›r. Böylece ülkede bütün mallara talep artacak ve fiyatlar yükselecek, bu da ihracat› azaltacak ithalat› ise artt›racakt›r. Sonuçta da ödemeler bilançosu fazlas› ortadan kalkacakt›r. S›ra Sizde 3 Merkantilistlere göre servetin kayna¤› alt›n ve di¤er de¤erli madenlerdir. S›ra Sizde 4 Fizyokratlara göre d›fl ticaret gerekli de¤ildir. Çünkü d›fl ticaret art›k de¤er yaratan önemli bir sektör de¤ildir. Yaln›zca ekonomide tüketilmeyen fazla ürünlerin d›flar›ya aktar›lmas› olay›d›r. Dolay›s›yla Fizyokratlara göre d›fl ticaret fayda sa¤lar ancak de¤er sa¤lamaz. S›ra Sizde 5 D›fl ticaret teorilerinin cevaplamaya çal›flt›¤› sorular flunlard›r: Ülkeler neden d›fl ticaret yaparlar? D›fl ticaretin bileflimi nas›ld›r? D›fl ticaret hadleri nas›l belirlenir? S›ra Sizde 6 Mutlak Üstünlükler Teorisi’ne göre, uluslararas› ticarette bir ülkenin her iki mal›n üretiminde de mutlak olarak üstün oldu¤u durumlarda d›fl ticaret yap›lmaz. Ancak Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi, bu durumda da d›fl ticaretin yap›labilece¤ini ve iki ülke için de kârl› olaca¤›n› ileri sürmüfltür. Önemli olan üstünlüklerin derecesidir. S›ra Sizde 7 Emek-de¤er teorisine dayanmas›, ifl gücünü ülke içinde tam hareketli, ülkeler aras›nda tam hareketsiz kabul etmesi, eme¤i homojen kabul etmesi, ifl gücü verimlili¤i farkl›l›klar›n›n nedenlerini aç›klayamamas›, analizlerin sabit maliyetler ve tam uzmanlaflma varsay›m›na dayanmas›, statik analiz yöntemini kullanmas› ve talebi analize katmamas› Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nin eksikleridir. S›ra Sizde 8 F›rsat maliyetleri kavram› mallar›n de¤erini ölçmede kullan›larak, Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’ni aç›klamada emek-de¤er teorisini devre d›fl› b›rakm›flt›r. Ayr›ca maliyetlerin ticaret yapan ülkelerin millî paralar›yla ölçülmesini sa¤lam›flt›r. S›ra Sizde 9 Karfl›l›kl› Talep Kanunu’na göre, d›fl ticaret hadleri iki ülkenin birbirlerinin mallar›na olan karfl›l›kl› taleplerinin eflitlendi¤i noktada oluflur. www.hedefaof.com 28 Uluslararas› ‹ktisat Yararlan›lan Kaynaklar Appleyard, D. R., Field, Jr. A. J., Cobb, S. L. (2010). International Economics, New York: McGraw-Hill. Carbaugh, R. J. (2009). International Economics, South-Western Cengage Learning, USA. Chacholiades, M. (1990). International Economics, New York: McGraw-Hill Publishers. Çelik, K. (2008). Uluslararas› ‹ktisat, Trabzon: Murathan Yay›nevi. Karluk, S. R. (2003). Uluslararas› Ekonomi Teori ve Politika, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. Kazgan, G. (1997). ‹ktisadi Düflünce veya Politik ‹ktisad›n Evrimi, ‹stanbul. Krugman, P. R., Obstfeld, M. (2009). International Economics: Theory and Policy, Boston: Pearson Education, Inc. Marrewijk, C. V. (2007). International Economics: Theory, Application, and Policy, Oxford: Oxford University Press. Roberts, R. D. (2002). Tercih: Bir Serbest Ticaret ve Korumac›l›k Öyküsü, Ankara: Liberte Yay›nlar› (Çev. Mustafa Acar). Salvatore, D. (1986). Uluslararas› ‹ktisat: Teori ve Problemler, Schaum’s Outline Series, Eskiflehir: Bilim Teknik Yay›nevi (Çeviren: Tamer ‹flgüden). Salvatore, D. (1999). International Economics, Sixth Edition, John Wiley and Song, inc. Samuelson, P. A., Nordhaus, W. (2001). Economics, International Edition, New York: McGraw Hill. Seyido¤lu, H. (2007). Uluslararas› ‹ktisat, Geniflletilmifl 16. Bask›, ‹stanbul: Güzem Can Yay›nlar›. Smith, A. (2004). Uluslar›n Zenginli¤i, Cilt 1, ‹stanbul: Yeni Alan Yay›nc›l›k (Çeviren: Ayfle Yunus, Mehmet Bak›rc›). Smith, A. (2002). Uluslar›n Zenginli¤i, Cilt 2, ‹stanbul: Yeni Alan Yay›nc›l›k (Çeviren: M. Tanju Akad). Y›lmaz, fi. E. (1992). D›fl Ticaret Kuramlar›n›n Evrimi, Ankara: Gazi Üniversitesi Yay›nevi, Yay›n No: 178. www.hedefaof.com www.hedefaof.com 2 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT Amaçlar›m›z N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bir ülkenin üretim faktörü yap›s›n›n, ülkeler aras›nda karfl›laflt›rmal› üstünlüklerin belirlenmesindeki rolünü aç›klayabilecek, Faktör zenginli¤i ve mallar›n faktör yo¤unlu¤u kavramlar›n› aç›klayabilecek, Uluslararas›nda faktör hareketlili¤i olmamas›na ra¤men, d›fl ticaret sayesinde iki ülkedeki faktör fiyatlar›n›n birbirine nas›l eflitlenece¤ini aç›klayabilecek, Serbest d›fl ticaret sayesinde bir ülkedeki üretim faktörlerinin millî gelirden ald›klar› paylar›n nas›l de¤iflebildi¤ini aç›klayabilecek, D›fl ticareti art›r›c› yönlü büyüme ve d›fl ticareti azalt›c› yönlü büyümeyi tan›mlayabilecek, Heckscher-Ohlin (H-O) Teorisi’ne yöneltilen elefltirileri aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Faktör Zenginli¤i • Faktör Yo¤unlu¤u • Faktör Yo¤unlu¤unun Tersine Dönmesi • Faktör Fiyatlar› Eflitli¤i Teoremi • • • • • Rybczynski Teoremi Gelir Da¤›l›m› Teoremi Leontief Çeliflkisi D›fl Ticareti Art›r›c› Yönlü Büyüme D›fl Ticareti Azalt›c› Yönlü Büyüme ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi www.hedefaof.com • G‹R‹fi • HECKSCHER-OHLIN (FAKTÖR DONATIMI) TEOR‹S‹’N‹N VARSAYIMLARI • HECKSCHER-OHLIN (FAKTÖR DONATIMI) TEOR‹S‹’N‹N AÇIKLANMASI • FAKTÖR F‹YATLARI Efi‹TL‹⁄‹ TEOREM‹ • STOLPER-SAMUELSON GEL‹R DA⁄ILIMI TEOREM‹ • RYBCZYNSKI TEOREM‹ • HECKSCHER-OHLIN TEOR‹S‹’N‹N EKS‹KLER‹ • HECKSCHER-OHLIN TEOR‹S‹’N‹N AMP‹R‹K SONUÇLARI Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi G‹R‹fi David Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’ne yöneltilen elefltirilerden biri, teoride ülkeler aras›ndaki emek verimlili¤i farklar›n›n nedenlerinin ortaya konulamamas›yd›. Bir mal, ayn› miktarda emek harcand›¤›nda, iki ülkede farkl› miktarlarda üretilmekteydi. Bunun nedeni olarak, iki ülke aras›ndaki emek verimlili¤indeki farkl›l›klar gösterilmekteydi. Ancak teoride ülkeler aras›nda emek verimlili¤inin neden farkl› oldu¤u aç›klanamam›flt›. Daha sonra, ülkeler aras›nda emek verimlili¤inin neden farkl› oldu¤unu aç›klama konusunda iktisatç›lar çal›flmalar›n› sürdürmüfller ve çeflitli teoriler gelifltirmifllerdir. Bu iktisatç›lardan bir tanesi ‹sveçli iktisatç› Eli F. Heckscher’dir. Heckscher’e göre, bu farkl›l›¤›n nedeni ülkelerin nispi (göreceli) faktör zenginlikleridir. Heckscher, 1919 y›l›nda yazd›¤› Faktör Oranlar› Teorisi (Factor Proportions Theory) adl› makalesinde bunu ilk defa dile getirmifltir. Bu makale, ‹sveççe oldu¤u için 1933 y›l›na kadar fazla okunamam›fl ve ne anlat›lmak istendi¤i bilim çevrelerine anlat›lamam›flt›r. Daha sonra, 1933 y›l›nda yine baflka bir ‹sveçli iktisatç› ve Heckscher’in ö¤rencisi olan Bertil Ohlin bir kitap yazm›fl, kitab›nda Heckscher’in makalesini ‹ngilizceye çevirmifl ve yay›nlam›flt›r. Ayr›ca Heckscher’in makalesinde ortaya koydu¤u teori ile ne anlat›lmak istendi¤ini yeniden yorumlam›flt›r. Bertil Ohlin, Heckscher’in Faktör Oranlar› Teorisi’ndeki görüfllerine daha net aç›kl›k getirmifl ve Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’ne de¤iflik bir yorum getiren ve onun ayr›lmaz bir parças› olan Faktör Donat›m› Teorisi’ni ekonomi bilimine kazand›rm›flt›r. ‹flte bu iki iktisatç›n›n soyad›ndan dolay› bu teoriye Heckscher-Ohlin (H-O) Teorisi denir. Daha sonraki y›llarda ayn› konuda Stolper, Samuelson ve Rybczynski gibi iktisatç›lar çal›flmalar›n› sürdürmüfl ve teoriye yeni katk›lar yapm›fllard›r. Bu yüzden Faktör Oranlar› Teorisi, dört alt teoriden oluflmaktad›r. Bunlar; • Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi (Heckscher-Ohlin) • Faktör Fiyatlar› Eflitli¤i Teoremi (Heckscher-Ohlin) • Gelir Da¤›l›m› Teoremi (Stolper-Samuelson) • Rybczynski Teoremi’dir. www.hedefaof.com Heckscher-Ohlin Teorisi, Eli F. Heckscher ile Bertil Ohlin’in ortak çal›flmalar› sonucu ortaya at›lm›flt›r. Bu iki iktisatç›n›n soyad›ndan dolay› teoriye HeckscherOhlin Teorisi, k›saca H-O Teorisi denir. H-O Teorisi ilk kez 1919 y›l›nda Eli F. Heckscher taraf›ndan ‹sveç dilinde yaz›lm›fl, bu yüzden de 1933 y›l›nda Bertil Ohlin taraf›ndan ‹ngilizceye çevrilene kadar fazla okunamam›fl ve bilinememifltir. 32 Uluslararas› ‹ktisat HECKSCHER-OHLIN (FAKTÖR DONATIMI) TEOR‹S‹’N‹N VARSAYIMLARI Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi’nin dayand›¤› basitlefltirici varsay›mlar›n ço¤u klasik d›fl ticaret teorilerinin varsay›mlar› ile ayn›d›r. Bunlara ek olarak Faktör Oranlar› ya da Faktör Donat›m› Teorisi’nde yap›lan varsay›mlar ise flunlard›r: • Sadece iki üretim faktörü vard›r. Bunlardan biri emek, di¤eri sermayedir. • Ülkeler faktör zenginlikleri bak›m›ndan birbirlerinden farkl›d›rlar. ‹ki ülkeli modelde ülkelerden biri emek, di¤eri ise sermaye bak›m›ndan zengin ülkelerdir. • Mallar faktör yo¤unluklar› bak›m›ndan birbirlerinden farkl›d›r. Ele al›nan iki maldan biri emek-yo¤un, di¤eri ise sermaye-yo¤un tekniklerle üretilir. • Bir mal›n üretim teknolojisi standartt›r. Yani bir mal her iki ülkede de ayn› üretim fonksiyonu ile üretilmektedir. • Üretimde ölçe¤e göre sabit verimler (getiri) geçerlidir. S‹ZDE • Her SIRA iki ülkedeki talep flartlar› birbirine benzerdir. Geometrik analizlerde iki ülke için ortak ve tek bir toplumsal farks›zl›k e¤risi çizilmektedir. Bu varsay›mlarda dikkat edilece¤i üzere, klasik d›fl ticaret teorilerinin varsay›mD Ü fi Ü N E L ‹ M lar›ndan farkl› olarak iki kavram öne ç›kmaktad›r. Bunlar; • Ülkelerin faktör zenginli¤i ve S O R U • Mallar›n faktör yo¤unlu¤udur. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Ülkeler için faktör mallar için faktör yo¤unlu¤u kavramlar› kullan›l›r. BirbiriD ‹ K K A zenginli¤i, T nin yerine kullan›lmamas›na dikkat edilmelidir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K S‹ OT RA UP D‹KKAT TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET N N 1 SIRA S‹ZDE Heckscher-Ohlin Teorisi’nde klasik d›fl ticaret teorilerinin varsay›mlar›na ek olarak ön SIRA S‹ZDE plana ç›kan kavramlar nelerdir? AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M Faktör Zenginli¤i Kavram› Faktör zenginli¤i karfl›laflt›rmal› bir kavramd›r. ‹ki ülke birbirine göre sermaye aç›K S‹ zengin s›ndan daha OT RAU P (sermaye zengini) veya emek aç›s›ndan daha zengin (emek zengini) olabilir. Örne¤in, Türkiye ile Japonya karfl›laflt›r›ld›¤›nda, Türkiye emek zengini ç›kabilir. Fakat Pakistan ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda sermaye zengini ç›kabilir. D‹KKAT T E L E V ‹üretim Z Y O N faktörüne bol miktarda sahipse o üretim faktörüyle üretileBir ülke hangi bilecek mallardan daha fazla üretebilecek demektir. Örne¤in, Japonya sermaye SIRAmiktarda S‹ZDE faktörüne bol sahipse sermaye yo¤un olarak üretilen televizyonu daha fazla üretir. Türkiye emek faktörüne daha çok sahipse emek yo¤un olarak üretilen ‹NTERNET tekstil ürünlerini daha fazla üretir. Bu durum, ülkelerin dönüflüm e¤rilerinin flekliAMAÇLARIMIZ ne yans›r. Ülke, faktör zenginli¤inden dolay› hangi mal› daha fazla üretebiliyorsa o eksende dönüflüm e¤risi daha uzun olacakt›r. Faktör zenginli¤i K ‹ T A P kavram› üç ayr› flekilde tan›mlanm›flt›r. Bunlar; faktör miktar› tan›m›, fiyat tan›m› ve kullan›m tan›m›d›r. N N Faktör Miktar› T E L E V ‹ Z YTan›m› ON Bu tan›mlama, ilk defa Leontief taraf›ndan yap›lm›flt›r. Miktar tan›m›na göre, iki ülkedeki üretim faktörlerinin miktarlar› fiziksel olarak say›l›r ve birbirine oranlan›r. Daha sonra iki ülke aras›nda bu oranlar karfl›laflt›r›l›r. Buna göre de karfl›laflt›rmal› ‹ N Tülkenin, E R N E T hangi üretim faktörüne daha çok sahip oldu¤u tespit edilir. olarak hangi Örne¤in, Türkiye ve Japonya gibi iki ülke ele al›ns›n. Bu ülkelerdeki üretim faktörleri tek tek say›ls›n ve birbirine oranlans›n. www.hedefaof.com 33 2. Ünite - Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi Japonyada’ki Sermaye Miktar› Türkiye’deki Sermaye Miktar› Japonyada’ki Emek Miktar› Türkiye’deki Emek Miktar› E¤er, yukar›daki formüldeki gibi bir eflitsizlik ortaya ç›k›yorsa Japonya’n›n sermaye zengini, Türkiye’nin ise Japonya’ya nispeten emek zengini bir ülke oldu¤u anlafl›l›r. Çünkü Japonya’da nispi olarak sermaye faktörü fazla emek faktörü az ise büyük bir rakam daha küçük bir rakama bölünür ve elde edilen katsay› daha büyük olur. Türkiye’de emek faktörünün nispi olarak bol oldu¤u öngörülürse küçük bir rakam›n daha büyük bir rakama bölünmesi söz konusu olacakt›r. Elde edilen katsay›, Japonya’ya göre daha küçük olacakt›r. K›saca miktar tan›m›na göre eflitsizli¤in büyük olan taraf›ndaki ülke sermaye zengini, küçük olan taraf›ndaki ülke ise di¤er ülkeye nispeten emek zenginidir. Faktör miktar›n› bu flekilde tan›mlaman›n bir tak›m zorluklar› olabilir. Üretim faktörlerini bir ülkede fiziksel olarak sayabilmek güçlü bir istatistik ve bilgi ifllem altyap›s›n› gerektirir. Ayn› zamanda uzun sürebilecek ve zahmetli bir yöntemdir. Çal›flmalar kesin bir sonuç vermeyebilir. Üretim faktörleri homojen olursa bu say›m daha kolay yap›l›r. Gerçek hayattaki gibi homojen olmad›¤› durumlarda, fiziksel bir say›y› ortaya koymak zor olabilir. Faktör miktar›n› tan›mlaman›n zorluklar› nelerdir? Faktör Fiyat› Tan›m› SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M Bu tan›mlama Heckscher ve Ohlin taraf›ndan yap›lm›flt›r. Fiyat tan›mlamas›na göre her iki ülkede, üretim faktörlerinin fiyatlar› ele al›n›r. Bu fiyatlar birbirine oranS O R U karfl›laflt›r›llanarak iki ülke için ayr› ayr› katsay›lar bulunur. Bulunan katsay›lar›n mas› sonucu, ülkelerden hangisinin emek, hangisinin sermaye zengini oldu¤u tespit edilir. Burada, piyasa mekanizmas› mant›¤›ndan ve k›tl›k kanunundan yola ç›D‹KKAT k›lm›flt›r. E¤er bir ülkede bir üretim faktörü bol miktarda ise fiyat› düflük, k›t miktarda ise fiyat› yüksek olacakt›r. Gerçek hayatta, eme¤in bol oldu¤u ülkelerde ücSIRA S‹ZDE retler düflük, sermayenin bol oldu¤u ülkelerde de rantlar düflüktür. Örne¤in, Türkiye ve Japonya gibi iki ülke ele al›ns›n. Türkiye’de eme¤in, Japonya’da sermayenin bol miktarda oldu¤u öngörülsün. Bu ülkelerdeki üretimAMAÇLARIMIZ faktörlerinin fiyatlar› (rant ve ücret) birbirine oranlans›n. N N Japonyada’ki Sermaye Fiyat› K ‹Fiyat› T A P Türkiye’deki Sermaye Japonyada’ki Emek Fiyat› Türkiye’deki Emek Fiyat› TELEV‹ZYON Sermaye, fabrika binas›, makine ve teçhizat gibi fiziki sermaye fleklinde D ‹ K Kele A T al›nd›¤›nda, bunlar kiraland›klar›nda rant geliri olufltururlar. Parasal sermayenin geliri ise faizdir. AMAÇLARIMIZ www.hedefaof.com K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE rantlar›n Japonya’da sermaye faktörünün bol miktarda oldu¤u varsay›ld›¤›nda, nispi olarak düflük oldu¤u, emek k›t faktör olarak varsay›ld›¤›nda ise ücretlerin nispi olarak yüksek oldu¤u görülür. Bu durumda, daha küçük birDrakam, daha büyük Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ N T eflitsizli¤in ERNET bir rakama bölünür. Türkiye’de ise tam tersi oldu¤u varsay›l›rsa küçük olan taraf›ndaki ülke sermaye zengini, büyük olan taraf›ndaki ülke ise emek zengiS O R U nidir. Fiyat tan›mlamas›, daha zahmetsiz ve kesin sonuçlara ulafl›labilen bir tan›md›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE N N TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 34 Uluslararas› ‹ktisat Faktör Kullan›m› Tan›m› Bu tan›mlama, Lancester taraf›ndan yap›lm›flt›r. Kullan›m tan›m›nda ise bir ülke hangi üretim faktörünü ihracata yönelik mal üreten sektörde kullan›yorsa o faktör bol miktarda sahip olunan faktördür. ‹thal ikamesi sektöründe yo¤un olarak kullan›lan faktör ise k›t olan faktördür. Bu tan›mlamada, ihraç ve ithal ikamesi sektörlerindeki faktör yo¤unlu¤unun hesaplanmas› gerekmektedir. Sonuç olarak, her üç tan›mlamada da benzer sonuçlara ulafl›lmakta, yani ülkelerin faktör zenginlikleri belirlenmektedir. Aradaki fark sadece kullan›fll›l›kla ilgilidir. Heckscher-Ohlin Teorisi’nde fiyat tan›mlamas› kullan›lm›flt›r. Faktör Yo¤unlu¤u Kavram› Mikro iktisatta üretici dengesi analizleri bir firman›n üretti¤i bir malda nas›l dengeye geldi¤ini aç›klar. Ayn› uygulama, ülkeler aç›s›ndan da gelifltirilebilir. H-O Teorisi’nin varsay›mlar›na göre, iki ülkeli ve iki mall› bir modelde, ele al›nan mallar›n faktör yo¤unluklar› birbirinden farkl› olmal›d›r. Her iki ülkenin üretim dengesi ayn› diyagram üzerine tafl›narak, mallar›n faktör yo¤unluklar›n›n nas›l farkl› SIRA S‹ZDE oldu¤u geometrik olarak fiekil 2.1 yard›m›yla aç›klanm›flt›r. fiekil 2.1’de sermaye yo¤un tekniklerle üretilen televizyon ve emek yo¤un tekniklerle üretilen bu¤day gibi iki mal MM do¤rusu efl maliyet do¤rusudur ve ayn› zamanda D Ü fiele Ü N Eal›nm›flt›r. L‹M eksenlerle yapt›¤› aç›lar›n tanjant› o eksendeki faktörlerin fiyatlar›n› da gösterir. Yani, tan α1 eme¤in sermaye cinsinden fiyat›n›, tan β1 sermayenin emek cinsinO R U den fiyat›n› Sgösterir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Mallar›n faktör daha iyi kavrayabilmek için, öncelikle mikro iktisat›n konuD ‹ Kyo¤unlu¤unu KAT lar›ndan biri olan Üretici Dengesinin bilinmesi gerekir. D‹KKAT N N fiekil 2.1 SIRA S‹ZDE Mallar›n Faktör Yo¤unluklar›n›n AMAÇLARIMIZ Farkl› Olmas› K ‹ T A P SIRA S‹ZDE Sermaye AMAÇLARIMIZ ET M K ‹ T A Pβ1 • S1 TELEV‹ZYON TT TELEV‹ZYON DÜB • S2 ‹NTERNET DÜT ‹NTERNET 0 TB EB α1 e1 e2 M Emek Televizyonun üretim dengesi DÜT noktas›ndad›r. Bu nokta televizyonun efl ürün e¤risi olan ET e¤risi ile MM efl maliyet do¤rusunun te¤et oldu¤u yerdir. ET efl ürün e¤risi ile temsil edilen televizyon üretim miktar›, s1 kadar sermaye ve e1 kadar emek kullan›larak gerçeklefltirilmifltir. Kullan›lan sermaye miktar› emek miktar›na oranla daha fazla oldu¤u için, televizyonun sermaye yo¤un tekniklerle üretildi¤i söylenir. Ayr›ca orijin ile denge noktas› aras›nda televizyon üretimi için çizile- www.hedefaof.com 35 2. Ünite - Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi cek TT teknoloji do¤rusunun da sermaye eksenine yak›n olmas› televizyonun sermaye yo¤un tekniklerle üretildi¤i anlam›na gelmektedir. Bu¤day›n üretim dengesi DÜB noktas›ndad›r. Bu nokta bu¤day›n efl ürün e¤risi olan EB ile MM do¤rusunun te¤et oldu¤u yerdir. EB efl ürün e¤risi ile belirtilen bu¤day üretim miktar›, s2 kadar sermaye ve e2 kadar emek kullan›larak gerçeklefltirilmifltir. Kullan›lan emek miktar› sermaye miktar›na oranla daha fazla oldu¤u için, bu¤day›n emek yo¤un tekniklerle üretildi¤i söylenir. Ayr›ca orijin ile denge noktas› aras›nda bu¤day üretimi için çizilecek TB teknoloji do¤rusunun da emek eksenine yak›n olmas› bu¤day›n emek yo¤un tekniklerle üretildi¤i anlam›na gelmektedir. fiekil 2.1’de de görüldü¤ü gibi, H-O Teorisi’ne göre iki mal›n teknoloji do¤rular› üst üste binmemelidir. Aksi durumda H-O Teorisi’nde yap›lacak analizler geçersiz olacakt›r. HECKSCHER-OHLIN (FAKTÖR DONATIMI) TEOR‹S‹’N‹N AÇIKLANMASI Teori, ülkeler aras›nda ayn› mallar için üretim fonksiyonlar›n›n ayn› oldu¤unu kabul etmektedir. Ülkelerin d›fl ticaret yapmalar›n›n nedenini de zevkler ve teknoloji düzeyi veri iken ülkelerin sahip olduklar› nispi faktör zenginlikleri oldu¤unu ileri sürmektedir. Di¤er bir ifade ile bir ülke hangi üretim faktörüne bol miktarda sahipse o üretim faktörünü yo¤un olarak kullanan üretim dallar›nda uzmanlafl›r ve karfl›laflt›rmal› üstünlük elde eder, onlar› daha ucuza üretir ve ihraç eder. E¤er bir üretim faktörüne k›t olarak sahip ise bu üretim faktörüyle üretilebilecek mallar› ithal eder. Örne¤in, Türkiye’de emek nispi olarak daha bol ise Türkiye tekstil gibi emek yo¤un teknikleri kullanan bir sektörde uzmanlaflacak, bu mallarda karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ü olacak ve onlar› ihraç edecektir. Sermaye faktörü nispeten k›t ise örne¤in motor, bilgisayar, televizyon vb. mallar› pahal›ya üretece¤i için bu mallar›n ithalatç›s› konumunda olacakt›r. Japonya’da sermaye faktörü nispi olarak bol ise Japonya motor, bilgisayar, televizyon vb. sermaye yo¤un teknikleri kullanan bir sektörde uzmanlaflacak ve bu mallar› ihraç edecektir. K›saca, Türkiye tekstil gibi emek yo¤un bir malda, Japonya ise televizyon gibi sermaye yo¤un bir malda karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olacakt›r. Bu durumda her iki ülke de d›fl ticaretten kazançl› ç›kacakt›r. H-O Teorisi’ne göre, karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ün belirleyicisi nedir? SIRA S‹ZDE Heckscher-Ohlin Teorisi’nin ana fikri; bir ülke hangi üretim faktörüne bol miktarda sahipse o üretim faktörünü yo¤un olarak kullanan üretim dal›nda uzmanlafl›r ve karfl›laflt›rmal› üstünlük elde eder. 3 H-O Teorisi geometrik olarak da kan›tlanabilir. Varsay›mlardan hareket edileD Ü fi Ü N E L ‹ M rek, iki ülkenin dönüflüm e¤rileri sabit maliyet flartlar›nda düz do¤rular fleklinde çizilir. fiekil 2.2’de JJ do¤rusu Japonya’n›n dönüflüm e¤risini, TT do¤rusu TürS O R U kiye’nin dönüflüm e¤risini göstermektedir. Ülkelerin faktör zenginliklerinin birbirlerinden farkl› oldu¤u varsay›ld›¤› için, emek zengini varsay›lan Türkiye’nin dönüflüm e¤risi bu¤day ekseninde daha uzun, sermaye zenginiD ‹varsay›lan JaponKKAT ya’n›n dönüflüm e¤risi televizyon ekseninde daha uzun çizilir. Mallar›n faktör yo¤unluklar›n›n farkl› oldu¤u varsay›m›na göre; televizyon sermaye yo¤un, bu¤day SIRA S‹ZDE emek yo¤un mallar olarak kabul edilmifltir. Yine varsay›m gere¤i, iki ülkenin talep flartlar› birbirinin benzeridir. O halde iki ülke için tek bir toplumsal farks›zl›k e¤risi (U1) çizilmelidir. AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M H-O Teorisi sabit f›rsat maliyeti varsay›m›na göre aç›klanm›flt›r. S O R U N N K ‹ T A P SIRA S‹ZDE D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P www.hedefaof.com TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 36 Uluslararas› ‹ktisat fiekil 2.2 H-O Teorisi’nin Geometrik Olarak ‹spat› Televizyon J β1 • D‹J T β2 D‹T • α1 0 H-O Teorisi di¤er f›rsat maliyeti flartlar›na göre de geometrik olarak ispatlanabilir. U1 α2 J T Bu¤day Bu durumda, Türkiye’nin iç dengesi D‹T, Japonya’n›n iç dengesi D‹J noktas›ndad›r. Bu¤day›n iç maliyetleri karfl›laflt›r›ld›¤›nda, Türkiye’deki bu¤day maliyetlerinin (tan α2), Japonya’daki bu¤day maliyetlerinden (tan α1) daha düflük oldu¤u görülmektedir. Demek ki Türkiye zengin olarak sahip oldu¤u emek faktörünü yo¤un olarak kullanan bu¤day üretiminde uzmanlaflm›fl ve karfl›laflt›rmal› üstünlük elde etmifltir. Televizyonun iç maliyetleri karfl›laflt›r›ld›¤›nda, Japonya’daki televizyon maliyetlerinin (tan β1) Türkiye’deki televizyon maliyetlerinden (tan β2) daha düflük oldu¤u görülmektedir. Demek ki Japonya zengin olarak sahip oldu¤u sermaye faktörünü yo¤un olarak kullanan televizyon üretiminde uzmanlaflm›fl ve karfl›laflt›rmal› üstünlük elde etmifltir. Yukar›da H-O Teorisi’nin geometrik olarak ispat› sabit f›rsat maliyeti flartlar› alt›nda yap›lm›flt›r. Çünkü sabit f›rsat maliyeti flartlar›n›n geçerli oldu¤u varsay›lm›flt›r. Ancak, bu teori artan f›rsat maliyeti flartlar› için de geçerlidir. FAKTÖR F‹YATLARI Efi‹TL‹⁄‹ TEOREM‹ H-O Teorisi’nin sonuçlar›ndan bir tanesi, karfl›laflt›rmal› üstünlüklere dayal› bir d›fl ticaretin ülkeler aras›nda faktör fiyatlar›n› birbirine eflitleyece¤idir. Klasik d›fl ticaret teorilerinin standart varsay›mlar›ndan bir tanesi, eme¤in ülke içinde tam hareketli, ülkeler aras›nda ise tam hareketsiz oldu¤udur. Bu varsay›ma ra¤men, d›fl ticaret sayesinde faktör fiyatlar› birbirine eflitlenecektir. Bilindi¤i gibi, ülkeler aras›nda serbest faktör hareketlili¤i olsa, zaten faktör fiyatlar› birbirine eflit olacakt›r. Bu durumda faktör arz›nda de¤iflmeler olacakt›r ve faktör fiyatlar› eflitlenecektir. Ama bu durum üretim faktörlerinin ülkeler aras›nda tam hareketli oldu¤u durumda gerçekleflir. Klasik d›fl ticaret teorilerinde ve H-O Teorisi’nde varsay›ld›¤› gibi ülkeler aras›nda faktör hareketlili¤i s›f›r, ülke içinde ise sonsuzdur. Böyle bir durumda, e¤er iki ülke aras›nda serbest ticaret yap›l›rsa bu sayede faktör fiyatlar› yine birbirine eflitlenecektir. SIRA S‹ZDE 4 H-O Teorisi’ne ülkeler aras›nda üretim faktörü hareketlili¤i var m›d›r? SIRAgöre S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT www.hedefaof.com 37 2. Ünite - Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi Örnek olarak yine Türkiye ve Almanya gibi iki ülke ele al›n›rsa; Türkiye’de emek, Almanya’da ise sermaye zengin olunan üretim faktörüdür. fiekil 2.3’de, faktör hareketlerinin olmad›¤› bir durumda, her iki ülkedeki emek ve sermaye piyasas› gösterilmifltir. fiekil 2.3 TÜRK‹YE W w3 w1 D3 D1 W w2 A1 • A2 D4 • • D2 • w3 T2 T1 0 ‹ki Ülke Aras›ndaki D›fl Ticaret Sayesinde Ücretlerin Birbirine Eflitlenmesinin Geometrik Olarak ‹spat› ALMANYA T4 T3 m1 m3 M 0 m4 m2 M Tam faktör hareketsizli¤i durumunda, Türkiye’deki emek piyasas› D1 noktas›nda, Almanya’daki emek piyasas› ise D2 noktas›nda dengeye gelmifltir. Türkiye’de emek bol oldu¤u için ücretler w1 seviyesinde nispeten daha düflük, Almanya’daki ücretler ise emek faktörü k›t oldu¤u için w2 seviyesinde nispeten daha yüksek düzeydedir. Ülkeler aras›nda eme¤in hareket etmedi¤i bir durumda, serbest d›fl ticaret yap›l›rsa iki ülkedeki ücret düzeyleri birbirine eflitlenecektir. H-O teorisine göre, d›fl ticaretten sonra Türkiye bu¤day gibi emek yo¤un bir malda uzmanlaflacakt›r. Çünkü Türkiye’de emek bol faktördür. Bu¤day üretiminin artmas›, emek talebini de art›racak ve T3 konumuna getirecektir. Emek arz› sabitken, emek talebinin artmas› ücretleri w3 seviyesine kadar yükseltecektir. Di¤er taraftan Almanya televizyon gibi sermaye yo¤un bir malda uzmanlaflacak, emek yo¤un bu¤day üretimini ise azaltacakt›r. Çünkü Almanya’da sermaye bol faktördür. Bu¤day üretiminin azalmas›, Almanya’daki emek talebini de azaltacakt›r. Emek arz› sabitken, emek talebinin azalmas› ücretleri w3 seviyesine kadar düflürecektir. Böylece bir miktar Türkiye’de ücretler yükselecek, bir miktar Almanya’da düflecek ve w3 seviyesinde birbirine eflitlenecektir. fiekil 2.4 TÜRK‹YE R r1 r3 A1 D3 • R • D1 D4 r3 T3 0 m3 m1 ‹ki Ülke Aras›ndaki D›fl Ticaret Sayesinde Rantlar›n Birbirine Eflitlenmesinin Geometrik ‹spat› ALMANYA r2 T1 D2 • A2 • T4 M 0 T2 m2 m4 www.hedefaof.com M 38 Uluslararas› ‹ktisat Benzer flekilde iki ülkede rantlar veya faizler de eflitlenecektir. Tam sermaye hareketsizli¤i durumunda, Türkiye’deki sermaye piyasas› D1 noktas›nda, Almanya’daki sermaye piyasas› ise D2 noktas›nda dengeye gelmifltir. Türkiye’de sermaye k›t oldu¤u için rantlar r1 gibi nispeten daha yüksek, Almanya’daki rantlar ise sermaye faktörü bol oldu¤u için r2 gibi nispeten daha düflük düzeydedir. Ülkeler aras›nda sermaye hareketinin olmad›¤› bir durumda, serbest d›fl ticaret yap›l›rsa iki ülkedeki rant düzeyleri birbirine eflitlenecektir. H-O Teorisi’ne göre, d›fl ticaretten sonra Türkiye bu¤day gibi emek yo¤un bir malda uzmanlaflacakt›r. Di¤er taraftan televizyon üretimini azaltacakt›r. Televizyon üretiminin azalmas› ise sermaye talebini de azaltacak ve T3 konumuna getirecektir. Sermaye arz› sabitken sermaye talebinin azalmas› rantlar› r3 seviyesine kadar düflürecektir. Di¤er taraftan Almanya televizyon gibi sermaye yo¤un bir malda uzmanlaflacakt›r. Televizyon üretiminin artmas›, sermaye talebini de art›racak ve T4 konumuna getirecektir. Sermaye arz› sabitken sermaye talebinin artmas› rantlar› da r3 seviyesine kadar art›racakt›r. Böylece rantlar bir miktar Türkiye’de düflecek, bir miktar Almanya’da yükselecek ve r3 seviyesinde birbirine eflitlenecektir. Örnekten de görüldü¤ü gibi, iki ülke aras›nda faktör hareketlili¤i olmasa bile d›fl ticaret sayesinde faktör fiyatlar› birbirine eflitlenmektedir. Gerçek hayatta, ülkeler aras›nda faktör fiyatlar›nda farkl›l›klar vard›r. Bunun çeflitli nedenleri vard›r. Birincisi, ülkeler aras›nda tam serbest ticaret yoktur. Ülkeler ithalatlar›n› tarifeler, kotalar, ithal yasaklar› vb. d›fl ticaret politikas› araçlar›yla korumaktad›rlar. ‹kincisi, sendikalar›n güçlü olduklar› ülkelerde özellikle ücretlerin düflmesine karfl› koymalar›d›r. Özellikle geliflmifl ülkelerde sendikalar daha güçlüdür ve ücret düflüfllerini engellemektedirler. Üçüncüsü ise hükûmetlerin farkl› ücret ve faiz politikalar› uygulamalar›d›r. Baz› ülkelerde ücretlerin bütçedeki yükünü azaltmak veya enflasyonla mücadele edebilmek için düflük ücret, yüksek faiz politikas› izlenmektedir. SIRA S‹ZDE 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M Neden gerçek hayatta SIRA S‹ZDEticaret yapan ülkeler aras›nda üretim faktörlerinin fiyatlar› birbirine eflit olmaz? fi Ü N E L ‹ Mhayatta ülkelerin birbirleriyle ticaret yapmas›, faktör fiyatlar›n› Yine deD Ügerçek birbirlerine yaklaflt›r›c› etkilerde bulunmaktad›r. Hiç ticaret yap›lmasayd› belki de faktör fiyatlar› farklar daha fazla olacakt›. S Oaras›ndaki R U S O R U D‹KKAT Serbest ticaret bir ülkede bol miktarda olan faktörün lehinedir. Çünkü serbest SIRA S‹ZDE ticaret bol faktöre olan talebi art›rarak, bol olan faktörün fiyat›n› art›r›r. AMAÇLARIMIZ Korumac›l›k, bir ülkede az miktarda olan faktörün lehinedir. Çünkü korumac›l›k k›t K faktöre ‹ T Aolan P talebi art›rarak, fiyat›n› da art›r›r. STOLPER-SAMUELSON GEL‹R DA⁄ILIMI TEOREM‹ D‹KKAT Stolper-Samuelson Gelir Da¤›l›m› Teoremi, Wolfgang F. Stolper ve Paul A. Samuelson taraf›ndan 1941-1948 y›llar›nda ortaya at›lm›flt›r. Teoreme göre, serbest d›fl tiSIRA caret ülkede bolS‹ZDE olan üretim faktörünün gelirini yükseltirken, k›t olan üretim faktörünün gelirini düflürür. Di¤er bir ifadeyle serbest ticaret ihraç mallar›nda yo¤un olarak kullan›lan ve ülkenin bol olarak sahip oldu¤u faktörün millî gelir içindeki AMAÇLARIMIZ pay›n› artt›r›rken, ithalata rakip üretim dallar›nda kullan›lan k›t faktörün millî gelir içindeki pay›n› azalt›r. K›t faktörün gelirinde meydana gelen düflüfl, mutlaka o ülkenin refah›nda K ‹ T bir A Pazalma yaratmayabilir. Çünkü bol olan üretim faktörünün sa¤layaca¤› kazanç, k›t olan faktörün u¤rad›¤› kay›ptan daha fazla olaca¤› için toplum aç›s›ndan refah seviyesinde bir azalma olmaz. Daha önceki serbest d›fl ticaretin yap›lmas›, ticaret yapan her iki ülT E L E V ‹ Zteorilerde, YON kenin de lehine olmaktayd›. D›fl ticaretten her iki ülkede ayn› anda kazançl› ç›kaca¤› için, dönüflüm e¤rilerinin daha ilerisinde bir toplumsal kay›ts›zl›k e¤risinde ülkeler tüketim dengesini sa¤lamakta, yani daha ileri bir refah seviyesine ulaflabil- N N TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 39 2. Ünite - Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi mekteydiler. Bu durumun, toplumun tamam›n›n yani tüm kesimlerinin yarar›na oldu¤u kabul edilmekteydi. Acaba d›fl ticaretin kazançlar›ndan her üretim kesimi ayn› flekilde olumlu etkilenir mi? ‹flte Stolper ve Samuelson bunu aç›klam›flt›r. Gelir da¤›l›m› teoremine göre, serbest ticaret bir ülkede bol miktarda olan üretim faktörüSIRA S‹ZDE nün gelirini nas›l etkiler? Millî gelir pastas›ndan alaca¤› dilimi art›r›r m›, yoksa azalt›r m›? 6 D Ü fi Ü N E L ‹ M Serbest ticaret, ülke içinde bol olan ve ihraç endüstrilerinde yo¤un olarak kullan›lan üretim faktörü sahiplerinin lehinedir. Çünkü ülke d›fl ticarete aç›ld›ktan O R U olarak kulsonra, kendisinin zengin olarak sahip oldu¤u üretim faktörünüS yo¤un lanan üretim dallar›nda uzmanlaflacakt›r. Örne¤in, emek zengini olarak varsay›lan Türkiye, bu¤day gibi emek yo¤un üretim dal›nda uzmanlaflacakt›r. üretiD ‹ K K ABu¤day T minin artmas›, daha fazla emek talebi demektir. Emek talebi artt›¤›nda ise ücretler yükselecektir. Bu durum, Türkiye’de bol miktarda olan emek sahiplerinin lehineSIRA S‹ZDE dir. Ayr›ca ekonomide emek daha fazla çal›flaca¤› için, emek sahiplerinin millî gelirden ald›¤› pay da artacakt›r. Hükûmetler gelir da¤›l›m›n› ülkede bol olan üretim faktörü lehine de¤ifltirmek istediklerinde, serbest ticareti bir AMAÇLARIMIZ politika olarak kullanabilirler. Di¤er sermaye yo¤un üretim dallar› ise tasfiye edilecektir. Çünkü sermaye k›t K ‹ T A P ve sermaye ve pahal› bir üretim faktörüdür. Bu durum sermaye talebini azaltacak sahiplerinin gelirini düflürecektir. O halde serbest ticaret, ülkede bol olan faktörün lehine, k›t olan faktörün ise aleyhinedir. T E L E Vithalat ‹ Z Y O N yasaklar›, Serbest ticaretin tam tersi korumac›l›kt›r. D›fl ticarete konulan ithalat ve ihracat kotalar›, gümrük tarifeleri vb. k›s›tlamalar korumac›l›¤›n araçlar›d›r. Korumac›l›k yap›lmas› ülkede bol olan faktörün aleyhine, k›t olan faktörün lehinedir. Çünkü ithal mallar›na gümrük vergisi konuldu¤unda, ithal iç pi‹ N T E Rmallar›n›n NET yasadaki sat›fl fiyatlar› gümrük tarifesi kadar yükselir. Örne¤in, $100’l›k bir mal›n ithalat›na %50 gümrük tarifesi konulursa mal›n iç piyasada sat›fl fiyat› $150’a ç›kacakt›r. Bu durumda maliyetleri $100-$150 aras›nda olan yurt içi üreticiler de piyasaya girebileceklerdir. Gümrük tarifesi uygulanmas› sonucu sa¤lanan korumayla birlikte ithalata rakip yurt içi üretimde art›fl olacakt›r. E¤er ithalat azal›rsa yurt içi talebi karfl›layabilmek için yurt içi üretim de artar. ‹thalata rakip üretimde, ülkede k›t olarak bulunan üretim faktörü kullan›l›r. Üretimin artmas› k›t faktöre olan talebi art›racakt›r. K›t faktörün arz› sabitken talebinin artmas›, fiyat›n› yükseltecektir. Bu durum k›t faktör sahiplerinin lehinedir. Ayr›ca, k›t faktörlerle yap›lan üretim artt›¤› için, k›t faktörün millî gelirden alaca¤› pay da artacakt›r. Hükûmetler gelir da¤›l›m›n› ülkede k›t olan faktör lehine de¤ifltirmek istediklerinde, korumac›l›¤› bir politika olarak kullanabilirler. Kazan›lan yönüyle millî gelir basit olarak flu formülle hesaplan›r: SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Millî gelir (MG) = Ücret(Ü) + Faiz(F) + Rant(R) + Kâr(K) E¤er bir ülkede emek zengin olarak sahip olunan faktör ise serbest ticaret toplam ücretleri art›racakt›r (∆Ü). Di¤er taraftan, k›t olan sermaye faktörü ile yap›lan ithalata rakip üretim azalaca¤› için toplam rantlar azalacakt›r (∆R). MG = Ü + F + R + K + ∆Ü - ∆R ∆Ü > ∆R oldu¤u için millî gelir artacakt›r. www.hedefaof.com Serbest ticaret, bir ülkede bol miktarda olan üretim faktörünün millî gelir pastas›ndan almakta oldu¤u pay› art›r›r. 40 Uluslararas› ‹ktisat Korumac›l›k durumunda ise millî gelir azalabilir. Ancak Metzler Çeliflkisi durumunda ortaya ç›kmayabilir. E¤er, bir ülke gümrük tarifesi koydu¤unda, karfl› ülkenin ihracatç›lar› buna misilleme yaparsa korumac›l›¤›n ülkedeki k›t faktörü yararland›rmas› gerçekleflmeyebilir. Örne¤in, bir ülke ithalat›na %10 gümrük tarifesi koydu¤unda, karfl› ülkenin ihracatç›lar› da fiyatlar›n› %10 azalt›rsa korumac›l›k gerçekleflmez. Özetle serbest ticaret ülkede nispeten bol olan üretim faktörünün istihdam düzeyini art›raca¤› için, onun gelirini de art›r›r. Bol olan faktörün daha fazla istihdam edilmesi millî geliri, dolay›s›yla refah› da art›racakt›r. K›t olan faktörün istihdam düzeyi ise azalacak, k›t faktör sahiplerinin geliri ve millî gelir düzeyi de azalacakt›r. Ancak, bol faktörün millî gelirde sa¤lad›¤› art›fl, k›t faktörün neden oldu¤u kay›ptan daha büyük olaca¤› için sonuçta toplumun refah› artacakt›r. Millî gelir art›fl›, gelir da¤›l›m›ndan zarar gören kesimlerin kay›plar›n› fazlas›yla karfl›lar. Korumac›l›k ise tam tersi etkiler gösterecektir. Eme¤in k›t olarak bulundu¤u bir toplumda, serbest d›fl ticaret emek gelirlerinin düflmesine neden olur. E¤er bu ülkede iflçi sendikalar› güçlü ise sendikalar serbest d›fl ticarete karfl› ç›kar. Serbest d›fl ticaret politikas› izlenmesi ülkede bol olan faktörün, koruyucu politikalar ise k›t olan faktörün lehine sonuçlar yarat›r. RYBCZYNSKI TEOREM‹ T.M. Rybczynski Polonyal› bir iktisatç›d›r. Bir ülkede sadece bir üretim faktörünün miktar› artm›flsa miktar› artan faktörü yo¤un olarak kullanan üretim dal›nda üretim artar, miktar› de¤iflmeyen di¤er üretim dal›nda ise üretim azal›r. Rybczynski Teoremi, 1955 y›l›nda T.M. Rybczynski taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Dayand›¤› varsay›mlar flunlard›r: • Bir ülkede iki üretim sektörü bulunmakta ve her sektör do¤rusal homojen üretim fonksiyonuna göre üretim yapmaktad›r. • Üretimde, mallar›n faktör yo¤unluklar› farkl›d›r. • Her iki üretim faktörü de tam olarak kullan›lmaktad›r, yani ekonomi tam istihdam düzeyinde dengededir. • Ele al›nan ülke küçük bir ülkedir. D›fl ticaret hadleri ekonomik büyümeden etkilenmemektedir. Teoreme göre, emek ve sermaye faktörlerinden birinin arz› artarken di¤erinin arz› sabit kal›yorsa arz› artan faktörü yo¤un olarak kullanan üretim dallar›nda üretim mutlak olarak artar, arz› sabit kalan üretim faktörünün kullan›ld›¤› üretim dal›nda ise üretim azal›r. Örne¤in, Türkiye’de ihraç mal› olan bu¤day üretiminde emek yo¤un, ithalata rakip televizyon üretiminde ise sermaye yo¤un teknikler kullan›lmaktad›r. E¤er, Türkiye’de sadece emek faktöründe art›fl olursa emek faktörünü yo¤un olarak kullanan bu¤day üretimi artar. Televizyon üretimi ise azal›r. Çünkü artan emek, emek yo¤un üretim yap›lan bu¤day sektöründe kullan›lacakt›r. Böylece bu¤day üretimi de artacakt›r. Ancak televizyon üretimi neden azal›r? ‹fle yeni giren eme¤i çal›flt›racak sermayeye de ihtiyaç olacakt›r. Ekonomi tam istihdamda oldu¤u için gerekli sermaye, ithalata rakip televizyon sektöründen çekilecektir. Sermayenin bu¤day üretimine gitmesi piyasa ekonomisinin kurallar›na göre olacakt›r. Bu¤day sektöründeki sermaye talebi artt›kça, bu¤day sektörü gerekli sermayeyi bulabilmek için, televizyon sektörüne nispeten sermayeye daha fazla fiyat ödemeye raz› olacakt›r. Böylece sermaye, nispeten sermaye fiyatlar›n›n yüksek oldu¤u bu¤day sektörüne kayacakt›r. Televizyon sektöründen çekilen sermaye ise televizyon üretimini mutlak olarak azaltacakt›r. Sonuç olarak, bu¤day üretimi mutlak olarak artacak, televizyon üretimi ise mutlak olarak azalacakt›r. www.hedefaof.com 2. Ünite - Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi 41 Rybczynski Teoremi, fiekil 2.5’teki artan maliyet flartlar›ndaki dönüflüm e¤rileri ile geometrik olarak da aç›klanabilir (Salvatore, 1999, s.188). Ele al›nan emek zengini ve dolay›s›yla bu¤day üretiminde karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ü olan bir ülkenin bafllang›çtaki dönüflüm e¤risi (üretim olanaklar› e¤risi) BB olsun. F1 d›fl ticaret hadlerinde üretim dengesi DÜ1’de oluflmufltur. Ülke, t1 kadar televizyon ve b1 kadar bu¤day üretmektedir. Artan maliyet flartlar› söz konusu oldu¤una göre üretimde eksik uzmanlaflma vard›r. E¤er, üretim faktörleri artarsa dönüflüm e¤risi d›fla do¤ru kayacakt›r. Buna ekonomik büyüme denir. Burada sadece emek faktörü artt›¤›na göre, dönüflüm e¤risi bu¤day ekseninde daha fazla, televizyon ekseninde ise yok denebilecek kadar az miktarda d›fla do¤ru kayacakt›r ve CC dönüflüm e¤risi konumuna gelecektir. Çünkü artan emek faktörü bu¤day üretmeye elverifllidir. Artan emek faktörünün tamam›n›n bu¤day üretiminde istihdam edildi¤i varsay›l›rsa bu¤day üretimi çok artar. Bunun tersi durumunda, artan emek faktörünün tamam› sermaye yo¤un olan televizyon üretiminde istihdam edilmifl olsayd›, bu sektörde verimli olamayaca¤› için televizyon üretimini çok az art›rabilecekti. Dönüflüm e¤rilerinin d›fla do¤ru genifllemesine ekonomik büyüme, içe do¤ru daralmas›na ise negatif büyüme denir. fiekil 2.5 Televizyon F1 Rybczynski Teoremi’nin Geometrik ‹spat› F1 C B t1 • DÜ1 DÜ2 • t2 b1 B C b2 Bu¤day D›fl ticaret hadlerinin de¤iflmedi¤i kabul edildi¤inden, d›fl ticaret hadleri do¤rusu F1 paralel olarak yeni dönüflüm e¤risi CC ile te¤et oluncaya kadar sa¤ tarafa kayd›r›l›r. D›fl ticaret hadleri do¤rusunun eksenlerle yapt›¤› aç› de¤iflmedi¤ine göre, mallar›n d›fl ticaret hadleri de de¤iflmemifl olur. Yeni üretim dengesi ise DÜ2’de oluflacakt›r. Bu¤day üretimi b1’den b2’ye ç›karken, televizyon üretimi t1’den t2’ye düflecektir. Bu durumda, ihraç mal›n›n üretiminin artmas›, yurt içinde ithalata ikame olarak üretilen mal miktar›n›n ise azalmas› söz konusudur. Böyle bir büyüme, d›fl ticaret hacmini art›r›c› yönde bir büyümedir. Çünkü ihraç mal› miktar›n›n artmas› daha fazla ihracat demektir. Di¤er taraftan, ithal ikamesi mal›n›n üretim miktar›n›n azalmas›, ayn› talebi karfl›lamak için daha fazla ithalat yap›lmas› anlam›na gelir. Hem ihracat›n hem de ithalat›n artmas›, ikisinin toplam› olan d›fl ticaret hacmini art›r›r. Buna d›fl ticareti art›r›c› yönlü büyüme denir. Bu¤day üretiminin artmas›n›n nedeninin emek faktöründeki art›fl oldu¤u aç›kt›r. Acaba televizyon sektöründe yo¤un olarak kullan›lan sermaye faktöründe bir de¤iflme olmamas›na ra¤men, televizyon üretimi neden azal›r? Artan emek faktörünü bu¤day üretiminde istihdam edebilmek için bir miktar sermayeye ihtiyaç vard›r. Tam istihdam varsay›m›nda boflta (at›l) sermaye olmad›¤›na göre, bu¤day üretimi için gerekli sermaye, televizyon sektöründen çekilecektir. ‹flte, çekilen bu sermayeler televizyon üretimini azalt›r. www.hedefaof.com Sadece ihraç mal›nda yo¤un olarak kullan›lan üretim faktöründe art›fl olmuflsa d›fl ticareti art›r›c› yönlü bir büyüme ortaya ç›kar. Yani, bir taraftan ihraç mal› üretimi artaca¤› için ihracat artarken, di¤er taraftan ithal ikamesi mallar›n›n üretimi azald›¤› için ithalat artacakt›r. Dolay›s›yla d›fl ticaret hacmi de artacakt›r. 42 Uluslararas› ‹ktisat SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 7 SIRA S‹ZDE Bir ülkede sadece k›t olan üretim faktörünün miktar› artarsa ortaya ç›kacak ekonomik büyüme d›fl ticaret aç›s›ndan nas›l nitelendirilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M Sermayenin televizyon sektöründen bu¤day sektörüne çekilmesi piyasa mekanizmas› kurallar›na göre gerçekleflir. Bu¤day ihraç ürünüdür ve bu¤day üretmek S O R U artan emek faktörü öncelikle bu¤day sektöründe istihdam edikârl›d›r. O yüzden lecektir. Ancak, sermayeye ihtiyaç vard›r ve sermayeye olan talep artacakt›r. Sermaye arz› sabitken sermaye talebinin artmas›, bu¤day sektöründe sermayenin fiyaD‹KKAT t›n› art›racakt›r. Sermayesini televizyon sektöründe istihdam etmekte olanlar, bu durumu an›nda fark edecekler ve sermayelerini daha yüksek fiyat›n oldu¤u bu¤SIRA S‹ZDE day sektöründe arz edeceklerdir. Bu sermaye transferi s›n›rs›z de¤ildir. Bu¤day sektöründe sermaye arz› artt›kça sermaye fiyatlar› düflecektir. Öte yandan, televizyon sektöründe sermaye göçü sonucu sermaye k›tlaflt›kça sermayenin fiyat› artaAMAÇLARIMIZ cakt›r. Sonuçta, her iki sektörde sermaye fiyatlar› eflitlendi¤i yerde bu¤day sektörüne olan sermaye göçü duracakt›r. E¤er, sadece K ‹ T Aithal P ikamesi mal›n›n üretiminde yo¤un olarak kullan›lan üretim faktöründe art›fl olursa d›fl ticareti azalt›c› yönlü (d›fl ticarete karfl›t) bir büyümeden bahsedilir. Çünkü ithal ikamesi mal›n›n üretiminin artmas› ithalat› azalt›r. Buna karfl›l›kT Eihraç L E V ‹ Zmal› Y O N üretimi azal›r. Yani bir taraftan ihraç mal› üretimi azalaca¤› için ihracat azal›rken, di¤er taraftan ithal ikamesi mallar›n›n üretimi artaca¤› için ithalat azal›r. Sonuçta d›fl ticaret hacmi azal›r. N N ‹NTERNET HECKSCHER-OHLIN TEOR‹S‹’N‹N EKS‹KLER‹ H-O Teorisi, iktisatç›lar taraf›ndan kabul görmüfl ve uygulamas› çeflitli ülkelerde yap›lm›fl bir teoridir. Çünkü • Mant›k yap›s› tutarl›d›r. • Geometrik ve analitik yöntemlerin uygulanmas›na uygundur. • Ülkelerin faktör zenginlikleri ve mallar›n faktör yo¤unluklar› gibi gerekli veriler kolayl›kla bulunabilmektedir. • D›fl ticaretin ekonomi üzerindeki birçok etkisi bu teoriyle aç›klanabilmektedir. Buna karfl›l›k, teorinin baz› eksikleri vard›r. Birçok eksi¤i de teorinin varsay›mlar›ndan kaynaklanmaktad›r. H-O Teorisi’nin eksikleri flunlard›r: • ‹ki ülkeli, iki mall› ve iki faktörlü analiz gerçek hayattaki durumu yans›tmamaktad›r. • Gerçek hayatta, ne mal piyasas›nda ne de faktör piyasas›nda tam rekabet piyasas› flartlar› yoktur. Genellikle piyasalar aksak rekabet flartlar›nda ifllemektedir. • Üretim faktörlerinin ülke içinde tam hareketli, ülkeler aras›nda ise tam hareketsiz olmas› söz konusu de¤ildir. Ülke içerisinde bir bölgeden di¤er bir bölgeye veya bir sektörden di¤er bir sektöre faktör aktar›m›n›n önünde ciddi engeller vard›r. • ‹ki ülkedeki üretim faktörleri homojen de¤ildir. Üretim faktörleri homojen olmad›¤› için ticaret imkânlar› ortaya ç›kmaktad›r. Ayr›ca bu faktörlerin say›lmas› da çok zordur. • Üretimde sabit maliyet flartlar› geçerli de¤ildir. Çünkü ülkeler ticaret yapt›kça ve ihraç mal›n›n üretimini art›rd›kça ölçek ekonomileri ortaya ç›kabilecek ve maliyetler azalabilecektir. Bu durumda karfl›laflt›rmal› üstünlüklerin yönü de¤iflebilecektir. www.hedefaof.com 2. Ünite - Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi • Bir mal›n iki ülkede de üretim tekni¤inin ayn› oldu¤u varsay›lm›flt›r. Oysa gerçek hayatta üretim teknolojisinde farkl›l›klar vard›r. Bir ülke teknolojiyi kendi ekonomik bünyesine uydurabilmektedir. E¤er teknolojide ufak bir farkl›l›k olursa H-O Teorisi geçersiz olur. • Gerçek hayatta, iki ülkenin zevk ve tercihlerinin birbirinin ayn›s› olma ihtimali azd›r. E¤er ülkelerde bir mala duyulan ihtiyac›n fliddet derecesi farkl› ise veya bir mal›n bir ülkede kullan›m› moda de¤ilse iki ülkede de gerçek maliyetler bulunamaz ve karfl›laflt›r›lamaz. • Üretim faktörlerinin nispi zenginli¤inin yan›nda, üretim faktörlerine olan talebin fliddet derecesi de onlar›n fiyat›nda etkili olacakt›r. Heckscher-Ohlin, fiyat tan›mlamas›na göre faktör zenginliklerini tespit etmifl ve analizlerini yapm›flt›r. E¤er, bir ülkede emek bol olmas›na ra¤men, ona olan talep de çok fazla ise bu faktörün fiyat› yüksek ç›kacakt›r. Bu durumda, faktör fiyatlar› gerçek faktör zenginliklerini yans›tmayacakt›r. • Heckscher-Ohlin Teorisi’ne göre, ülkede d›fl ticaret yap›ld›kça ülke bir malda uzmanlaflacakt›r. Bu mal›n üretimi için yo¤un olarak kullan›lan üretim faktörüne talep artacakt›r. Dolay›s›yla o faktörün fiyat› da artacakt›r. K›t faktörün fiyat› ise azalacakt›r. Maliyet minimizasyonu gere¤i, üreticiler fiyat› azalan faktörü, fiyat› artan faktör yerine ikame edecektir. Bu durumda mallar›n faktör yo¤unluklar› tersine dönebilir ve teori geçersiz olur. H-O Teorisi’nden beklenen sonuçlar›n ortaya ç›kabilmesi için faktör yo¤unluklar›n›n tersine dönmemesi gerekir. Yani, d›fl ticaretten önce bir mal di¤er mala nispeten daha emek yo¤un tekniklerle üretiliyorsa d›fl ticaretten sonra da ayn› flekilde di¤er mala nispeten daha emek yo¤un tekniklerle üretilmeye devam edilmelidir. E¤er bir mal d›fl ticaret öncesinde di¤er mala göre emek yo¤un tekniklerle üretilirken, d›fl ticaretten sonra nispeten sermaye yo¤un tekniklerle üretilir hale geliyorsa buna faktör yo¤unlu¤unun tersine dönmesi denir. HECKSCHER-OHLIN TEOR‹S‹’N‹N AMP‹R‹K SONUÇLARI H-O Teorisi’nin gerçek hayata uygun olup olmad›¤› birçok iktisatç› taraf›ndan genellikle kendi ülkeleri üzerinde test edilmifltir. Bu testler, 2. Dünya Savafl›’ndan sonra yap›lmaya bafllanm›flt›r. Çünkü daha önce ülkelerin faktör zenginliklerini ve mallar›n faktör yo¤unluklar›n› tespit edebilecek bir yöntem bilinmemektedir. 1939 y›l›nda W.W. Leontief girdi-ç›kt› tablolar› analizini gelifltirdikten sonra, H-O Teorisi test edilebilir hale gelmifltir. Bu testlerden ilginç olanlar› afla¤›da s›ralanm›flt›r. Leontief Testi Leontief Testi, ABD’nin 1947 y›l› girdi-ç›kt› tablolar›na ve d›fl ticaret verilerine göre yap›lm›fl, 1953 y›l›nda da yay›nlanm›flt›r. O y›llarda ABD sermaye zengini bir ülke olarak kabul ediliyordu. O halde H-O Teorisi’ne göre, ABD’nin sermaye yo¤un üretilen mallar›n ihracatç›s›, emek yo¤un üretilen mallar›n da ithalatç›s› olmas› gerekiyordu. ‹flte Leontief’de bunun do¤ru olup olmad›¤›n› araflt›rm›flt›r. Çal›flmada, hem ihraç mallar› hem de ithal mallar› çeflitli gruplar alt›nda toplanm›flt›r. Örne¤in beyaz eflya bir grup, tekstil ürünleri baflka bir grup vb. fleklinde ele al›nm›flt›r. Ayn› gruptaki mallar›n ayn› faktör yo¤unluklar›na sahip olaca¤› kabul edilmifltir. Böylece çal›flma daha basite indirgenmifltir. ABD ekonomisindeki hem ihraç hem de ithal mal› gruplar›n›n faktör yo¤unluklar› hesaplanm›flt›r. ‹hraç mal› zaten ABD’de üretilmektedir. ‹thal mallar› baflka ül- www.hedefaof.com 43 Faktör yo¤unluklar› tersine dönerse H-O Teorisi’nden beklenen sonuçlar ortaya ç›kmaz. 44 Uluslararas› ‹ktisat Leontief, ABD ekonomisi üzerine yapt›¤› hesaplamada, H-O Teorisi ile çeliflkili sonuçlar bulmufltur. kelerde üretilmesine ra¤men, faktör yo¤unluklar› yine ABD ekonomisinde hesaplanm›flt›r. Örne¤in, Japonya’dan ithal edilen Toyota marka bir otomobilin faktör yo¤unlu¤u Japonya’daki otomobil fabrikas›ndaki verilere göre de¤il de ABD’deki bir otomobil fabrikas›ndaki verilere göre elde edilmifltir. Böyle yap›lmas›n›n alt›nda yatan mant›k, bir mal›n üretim teknolojisinin bütün ülkelerde yaklafl›k olarak ayn› kabul edilmesidir. Çal›flman›n sonucunda, ABD’nin emek yo¤un ürünleri ihraç etti¤i, sermaye yo¤un ürünleri de ithal etti¤i ortaya ç›km›flt›r. Buna literatürde Leontief Paradoksu veya Çeliflkisi denir. H-O Teorisi’ne ters olan bu sonuç, iktisatç›lar taraf›ndan çok yönlü olarak tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r. Bir grup iktisatç› H-O Teorisi’nin geçerli oldu¤unu, Leontief’in yapm›fl oldu¤u analizin yanl›fl oldu¤unu ileri sürmüfltür. Onlara göre, Leontief’in çal›flmas› flu yönlerden eksiktir: • Leontief Testi’nin yap›l›fl› 2. Dünya Savafl›’n›n hemen sonras›na rastlad›¤› için veriler gerçekleri yans›tmayabilir. 1947 y›l› tipik bir y›l de¤ildir. Savafl›n etkileri verilere yans›m›fl olabilir. Bu yüzden de H-O Teorisi’ne uygun sonuçlar ortaya ç›kmam›fl olabilir. • ‹thal mallar›n›n faktör yo¤unluklar› da yine ABD ekonomisinde hesapland›¤› için gerçekleri yans›tmayabilir. • Sadece emek ve sermaye faktörleri ele al›nm›flt›r. Oysa ABD ekonomisinde zengin do¤al kaynaklara yönelik üretim de yap›lmaktad›r. Benzeri elefltiriler devam ederken, Leontief ek bir aç›klama yapm›flt›r. Leontief’e göre, ABD iflçileri di¤er ülkelerin iflçilerine nispeten üç kat daha verimlidir. Çünkü ABD iflçileri iyi e¤itim alm›fl, iyi bilgiler ve ileri teknoloji ile donat›lm›fllard›r. O halde di¤er ülkelerle karfl›laflt›rma yapabilmek için, ABD’nin ifl gücü miktar›n› üç ile çarpmak gerekir. ‹fl gücü miktar› üç ile çarp›ld›¤›nda da ABD’nin sermaye zengini de¤il, nitelikli emek zengini oldu¤u görülür. O halde bulunan sonuçlar H-O Teorisi’ne uygundur. Buna ra¤men, günümüzde de Leontief çeliflkisi tam olarak ortadan kald›r›lamam›flt›r. Bu çeliflkiyi ortadan kald›rabilmek için, özellikle 1960’l› y›llardan sonra birçok yeni teori ortaya at›lm›flt›r. Tatemoto ve Ichimura Testi H-O Teorisi, M. Tatemoto ve S. Ichimura isimli iki Japon iktisatç› taraf›ndan 1951 y›l› verilerine göre Japonya ekonomisi üzerinde de test edilmifltir. H-O Teorisi Japonya ekonomisi üzerinde test edilirken Leontief ile benzer analiz yöntemleri kullan›lm›flt›r. Sonuçta Japonya’n›n sermaye yo¤un üretilen mallar› ihraç, emek yo¤un üretilen ürünleri de ithal etti¤i bulunmufltur. Bu sonuç, H-O Teorisi ile çeliflkilidir. Çünkü o y›llarda Japonya tipik bir emek ülkesidir. Yani, Japonya o y›llarda sermayeye nispeten eme¤in bol oldu¤u bir ülkedir. Dolay›s›yla Japonya’n›n H-O Teorisi’ne göre emek yo¤un üretilen mallar› ihraç edip, sermaye yo¤un üretilen mallar› ithal etmesi gerekirken, bunun aksi bir durum ortaya ç›km›flt›r. Ancak Japonya’n›n d›fl ticaretinin ülkelere göre da¤›l›m› incelendi¤inde, Japonya’n›n kendisinden daha emek zengini ülkelerle ticaret yapt›¤› görülmüfltür. Asl›nda Japonya o y›llarda emek yo¤un ürünleri ihraç etmektedir. Ancak, ithal etti¤i ürünler ihraç etti¤i ürünlere göre daha emek yo¤undur. Örne¤in, %70 oran›nda emek yo¤unlu¤una sahip ürünleri ihraç ederken, %90 oran›nda emek yo¤unlu¤una sahip ürünleri ithal etmektedir. Tatemoto ve Ichimura Testi sonuçlar›na göre Japonya’n›n nispi olarak sermaye yo¤un mallar› ihraç etti¤i gibi bir sonuç ortaya ç›ksa da, ithal etti¤i ürünlerin ihraç etti¤i ürünlere göre daha emek yo¤un oldu¤unun aç›klanmas›ndan sonra, Japon ekonomisinin de H-O Teorisi’ne uygun oldu¤u kabul edilmifltir. www.hedefaof.com 2. Ünite - Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi Bharadwaj Testi R. Bharadwaj isimli Hintli iktisatç›, 1953-1954 y›l› verilerine göre Hindistan ekonomisi üzerinde H-O Teorisi’ni test etmifltir. Yapt›¤› analiz Leontief’inkine çok benzemektedir. Sonuçta, Hindistan’›n emek yo¤un ürünleri ihraç, sermaye yo¤un ürünleri ithal etti¤ini bulmufltur. O y›llarda Hindistan niteliksiz eme¤in üretebilece¤i mallar›n ihracatç›s› durumundad›r. Sonuç tart›flmas›z olarak H-O Teorisi’ne uygundur. Bharadwaj, daha sonra beflerî sermayeyi hesaba katt›¤›nda Hindistan’›n ihracat›nda sermaye yo¤unlu¤unun artt›¤›n› bulsa da, sermaye yo¤unlu¤undaki art›fl genel sonucu etkilemeyecek düzeydedir. Stolper ve Roskamp Testi Stolper ve Roskamp, Do¤u Almanya’n›n 1961 y›l›ndaki d›fl ticaretini test etmifltir. Do¤u Almanya’n›n sermaye yo¤un ürünleri ihraç etti¤i, emek yo¤un ürünleri ise ithal etti¤i sonucunu bulmufltur. O y›llarda, Do¤u Almanya Do¤u Bloku’nun en sanayileflmifl ülkelerinden biridir ve ticaretinin büyük bir k›sm›n› da yine Do¤u Bloku ülkeleri ile yapmaktad›r. Bulunan sonuç H-O Teorisi’ne uygundur. Bu çal›flma, H-O Teorisi’nin sosyalist ekonomik sistem için de geçerli oldu¤unu ispatlam›flt›r. H-O Teorisi, hemen hemen birçok ülke üzerinde test edilmifl, bulunan sonuçlar genellikle teoriye uygun ç›km›flt›r. www.hedefaof.com 45 46 Uluslararas› ‹ktisat Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Bir ülkenin üretim faktörü yap›s›n›n, ülkeler aras›nda karfl›laflt›rmal› üstünlüklerin belirlenmesindeki rolünü aç›klamak. David Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’ne yöneltilen elefltirilerden biri, teoride ülkeler aras›ndaki emek verimlili¤i farklar›n›n nedenlerinin ortaya konulamamas›yd›. Bunun üzerine Eli F.Heckscher yapt›¤› çal›flmas›nda bu farkl›l›¤›n nedenini aç›klamaya çal›flm›flt›r. Daha sonra Bertil Ohlin’in de katk›s›yla gelifltirilen model bu iktisatç›lar›n soyadlar›ndan dolay› HeckscherOhlin (H-O) Teorisi diye an›lmaktad›r. Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi, d›fl ticaretin nedeni olarak ülkelerin nispi faktör zenginliklerini göstermektedir. (H-O) Teorisi, “Bir ülke hangi üretim faktörüne bol miktarda sahipse ülkenin o üretim faktörünü yo¤un olarak kullanan üretim dal›nda uzmanlaflaca¤›n› ve karfl›laflt›rmal› üstünlük elde edece¤ini ileri sürer. Faktör zenginli¤i ve mallar›n faktör yo¤unlu¤u kavramlar›n› aç›klamak. Faktör zenginli¤i karfl›laflt›rmal› bir kavramd›r. ‹ki ülke birbirine göre sermaye aç›s›ndan daha zengin (sermaye zengini) veya emek aç›s›ndan daha zengin (emek zengini) olabilir. Faktör zenginli¤i kavram› üç ayr› flekilde tan›mlanm›flt›r. Bunlar; faktör miktar› tan›m›, fiyat tan›m› ve kullan›m tan›m›d›r. H-O Teorisi’nin varsay›mlar›na göre, iki ülkeli ve iki mall› bir modelde, ele al›nan mallar›n faktör yo¤unluklar› birbirinden farkl› olmal›d›r. H-O Teorisi’ne göre iki mal›n teknoloji do¤rular› üst üste binmemelidir. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Uluslararas›nda faktör hareketlili¤i olmamas›na ra¤men, d›fl ticaret sayesinde iki ülkedeki faktör fiyatlar›n›n birbirine nas›l eflitlenece¤ini aç›klamak. H-O Teorisi’nin ikinci alt teorisi Faktör Fiyatlar› Eflitli¤i Teoremi’dir. Bu teorem, iki ülke aras›nda faktör hareketlili¤i olmasa bile d›fl ticaret sayesinde faktör fiyatlar›n›n birbirine eflitlenece¤ini ifade etmektedir. Klasik d›fl ticaret teorilerinin standart varsay›mlar›ndan bir tanesi, eme¤in ülke içinde tam hareketli, ülkeler aras›nda ise tam hareketsiz oldu¤udur. Bu varsay›ma ra¤men, d›fl ticaret sayesinde faktör fiyatlar› birbirine eflitlenecektir. Serbest d›fl ticaret sayesinde bir ülkedeki üretim faktörlerinin millî gelirden ald›klar› paylar›n nas›l de¤iflebildi¤ini aç›klamak. Stolper-Samuelson Gelir Da¤›l›m› Teoremi’ne göre, serbest d›fl ticaret ülkede bol olan üretim faktörünün gelirini yükseltirken, k›t olan üretim faktörünün gelirini düflürmektedir. Di¤er bir ifadeyle serbest ticaret ihraç mallar›nda yo¤un olarak kullan›lan ve ülkenin bol olarak sahip oldu¤u faktörün millî gelir içindeki pay›n› artt›r›rken, ithalata rakip üretim dallar›nda kullan›lan k›t faktörün millî gelir içindeki pay›n› azalt›r. K›t faktörün gelirinde meydana gelen düflüfl, mutlaka o ülkenin refah›nda bir azalma yaratmayabilir. Çünkü bol olan üretim faktörünün sa¤layaca¤› kazanç, k›t olan faktörün u¤rad›¤› kay›ptan daha fazla olaca¤› için toplum aç›s›ndan refah seviyesinde bir azalma olmaz. www.hedefaof.com 2. Ünite - Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi N A M A Ç 5 D›fl ticareti art›r›c› yönlü büyüme ve d›fl ticareti azalt›c› yönlü büyümeyi tan›mlamak. Rybczynski Teoremi’ne göre, emek ve sermaye faktörlerinden birinin arz› artarken di¤erinin arz› sabit kal›yorsa arz› artan faktörü yo¤un olarak kullanan üretim dallar›nda üretim mutlak olarak artar, arz› sabit kalan üretim faktörünün kullan›ld›¤› üretim dal›nda ise üretim azal›r. E¤er, sadece ihraç mal›nda yo¤un olarak kullan›lan üretim faktöründe art›fl olmuflsa d›fl ticareti art›r›c› yönlü bir büyüme ortaya ç›kar. Yani, bir taraftan ihraç mal› üretimi artaca¤› için ihracat artarken, di¤er taraftan ithal ikamesi mallar›n›n üretimi azald›¤› için ithalat artacakt›r. Dolay›s›yla d›fl ticaret hacmi de artacakt›r. E¤er, sadece ithal ikamesi mal›n›n üretiminde yo¤un olarak kullan›lan üretim faktöründe art›fl olursa d›fl ticareti azalt›c› yönlü (d›fl ticarete karfl›t) bir büyümeden bahsedilir. N A M A Ç 6 47 Heckscher-Ohlin (H-O) Teorisi’ne yöneltilen elefltirileri aç›klamak. H-O Teorisi’nin dayand›¤› varsay›mlardan kaynaklanan baz› eksiklikleri mevcuttur. Ancak yine de pek çok iktisatç› taraf›ndan kabul görmüfl, çeflitli ülkeler için test edilmifl ve genellikle test sonuçlar› teoriye uygun ç›km›flt›r. En önemli eksikliklerinden birkaç›; gerçek hayattaki durumu yans›tmamas›, piyasalar›n tam rekabet flartlar›nda iflledi¤ini varsaymas›, üretimde sabit maliyet flartlar›n›n geçerli oldu¤unu varsaymas› ve iki ülkenin zevk ve tercihlerinin birbirinin ayn›s› oldu¤unu varsaymas›d›r. H-O Teorisi’nden beklenen sonuçlar›n ortaya ç›kabilmesi için faktör yo¤unluklar›n›n tersine dönmemesi gerekir. E¤er bir mal d›fl ticaret öncesinde di¤er mala göre emek yo¤un tekniklerle üretilirken, d›fl ticaretten sonra nispeten sermaye yo¤un tekniklerle üretilir hale geliyorsa buna faktör yo¤unlu¤unun tersine dönmesi denir. www.hedefaof.com 48 Uluslararas› ‹ktisat Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Faktör Oranlar› (Donat›m›) Teorisi’nin varsay›mlar›ndan biri de¤ildir? a. Mallar faktör yo¤unluklar› bak›m›ndan birbirlerinden farkl›d›r. b. Ülkede emek ve sermaye olmak üzere iki üretim faktörü vard›r. c. Bir mal›n üretim teknolojisi standartt›r. d. Ülkelerin talep flartlar› birbirinden farkl›d›r. e. Ülkeler faktör zenginlikleri bak›m›ndan birbirlerinden farkl›d›r. 2. Faktör miktar› tan›m›na göre afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. ‹lk defa Heckscher ve Ohlin taraf›ndan yap›lm›flt›r. b. ‹ki ülkedeki üretim faktörlerinin miktarlar›n›n fiziksel olarak say›lmas› ile yap›l›r. c. Faktör zenginli¤ini ifade etmekte kullan›lan tan›mlardan biridir. d. Üretim faktörleri homojen oldu¤unda bu tan›mlaman›n kullan›lmas› daha kolay olur. e. Karfl›laflt›rmal› olarak hangi ülkenin, hangi üretim faktörüne daha çok sahip oldu¤unun tespit edilmesinde kullan›l›r. 3. Afla¤›dakilerden hangisi söz konusu oldu¤unda H-O Teorisi’nde yap›lacak analizler geçersiz olur? a. Mallar›n faktör yo¤unlu¤u birbirinden farkl› oldu¤unda b. Bir mal›n üretim teknolojisi standart oldu¤unda c. ‹ki mal›n teknoloji do¤rular› üst üste bindi¤inde d. Ülkelerin faktör zenginlikleri birbirinden farkl› oldu¤unda e. Üretimde ölçe¤e göre sabit verimler (getiri) geçerli oldu¤unda 4. H-O Teorisi ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. H-O Teorisi geometrik olarak da kan›tlanabilir. b. H-O Teorisi yaln›zca sabit f›rsat maliyeti flartlar›nda geçerlidir. c. Ülkenin, k›t üretim faktörüyle üretilebilece¤i mallar›n ithalatç›s› olaca¤›n› savunur. d. Karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ün belirleyicisinin ülkelerin faktör zenginli¤i oldu¤unu savunur. e. Klasik d›fl ticaret teorilerinin varsay›mlar›na dayan›r. 5. Serbest d›fl ticaretin, ülkede bol olan üretim faktörünün gelirini yükseltirken, k›t olan üretim faktörünün gelirini düflürece¤i görüflü afla¤›dakilerden hangisine aittir? a. Heckscher-Ohlin Teorisi b. Faktör Fiyatlar› Eflitli¤i Teoremi c. Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi d. Rybczynski Teoremi e. Stolper-Samuelson Gelir Da¤›l›m› Teoremi 6. Afla¤›dakilerden hangisi Rybczynski Teoremi’nin dayand›¤› varsay›mlardan biri de¤ildir? a. Ülkede üretim faktörleri tam olarak kullan›lmaktad›r. b. Ülkede iki üretim sektörü bulunmaktad›r. c. Ülkedeki her sektör do¤rusal homojen üretim fonksiyonuna göre üretim yapmaktad›r. d. Ele al›nan ülke küçük bir ülkedir. e. Ekonomik büyüme d›fl ticaret hadlerini ülke lehine de¤ifltirmektedir. 7. Afla¤›dakilerden hangisi gerçekleflti¤inde d›fl ticareti art›r›c› yönlü bir büyüme ortaya ç›kar? a. Ülkede k›t olan üretim faktörünün miktar› azalm›flsa b. Ülkede bol olan üretim faktörünün miktar› azalm›flsa c. Ülkede bol olan üretim faktörünün miktar› artm›flsa d. Ülkede hem bol hem de k›t olan üretim faktörünün miktar› ayn› oranda artm›flsa e. Ülkede k›t olan üretim faktörünün miktar› artm›flsa 8. Afla¤›dakilerden hangisi H-O Teorisi’nin özelliklerinden biri de¤ildir? a. D›fl ticaretin ekonomi üzerindeki birçok etkisinin aç›klanmas›na yard›mc› olmas› b. Mant›k yap›s›n›n tutarl› olmas› c. Geometrik ve analitik yöntemlerin uygulanmas›na elveriflli olmas› d. Mallar›n faktör yo¤unluklar›n›n tersine dönmesi durumunda da geçerli olmas› e. ‹ktisatç›lar taraf›ndan genel kabul görmesi www.hedefaof.com 2. Ünite - Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi 49 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 9. ABD’de, H-O Teorisi’nin geçerlili¤ini test etmek amac›yla ABD’nin girdi-ç›kt› tablolar› ve d›fl ticaret verileri kullan›larak yap›lan test afla¤›dakilerden hangisidir? a. Leontief Testi b. Tatemoto ve Ichimura Testi c. Bharadwaj Testi d. Stolper ve Roskamp Testi e. Rybczynski Testi 10. Do¤u Almanya’n›n 1961 y›l›ndaki d›fl ticaretini test eden ve H-O Teorisi’nin sosyalist ekonomik sistem için de geçerli oldu¤unu ispatlayan test aafla¤›dakilerden hangisidir? a. Leontief Testi b. Stolper ve Roskamp Testi c. Tatemoto ve Ichimura Testi d. Rybczynski Testi e. Bharadwaj Testi 1. d 2. a 3. c 4. b 5. e 6. e 7. c 8. d 9. a 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi’nin Varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Faktör Miktar› Tan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Faktör Yo¤unlu¤u Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi’nin Aç›klanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stolper-Samuelson Gelir Da¤›l›m› Teoremi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rybczynski Teoremi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rybczynski Teoremi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Heckscher-Ohlin Teorisi’nin Eksikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Leontief Testi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stolper ve Roskamp Testi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. www.hedefaof.com 50 Uluslararas› ‹ktisat S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Heckscher-Ohlin Teorisi’nde klasik d›fl ticaret teorilerinin varsay›mlar›na ek olarak ön plana ç›kan kavramlar; ülkelerin faktör zenginli¤i ve mallar›n faktör yo¤unlu¤udur. S›ra Sizde 2 Faktör miktar›n› tan›mlaman›n bir tak›m zorluklar› olabilir. Üretim faktörlerini bir ülkede fiziksel olarak sayabilmek güçlü bir istatistik ve bilgi ifllem altyap›s›n› gerektirir. Ayn› zamanda uzun sürebilecek ve zahmetli bir yöntemdir. Çal›flmalar kesin bir sonuç vermeyebilir. Üretim faktörleri homojen olursa bu say›m daha kolay yap›l›r. Gerçek hayattaki gibi homojen olmad›¤› durumlarda, fiziksel bir say›y› ortaya koymak zor olabilir. S›ra Sizde 7 Sadece k›t olan üretim faktöründe art›fl olmuflsa d›fl ticareti azalt›c› yönlü bir büyüme ortaya ç›kar. Bu k›t olan üretim faktörü ithal ikamesi mal›n›n üretiminde yo¤un olarak kullan›l›yorsa bu faktörün miktar›n›n artmas› d›fl ticareti azalt›c› bir etki yarat›r. Çünkü bu faktörün miktar›n›n artmas› ithal ikamesi mal›n›n üretimini art›racak ve dolay›s›yla ithalat azalacakt›r. Buna karfl›l›k ihraç mal› üretimi azal›r. Yani, bir taraftan ihraç mal› üretimi azalaca¤› için ihracat azal›rken, di¤er taraftan ithal ikamesi mallar›n›n üretimi artaca¤› için ithalat azal›r. Sonuçta d›fl ticaret hacmi azal›r. S›ra Sizde 3 H-O Teorisi’ne göre, karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ün belirleyicisi ülkelerin faktör zenginlikleridir. S›ra Sizde 4 H-O Teorisi’nde ülkeler aras›nda faktör hareketlili¤i olmad›¤› varsay›lm›flt›r. S›ra Sizde 5 Gerçek hayatta ticaret yapan ülkeler aras›nda üretim faktörlerinin fiyatlar›n›n birbirine eflit olmamas›n›n nedenleri; ülkeler aras›nda tam serbest ticaretin olmamas›, sendikalar›n güçlü olduklar› ülkelerde özellikle ücretlerin düflmesine karfl› koymalar› ve hükûmetlerin farkl› ücret ve faiz politikalar› uygulamalar›d›r. S›ra Sizde 6 Gelir Da¤›l›m› Teoremi’ne göre, serbest d›fl ticaret, ülkede bol olan üretim faktörünün gelirini yükseltir. K›t olan üretim faktörünün gelirini ise düflürür. Yani, serbest ticaret ihraç mallar›nda yo¤un olarak kullan›lan ve ülkenin bol olarak sahip oldu¤u faktörün millî gelir içindeki pay›n› artt›r›rken, ithalata rakip üretim dallar›nda kullan›lan k›t faktörün millî gelir içindeki pay›n› azalt›r. www.hedefaof.com 2. Ünite - Heckscher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisi Yararlan›lan Kaynaklar Appleyard, D. R., Field, Jr. A. J., Cobb, S. L. (2010). International Economics, New York: McGrawHill. Carbaugh, R. J. (2009). International Economics, South-Western Cengage Learning, USA. Chacholiades, M. (1990). International Economics, New York: McGraw-Hill Publishers. Çelik, K. (2008). Uluslararas› ‹ktisat, Trabzon: Murathan Yay›nevi. Karluk, S. R. (2003). Uluslararas› Ekonomi Teori ve Politika, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. Krugman, P. R., Obstfeld, M. (2009). International Economics: Theory and Policy, Boston: Pearson Education, Inc. Marrewijk, C. V. (2007). International Economics: Theory, Application, and Policy, Oxford: Oxford University Press. Salvatore, D. (1999). International Economics, Sixth Edition, John Wiley and Song, inc. Salvatore, D. (1986). Uluslararas› ‹ktisat: Teori ve Problemler, Schaum’s Outline Series, Eskiflehir: Bilim Teknik Yay›nevi (Çeviren: Tamer ‹flgüden). Samuelson, P. A., Nordhaus, W. (2001). Economics, International Edition, New York: McGraw Hill. Seyido¤lu, H. (2007). Uluslararas› ‹ktisat, Geniflletilmifl 16. Bask›, ‹stanbul: Güzem Can Yay›nlar›. www.hedefaof.com 51 3 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Yeni d›fl ticaret teorilerinin ortaya ç›k›fl nedenlerini aç›klayabilecek, Teknolojinin d›fl ticarete ve karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e etkisini aç›klayabilecek, D›fl ticarette ölçek ekonomilerini tan›mlayabilecek, ‹çsel ve d›flsal ölçek ekonomileri aras›ndaki fark› aç›klayabilecek, D›fl ticarette eksik rekabet piyasalar› ve endüstri-içi ticareti aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Yeni D›fl Ticaret Teorileri Heckscher-Ohlin Teorisi Leontief Paradoksu Varl›k Modeli Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Modeli • Yetiflkin (Nitelikli) ‹flgücü Modeli • Ürün Dönemleri (Devreleri) Modeli • • • • • • • Ölçe¤e Göre Artan Getiri ‹çsel Ölçek Ekonomileri D›flsal Ölçek Ekonomileri Tekelci Rekabet Endüstri-‹çi Ticaret Endüstriler Aras› Ticaret Grubel-Loyld ‹ndeksi ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller www.hedefaof.com • G‹R‹fi • YEN‹ DIfi T‹CARET TEOR‹LER‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI • DIfi T‹CARET‹ AÇIKLAMAYA YÖNEL‹K MODELLER • YEN‹ DIfi T‹CARET TEOR‹LER‹ Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller G‹R‹fi Klasik d›fl ticaret teorisinin temeli say›lan David Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi ve onun modern yorumlar› say›lan Heckscher-Ohlin (H-O) Teorisi 1950’li y›llara kadar uluslararas› ticareti önemli ölçüde aç›klamakta idi. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda dünya ticaretini serbestlefltirmeye yönelik küresel ve bölgesel giriflimler söz konusu olmufltur. Bu giriflimlere küresel düzeyde Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaflmas› (GATT), bölgesel düzeyde ise Avrupa Ekonomik Toplulu¤u (AET) örnek verilebilir. Küresel giriflimlere paralel olarak artan bölgesel iflbirli¤i ve birleflmelerin de etkisiyle uluslararas› ticaretin yönünde önemli de¤ifliklikler meydana gelmifl ve pek çok yeni mal d›fl ticarete konu olmaya bafllam›flt›r. Klasik d›fl ticaret teorilerine göre, d›fl ticaret daha çok geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler aras›nda yap›lacakt›r. Buna karfl›l›k, gerçek ekonomik hayatta uluslararas› ticaret ço¤unlukla geliflmifl ülkeler aras›nda yap›lmaktad›r. Ayr›ca ülkeler benzer ürünleri hem ihraç hem de ithal etmektedir. Klasik iktisat teorisinin tam rekabet, devlet müdahalesinin olmad›¤› bir ekonomi, homojen mal ve ölçe¤e göre sabit getiri gibi temel varsay›mlar›n›n gerçek ekonomik hayatta karfl›l›¤› yoktur. Bugün gerçek ekonomik hayatta eksik rekabet piyasalar›, farkl›laflt›r›lm›fl ürünler, stratejik d›fl ticaret politikas› ile birlikte devletin müdahale etti¤i ekonomi ve d›fl ticaret ile ölçe¤e göre artan getiri söz konusudur. Klasik d›fl ticaret teorisinin temel varsay›mlar› önemli ölçüde geçerlili¤ini kaybetmifltir. Ölçek ekonomileri olgusunun yan› s›ra, araflt›rma-gelifltirme (AR-GE) faaliyetlerinin yo¤unlaflmas›na ba¤l› olarak yeniliklerin artmas›, yaparak ö¤renme yöntemiyle pek çok ülkenin ayn› sektörde üretim yapmas›, teknolojinin h›zla geliflmesi ve yay›lmas›, ürün farkl›laflt›rmas› ve eksik rekabet flartlar›n›n (monopolistik ve oligopolistik rekabet flartlar›n›n) geçerli olmas› klasik d›fl ticaret teorilerinin aç›klamalar›n› yetersiz k›lmaktad›r. Mevcut geliflmeleri aç›klayabilmek için yeni teorilere ve/veya aç›l›mlara ihtiyaç duyulmufltur. 1950’li y›llarda Wassily Leontief’in girdi-ç›kt› yöntemiyle HeckscherOhlin Teorisi ve klasik d›fl ticaret teorisinin eksikliklerini öne süren çal›flmalar›, yeni d›fl ticaret teorilerinin (modellerinin) gelifltirilmesine önemli katk› sa¤lam›flt›r. Leontief’in elde etti¤i sonuçlar› aç›klamaya yönelik çal›flmalar, klasik d›fl ticaret teorilerinin aç›klayamad›¤› pek çok konuyu aç›kl›¤a kavuflturmufltur. Böylece d›fl ticareti aç›klamaya yönelik ilk teoriler ortaya ç›km›flt›r. Ard›ndan 1970’li y›llar›n so- www.hedefaof.com 54 Uluslararas› ‹ktisat nuna do¤ru ölçek ekonomileri ve eksik rekabet piyasalar›na dayanan yeni d›fl ticaret teorileri daha da gelifltirilerek uluslararas› iktisat yaz›n›na (literatürüne) kazand›r›lm›flt›r. Bu teorilerin, klasik teoriye önemli katk›larda bulunarak ticaretteki yeni geliflmelerin teorik aç›klamas›n› yapmakla birlikte, genel olarak dünya ticaretine tam bir aç›klama getirmedi¤i ve sadece belli ürünlerin (sektörlerin) d›fl ticaretini aç›klayarak klasik d›fl ticaret teorisinin eksikliklerini giderdi¤i söylenebilir. YEN‹ DIfi T‹CARET TEOR‹LER‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI Heckscher-Ohlin (H-O) Teorisi’ne göre, bir ülkede hangi üretim faktörü daha bol ise ülke o üretim faktörünün daha yo¤un olarak kullan›ld›¤› mallarda karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olacak ve ülke üretiminde uzmanlaflt›¤› bu mallar› ihraç edecektir. Buna karfl›l›k, k›t olan üretim faktörleri ile üretilen mallar ise ithal edilecektir. Leontief’in elde etti¤i sonuca göre sermaye aç›s›ndan zengin olan ABD’de 1 milyon dolar de¤erindeki ihracat içindeki emek, ayn› de¤erdeki ithal ikamesi sektöründeki emekten daha fazlad›r. Di¤er bir deyiflle, sermayesinin bol oldu¤u düflünülen ABD’nin, sermaye yo¤un mallar ihraç etmesi beklenirken aksine ABD emek yo¤un mallar ihraç etmekte, buna karfl›l›k sermaye yo¤un mallar ithal etmektedir. Bu durum Leontief Paradoksu olarak ifade edilmektedir. Özellikle ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonraki dönemde ekonomik geliflmelere paralel olarak d›fl ticaretin geliflmesi ve yeni pek çok ürünün d›fl ticarete konu olmas›, klasik d›fl ticaret teorilerinin tüm ticaret ifllemlerini aç›klamas›n› giderek zorlaflt›rm›flt›r. Günümüzde klasik d›fl ticaret teorisinin temel varsay›mlar› aras›nda yer alan tam rekabet flartlar› çok az piyasada geçerli iken, buna karfl›l›k ço¤u piyasada eksik rekabet flartlar› mevcuttur. Ayr›ca d›fl ticarette iki ülke ve iki ürün varsay›m›n›n aksine günümüzde 200’e yak›n ülke aras›nda binlerce mal d›fl ticarete konu olmaktad›r. Di¤er yandan üretimde sabit getirinin aksine ölçek ekonomisine ba¤l› olarak artan getiri söz konusudur. Üretimde, emek ve sermayeye ek olarak bilgi ve teknolojinin önemi artm›fl, nitelikli ifl gücü (skilled labor), di¤er bir ifadeyle beflerî sermaye önemli bir faktör haline gelmifltir. Yaflanan bu geliflmeler, David Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi ile Heckscher ve Ohlin taraf›ndan gelifltirilen Faktör Donat›m› Teorisi’nin tüm d›fl ticaret ifllemlerine aç›kl›k getirmesini zorlaflt›rm›flt›r. Do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›ndaki art›fla ba¤l› olarak d›fl ticaretin yönünde meydana gelen de¤ifliklikler, yeni sanayi örgütlenmesi, ülkelerin ayn› ürünü hem ihraç hem de ithal etmesi (endüstri-içi ticaretin yayg›nlaflmas›), ölçek ekonomilerinin varl›¤› ve eksik rekabet flartlar› yeni d›fl ticaret teorilerinin gelifltirilmesini zorunlu hale getirmifltir. 1953 y›l›nda Rus as›ll› ABD’li iktisatç› Wassily Leontief yapt›¤› çal›flmada 1947 y›l› d›fl ticaret verileri ve input-output (girdi-ç›kt›) tablosunu kullanarak ABD’nin ihracat ve ithal ikamesi sektörlerini incelemifltir. Ortaya ç›kan sonuç, klasik d›fl ticaret teorisinin ve özellikle Heckscher- Ohlin Teorisi’nin tam tersi bir durumu ifade etmektedir. Leontief’in yapt›¤› ampirik (deneysel) çal›flma, Heckscher- Ohlin’in Faktör Donat›m› Teorisi’ne duyulan güveni sarsm›flt›r. Leontief Paradoksu, Heckscher- Ohlin Teorisi’nin faktör donat›m› ile öngörüleri üzerinde tekrar düflünülmesi gerekti¤ini ortaya koyarken, üretim ve d›fl ticarette emek ve sermayeye ek olarak teknoloji, AR-GE ve beflerî sermayenin di¤er bir deyiflle bilginin de önemli oldu¤unu ortaya ç›karm›flt›r. Leontief’in elde etti¤i sonuçlarla ilgili çal›flmalar yeni d›fl ticaret teorilerinin ortaya ç›kmas›na da yol açm›flt›r. Irving Kravis (1956) ve Peter Kenen (1965) befleri sermaye, Donald Keesing (1966) eme¤in niteli¤i ve Jaroslav Vanek (1959 ve 1968) de do¤al kaynaklar ile Leontief Paradoksu’nu aç›klamaya çal›flarak yeni d›fl ticaret teorisine katk›da bulunmufllard›r. Di¤er yandan W. Gruber, D. Metia ve R. Vernon (1967) ise; d›fl ticarete konu olan yeni ürünlerin gelifltirilmesinde ve bunlar›n d›fl ticaretinde karfl›laflt›rmal› üstünlüklerin belirlenmesinde AR-GE faaliyetlerinin önemi ne de¤inmifllerdir. B. S. Minhas (1962) faktör yo¤unlu¤unun tersine dönmesi, S. Valavanis-Vail (1957) tüketimin tersine dönmesi, S. Linder (1961) gelir ve tercihlerde benzerlik ve R. Baldwin (1971) ticaret politikalar›n›n kötülefltirici etkileri ile Leontief Paradoksu’nu aç›klamaya çal›flm›fllar ve yeni d›fl ticaret teorilerinin ortaya ç›kmas›na katk›da bulunmufllard›r. www.hedefaof.com 55 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller Yeni d›fl ticaret teorilerinin ortaya ç›k›fl›nda Leontief Paradoksu’nunSIRA rolüS‹ZDE nedir? DIfi T‹CARET‹ AÇIKLAMAYA YÖNEL‹K MODELLER D Ü fi Ü N E L ‹ M Yeni d›fl ticaret teorilerinin hepsini ele alma flans› bulunmad›¤›ndan, bu bölümde önde gelen yeni d›fl ticaret teorileri ortaya ç›k›fl tarihlerine göre incelenmifltir. ‹lk olaO R U rak Leontief’in elde etti¤i sonuçlar› aç›klamaya yönelik modeller Saç›klanm›flt›r. Uluslararas› iktisat yaz›n›nda bu modeller için teori, teorem ve hipotez gibi bilimsel ifadeler de kullan›lmaktad›r. Bu bölümde ise “model” ifadesinin yan› s›ra ak›c›l›¤› sa¤D‹KKAT lamak ad›na “teori” ifadesi de tercih edilmifltir. Bu modellerden (teorilerden) Varl›k Modeli, Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Modeli, Teknolojik Aç›k Modeli, Yetiflkin ‹flS‹ZDE gücü Modeli ve Ürün Dönemleri Modeli’ne de¤inilmifltir. DahaSIRA sonra d›fl ticaret teorisinde ölçe¤e göre artan getiriye dayanan ölçek ekonomileri ve tam rekabetin aksine eksik rekabet piyasalar›n›n yer ald›¤› yeni d›fl ticaret teorileri incelenmifltir. AMAÇLARIMIZ Varl›k (Mevcudiyet) Modeli N N Varl›k (availability) Modeli, Irving Kravis (1956) taraf›ndan ortaya Kravis, K ‹ Tat›lm›flt›r. A P ABD’nin d›fl ticaretindeki mal kompozisyonuna çeflitli faktörlerin nispi (göreceli) etkisini göstermek amac›yla bir çal›flma yapm›flt›r. Çal›flmada Leontief Paradoksu ile ortaya ç›kan sonuçlar da de¤erlendirilmifltir. TELEV‹ZYON Kravis’e göre ABD’nin ithal etti¤i sermaye yo¤un mallar bu ülkede olmayan (veya k›t olan) mallard›r (Kravis, 1956, s. 143). Söz konusu mallar›n bir k›sm› mutlak anlamda ABD’de yoktur. Baz›lar› ise yüksek maliyetler nedeniyle yurt içinde ‹ N T E Rüretemedi¤i NET üretimi art›r›lamayan mallard›r. Buna ba¤l› olarak ABD kendisinin veya yüksek maliyetler nedeniyle pahal›ya üretti¤i mallar›, di¤er ülkelerden ithal etmektedir. Öte yandan ülkede bol olan ve düflük maliyetlerle üretilen mallar› ise ihraç etmektedir. Kravis (1956)’in Leontief Paradoksu ile ilgili bir di¤er bulgusu da ABD’nin yurtd›fl›ndan ithal etti¤i sermaye yo¤un mallar›n önemli bir k›sm›n›n bu ülkeden yurtd›fl›na yat›r›mlar yoluyla giden yerli üreticilerin (kendi veya yabanc› ortaklar› ile) üretti¤i mallar olmas›d›r. Yani ABD’li üreticiler yurt d›fl›nda ürettikleri mallar› kendi ülkelerine satmaktad›rlar (Kravis, 1956, s. 150). Çal›flmada do¤al kaynaklar›n, teknolojik ilerlemelerin ve ürün farkl›laflt›rmalar›n›n d›fl ticareti art›rd›¤› belirtilmektedir. Serbest rekabeti k›s›tlayan hükûmet müdahaleleri (serbest d›fl ticareti savunan ülkeler taraf›ndan da uygulanmakta olan), karteller ve ithalat› k›s›tlamaya yönelik uygulamalar d›fl ticaretin genifllemesini engellemektedir (Kravis, 1956, s. 155). Ayr›ca Kravis, teknolojik ilerlemeler ve ürün farkl›laflt›rmas› gibi ticareti aç›klayan faktörlerin karfl›laflt›rmal› üstünlüklerin çat›s› alt›nda toplanabilece¤ini belirtmektedir. Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Modeli Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Modeli (Teorisi), ‹sveçli iktisatç› Staffan Burenstam Linder (1961) taraf›ndan gelifltirildi¤i için “Linder Modeli (Teorisi)” olarak da adland›r›lmaktad›r. Linder, d›fl ticarete konu olan mallar›, ilkel maddeler (do¤al kaynaklar) ve tar›msal ürünler ile sanayi ürünleri olmak üzere ikiye ay›rmaktad›r. Linder’e göre, Faktör Donat›m› Teorisi ancak ilkel ürünler ve tar›msal ürünler ticaretini aç›klayabilmekte, buna karfl›l›k sanayi ürünleri ticaretini aç›klamada yetersiz kalmaktad›r. Linder, sanayi ürünlerinde d›fl ticareti aç›klamak için ülkeler aras›ndaki gelir ve tercih benzerliklerini dikkate alan kendi (Linder) teorisini gelifltirmifltir. www.hedefaof.com 1 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 56 Uluslararas› ‹ktisat Gelir ve Tercihlerde Benzerlik (Linder) Teorisi’ni H-O Faktör Donat›m› Teorisi’nden ay›ran bir baflka nokta, Linder Teorisi’nin faktör donat›m› teorisinin aksine d›fl ticaretin talep yönüne a¤›rl›k vermesidir. Bir di¤er fark ise Linder Teorisi’nin klasik d›fl ticaret teorilerinin aksine d›fl ticarete konu olan mallar›n homojen olmad›¤›n› vurgulamas›d›r. Gelir ve Tercihlerde Benzerlik (Linder) Teorisi’nin varsay›mlar›; • Gelir düzeyleri benzer ülkelerin zevkleri de benzerdir. • Ürünler farkl›laflt›r›lm›flt›r. Çünkü farkl› gelir seviyesindeki bireylerin talep edecekleri ürünler de farkl› olacakt›r. • Üretimde ölçe¤e göre artan getiri söz konusudur. ‹lk önce iç talebi karfl›layan üretici, daha sonra d›fl talebi de karfl›lamaya bafllay›nca ölçe¤e göre artan getiriden faydalanacakt›r. Linder Teorisi’ne göre, sanayi ürünlerinde d›fl ticaret benzer gelir ve tercih düzeylerine sahip ülkeler aras›nda daha çok geliflecektir. Gelir ve tercihlerdeki benzerli¤in d›fl ticarete etkisi fiekil 3.1’de aç›klanm›flt›r. Yatay eksende X, Y ve Z ülkelerinin gelir düzeyleri, dikey eksende ise bu ülkelerin bir mala iliflkin üretim ve tüketim düzeyleri bulunmaktad›r. Mal›n kalitesi ve fiyat› (dikey eksende) A’dan J’ye do¤ru gidildikçe artmaktad›r. Bu nedenle gelirleri birbirine yak›n olan ülkelerin d›fl ticaret potansiyelleri yüksek olacakt›r. Buna karfl›l›k ülkeler aras›ndaki gelir farkl›l›¤› artt›kça d›fl ticaret potansiyeli de azalmaktad›r. Buna göre, X ile Y ülkeleri gelir ve tercihlerinin çak›flt›¤› alanda (mal›n C ile E kalite düzeyleri aras›ndaki alan) d›fl ticaret yapmaktad›rlar. Y ile Z ülkeleri, birbirine benzeyen ancak farkl›laflt›r›lm›fl sanayi mal›n›n E ile G kalite düzeyleri aras›ndaki alanda d›fl ticaret yapmaktad›r. X ülkesi ile Z ülkesi aras›nda ise d›fl ticaret yap›lamamaktad›r. Bunun nedeni, iki ülkenin farkl› gelir düzeylerine ba¤l› olarak farkl› zevk ve tercihlere sahip olmas›d›r. X ülkesindeki tüketici mal›n daha kaliteli düzeylerinde tüketimde bulunmak ister. Fakat gelir düzeyi söz konusu mal için yeterli de¤ildir. Buna karfl›l›k, Z ülkesinin tüketicileri, X ülkesinde tüketilen mallar› kalitesiz oldu¤u için tüketmek istememektedir. Bu nedenle X ile Z ülkesi aras›nda ticaret yap›lamamaktad›r. fiekil 3.1 Mallar J D›fl Ticaret Yok H G F (X) Ülkesinin Talebi ve Üretimi (Y) Ülkesinin Talebi ve Üretimi (Z) Ülkesinin Talebi ve Üretimi Gelir ve Tercihlerde Benzerli¤in D›fl Ticarete Etkisi E D C B (Y) ve (Z) Ülkeleri Aras›nda D›fl Ticaret Var (X) ve (Y) Ülkeleri Aras›nda D›fl Ticaret Var D›fl Ticaret Yok A Gelir Düzeyleri (X) Ülkesinin Geliri (Y) Ülkesinin Geliri (Z) Ülkesinin Geliri www.hedefaof.com 57 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller Ülkelerin kifli bafl›na gelir düzeyi, gelir da¤›l›m› ve tercihlerdeki SIRA benzerli¤inin ülkeler S‹ZDE aras›ndaki d›fl ticarete etkisini aç›klay›n›z. 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M Peki, kifli bafl›na gelirin yüksek oldu¤u ülkeler ile kifli bafl›na gelirin düflük oldu¤u ülkeler aras›nda sanayi mal› ticareti hiç olmayacak m›d›r? Her iki ülkede, geS O Rfakirler, U lir da¤›l›m›ndaki adaletsizli¤e ba¤l› olarak yüksek gelirli ülkelerde düflük gelirli ülkelerde de zenginler olacakt›r. Yüksek gelirli ülkelerdeki fakirlerin, düflük gelirli ülkelerde üretilen ürünleri talep etmesi mümkündür. Ayn› flekilde düflük geD‹KKAT lirli ülkelerde az›nl›kta kalan zenginlerin de yüksek gelirli ülkelerde üretilen sanayi mallar›n› talep etmesi do¤ald›r. Ülkelerde az›nl›kta kalanlar›n zevk ve tercihleriSIRA S‹ZDE ne göre mal üretilmesi ekonomik de¤ildir. Bu nedenle söz konusu mallar az›nl›¤›n zevk ve tercihlerine göre üretim yap›lan ülkelerden ithal edilir. Her iki ülkede az›nl›kta kalan kesimlerin taleplerindeki çak›flma (kesiflme) bir miktar ticaret yaratabiAMAÇLARIMIZ lir ama çok güçlü de¤ildir. Sonuçta sanayi ürünleri ticaretinin önemli ölçüde benzer gelir ve tercih düzeylerine sahip ülkeler aras›nda olaca¤› görülmektedir. ‹ki ülke aras›ndaki gelir düzeyleri ne kadar birbirine yak›nsa ülkeler ticaret K ‹ aras›ndaki T A P yo¤unlu¤u da o kadar fazla olacakt›r. Linder Teorisi’nin varsay›mlar›nda da belirtildi¤i gibi bir mal öncelikle yurt içi talebi karfl›lamak için üretilir. Bu teoriye göre, bir mal öncelikle T E L E V yurt ‹ Z Y O Niçi tüketim için üretilir, sadece ihracata yönelik mal olarak üretilemez. Linder’e göre, öncelikli olarak yurt içi talep, daha sonra yurtd›fl› talep karfl›lan›r. Yurt içindeki talebin yurt d›fl›ndaki talep ile benzerlik gösterdi¤i durumda, yurtiçi talep “temsili talep ” ‹ N T“Örtüflen ERNET olarak ifade edilir. Linder’in gelir ve tercihlerde benzerlik teorisi Talepler Teorisi (Theory of Overlapping Demands)” olarak da adland›r›lmaktad›r. Gelir ve tercihlerde benzerlik teorisine göre yurtiçi talep hem ihracat›n hem de ithalat›n temel belirleyicisi konumundad›r. Ayr›ca, potansiyel ticaretin gerçekleflen ticarete dönüflmesi sürecinde üreticilerin piyasaya girmeleri önem kazanmakta ve uzakl›k, tafl›ma maliyetleri gibi faktörler ile gümrük tarifeleri, kotalar ve tarife d›fl› engeller gerçekleflen ticaret düzeyini belirleyebilmektedir (http://www.mevzuatdergisi.com/2004/09a/05.htm “Nursen Vatanser Deviren, Yeni D›fl Ticaret Teorileri” 13.03.2012). ‹kinci Dünya Savafl› sonras› dönemde sanayileflmifl (geliflmifl) ülkeler aras›ndaki sanayi mallar› ticaretindeki h›zl› art›fl, Linder’in gelifltirdi¤i teori ile uyumludur. Fakat düflük gelirli ülkelerin önemli bir k›sm›, kendileri ile ayn› gelir grubunda bulunan ülkelerden daha çok geliflmifl ülkeler ile d›fl ticaret yapmaktad›rlar. Bu nedenle Linder Teorisi geliflmekte olan ülkelerin d›fl ticaretini aç›klamakta yetersizdir. Linder Teorisi, benzer yap›daki ülkeler aras›nda d›fl ticaretin daha çok olaca¤›n› belirtirken, H-O Faktör Donat›m› Teorisi ise d›fl ticaretin faktör yo¤unluklar› ve ekonomik yap›lar› temelde farkl› olan ülkeler aras›nda yap›laca¤›n› varsaymaktad›r (Karluk, 2009, s. 180). N N Teknolojik Aç›k Modeli Michael V. Posner (1961)’e göre, birbirine benzer ekonomik flartlara sahip olan sanayileflmifl ülkeler aras›ndaki d›fl ticaretin temel nedeni teknolojik de¤iflim ve geliflme dir. Teknolojik yenili¤i yapan ülkelerin üreticileri ile di¤er ülke üreticileri aras›nda belli bir süre teknolojik aç›k oluflacakt›r. Teknolojik yenilik sayesinde maliyetlerini önemli ölçüde düflüren ilk üretici, d›fl ticarette (ihracatta) di¤er ülke üreticilerine karfl› önemli bir üstünlük sa¤layacakt›r. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 58 Uluslararas› ‹ktisat Heckscher-Ohlin (H-O) Teorisi’nde statik olarak kabul edilen teknoloji, Teknolojik Aç›k Modeli’nde dinamik bir faktör olarak ele al›nm›flt›r. Posner (1961), Teknolojik Aç›k Modeli’nde, Heckscher-Ohlin Teorisi’nin “Birbirleri ile ticaret yapan ülkelerde, ayn› üretim teknikleri geçerlidir” varsay›m›na karfl› ç›kmaktad›r. Posner (1961)’in gelifltirdi¤i teoriye iliflkin varsay›mlar ise flöyledir: • Teknoloji, d›fl ticareti belirleyen en önemli faktördür. • Üretim fonksiyonu, ülkeler aras›nda farkl›d›r. • Faktör donat›m› ticareti de¤il, ticaret faktör donat›m›n› belirler. • Emek faktörü homojen de¤ildir. • Faktörler ülkeler aras›nda mobildir (hareketlidir). • Beflerî sermaye (ifl gücüne yap›lan yat›r›m) d›fl ticarete konu olan mallar› belirlemektedir. • Karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e ülkeler de¤il, ülkelerin sanayileri sahiptir. • Teknik bilgi kolayca elde edilememektedir. • Teknolojik yenilik aç›s›ndan taklit ve talep gecikmeleri önemli belirleyicilerdir. • Monopol ve oligopol piyasa yap›lar› mevcuttur (Karluk, 2009, s. 168). Ülkeler (üretici firmalar) teknolojik yenilikler sayesinde yeni ürünlerin (mallar›n) üretiminde karfl›laflt›rmal› maliyet farkl›l›klar›na (üstünlüklerine) sahip olmaktad›r. Teknolojik yenili¤i ilk yapan üretici, söz konusu teknolojinin di¤er ülke üreticilerinde olmamas› nedeniyle yeni mallar›n üretiminde tekel konumuna sahiptir. ‹lk üretici, belli bir süre monopol (tekel) gücüne sahip olman›n yan› s›ra mevcut yap›dan faydalanmak ister. Bu nedenle ilk üretici konumunda olan ço¤u firma üretim teknolojisini gizli tutar. Bu noktada patent ile fikrî ve s›nai mülkiyet haklar›n› düzenleyen yasal mevzuatlar da teknolojik yenili¤i yapan ilk üreticiye önemli destek sa¤lamaktad›r. Yeni mallar eski mallar› tamamen ikame etmese de, söz konusu mallara olan talep zaman içinde artar. Yeni mallar hem üretim hem de tüketim aç›s›ndan zaman içinde geliflir. Fakat yeni mal bütün ülkelerde ayn› anda geliflmemektedir (Posner, 1961, s. 323). Yeni mal›n di¤er ülkeler taraf›ndan üretilip sat›lmas› zaman alacakt›r. Bu süreçte üretimin di¤er ülkeler taraf›ndan gerçeklefltirilmesi, ancak taklit (bu süreçte zaman alacakt›r) veya söz konusu mal›n serbest mal olmas› yoluyla olacakt›r. Taklit veya di¤er yöntemlerle üretime bafllayan di¤er ülkeler ucuz emek (ifl gücü) veya do¤al kaynaklar›n sa¤lad›¤› üstünlükler ile mal› ilk üreten ülSIRA S‹ZDE keye (firmaya) göre karfl›laflt›rmal› üstünlük elde eder. Özetle, bir mal› ilk icat eden ülke o mal›n ilk ihracat›n› gerçeklefltirir. Ancak bu mal›n üretiminde kullan›lan teknikler D Ü fidi¤er Ü N E L ‹ Mülkelere de yay›ld›kça, söz konusu mal› ilk olarak icat eden ülkenin ihracat› giderek azal›r. Mal› ilk icat eden ülke belli bir süre sonra maliyet aç›s›ndan avantaja sahip di¤er ülkeler ile rekabet edemeyince söz konusu mal› ithal S O R U edecektir. Sanayi Devrimi ile birlikte ‹ngiltere kumafl ve tekstil ticaretinde en büyük ihracatç› konumunda iken, di¤er ülkelerin mevcut teknolojiyi elde etmesiyle SIRA S‹ZDE birlikte ‹ngiltere’nin tekstil ihracat› azalm›flt›r. Kumafl ve tekstil üretiminde ilk yenili¤i D Ü fi Ü Nyapan E L ‹ M‹ngiltere aradaki teknolojik aç›k kapanana kadar d›fl ticarette önemli bir üstünlük S O R U sa¤lam›flt›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P D ‹ K K A Tiliflkin yenilikler için belli bir teknolojik altyap› gereklidir. Bu altyap› Üretim süreçlerine daha çok sanayileflmifl (geliflmifl) ülkelerde bulunmaktad›r. Dolay›s›yla yeni ürünler (mallar) daha çok sanayileflmifl ülkelerde üretilmektedir. Belli bir zaman sonra di¤er ülkeler SIRA S‹ZDE söz konusu yenilikleri elde ederek ifl gücü maliyetlerinin de düflük olmas› nedeni ile üretimde öne geçmektedirler. Teknolojik Aç›k Modeli’nin en iyi iflledi¤i sektörlere örnek olarak tekstil,AMAÇLARIMIZ elektronik eflya, kimya ve demir-çelik gibi sektörler gösterilebilir. N N Teoriye göre sanayileflmifl ülkeler aras›ndaki ticaretin önemli bir bölümü, ye‹ T A Psüreçlerinin gelifltirilmesine ba¤l›d›r. Sanayileflmifl ülkeler belli ni ürün veKüretim bir AR-GE çal›flmas› sonucu elde etti¤i yenili¤in di¤er ülkeler taraf›ndan taklit TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 59 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller edilmesi ve ö¤renilmesi sonucunda, çal›flmalar›n› baflka yenilikler üzerine yönlendirerek k›sa bir süre sonra ayn› veya farkl› yüksek teknolojiye dayal› sektörlerde yeniden yenilik yaratmaktad›rlar. Böylece d›fl ticarette teknolojik a盤› kendi lehlerine çevirebilmektedirler. Teknolojik Aç›k Teorisi, ülkelerin yenilik sonucu elde etti¤i teknik bilgilerin, di¤er ülkelere (üretici firmalara) yay›lmas›n›n hemen olmad›¤›n› dolay›s›yla zamana ihtiyaç oldu¤unu vurgulamaktad›r. Teknik bilginin yay›lmas›nda hem “zaman” hem de yukar›da belirtildi¤i gibi “yasal düzenlemeler” önemli engeldir. Bu nedenle teknik bilginin her ülke taraf›ndan “kolay elde edilebilir” olmad›¤›n› ifade etmek gerekir. Yenili¤in di¤er ülkelere yay›lmas›nda “taklit gecikmesi” ile “talep gecikmesi” gibi iki önemli belirleyici söz konusudur. Yeni teknolojilerin di¤er ülkeler (üreticiler) taraf›ndan özümsenerek söz konusu mal›n üretimine geçilmesi sürecine taklit gecikmesi (imitation lag) ve di¤er ülkelerde yeni mala iliflkin talebin oluflma sürecine ise talep gecikmesi (demand lag) denir. Taklit gecikmesi ile ilgili süreçte yurt içi tepki gecikmesi, d›fl tepki gecikmesi ve ö¤renme süresi temel belirleyicilerdir. Yukar›da ifade edildi¤i gibi, belli bir süre yenili¤i yapan ülke ile di¤er ülkeler aras›nda “teknolojik aç›k” oluflmakta, bu ise yenili¤i yapan ülkeye söz konusu ürünün üretiminde tekel (monopol) olma imkân› sa¤lamaktad›r. Bu sayede yenilik yapan ülke söz konusu ürünü di¤er ülkelere ihraç etme imkân›na kavuflmaktad›r. Peki, bu durum ne kadar sürecektir? Söz konusu yenilik di¤er ülkeler taraf›ndan taklit edilene kadar mevcut durum devam edecektir. Teknolojik Aç›k Teorisi’ne göre d›fl ticaretin temelinde, “belirli bir zaman diliminde gerçekleflen yenilik/taklit süreci” bulunmaktad›r. Teknolojik yenili¤in benzer yap›daki iki ülke aras›nda ticaret yarat›p yaratmayaca¤› ise talep ve taklit gecikmelerinin net etkisi ne ba¤l›d›r. E¤er talep gecikmesi taklit gecikmesinden daha uzun zaman al›rsa taklitçi ülkedeki tüketiciler yeni mal› talep etmeye bafllamadan önce taklit yapan ülkedeki üreticiler yeni teknolojiyi benimseyecektir. Bu durumda yenili¤i yapan üretici di¤er ülkelere mal ihraç edemeyecektir. Çünkü taklitçi ülkede henüz talep gerçekleflmemifltir. Dolay›s›yla ilk üretici olman›n ihracata etkisi olmayacakt›r. Böylesi mallar üretim süreçleri nispeten basit mallard›r. Buna karfl›l›k taklit gecikmesi talep gecikmesinden daha fazla zaman al›rsa, böyle bir durumda ilk üretici di¤er ülkelere kolayl›kla mal ihraç edecektir. Çünkü söz konusu mal› ilk üreticiden baflkas› üretememekte ve di¤er ülkelerde söz konusu mala yönelik talep bulunmaktad›r. E¤er talep gecikmesi taklit gecikmesinden daha uzun zaman al›rsa, SIRA ilk üretici S‹ZDE di¤er ülkelere yeni ürünü ihraç edebilir mi? Aç›klay›n›z. Posner (1961) ülkeler aras›ndaki d›fl ticareti aç›klamak için Teknolojik Aç›k Teorisi’ni, P. Kenen (1965) ve D. Keesing (1966) ise Yetiflkin (Nitelikli) ‹flgücü Teorisi’ni gelifltirmifltir. 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M D›fl ticareti teknolojik aç›k modeli ile aç›klamaya çal›flan bu yaklafl›m, her zaman d›fl pazarlara yeni mal sürebilen ve bu pazarlarda üretilen yeni mallar›n tekS O R U(tekel) gücünolojisini kendi ülkesine ilk getiren üreticilerin önemli bir monopol ne sahip olaca¤›n› belirtmifltir. Ayr›ca söz konusu faaliyetler d›fl ticarete önemli bir dinamizm katacakt›r. Dünyada sanayi sektörü ile ilgili d›fl ticaret, D ‹ do¤al K K A T kaynaklardan çok ülkenin sahip oldu¤u teknolojik düzey ile ilgilidir. Yeni mallar›n üretiminde ve ihracat›nda teknoloji önemli bir karfl›laflt›rmal› üsSIRA S‹ZDE tünlük sa¤lasa da, genel anlamda d›fl ticaret sadece teknoloji faktörüne ba¤lanamaz. Çünkü ülkenin sahip oldu¤u teknolojik düzey, ancak yeni ürünlerin ihracaAMAÇLARIMIZ www.hedefaof.comK ‹ T A P N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 60 Uluslararas› ‹ktisat t›nda söz konusu ülkeye (teknolojiyi bulan üretici firmaya) önemli bir avantaj sa¤layacakt›r. Bu süreç di¤er ülkelerin mevcut teknolojiyi taklit etmesi ile yavafl yavafl ortadan kalkmaktad›r. Posner’in teknolojik aç›k modelindeki eksiklikler ve özellikle teknolojik a盤›n ortaya ç›kmas› ve büyüklü¤ü ile ilgili yetersizlikler R. Vernon (1966)’un Ürün Dönemleri (Devreleri) Modeli taraf›ndan giderilmifltir (Karluk, 2009, s. 170). Yetiflkin (Nitelikli) ‹fl gücü Modeli Yetiflkin (Nitelikli) ‹fl gücü Modeli’ne (Teorisi’ne) göre, ülkeler aras›ndaki ticaret yaln›zca faktör donan›mlar›na (emek ve sermaye farkl›l›¤›na) göre de¤il, nitelikli iflgücü donan›m›na göre de belirlenmektedir. ‹fl gücünün (eme¤in) niteli¤i bütün ülkelerde farkl›d›r. ‹fl gücünün farkl› niteliklere sahip olmas›n›n temel nedeni ise farkl› ülkelerde iflgücüne yap›lan yat›r›mlar›n farkl› olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. ‹flgücüne nitelik kazand›rmaya yönelik yat›r›mlar uzun vadeli e¤itim yat›r›mlar› olup, bu sayede ifl gücünün e¤itim ve kültür düzeyi yükselmektedir. Di¤er yandan nitelikli eme¤in yo¤un bir sermaye ile donat›lmas›yla birlikte ifl gücünün verimlili¤i ve kalitesi yükselmektedir. Keesing (1965), Leontief Paradoksu’nu aç›klamada üçüncü bir üretim faktörüne ihtiyaç duyuldu¤unu belirterek bunun da iflgücünün niteli¤i, di¤er bir ifadeyle befleri sermaye oldu¤unu belirtmifltir. Yetiflkin ‹flgücü Teorisi geliflmifl ülkeler aras›ndaki d›fl ticaretin büyük bir bölümünü aç›klamaktad›r. Sermaye ve nitelikli ifl gücü bak›m›ndan zengin olan ülkeler, bu faktörlerin yo¤un olarak kullan›ld›¤› ürünlerde uzmanlafl›rken niteliksiz ifl gücünün yo¤un oldu¤u ülkeler ise a¤›rl›kl› olarak çok fazla nitelik gerektirmeyen ürünlerin üretiminde uzmanlaflmaktad›rlar. Yetiflkin ‹fl gücü Teorisi, Faktör Donat›m› Teorisi ile önemli bir benzerli¤e sahiptir. Üretiminde yo¤un olarak nitelikli (yetiflkin) ifl gücünün kullan›ld›¤› mallar sermaye yo¤un mallard›r. Nitelikli ifl gücünün oldu¤u ülkeler sermaye yo¤un mallarda uzmanlafl›rken di¤er ülkelerde emek yo¤un mallarda uzmanlaflmaktad›rlar. Yetiflkin ‹fl gücü Teorisi, H-O Faktör Donat›m› Teorisi’nin farkl› bir yorumu oldu¤undan, bu teoriye “Neo-Faktör Donat›m› Teorisi ” de denmektedir (Seyido¤lu, 2007, s. 101). Ürün Dönemleri (Devreleri) Modeli Yeni ürünün di¤er ülke üreticileri taraf›ndan taklit edilmesi süreci teknolojik aç›k teorisinde taklit gecikmesi olarak ifade edilmektedir. Söz konusu süreç Ürün Dönemleri (Devreleri) Teorisi’nde ürünün standart ürün haline gelmesi olarak ele al›nmaktad›r. Ürün Dönemleri Teorisi (Product Cyle Theory), di¤er ad›yla Ürün Gelifltirilmesi Modeli, Raymond Vernon (1966) taraf›ndan gelifltirilmifltir. Teorinin temeli, teknolojik aç›k modeline dayanmaktad›r. Teori, ürünün icat edildi¤i ilk aflamadan (yeni ürün) uluslararas› ticareti etkilemesine (ticarete konu olmas›na) kadar geçen zaman dilimi üzerinde durmaktad›r. Yeni ürünün geliflimi yeni ürün, olgun ürün ve standart ürün olmak üzere üç aflamadan oluflmaktad›r. Teorinin, ülke ve sektörün sahip oldu¤u teknolojiden daha çok ürün üzerine odakland›¤› görülmektedir. Teoriye göre, yeni ürünlerin ortaya ç›k›fl› daha çok enformasyon ve bilgi düzeyinin yüksek oldu¤u ABD gibi sanayileflmifl ülkelerde yo¤un bir flekilde görülmektedir. Bir ülkenin yeni teknolojiler ve yeni ürünler (mallar) gelifltirebilmesi için yüksek derecede e¤itilmifl (nitelikli) iflgücüne ve AR-GE harcamalar›na ihtiyac› vard›r. Bu nedenle enformasyon ve bilgiye özel önem verilmektedir. Vernon (1966), Ürün Devreleri Teorisi’nin temelini oluflturan çal›flmas›nda yenilikçi ülke olarak ABD’yi ele alm›flt›r. Ürün Dönemleri Teorisi’nin varsay›mlar›; www.hedefaof.com 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller • • • • • • • • Karfl›laflt›rmal› üstünlük, ürünün hangi aflamada oldu¤una ba¤l›d›r. Teknik bilgi kolayca elde edilemez. Ölçek ekonomileri ve d›flsal ekonomiler vard›r. Ülkeler aras›nda tüketiciler ve tüketicilerin tercihleri farkl›l›k arz eder. Üretim ve pazarlama yöntemleri zamanla de¤iflebilir. Monopol ve oligopol piyasalar› geçerlidir. Çok uluslu flirketler vard›r. Mal hareketleri (ürünün baflka ülkeler taraf›ndan üretilme süreci) uluslararas› sermaye hareketlerinden (do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›ndan) etkilenmektedir (Karluk, 2009, s. 170-171). Vernon’a göre yeni ürün aflamas›nda; geliflmifl bir ülkedeki (ABD’deki) yenilikçi firman›n yenilik yaratan ürünü ilk önce kendi ülkesinde (ABD’de) üretilmekte ve ülke içinde (ABD’de) sat›lmaktad›r. fiekil 3.2’den de görüldü¤ü gibi yeni ürün, ürün geliflim aflamalar›n›n ortas›na do¤ru art›k di¤er ülkelere (di¤er geliflmifl ve az geliflmifl ülkelere) ihraç edilmeye bafllan›r. Bu aflamada emek yo¤un bir üretim söz konusu oldu¤undan henüz üretimde makine kullan›m›na geçilmemifltir. Yeni ürün aflamas›nda di¤er sanayileflmifl ülkeler söz konusu ürünü üretmifl olsalar dahi, henüz üretimleri tüketimlerini karfl›layamamaktad›r. Bu nedenle yeni ürünü sonradan üretmeye bafllayan di¤er sanayileflmifl ülkeler yeni ürün aflamas›nda söz konusu bu ürünü ilk gelifltiren ülkeden (ABD’den) ithal etmektedirler. Olgun ürün aflamas›nda sermaye yo¤un bir üretim sürecinin yan›nda üretici say›s› da artm›flt›r. Bu aflamada ürünü ilk gelifltiren ülkenin ihracat›nda önemli art›fllar görülse de belli bir düzeyden sonra (olgun ürün aflamas›n›n sonuna do¤ru) ihracat geliri azalmaktad›r. Bunun nedeni ise di¤er ülkelerin üretimlerini önemli ölçüde art›rmalar›d›r. Di¤er sanayileflmifl ülkelerdeki üretim art›fl› tüketimin tamam›n› karfl›layamasa da art›k önemli ölçüde ithalata olan ba¤›ml›l›¤› azaltm›flt›r. Bu ise yenilik yaratan ülkenin ihracat›na olumsuz yans›maktad›r. Olgun ürün aflamas›n›n sonuna do¤ru teknolojideki yenilikler, AR-GE faaliyetleri ve üretimde makine kullan›m› yayg›nlaflmakta, ürün art›k standart ürün haline gelmeye bafllamaktad›r. Ayr›ca, üretici say›s›ndaki art›fla paralel olarak artan rekabet bask›s› kârlar›n azalmas›na neden olmaktad›r. Olgun ürün aflamas›nda az geliflmifl ülkelerde yeni ürüne yönelik talep (tüketim) de giderek artmaktad›r. Standart ürün aflamas›nda; ürünü ilk gelifltiren üretici (sanayileflmifl ülke üreticisi) üretim sürecinden yavafl yavafl çekilmektedir. Söz konusu üretici mevcut üretim teknolojilerini lisans anlaflmalar› ile di¤er üreticilere satmakta ve art›k yeni ürünlerin üretimi için AR-GE çal›flmalar›na yönelmektedir. Bu aflamada do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar› da önemli bir iflleve sahiptir. Yenilikçi firma do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar› yoluyla söz konusu ürünü bir baflka ülkede üreterek kendi ülkesine ithal eder. Standart ürünlerde art›k az geliflmifl ülkeler önemli rekabetçi üstünlüklere sahiptir. ‹lk aflamada teknolojik yenilik içeren ürün art›k her yerde serbestçe üretilebilen bir ürün haline gelmifltir. Bu aflamadan sonra karfl›laflt›rmal› üstünlük ve ihracat için yeni teknolojilerin ve ürünlerin bulunmas› gerekmektedir (Karluk, 2009, s. 171). Özellikle ABD menfleili çokuluslu flirketler (ÇUfi’lar) üretimlerini maliyet avantaj› sebebiyle farkl› ülkelerde gerçeklefltirerek üretmifl olduklar› ürünleri ABD’ye ihraç etmektedirler. Standart ürün aflamas›nda ürünü ilk gelifltiren ülke (ABD), art›k ürünü yurtd›fl›ndan ithal etmeye bafllam›flt›r. www.hedefaof.com 61 62 Uluslararas› ‹ktisat fiekil 3.2 Ürün Geliflim Aflamalar› ve D›fl Ticaret Kaynak: Vernon, 1966, s. 199. ABD (Yenilikçi Ülke) 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 ‹hracat Üretim ‹thalat Tüketim Di¤er Sanayileflmifl Ülkeler ‹hracat Tüketim Üretim ‹thalat Az Geliflmifl Ülkeler 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 ‹hracat Tüketim Yeni Ürün ‹thalat Olgun Ürün Üretim Standart Ürün ÜRÜN GEL‹fi‹M AfiAMALARI Yeni Ürün ve Standart Ürün Aras›ndaki Süre K›sal›yor 1910’dan önce çeflitli flekillerde üretilen otomobiller, ancak 1930’larda standart bir ürün haline gelmifltir. Ayn› flekilde 1920’lerde farkl› tasar›mlarla üretilen radyo ancak 1930’larda standart tipte üretilmeye bafllanm›flt›r (Vernon, 1966, s. 195). Geliflen teknolojinin yan› s›ra flirketlerin daha yenilikçi olmalar›yla birlikte ürünlerin yaflam döngüleri daha k›salm›flt›r. Yenilikçi firmalar (üreticiler) ürünlerin sat›fllar› azalmadan önce farkl› piyasalara hitap edebilmek için ürün farkl›laflt›rmas›na gitmektedir. Radyonun standart bir ürün haline gelmesinden sonra radyo farkl›laflt›r›larak saat radyolar ve otomobil radyolar› gibi ürünler gelifltirilmifltir (Vernon, 1966, s. 196). Günümüzde yenilikçi ülkeler (firmalar) piyasada rekabetçi güçlerini korumak için teknolojilerini gelifltirerek ve piyasaya sunduklar› ürünlerini farkl›laflt›rarak yenilik yaratmak durumundad›rlar. www.hedefaof.com 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller Ürün Dönemleri Teorisi’ne verilen en iyi örneklerden biri ‹kinci Dünya Savafl› sonras› dönemde yenilikçi ABD firmalar›n›n vakum tüplü radyo üreterek dünya pazarlar›na ihraç etmesiyle bafllayan süreçtir. Bu yeni ürünün Japon üreticiler taraf›ndan kopya edilerek üretilmesi sonucunda ABD’li üreticilerin uluslararas› piyasalardaki egemenli¤i Japon firmalar›na geçmifltir. Yukar›da belirtildi¤i gibi yenilikçi firmalar bu süreçte ayn› mal› farkl› teknolojiler kullanarak üretmekte ve uluslararas› piyasalarda tekrar üstünlük sa¤lamaktad›rlar. ABD’li firmalar transistörlü radyo üreterek Japon üreticilerin uluslararas› piyasalardaki egemenli¤ini k›rm›fllard›r. Japon üreticilerin söz konusu teknolojiyi taklit etmesinin ard›ndan ABD’li üreticiler yeni teknolojiler ile radyo üretimine bafllam›fllar ve tekrar rekabette üstünlük sa¤lam›fllard›r. Günümüzde teknoloji ve yeniliklerin h›zla yay›lmas›yla birlikte hem taklit süresi hem de yeni ürün ile standart ürün aras›ndaki zaman k›salm›flt›r. Teori, yenilik ve eskime zaman dilimi uzun olan dayan›kl› tüketim mallar›n›n, sentetik kumafllar›n ve elektronik ekipmanlar›n d›fl ticaretine odaklanm›flt›r. Buna karfl›l›k Ürün Dönemleri Teorisi, yenilik ve eskime aras›ndaki zaman dilimi k›sa olan ürünler (örne¤in elektrikli mutfak aletleri) için geçerli de¤ildir. Ürün Geliflim Aflamalar› ve Karfl›laflt›rmal› Üstünlüklerin De¤iflimi Ürün Dönemleri Teorisi’nde karfl›laflt›rmal› üstünlükler dinamiktir. Teorinin üç aflamas›nda da karfl›laflt›rmal› üstünlük dinamik bir seyir izlemektedir. Ürün ilk gelifltirildi¤inde (yeni ürün aflamas›nda) karfl›laflt›rmal› üstünlük, söz konusu ürünü ilk üreten ülkededir. Daha sonraki aflamada (olgun ürün aflamas›nda) ürünün di¤er sanayileflmifl ülkeler taraf›ndan üretilmesiyle birlikte karfl›laflt›rmal› üstünlük, bu ülkelere (di¤er sanayileflmifl ülkelere) geçebilmektedir. Son aflamada (standart ürün aflamas›nda) ise az geliflmifl ülkelerde söz konusu ürünü üretmekte ve maliyet avantaj› nedeniyle önemli bir karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olmaktad›r. ‹lk aflamada karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olan sanayileflmifl ülke, son aflamada bu üstünlü¤ü kaybetmektedir. Karfl›laflt›rmal› üstünlük önce di¤er sanayileflmifl ülkelere daha sonra ise az geliflmifl ülkelere geçmektedir. Ürün Dönemleri Teorisi’nde karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ün de¤iflimi befl farkl› aflamada incelenmektedir. Ürün ilk olarak yurt içi piyasa için üretilir. Daha sonra ihracata bafllan›r. Üçüncü aflamada ihraç edilen ürünler art›k yabanc› rakipler taraf›ndan üretilmeye bafllan›r. Dördüncü aflamada üretimin di¤er ülkelere (yabanc› üreticilere) yay›lmas› ile birlikte ürünü ilk gelifltiren üretici ülke rekabetteki üstünlü¤ünü kaybeder. Son aflamada art›k ürünü ilk gelifltiren ülke üretimi b›rakm›flt›r. Söz konusu ürünü di¤er üretici ülkelerden ithal eder, bu nedenle di¤er üreticiler aras›nda yo¤un rekabet söz konusudur. Dinamik karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ün oldu¤u ürünler aras›nda tekstil, radyo, televizyon, petrokimya ürünleri, deri ürünleri, hesap makineleri, otomobil, ofis makineleri, yar› geçiflken mikroçipler ve özellikle elektronik ürünler yer almaktad›r. Önceleri ABD televizyon al›c›lar› gibi elektronik ürünler üzerinde büyük ihracat hacmine sahipken daha sonra Avrupa ülkeleri ve özellikle Japonya’n›n bu ürünü üretip ard›ndan ihraç etmesi ile ABD’nin piyasa pay› önemli ölçüde daralm›flt›r. Belli bir süre sonra G. Kore ve di¤er Asya ülkeleri ise bu ürünlerin üretimi ve ihracat› konusunda Japonya’y› tehdit etmeye bafllam›flt›r. Genel olarak bak›ld›¤›nda; Ürün Dönemleri Teorisi, H-O Faktör Donat›m› Teorisi’ni tamamlay›c› bir teoridir. Ürün Dönemleri Teorisi gelifltirildi¤i dönemde dünya ticaretinde hâkimiyeti bulunan ABD’nin d›fl ticaretini önemli ölçüde aç›klamaktayd›. Ürün Dönemleri Teorisi’ne iliflkin ampirik çal›flmalarda; Garry Hufbauer www.hedefaof.com 63 64 Uluslararas› ‹ktisat (1966), az geliflmifl ülkelerin eski ürünler ihraç etti¤ini, ABD ile di¤er geliflmifl ülkelerin ise yeni ürünler ihraç etme e¤iliminde oldu¤unu bulmufltur. D. Keesing (1966) ile W. Gruber ve di¤erleri (1967) ABD sanayi (imalat) mallar› endüstrisinde yap›lan AR-GE harcamalar› ile endüstrinin ihracat performans› aras›nda pozitif bir korelasyon belirlemifltir. Vernon (1979), bir baflka çal›flmas›nda Ürün Dönemleri Teorisi’nin gelifltirilmesi gerekti¤ini belirtmifltir. Buna neden olarak da zaman içindeki geliflmeleri göstermifltir. Bu geliflmeler yeni mallar›n denizafl›r› pazarlara ulafl›m› konusundaki önemli ilerlemeler ve sanayileflmifl ülke piyasalar› ile di¤er ülke piyasalar› aras›ndaki farkl›l›klar›n azalmas›d›r (Vernon, 1979, s. 255). YEN‹ DIfi T‹CARET TEOR‹LER‹ 1960’l› y›llar ile 1970’li y›llar›n ilk yar›s›ndaki deneysel (ampirik) çal›flmalara göre geliflmifl ülkeler aras›ndaki ticaret büyük ölçüde endüstri-içi ticaret ile ilgilidir. Klasik d›fl ticaret teorisinin aksine, gündelik hayatta karfl›l›k bulan ölçek ekonomileri ve eksik (aksak) rekabet flartlar›nda d›fl ticaret henüz formüle edilmemifltir. Ölçek ekonomilerinin klasik d›fl ticaret teorisinin temel varsay›mlar›ndan tam rekabet piyasas› ile çeliflmesi, ölçek ekonomilerini içine alan matematiksel bir modelin gelifltirilmesini güçlefltirmifltir. 1970’li y›llar›n sonuna do¤ru ölçek ekonomileri ve eksik rekabet piyasalar›na dayanan yeni d›fl ticaret teorileri d›fl ticaret teorisi yaz›n›na (literatürüne) kazand›r›lm›flt›r. Ölçek ekonomilerine yönelik çal›flmalar Alfred Marshall’a kadar uzanmas›na karfl›l›k, ölçe¤e göre artan getirinin klasik iktisad›n ölçe¤e göre sabit getiri varsay›m› ile çeliflmesi, sa¤lam bir formülasyon gelifltirilmesini zorlaflt›rm›flt›r. Eksik rekabet piyasalar›n›n varl›¤› ve endüstri-içi ticaretin geliflmesi yeni d›fl ticaret teorilerinin gelifltirilmesini kolaylaflt›rm›flt›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 4 SIRA S‹ZDE ile klasik d›fl ticaret teorileri aras›nda nas›l bir iliflki söz konusudur? Yeni d›fl ticaret teorileri Ölçek Ekonomileri Teorisi D Ü fi Ü N E L ‹ M Yeni d›fl ticaret teorileri ortaya ç›kana kadar (özellikle 1970’lerin sonuna kadar) klasik iktisatç›lar ölçek ekonomileri ve eksik rekabet piyasas›n›n varl›¤›n› kabul etO R U bu iki kavram›n d›fl ticaret ile olan ba¤lant›s›n› kurmada net bir mektedirler. SAncak formülasyon gelifltirememifllerdir. D‹KKAT Ölçek Ekonomisi ve D›fl Ticaret ile ‹lgili Çal›flmalar Klasik iktisatç›lardan A. Marshall ölçek ekonomilerinin d›fl ticaret hadleri üzerindeS‹ZDE ki etkileriniSIRA incelemifltir. A. Marshall, ölçe¤e göre artan getiri durumunda, bir ülkenin ithalat talebinin artmas›n›n, ithalat yap›lan ülkede üretimin artmas›na ve ölçek ekonomileri nedeniyle maliyetin düflmesine neden olaca¤› için bunun ithalat yapan AMAÇLARIMIZ ülkenin d›fl ticaret hadlerinde iyileflme yarataca¤›n› ve refah art›fl› sa¤lanaca¤›n› belirtmifltir. Frank D. Graham (1923) ise A. Marshall’›n aksine ölçek ekonomilerinin her zaman Krefah ‹ T Aart›fl› P sa¤lamayaca¤›n› ifade etmifltir. Graham’a göre, ölçe¤e göre artan getiri durumunda; d›fl ticaret, kaynak da¤›l›m›n› ölçe¤e göre artan getirili endüstrilerden azalan getirili endüstrilere yöneltmekte, bu ise toplam üretimde düflmeye ve dolay›s›yla T E L E V ‹ Z Y O Nülke refah›nda azalmaya neden olmaktad›r. Çünkü üretici artan getiriler nedeni ile daha verimli üretim yapt›¤› sektörlerden ölçe¤e göre artan getirinin oldu¤u, yani daha fazla kâr sa¤layan sektörlere yönelecektir. Bu ise optimal kaynak da¤›l›m›n› olumsuz yönde etkilemektedir (Graham, 1923, s. 199-227). N N ‹NTERNET www.hedefaof.com 65 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller Klasik d›fl ticaret teorisinin aksine gerçek ekonomik hayatta karfl›l›k bulan ölçek ekonomileri ve eksik (aksak) rekabet flartlar›nda d›fl ticaret henüz formüle edilmemifltir. Ölçek ekonomilerinin, klasik d›fl ticaret teorisinin temel varsay›mlar›ndan tam rekabet piyasas› ile çeliflmesi, ölçek ekonomilerini içine alan matematiksel bir modelin gelifltirilmesini güçlefltirmifltir. Paul R. Krugman ve Elhanan Helpman içsel ölçek ekonomileri, Kemp ve Negishi gibi iktisatç›lar ise d›flsal ölçek ekonomilerine dayal› modeller gelifltirmifltir. Ölçek Ekonomileri Teorisi, son y›llarda endüstri-içi ticareti aç›klamaya yönelik olarak gelifltirilen Tekelci (Monopolcü) Rekabet Teorisi’ne önemli katk›larda bulunmufl bir teori niteli¤indedir. Ölçek ekonomileri ve eksik rekabet piyasalar›n›n d›fl ticaret teorilerine kat›lmas› neden SIRA S‹ZDE gecikmifltir? Ölçek Ekonomisinin Tan›m› ve Kapsam› 5 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Bir birim üretim için giderek daha az eme¤e ihtiyaç duyuluyorsa ortalama maliyetler azalmakta, artan üretim ölçe¤i ile birlikte artan getiriye ba¤l›Solarak O R U ölçek ekonomileri ortaya ç›kmaktad›r. Tablo 3. 1’de görüldü¤ü gibi ilk 5 birimlik üretim art›fl›nda ortalama emek girdisi 2 iken, son 5 birimlik üretim art›fl›nda ortalama emek D‹KKAT girdisi 1.166667’ye inmifltir. Ölçek ekonomisinin tan›m›nda da belirtildi¤i üzere üretim miktar› her defas›nda eflit miktarda (tan›mda 1 birim iken, örnekte 5 birim) SIRA S‹ZDE artmas›na karfl›l›k, üretimde kullan›lan ortalama girdi (emek) giderek azalmaktad›r. S O R U D‹KKAT N N Üretim (Ç›kt›) Düzeyi Toplam Girdi (Emek) AMAÇLARIMIZ Ortalama Girdi (Emek) 5 10 2 10 15 15 20 1.333333 20 25 T E L E V ‹1.25 ZYON 25 30 30 35 K ‹ T 1.5 A P SIRA S‹ZDE Tablo 3.1 AMAÇLARIMIZ Ölçek Ekonomilerinde Girdi-Ç›kt› ‹liflkisi K ‹ T A P Kaynak: Krugman, Obstfeld, Melitz, 2012, s. 138 TELEV‹ZYON 1.2 1.166667 ‹NTERNET Ölçek ekonomileri içsel ve d›flsal ölçek ekonomileri olarak ikiye ayr›lmaktad›r. E¤er üretici firman›n kendi kitlesel üretimine ba¤l› olarak ortalama maliyetler düflüyorsa içsel ölçek ekonomileri (internal scale economies) geçerlidir. Ölçek ekonomileri herhangi bir firman›n büyüklü¤üne ba¤l› olarak de¤il de endüstrinin (söz konusu sektörün) büyüklü¤üne ba¤l› olarak olufluyorsa bu durumda d›flsal ölçek ekonomileri söz konusudur. Artan üretim ölçe¤i ile gerçekleflen maliyet düflüflü içsel ölçek ekonomilerinde firma baz›nda iken, d›flsal ölçek ekonomilerinde endüstri düzeyindedir. Ölçek Ekonomileri, Firmalar, Endüstriler ve Ülkeler Ölçek ekonomilerinden faydalanmak için mutlaka üretimin art›r›lmas› gerekir. fiekil 3.3’de üretici firma ilk olarak A noktas›nda dengededir. Bu denge düzeyinde firma 200 bin adet otomobil üretirken, ortalama maliyeti (ola¤an kâr geçerli oldu¤u için fiyat ortalama maliyete eflit) 20 bin Dolard›r. Geniflleyen pazara (artan tale- www.hedefaof.com ‹NTERNET Bir firma veya endüstride üretim ölçe¤i artarken ortalama maliyetler azal›yorsa burada ölçek ekonomisi di¤er bir ifadeyle ölçe¤e göre artan getiri (ölçe¤e göre azalan maliyetler) söz konusudur. Üretimde kullan›lan girdiler bir birim art›r›ld›¤›nda, e¤er üretim miktar› bir birimden daha fazla art›yorsa ölçe¤e göre artan getiri söz konusudur. Bir firma ya da endüstrideki (sektördeki) üretim ölçe¤inin geniflletilmesi durumunda, üretim miktar›ndaki art›fl maliyetlerdeki art›fl oran›ndan daha fazla ise ölçek ekonomileri mevcuttur. 66 Uluslararas› ‹ktisat be) ba¤l› olarak firma üretimini 400 bin adete ç›kararak ortalama maliyeti ve dolay›s›yla fiyat› 16 bin Dolara çekebilmifltir (Denge noktas› B). Talebin artmas›na ba¤l› olarak firma üretimini 550 bin adete ç›karm›fl ve ortalama maliyeti 15 bin Dolara çekebilmifltir (Denge noktas› C). Artan üretime ba¤l› olarak toplam maliyet (TC) artsa da ortalama maliyet (AC) düflmektedir. Ortalama maliyetteki düflüflün nedeni uzmanlaflmaya ba¤l› olarak verimlili¤in artmas›d›r. fiekil 3.3 Artan Üretim ve Ölçek Ekonomileri F‹YAT (Bin Dolar) 20 A B 16 C 15 200 400 550 AC M‹KTAR (Otomobil, bin adet) Ölçek ekonomileri büyük pazara sahip ülke ve üreticiler için geçerlidir. Dolay›s›yla küçük üretici ve ülkeler, ölçek ekonomilerinin sa¤lam›fl oldu¤u imkânlardan faydalanamaz. Küçük ülkelerin ölçek ekonomisinden faydalanmas› ancak d›fla aç›k bir model ile mümkün olabilmektedir. Üreticiler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda küçük çapl› üretim yapan üreticiler ölçek ekonomisinden faydalanamamas›na karfl›l›k, büyük firmalar›n ölçek ekonomisinden faydalanmas› rekabet düzeyini olumsuz etkilemektedir. Ölçek ekonomisinden faydalanan firma önemli bir maliyet avantaj›na (artan üretim ile birlikte maliyetleri düfltü¤ü için) sahip oldu¤u için fiyatlar› düflürerek di¤er firmalar›n piyasadan çekilmesine neden olabilir. Bu ise söz konusu piyasalarda bir firman›n (üreticinin) egemen oldu¤u monopol (tekel) veya birkaç firman›n daha fazla egemen oldu¤u oligopole dönme e¤ilimini art›r›r. Ölçek Ekonomileri ve Piyasa Yap›s› Yukar›da belirtildi¤i gibi içsel ölçek ekonomilerinden daha çok büyük ölçekli firmalar faydalanmaktad›r. Bu ise piyasa yap›s›n› (teorideki tam rekabet piyasas›n›) olumsuz etkilemektedir. ‹çsel ölçek ekonomileri sayesinde maliyetleri düflen firmalar, uygulad›klar› düflük fiyat politikas› ile piyasa paylar›n› art›rabilirler. Düflük fiyat politikas› karfl›s›nda rekabet edemeyen di¤er üreticilerin üretim sürecinden çekilmesi ile ölçek ekonomisinden faydalanan büyük üretici(ler) art›k söz konusu piyasada daha az say›da üretici ile rekabet etmek zorunda kal›r. Sonuçta, ölçek ekonomilerinin özellikle içsel ölçek ekonomilerinin belli bir süre sonra piyasada rekabet yap›s›n›n bozulmas›na neden olarak eksik rekabet piyasalar›n›n do¤mas›na yol açt›¤› ifade edilebilir. www.hedefaof.com 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller Ölçek Ekonomileri ve D›fl Ticaret Teorisi Heckscher-Ohlin Teorisi’ne göre birbirine benzer faktör donat›m›na sahip ülkeler aras›nda d›fl ticaret gerçekleflmez. H-O Teorisi’nin aksine gerçek hayatta uluslararas› ticaret daha çok birbirine benzer geliflmifl ülkeler aras›nda yap›lmaktad›r. Gerçek hayatta uluslararas› ticaretin böyle gerçekleflmesinin alt›nda ölçe¤e göre artan getirinin yan› s›ra tüketici zevk ve tercihlerindeki benzerlikler ve/veya farkl›l›klar ile ürün farkl›laflt›rmas› gibi önemli etkenler bulunmaktad›r. Ülkeler d›fl ticarete aç›lmadan önce her üründen ihtiyaçlar› kadar üretmektedirler. Sadece iç piyasaya (pazara) yönelik üretim, üreticilerin ölçek ekonomilerinden faydalanmas›n› engellemektedir. Ülke iç piyasada talep edilen mallardan az miktarda üretmekte, bu ise maliyetleri art›rmaktad›r. Ülkenin d›fl ticarete aç›lmas› ile birlikte ülke ölçek ekonomisinden faydalanaca¤› ürünlerin üretimine odaklanarak di¤er ürünleri ithal etmektedir. Ölçek ekonomilerinin d›fl ticaret aç›s›ndan neden önemli oldu¤unu anlamak için iki ülkeli (Türkiye ve ‹ngiltere) bir dünya düflünelim. Bafllang›çta her iki ülkede benzer teknoloji ile 10’ar parça (çeflit) mal üretmektedir. Her iki ülke 10’ar parça (çeflit) mal üretmek için 15’er birim eme¤e ihtiyaç duymaktad›r. Buna ba¤l› olarak iki ülkeli dünyada toplam 20 parça (çeflit) mal üretmek için 30 birim eme¤e ihtiyaç vard›r. Bunun yerine her iki ülke daha az say›da (çeflitte) mal üretiminde uzmanlaflsa ne olur? Her iki ülke uzmanlaflt›¤› üründe daha genifl bir pazara üretim yapma flans›na sahip olacakt›r. Her iki ülke de daha az say›da mal›n üretimine odaklanacak ve bunlar›n üretiminde uzmanlaflacakt›r. Ölçek ekonomisinden faydalanmak için d›fl ticarete aç›lan ülke, önceki duruma (d›fl ticaretin olmad›¤› duruma) göre daha az çeflitte mal üretmesine karfl›l›k, uzmanlaflt›¤› mal›n üretiminde daha fazla üretim yapmaktad›r. Ülke üretti¤i mallar›, üretim ile zevk ve tercihler aç›s›ndan birbirine benzeyen ülkelere satabilir. Buna karfl›l›k üretimine son verilen mal(lar) ise di¤er üretici ülkelerden al›n›r. Daha genifl pazara üretim yapmak için ihtiyaç duyulan ilave iflgücü ise üretimine son verilen mallar›n üretiminde istihdam edilen iflgücünden karfl›lanacakt›r. ‹çsel ve D›flsal Ölçek Ekonomilerinde D›fl Ticaret Ölçek ekonomileri ve d›fl ticaret üzerine yap›lan çal›flmalarda daha çok içsel ölçek ekonomileri üzerinde durulmaktad›r. Bunun birinci nedeni, uygulamada içsel ölçek ekonomileri d›flsal ölçek ekonomilerine göre daha kolay tan›mlanmaktad›r. ‹kinci neden ise içsel ölçek ekonomileri koflullar›nda gelifltirilen ticaret modellerinin d›flsal ölçek ekonomilerine iliflkin modellerden daha basit olmas›d›r (http://www.mevzuatdergisi.com/2004/09a/05.htm 15.03.2012). Eksik rekabet flartlar›nda içsel ölçek ekonomilerinden faydalanmak isteyen üreticiler pazar› büyütmek ve daha fazla üretim yapmak için d›fl pazarlar›, di¤er bir ifadeyle ihracat› bir çözüm olarak görebilmektedirler. Yukar›da da belirtildi¤i gibi daha genifl bir pazar (piyasa) için yap›lan üretim, firman›n ortalama maliyetlerini düflürecektir. Üreticiler d›fl ticaret (ihracat) ile ölçek ekonomisinden faydalanarak üretim maliyetlerini düflürürken tüketiciler de ithalat yoluyla farkl›laflt›r›lm›fl da olsa birbirini ikame eden mallardan daha fazla say›da (miktarda) tüketme flans›na sahip olacakt›r. Türkiye örne¤ini ele al›rsak; Türkiye’deki tüketiciler Türkiye’de üretilen otomobillerin yan› s›ra ithal edilen Alman, Frans›z, Çin ve Hint otomobillerini kendi zevk ve tercihlerine ba¤l› olarak talep edebilirler. Buna karfl›l›k Türkiye’deki otomobil www.hedefaof.com 67 68 Uluslararas› ‹ktisat üreticileri iç piyasan›n yan› s›ra d›fl piyasalar için de üretim yaparak ölçek ekonomilerinden yararlanmaktad›rlar. SIRA S‹ZDE 6 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü NEkonomileri EL‹M D›flsal Ölçek ve D›fl Ticaret Belli co¤rafi bölgelerde (sanayi bölgelerinde) S O R U faaliyet gösteren firmalar›n yaratm›fl oldu¤u d›flsall›klar iktisat yaz›n›nda “kümelenme D ‹ K K A Tekonomileri” ya da “y›¤›lm›fl ekonomiler” olarak da ifade edilmektedir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Ölçek ekonomileri ile içsel ve d›flsal ölçek ekonomilerini tan›mlay›n›z. D›fl ticaret teorileSIRA S‹ZDE rinde daha çok içsel ölçek ekonomilerinin kullan›lmas›n›n nedenlerini aç›klay›n›z. D›flsal ölçek ekonomileri, di¤er bir ifadeyle d›flsal ekonomiler firmay› de¤il, firman›n içinde bulundu¤u endüstriyi ilgilendirmektedir. Ayn› sektörde (endüstri dal›nS O R U da) faaliyet gösteren firmalar maliyetleri azaltmak ve kümelenmenin sa¤lam›fl oldu¤u avantajlardan faydalanmak için belli bölgelerde toplanmaktad›rlar. Bu bölgeD‹KKAT lerde toplanan firmalar birbirlerine önemli ölçüde d›flsall›k sa¤lamaktad›rlar. ‹ktisat (ekonomi) yaz›n›nda d›flsal ekonomileri ilk gelifltiren Alfred Marshall’d›r. SIRA S‹ZDE belli co¤rafi bölgelerde toplanmas›n›n sadece do¤al kaynak Marshall, firmalar›n faktörü ile kolayca aç›klanamayaca¤›n› belirtmektedir. Marshall’a göre firmalar›n belli bölgelerde toplanmas›n›n nedenleri; AMAÇLARIMIZ • Üretim için gerekli olan ekipman ve malzemeleri uzmanlaflm›fl arzc›lardan kolayca tedarik (temin) etmek, • Söz konusu bulunan yetiflmifl (nitelikli) ifl gücünden faydalanmak, K ‹ T A bölgede P • Sektördeki yenilikleri yak›ndan takip etmek, • Sektördeki bilgi da¤›l›m›ndan h›zl› yararlanmakt›r. ‹lk defaT EMarshall L E V ‹ Z Y O N taraf›ndan belirtilen bu hususlar günümüzde de geçerlili¤ini korumaktad›r. Dünya ekonomisinde belli endüstrilerin üretimine odaklanm›fl bölgeler, hem mal hem de hizmet üretiminde oldukça yayg›nd›r. ABD’de e¤lence (sinema) sektöründe Hollywood, yar› iletken sektöründe Silikon Vadisi ve yat›r›m ‹ N T E RNew N E T York (Manhattan), Hindistan’da yaz›l›m sektöründe faaliyet bankac›l›¤›nda gösteren firmalar›n topland›¤› bölgeler ve Çin’de imalat sanayi ile ilgili uzmanlaflm›fl bölgeler bunlardan baz›lar›d›r. Türkiye’de ise baflta deri ve tekstil olmak üzere çeflitli sektörlerin üretimine odaklanm›fl organize sanayi bölgeleri örnek verilebilir. Buradaki amaç, bir yerde kümelenmifl sektörün pozitif d›flsall›k yaratarak ülke ekonomisine daha fazla katk› sa¤lamas›d›r. D›flsal ekonomilerin ortaya ç›k›fl›nda, firmalar›n bireysel deneyimler yoluyla ürettikleri ürünler ve üretim teknikleri önemlidir. Di¤er firmalar, söz konusu firman›n ürününü taklit ederek ve bilgisinden faydalanarak önemli pozitif d›flsall›k sa¤lar. Bilginin yay›lmas› firmalar›n maliyetlerini düflürdü¤ü gibi sektörün de deneyimini art›r›r. D›flsal ekonomiler, içsel ekonomilerde oldu¤u gibi d›fl ticarette önemli rol oynar. Fakat d›flsal ekonomilerin bazen farkl› etkileri de ortaya ç›kabilmektedir. D›flsal ekonomiler uzmanlaflman›n istenilmeyen (olumsuz) etkilerine de yol açabildi¤i için baz› durumlarda ülke d›fl ticarette kayba dahi u¤rayabilir. D›flsal ekonomilere dayal› d›fl ticaretin ulusal refah üzerindeki etkisi, karfl›laflt›rmal› üstünlüklere dayal› d›fl ticaret ve içsel ölçek ekonomilerine dayal› d›fl ticarete göre daha belirsizdir. D›flsal ekonomilerden faydalanmak için belli endüstrilerde üretime yo¤unlaflmak dünya ekonomisine kazanç sa¤layabilir. Ancak bir ülkenin d›flsal ekonomilerden faydalanmak için iyi bir ürün üretece¤ine dair gerçekten herhangi bir garanti bulunmamaktad›r. D›flsal ekonomilere dayal› d›fl ticaretin, ülkeyi kapal› ekonomi (d›fl ticaretin olmad›¤›) durumundan daha kötü bir durumla karfl› karfl›ya b›rakabilece¤i ihtimalini unutmamak gerekir. N N www.hedefaof.com 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller fiekil 3.4 Bir ülkenin, d›flsal ekonomilerden faydalanmak için d›fl ticarete aç›ld›¤›nD›flsal Ekonomiler Fiyat, Maliyet da, d›fl ticaretin olmad›¤› durumdan ve D›fl Ticaretin (Kumafl m2) daha kötü bir durumla nas›l karfl› karOlumsuz Etkisi fl›ya kalabildi¤i fiekil 3.4 yard›m› ile aç›klanm›flt›r. fiekil 3.4’te kumafl üretti¤i varsay›lan iki ülke (Türkiye ve ‹nC0 giltere) ele al›nm›flt›r. ‹ngiltere’nin ilk A • P1 kumafl üreticisi ülke oldu¤unu, Türki• ye’nin daha sonra üretime bafllad›¤›n› AC‹ P2 •B ve ‹ngiltere’ye göre kumafl› daha ucuACT za üretti¤ini varsayal›m. DW ; kumafla olan dünya talebini, DW DT DT ise Türkiye’nin kumafl talebini göstermektedir. Dünya kumafl talebi Kumafl Miktar› (Üretilen ve Talep Edilen) (DW), ilk baflta ‹ngiltere taraf›ndan karfl›lanmakta ve piyasa dengesi A noktas›nda oluflmaktad›r. Fiyat ise P1 düzeyindedir. Daha sonra Türkiye’nin üretici olarak piyasaya girdi¤ini kabul edelim. Türkiye’de kumafl endüstrisinde d›fl ticaretin olmad›¤› durumda piyasa dengesi B noktas›nda, fiyat düzeyi ise P2’dedir. Türkiye, kumafl endüstrisinde kendi kendine yeterlidir. Türkiye’nin fiyat düzeyi (P2), ‹ngiltere’ye (P1) göre daha düflüktür. Bunun nedeni, fiekil 3.4’te görüldü¤ü gibi, Türkiye’nin ortalama maliyet e¤risi (ACT) ‹ngiltere’nin ortalama maliyet e¤risinin (AC ‹) alt›ndad›r. Türkiye’nin d›fl ticarete aç›ld›¤› durum ile d›fl ticaretin olmad›¤› durum karfl›laflt›r›ld›¤›nda d›fl ticaret ile birlikte Türkiye daha fazla ithalat yapacak ve kumafl endüstrisinde art›k eskisi kadar kendi kendine yeterli olmayacakt›r. Türkiye tek bafl›na dünya talebini karfl›lamak isterse ‹ngiltere’den daha düflük fiyat ile ihracat yapmas› gerekecektir. Di¤er yandan ülke yabanc›larla olan rekabette yerli üreticilerini korumak için ülke kaynaklar›n›n bir k›sm›n› sübvansiyonlara ay›racak ve çeflitli teflvikler uygulayacakt›r. Bu ise kaynaklar›n daha verimli alanlarda kullan›lmas›n› engelleyecektir. Sonuçta, Türkiye d›fl ticaretin olmad›¤› durumdan daha kötü bir durumla karfl› karfl›ya kalacakt›r. Günümüzde yerli üreticileri korumaya yönelik aktivist hükûmet politikalar› oldukça yayg›nd›r. Bu politikalar›n uygulanmas›n›n d›flsal ekonomilerin d›fl ticarete olan etkileri sonucunda korumac›l›k e¤ilimlerini art›raca¤› ihtimalini göz ard› etmemek gerekir. Sonuçta d›flsal ölçek ekonomileri bazen d›fl ticarete olumsuz etkide bulunsa ve uzmanlaflman›n olumsuz etkilerini ortaya ç›karsa da; uluslararas› ticaret, ülkelerin d›flsal ekonomilerden de kazanç elde etmesine olanak sa¤lamaktad›r. Tekelci (Monopolcü) Rekabet Teorisi Ürün farkl›laflt›rmas› ve monopolcü (tekelci) rekabeti d›fl ticaret analizine Paul Krugman, Elhanan Helpman ve di¤erleri dâhil etmifltir (Pugel, 2004 s. 96). Tekelci rekabete dayanan d›fl ticaret teorileri, d›fl ticaretin nedeni olarak ölçe¤e göre artan getiriyi görmektedirler. Tekelci Rekabet Teorisi, klasik d›fl ticaret teorisi taraf›ndan aç›klanamayan endüstri-içi ticareti ölçek ekonomileri yard›m› ile aç›klamaktad›r. Tekelci Rekabet Teorisi ülkeler aras›nda karfl›laflt›rmal› üstünlük bulunmasa dahi ölçek ekonomileri nedeniyle d›fl ticaretin gerçekleflebilece¤ini belirtmektedir. www.hedefaof.com 69 70 Uluslararas› ‹ktisat Tekelci (Monopolcü) rekabetin oldu¤u piyasa d›fl ticarete aç›l›rsa yerli ve yabanc› firmalar aras›nda karfl›l›kl› etkileflim olacakt›r. Bu durumda, yurt içi piyasadaki üreticiler için de yeni bir pazar do¤acakt›r. Buna karfl›l›k, ithalat ile birlikte yurt içi piyasada arz eden say›s› da artaca¤›ndan rekabette artacakt›r. Tekelci (Monopolcü) Rekabet Monopol (Tekel) Piyasas›: Baflka mallarla ikame edilmesi oldukça güç olan bir mal›n üretimini veya sat›fl›n› yaln›z bir firman›n yapt›¤› piyasa fleklidir. Tekelci rekabette ilk olarak; az say›da firman›n faaliyet gösterdi¤i bir endüstri olmas› gerekir. ‹kinci olarak ; endüstrideki her firma ürün farkl›laflt›rmas› uygulad›¤› için ürünler tam olarak birbirlerinin ayn›s› de¤ildir. Di¤er bir ifadeyle; her firma farkl›laflt›rd›¤› ürünü sadece kendisi üretmekte, bu nedenle her firma kendi ürününde bir tekel olmaktad›r. Üçüncü olarak ; farkl› firmalar taraf›ndan üretilen ürünler birbirlerini ikame edebilirler. Endüstrideki her firma farkl›laflt›rd›¤› ürününde tekel gücüne sahip olsa da yak›n ikame (rakip) ürünler üreten di¤er firmalar› dikkate almak durumundad›r. Her firma mal›na yönelik talep, mevcut bulunan di¤er benzerlerinin say›s›na ve endüstrideki di¤er firmalar›n ürünlerinin fiyatlar›na ba¤l›d›r. Tekel (monopol) piyasas›ndaki tekel kâr› (monopol kâr›) uzun süre gitmez. Monopol (tekel) kâr›, di¤er firmalar›n piyasaya girmesine yol açar. fiekil 3.5’in 1. K›sm›nda fiyat (PM), ortalama maliyetin (AC) üzerinde olufltu¤u için firma, fiyat (PM) ile ortalama maliyet (AC) aras›ndaki fark kadar monopol kâr› elde etmektedir. Di¤er firmalar›n piyasaya girmesi ile birlikte ilk bafltaki monopol kâr› ortadan kalkmaktad›r. fiekil 3.5’in 2. K›sm›nda ortalama maliyet (AC) fiyata eflit oldu¤undan normal kâr söz konusudur. Di¤er firmalar›n endüstrideki tekel kâr› nedeniyle sektöre girmesi, fiekil 3.5’in 1. K›sm›ndaki ortalama maliyet (AC) ile fiyat (PM) aras›ndaki fark› ortadan kald›rm›flt›r. Art›k piyasa fiyat›na etki edebilen tek de¤il, birkaç firma vard›r. Bu tür piyasalar, oligopol piyasalar olarak adland›r›lmaktad›r. Oligopol piyasalarda piyasa fiyat›na etki edebilen birkaç firma bulunmakta olup bunlar›n hiçbiri monopol (tekel) de¤ildir. Oligopol piyasalar›n›n analizi, oligopol firmalar›n fiyat belirleme politikalar› birbirine ba¤l› oldu¤u için biraz karmafl›kt›r. Bir oligopol firma fiyat belirlerken sadece tüketici tepkilerini de¤il, ayn› zamanda yeni fiyat karfl›s›nda rakip firmalar›n tepkilerini de (davran›fllar›n› da) göz önünde bulundurur. Dolay›s›yla oligopol piyasada firmalar›n fiyat belirleme süreci karmafl›k bir oyuna benzemektedir. fiekil 3.5 Tekel ve Tekelci Rekabette Kâr Fiyat (P) Maliyet (C) Fiyat (P) Maliyet (C) 1. K›s›m Monopol (Tekel) Kâr› PM AC PM 2. K›s›m A AC AC MC MR MR QM AR=D MC D Miktar (Q) www.hedefaof.com 0 QM Miktar (Q) 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller 71 Tekelci Rekabet ve Piyasa Dengesi (Firmalar Aras› Etkileflim) Tekelci rekabet modelindeki iki temel varsay›m karfl›l›kl› ba¤›ml›l›kla ilgilidir. ‹lk olarak firmalar kendi ürününü rakiplerinden farkl›laflt›rmaktad›r. Dolay›s›yla ürün farkl›laflt›rmas› yoluyla her firma bir endüstride, bir üründe kendine tekel yarat›r ve bu sayede rekabetten kendisini nispeten korur. ‹kinci olarak her firma rakiplerinin verdi¤i fiyat› veri kabul eder ve di¤er firmalar›n fiyat›n›n kendi fiyat›na etkisini yok sayar. Sonuçta, tekelci rekabet modeli her firman›n di¤er firmalar ile bir rekabet içinde olmas›na ra¤men sanki bir tekel gibi davranabilece¤ini varsayar. Günümüzde klasik teorideki tam rekabet piyasas›ndan daha çok eksik rekabet piyasalar› (monopolcü (tekelci), düopolcü ve oligopolcü rekabet) yayg›nd›r. Bu eksik rekabet piyasalar›nda firmalar nispeten kendi ürünlerinin fiyatlar›n› belirleyebilmektedir. E¤er sat›fllar art›r›lmak isteniyorsa fiyatlar›n da düflürülmesi gerekir. Dünyada birkaç firman›n üretici olarak bulundu¤u baz› endüstrilerdeki firmalar (Örne¤in; büyük gövdeli uçak üretiminde Boeing ve Airbus) tekel konumunda say›l›rlar. Bu firmalardan herhangi biri piyasadan (pazardan) daha fazla pay almak için üretimini önemli ölçüde art›r›rsa dünyadaki toplam arz artaca¤›ndan söz konusu ürünün fiyat› düflecektir. ‹kinci bir seçenek; e¤er firma sat›fllar›n› daha fazla art›rmak istiyorsa önemli ölçüde fiyat indirimine gitmek durumundad›r. Fakat endüstrideki firmalar stratejik fiyatland›rma kararlar›nda rakiplerinin tepkilerini gözetmek durumundad›rlar. Çünkü al›nan kararlar›n tüm firmalara stratejik etkileri vard›r. Fiyatland›rma konusunda al›nan kararlar sektördeki firmalar›n piyasa paylar›n› etkilemektedir. Tam rekabet piyasas›nda ise hem arz hem de talep taraf›nda bir veya birkaç aktörün üretim (ç›kt›) ve fiyata müdahale etmesi söz konusu de¤ildir. Arz edenler piyasa fiyat›n› esas alarak üretimi belirler. Ancak eksik rekabet piyasalar›nda firmalar›n üretim ve fiyatlar›n›n ne olaca¤› konusunda farkl› yaklafl›mlar söz konusudur. Eksik rekabet ile ilgili Cournot Modelinde; her firma rakibinin üretim düzeyini de¤ifltirmeyece¤ini kabul ederek (veri alarak) kâr›n› maksimize etmeye çal›flmaktad›r. Bertrand Düopol Modelinde ise firma, rakibinin fiyat›n› sabit tutaca¤›n› varsayarak kâr›n› maksimize edecek üretim düzeyini belirlemeye çal›fl›r. Bertrand Düopol Modeli’nin Cournot Düopol Modeli’nden fark›, dengenin miktar rekabeti ile de¤il, fiyat rekabeti ile sa¤lanaca¤›n› belirtmifl olmas›d›r. Chamberlin Oligopol Modelinde; endüstrideki (sektördeki) firmalar›n birbirlerinin fark›nda olduklar› varsay›lmaktad›r. Firman›n kendi üretim ve fiyat düzeyi ile ilgili alaca¤› karar, endüstrideki di¤er firmalar› hem do¤rudan hem de dolayl› olarak etkilemektedir. Firma alaca¤› karar karfl›s›nda rakiplerinin bundan nas›l etkilenece¤ini ve nas›l kararlar alaca¤›n› biliyorsa bu durum tekel fiyat› ve miktar›n›n geçerli oldu¤u piyasa dengesine yol açar. Bu denge oluflumu firmalar aras› bir anlaflma ile olabilece¤i gibi herhangi bir anlaflma olmadan da gerçekleflebilir. Tekelci Rekabet ve D›fl Ticaret Son 30 y›lda uluslararas› ticaret ile ilgili araflt›rmalar eksik rekabet (monopolcü (tekelci), düopolcü ve oligopolcü rekabet) modellerini do¤rulamaktad›r. Tekelci Rekabet Modeli’nin anahtar kavramlar›; firma düzeyinde ürün farkl›laflt›rmas› ve içsel ölçek ekonomileridir. Ayn› zamanda Tekelci Rekabet Modeli ile uluslararas› ticaretten etkilenen fiyatlar›n oldu¤u ekonomileri analiz etmek nispeten daha kolay hale gelmektedir. www.hedefaof.com Oligopol Piyasas›: Homojen veya farkl›laflt›r›lm›fl bir mal› satan, birbirine ba¤›ml› olan az say›da (birkaç) sat›c›n›n faaliyette bulundu¤u piyasa türüdür. Söz konusu piyasada az say›da firman›n faaliyet göstermesi, her firman›n davran›fl›n›n ve ald›¤› kararlar›n di¤er firmalar›n davran›fl ve kararlar›n› da etkileyebilece¤i anlam›na gelir. Klasik teorideki tam rekabet piyasas›nda pek çok say›da al›c› (talep eden) ve sat›c› (arz eden) vard›r. Bunlar›n hiçbiri piyasada (pazarda) büyük bir paya sahip olmad›¤› için fiyat› da etkileyememektedirler. Buna karfl›l›k, eksik rekabet piyasalar›nda arz taraf›nda birkaç firma bulunmaktad›r. Bu firmalar ürünlerini farkl›laflt›rarak söz konusu ürünlerin üretiminde tekel olmay› tercih etmektedirler. Firmalar ürün farkl›laflt›rmas› yoluyla üretmifl olduklar› ürünlerin fiyatlar›n› etkileyebilmekte, böylece piyasa paylar›n› da de¤ifltirebilmektedirler. Ürün farkl›laflt›rmas› nedeniyle her firma kendi ürünün de belli oranda tekelci (monopolcü) güce sahip olacakt›r. Firman›n kendi üretimi ve fiyat› ile ilgili alaca¤› karar, sektördeki di¤er firmalar› aktif hale getirip yeni fiyat ve üretim düzeyleri belirlemelerine yol aç›yorsa dolayl› etkiler ortaya ç›kar. Buna karfl›l›k firman›n kendi üretim ve fiyat› ile ilgili alaca¤› karar karfl›s›nda endüstrideki di¤er firmalar herhangi bir tedbir alm›yorsa bu durumda dolays›z etkiler ortaya ç›kar. 72 Uluslararas› ‹ktisat Tekelci rekabet modelini d›fl ticarete uygulaman›n temelinde d›fl ticaretin piyasay› (pazar›) büyüttü¤ü düflüncesi yatmaktad›r. D›fl ticaret ile hem dünya piyasalar› birbirine entegre hale gelir hem de ulusal pazarlardan daha büyük pazar oluflur. Her ülke d›fl ticaretin olmad›¤› duruma göre daha dar bir ürün yelpazesinde uzmanlafl›r. Üretilmeyen ürünler d›flar›dan (di¤er ülkelerden) ithal edilir. Bununla birlikte her ülkede tüketicilerin talep edebilece¤i mal çeflitlili¤i de artar. Ülkelerin kaynaklar› ve teknolojileri farkl› olmasa bile yap›lan d›fl ticaret karfl›l›kl› olarak her ülkeye kazanç f›rsat› sunar. SIRA S‹ZDE 7 Tekelci Rekabet ve Artan Piyasa Büyüklü¤ü D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M Tekelci rekabetin oldu¤u endüstride firma say›s› ve fiyatlar piyasa büyüklü¤ünden etkilenmektedir. Daha genifl piyasalarda genellikle hem firma say›s› hem de firma O R U daha fazla olacakt›r. Tüketiciler ise küçük piyasalara göre dabafl›na düflenS sat›fllar ha düflük fiyat ve daha fazla mal çeflitlili¤ine kavuflacakt›r. fiekil 3.6’ya bak›ld›¤›nda ülkelerin d›fl ticarete aç›lmas›yla birlikte firma say›s›D‹KKAT n›n ve fiyat düzeyinin nas›l bir seyir izledi¤i görülmektedir. ‹lk olarak d›fl ticaretten önceki denge noktas› A’da firma say›s› n1 ve fiyat düzeyi P1 ’dir. Ülkelerin d›fl ticaSIRA S‹ZDE rete aç›lmas› ile birlikte piyasa büyüklü¤ünde gerçekleflen geniflleme, endüstrideki (sektördeki) sat›fllar› art›rm›flt›r. Firma say›s› ile ortalama maliyet aras›ndaki iliflkiyi gösteren CC1 ’in sa¤a kaymas› ve CC2 konumuna gelmesi ile birlikte yeni denAMAÇLARIMIZ ge B noktas›nda gerçekleflmifltir. Yeni denge düzeyi ile birlikte fiyat P1 ’den P2 ’ye düflmüfl, firma say›s› ise artarak n1 ’den n2 ’ye yükselmifltir. Yeni denge noktas› B, ilk denge noktas› göre tüketiciler için daha genifl bir ürün yelpazesi ve daha K ‹ T A A’ya P düflük bir fiyat sunmaktad›r. N N K ‹ T A P fiekil 3.6 TELEV‹ZYON Geniflleyen Piyasa Büyüklü¤ünün Etkileri ‹NTERNET Tekelci rekabetin d›fl ticarete uygulanmas› ve sonuçlar› hakk›nda bilgi veriniz. SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON Maliyet (C) Fiyat (P) CC1 ‹NTERNET P1 CC2 A • P2 B • PP n1 n2 Firma Say›s› (n) Tablo 3.2’de bütünleflmifl (birleflmifl) piyasan›n yaratt›¤› sonuçlar görülmektedir. Bütünleflmifl piyasa ile ev sahibi ülke ve yabanc› ülke piyasalar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda bütünleflmifl piyasada daha fazla say›da firma mevcuttur. Her bir firma kendi ulusal piyasalar› için ürettiklerinden daha düflük fiyatla ve daha büyük ölçekte www.hedefaof.com 73 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller üretimde bulunmaktad›r. Ayr›ca tüketicilerin seçim yelpazesi de genifllemifltir. Piyasalar›n bütünleflmesinin sa¤lad›¤› kazançlar ülkeleri daha fazla d›fl ticaret yapmaya istekli hale getirmektedir. Tablo 3.2’deki örnek, karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e dayal› d›fl ticaret ile tekelci rekabette d›fl ticaret aras›ndaki iki önemli özelli¤i göstermesi bak›m›ndan önemlidir. ‹lk olarak ; ürün farkl›laflt›rmas› ve içsel ölçek ekonomileri, birbirine benzer ülkeler (aralar›nda karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ü olmayan iki ekonomi için) aras›nda d›fl ticaretin nas›l gerçekleflti¤ini gösterir. Karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e dayal› ticarette ülke hangi malda karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahipse o ürünü ihraç eder. Fakat eksik rekabetin oldu¤u piyasalarda (tekelci rekabet) bir ülke ayn› ürün grubunu hem ihraç hem de ithal etmektedir. Tablo 3.2’de hem ev sahibi ülke hem de yabanc› ülke birbirlerine otomobil ihraç etmektedir. Yani ülkeler ayn› endüstrinin mallar›n› birbirlerine satmaktad›rlar. Bu ticaret flekli endüstri-içi ticaret olarak ifade edilmektedir. ‹kinci olarak ; Tablo 3.2 d›fl ticaretin refah etkilerini göstermektedir. D›fl ticaret sonras›nda bütünleflmifl piyasada hem ev sahibi ülke hem de yabanc› ülke tüketicileri daha düflük fiyatla (8.000 dolar) daha fazla otomobil modeli seçene¤ine kavuflmaktad›rlar. Burada firmalar ölçek ekonomisinin avantajlar›ndan faydalanmaktad›r. Bu örnek, küçük ekonomilerin birleflme (bütünleflme) sayesinde ölçek ekonomilerinden elde ettikleri kazançlar› göstermektedir. Çünkü bütünleflme öncesinde ülke ekonomisinin büyüklü¤ü küçük oldu¤u için ülke üretimde ölçek ekonomilerinden faydalanamad›¤›ndan üretim verimli de¤ildir. Birleflme sayesinde her bir firma sadece bir ülke için de¤il, daha fazla ülke (hem kendi hem de yabanc› ülkeler) için otomobil üretmektedir. Ev Sahibi Ülke Piyasas› (D›fl Ticaretten Önce) Yabanc› Piyasa (D›fl Ticaretten Önce) Bütünleflmifl Piyasa (D›fl Ticaretten Sonra) Endüstrideki Ç›kt› Miktar› (Otomobil) 900.000 1.600.000 2.500.000 Firma Say›s› 6 8 10 Firma Bafl›na Ç›kt› Miktar› (Otomobil) 150.000 200.000 250.000 Ortalama Maliyet (Dolar) 10.000 8.750 8.000 Fiyat (Dolar) 10.000 8.750 8.000 Endüstri-‹çi Ticaret Endüstri-içi ticaret, herhangi bir ülkenin belli bir endüstride hem ihracat hem de ithalat yapmas›na verilen isimdir. Bu yönüyle bak›ld›¤›nda endüstri-içi ticaret karfl›laflt›rmal› üstünlükler ve H-O Faktör Donat›m› Teorisi ile çeliflmektedir. Endüstri-içi ticaret ile ilgili ilk çal›flmalar Verdoorn (1960), Balassa (1963, 1966) ve Grubel (1967) taraf›ndan yap›lm›flt›r. Bu çal›flmalar daha çok endüstri yap›lar› ve talep kal›plar› bak›m›ndan birbirlerine benzeyen ülkeler aras›ndaki sanayi mallar› ticaretini ele alm›flt›r. Bu noktada sanayileflmifl ülkeler aras›nda ayn› endüstride yap›lan iki yönlü ticaret (hem ihracat hem de ithalat) üzerinde önemle durulmufltur. ‹lk çal›flmalar›n ard›ndan Grubel ve Lloyd (1975) endüstri-içi ticareti siste- www.hedefaof.com Tablo 3.2 Piyasa Bütünleflmesinden (Birleflmesinden) Elde Edilen Kazançlar Kaynak: Krugman, Obstfeld, Melitz, 2012, s.168 74 Uluslararas› ‹ktisat matik bir biçimde ele alm›flt›r. Söz konusu çal›flmada gelifltirilen formülasyon endüstri-içi ticaretin ölçülmesine önemli katk› sa¤lam›flt›r. Bu indeks Grubel-Lloyd ‹ndeksi olarak bilinmektedir. (Xi + Mi ) – Xi – Mi Xi – Mi GLi = ––––––––––––––––––– = 1 – ––––––––– Xi + Mi Xi + Mi GLi : i sektörünün Grubel ve Lloyd ‹ndeksi Xi : i sektörünün gerçekleflen ihracat› Mi : i sektörünün gerçekleflen ithalat›d›r. Grubel-Lloyd ‹ndeksi (GLi ) ; s›f›r (0) ile bir (1) aras›nda de¤er al›r. GLi de¤erinin 1’e yaklaflmas› endüstri-içi ticaretin toplam d›fl ticaret içindeki pay›n›n artt›¤›n›; GLi de¤erinin 0’a yaklaflmas› ise endüstri-içi ticaretin toplam d›fl ticaret içindeki pay›n›n azald›¤›n› göstermektedir. Bir sektörde endüstri-içi ticaret (E‹T), di¤er ifadeyle Grubel-Lloyd ‹ndeksi (GLi) de¤eri s›f›r (0) ise söz konusu endüstride hem ihracat hem de ithalat yani her ikisi de yoktur. (GLi) de¤eri bir (1) ise söz konusu sektörde ülkenin ihracat› ithalat›na tam olarak eflittir. Endüstri-içi ticareti aç›klamaya yönelik ortaya konan teorik modellerin as›l geliflimi ise A.Dixit, J. Stiglitz ve K. Lancester’›n tüketici tercihlerini ve ölçek ekonomilerini genel denge modeli içinde flekillendirmeleri ve P. Krugman ve K. Lancester’›n bu modelleri aç›k bir ekonomi temelinde uygulamalar›yla olmufltur (Greenaway ve Milner, 1986: 2). (Baflkol, 2009, s. 3’den al›nt›) Brander ve Krugman (1997), oligopolistik firmalar aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflimin d›fl ticarete neden olabildi¤ini belirterek maliyet farkl›l›klar› veya ölçek ekonomileri olmadan da ülkeler aras›nda d›fl ticaretin olabilece¤ini ifade etmifllerdir. Brander ve Krugman ayr›ca neoklasik ticaret teorisi taraf›ndan aç›klanamayan iki olguya aç›kl›k getirerek endüstri-içi ticaret ve karfl›l›kl› dampingin geliflmifl ülkeler aras›ndaki ticaretin aç›klanmas›nda önemli olduklar›n› vurgulam›fllard›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA Ticaretin S‹ZDE Endüstri-‹çi Geliflmesi ve Nedenleri Geliflmifl ülkeler aras›nda endüstri-içi ticaretin geliflmesinde, ülkelerin belli sektörlerde (örne¤in; otomobil, bilgisayar) mal farkl›laflt›rmas› yoluyla oligopol gücüne D Ü fi Ü N E L ‹ M sahip olduklar› ürünleri birbirlerine satmalar› etkili olmufltur. Endüstri-içi ticaretin geliflmesinde pek çok etken vard›r. Bunlardan ilki yukar›da belirtti¤imiz gibi mal S O R U (ürün) farkl›laflt›rmas› d›r. Endüstri-içi Dticaret ‹ K K A Tfarkl›laflt›r›lm›fl ürünlerin yan› s›ra homojen ürünlerin ticaretini de içermektedir. Homojen mallarda endüstri-içi ticaret daha çok tafl›ma maliyetleri ve mevsimsel nedenlerle ortaya ç›kmaktad›r. N N SIRA S‹ZDE Ülkelerin yüz ölçümlerine ba¤l› olarak artan tafl›ma maliyetleri endüstri-içi ticarete neden olmaktad›r. ‹ki komflu ülkenin (A ve B ülkesi) uzun s›n›rlara sahip olAMAÇLARIMIZ du¤unu farz edelim. A ülkesi herhangi bir ürünü (örne¤in çimentoyu) tafl›ma maliyetlerinin yüksek olmas› nedeniyle B ülkesinden daha düflük maliyetle ithal ede‹ T A P ayn› s›n›r›n bir baflka noktas›nda bu defa yine tafl›ma maliyetbilir. Di¤erK yandan lerinin yüksekli¤i nedeniyle B ülkesi çimentoyu daha düflük maliyetli oldu¤u için A ülkesinden ithal edebilir. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 75 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller Mevsimsel farkl›l›klarda endüstri-içi ticarete neden olabilmektedir. Özellikle tar›m ürünlerinde bu söz konusu olabilmektedir. Ayn› anda farkl› mevsimlerin oldu¤u iki ülkede (A ve B ülkesi) belli bir dönem A ülkesi, B ülkesine tar›m ürünü ihraç eder. Daha sonra mevsim de¤iflti¤inde A ülkesi, ayn› ürünü B ülkesinden ithal edebilir. Yap›lan ampirik (deneysel) çal›flmalar endüstri-içi ticaretin daha çok farkl›laflt›r›lm›fl ürünlerde yayg›n oldu¤unu göstermektedir. Farkl›laflt›r›lm›fl ürünlerin yan› s›ra tafl›ma maliyetleri, dinamik ölçek ekonomileri, ürün kümelenme (y›¤›lma) derecesi, farkl›laflan ulusal gelir da¤›l›m›, farkl›laflan faktör donan›m› ve ürün çeflitlili¤i endüstri-içi ticaretin nedenleri aras›ndad›r. Dünya ticaretinde endüstri-içi ticaret oran› son 50 y›lda giderek büyümüfltür. Günümüzde endüstri-içi ticaret daha çok geliflmifl ülkeler (Bat› Avrupa ülkeleri) aras›ndad›r. Bu ülkelerde belli sektörlerde oligopol gücüne sahip üreticilerin üretmifl olduklar› ürünlerin, söz konusu ülkeler aras›nda karfl›l›kl› olarak ticareti yap›lmaktad›r. 1957 y›l›nda kurulan Avrupa Ekonomik Toplulu¤u’na (AET) üye alt› ülke aras›nda imalat sanayi ürünlerinde ortak pazar oluflturulmufltur. Endüstri-içi ticaretin de etkisiyle ülkeler aras›ndaki ticaret h›zla geliflmifltir. 1960’l› y›llarda AET ülkeleri aras›ndaki ticaret, dünya ticaretinden iki kat daha h›zl› büyümüfltür. Entegrasyon yavafl yavafl büyüyerek günümüzde Avrupa Birli¤i (AB) ad›n› alm›flt›r. Ekonomik ve Parasal Birlik (EPB) içinde yer alan AB ülkeleri 1999 y›l›nda Ortak Avrupa Paras›na (EURO) geçmifllerdir. Euro bölgesi içindeki ülkeler aras›ndaki endüstri-içi ticaret, di¤er AB ülkelerine göre daha h›zl› artm›flt›r. Son çal›flmalar, Euro’ya geçiflle birlikte Euro bölgesi içindeki ülkeler aras›nda ticarete konu olan mallar›n say›s›n›n artt›¤›n› da göstermektedir (Krugman, 2011, s. 170). Endüstri-içi ticaretin tan›m› ve geliflimi hakk›nda bilgi veriniz. SIRA S‹ZDE Endüstri-içi ticaret düzeyinin yüksek oldu¤u sektörler makine, kimya ve ulafl›m ekipmanlar› gibi imalat sanayi sektörleridir. Endüstri-içi ticarette, geliflmifl ülkelerin genifl bir ürün yelpazesinin oldu¤u sektörlerde (örne¤in otomobil sektörü) üretmifl olduklar› farkl›laflt›r›lm›fl ürünler ve bunlar›n ticareti önemli yer tutmaktad›r. 8 Endüstri-‹çi Ticaret ve Endüstriler Aras› Ticaret fi Ü N E L ‹ M Klasik d›fl ticaret teorisyenleri yeni d›fl ticaret teorilerine kadarD Üuluslararas› ticareti aç›klamak için önemli ölçüde endüstriler aras› ticaret üzerinde durmufllard›r. EnS O R mallar›n U düstriler aras› ticarette ülkeler aras›ndaki ticaret, farkl› sektörlerdeki de¤iflimi fleklindedir. Ülkeler uzmanlaflt›klar› ürünleri üretip ihraç ederken di¤er ürünleri ithal etmektedir. D‹KKAT D›fl ticaret teorileri bu güne kadar önemli ölçüde endüstriler aras› ticaret ile ilgilenmifllerdir. Buna göre ülkeler aras›ndaki ticaret farkl› sektörlerdeki mallar›n deSIRA S‹ZDE ¤iflimi ile yap›lmaktad›r. Örne¤in; bir ülke teknoloji ve sermaye yo¤un bilgisayar ve büyük gövdeli uçak ihraç ederken buna karfl›l›k teknoloji düzeyi düflük tekstil ve giyim ürünleri ithal etmektedir. Ülke kendisinde bol olan üretim faktörü ile üreAMAÇLARIMIZ tilen ürünleri (mesela sermaye yo¤un mallar›) ihraç ederken buna karfl›l›k k›t üretim faktörleri ile üretilen ürünleri di¤er ülkelerden (bu üretim faktörlerinin bol oldu¤u ülkelerden) ithal etmektedir. Dolay›s›yla ülkeler uzmanlaflt›klar› üreK ‹ T A ürünleri P tip ihraç ederken di¤er ürünleri ithal etmektedir. Ülke, kaynaklar›n› karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip oldu¤u sektörlere kayd›rmaktad›r. Di¤er yandan karfl›laflt›rmal› dezavantaja sahip oldu¤u sektörlerdeki üretimi ise azaltmaktad›r. T E L E VBöylece ‹ Z Y O N kaynaklar karfl›laflt›rmal› maliyetlerin düflük oldu¤u sektörlere yönelmektedir. Uluslararas› ticareti sadece endüstriler aras› ticaret ile aç›klamak olanaks›zd›r. Çünkü II. Dünya Savafl› sonras› dönemde özellikle geliflmifl ülkeler aras›ndaki tica‹NTERNET ret yukar›da belirtildi¤i gibi uzmanlaflman›n d›fl›nda gerçekleflmeye bafllam›flt›r. N N www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 76 Uluslararas› ‹ktisat Endüstriler aras› ticaret Heckscher-Ohlin Teorisi’ne uygun iken, endüstri-içi ticaret klasik d›fl ticaret teorisi (Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler ve HeckscherOhlin Teorisi) ile uyumlu de¤ildir. Uluslararas› ticarette farkl› sektörlerde uzmanlaflman›n azald›¤›, buna karfl›l›k ülkelerin belli sektörlerde (örne¤in otomobilde) farkl› ürünler yaratarak uzmanlaflt›¤› görülmektedir. Böylece ülkeler belli bir sektöre iliflkin ürünleri hem ihraç hem de ithal etmektedir. Almanya, Japonya’ya Mercedes ve Volkswagen marka otomobilleri ihraç ederken, Japonya da Almanya’ya Toyota ve Honda marka otomobilleri ihraç etmektedir. Geliflmifl ülkeler aras›nda artan endüstri-içi ticaret iki yönlü geliflmifltir. Çünkü ülkeler birbirlerine ayn› mallar› karfl›l›kl› olarak satmaktad›rlar. Endüstri-içi ticaret, karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisinin daha önceden tart›fl›lan yönleri ile uyumlu görünmemektedir. Çünkü hem David Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’nde hem de Heckscher-Ohlin Teorisi’nde ülkeler ayn› anda belli bir sektöre (örne¤in otomobil) iliflkin ürünü hem ihraç hem de ithal edemez. Dolay›s›yla endüstri-içi ticaret benzer faktörler ile üretilen mallar›n ticaretini içermektedir. www.hedefaof.com 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller 77 Özet N A M A Ç 1 Yeni d›fl ticaret teorilerinin ortaya ç›k›fl nedenlerini aç›klamak Özellikle ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonraki dönemde ekonomik geliflmelere paralel olarak d›fl ticaretin geliflmesi ve yeni pek çok ürünün d›fl ticarete konu olmas›, klasik d›fl ticaret teorilerinin tüm ticaret ifllemlerini aç›klamas›n› giderek zorlaflt›rm›flt›r. Klasik d›fl ticaret teorisinin temel varsay›mlar› önemli ölçüde geçerlili¤ini kaybetmifltir. Yaflanan bu geliflmeler David Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi ve HeckscherOhlin Teorisi’nin tüm d›fl ticaret ifllemlerine aç›kl›k getirmesini zorlaflt›rm›flt›r. Ölçek ekonomileri olgusu, araflt›rma-gelifltirme (AR-GE) faaliyetlerinin yo¤unlaflmas›na ba¤l› olarak yeniliklerin artmas›, yaparak ö¤renme yöntemiyle pek çok ülkenin ayn› sektörde üretim yapmas›, teknolojinin h›zla geliflmesi ve yay›lmas›, ürün farkl›laflt›rmas› ve eksik rekabet flartlar›n›n geçerli olmas› klasik d›fl ticaret teorilerinin aç›klamalar›n› yetersiz k›lmaktad›r. Üretimde emek ve sermayeye ek olarak bilgi ve teknolojinin önemi artm›fl, nitelikli iflgücü (skilled labor), di¤er bir ifadeyle beflerî sermaye üretimde önemli bir unsur haline gelmifltir. Do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›ndaki art›fla ba¤l› olarak d›fl ticaretin yönünde meydana gelen de¤ifliklikler, yeni sanayi örgütlenmesi, ülkelerin ayn› ürünü hem ihraç hem de ithal etmesi (endüsti-içi ticaretin yayg›nlaflmas›), ölçek ekonomilerinin varl›¤› ve eksik rekabet flartlar› yeni d›fl ticaret teorilerinin gelifltirilmesini zorunlu hale getirmifltir. N A M A Ç 2 Teknolojinin d›fl ticarete ve karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e etkisini aç›klamak Michael V. Posner (1961), birbirine benzer ekonomik flartlara sahip olan sanayileflmifl ülkeler aras›ndaki d›fl ticaretin temel nedenini, teknolojik de¤iflim ve geliflme olarak görmektedir. Teknolojik yenilik sayesinde maliyetlerini önemli ölçüde düflüren ilk üretici d›fl ticarette (ihracatta) de di¤er ülke üreticilerine karfl› önemli bir üstünlük sa¤layacakt›r. Posner, Heckscher-Ohlin Teorisi’nin “ticaret yapan ülkelerde, ayn› üretim teknikleri geçerlidir” varsay›m›na karfl› ç›karak teknolojik farkl›l›klar›n önemli bir d›fl ticaret nedeni oldu¤unu belirtmektedir. Raymond Vernon (1966)’un Ürün Dönemleri Teorisi (Product Cyle Theory), teknolojik farkl›l›klara dayanmaktad›r. Teori, d›fl ticarete konu olan yeni ürünlerin bilgi ve teknoloji düzeyleri yüksek, ifl gücüne ve AR-GE’ye yat›r›m yapan ülkeler taraf›ndan gelifltirildi¤ini belirtmektedir. Teknolojik altyap›s› sayesinde yeni ürün gelifltiren ülkeler, ilk üretici olman›n vermifl oldu¤u üstünlü¤ün yan› s›ra, sahip oldu¤u bilgi ve teknolojik düzey sayesinde d›fl ticarette önemli bir karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olacakt›r. Di¤er üreticilerin mevcut teknolojiyi elde etmelerine kadar teknolojik altyap›s› sayesinde yeni ürünü ortaya ç›karan üretici d›fl ticarette önemli kazanç elde edecektir. Fakat ürünün standart ürün haline gelmesi, di¤er bir ifadeyle teknolojinin di¤er üreticiler taraf›ndan elde edilmesi ile karfl›laflt›rmal› üstünlük üretime sonradan bafllayan üreticilere geçecektir. D›fl ticarette karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ünü kaybeden üretici, yeni ürünler gelifltirmeye yönelecektir. www.hedefaof.com 78 N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Uluslararas› ‹ktisat D›fl ticarette ölçek ekonomilerini tan›mlamak Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi ve tüketime paralel olarak üretimin artmas› baz› endüstrilerde ölçek ekonomilerinin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Artan üretim ile birlikte düflen maliyetler, söz konusu endüstrilerde faaliyet gösteren iflletmelere önemli üstünlük sa¤lam›flt›r. Ülkeler yurt içi tüketimi karfl›lamak amac›yla pek çok endüstride (sektörde) üretim yapmak yerine, birkaç sektörde uzmanlaflarak ve daha genifl pazara üretim yaparak birim bafl›na ortalama maliyetleri düflürmüfllerdir. ‹çsel ve d›flsal ölçek ekonomileri aras›ndaki fark› aç›klamak Ölçek ekonomileri firman›n de¤il de, firman›n ba¤l› oldu¤u endüstride üretim ölçe¤inin genifllemesiyle birlikte ortaya ç›k›yorsa bu durumda d›flsal ölçek ekonomileri söz konusudur. D›flsal ölçek ekonomilerinde, di¤er bir ifadeyle d›flsal ekonomilerde büyük firmalar›n küçük firmalara karfl› maliyet üstünlü¤ü olmamaktad›r. Çünkü d›flsal ekonomilerde endüstrideki tüm firmalar›n ortalama maliyetleri düflmektedir. ‹çsel ölçek ekonomilerinde (içsel ekonomilerde) ortalama maliyet düflüflü firma baz›nda iken, d›flsal ekonomilerde ortalama maliyet düflüflü tüm endüstri için geçerlidir. ‹çsel ekonomi, firmalar› piyasada giderek tekelci (monopol) güç haline getirmektedir. Sonuçta, içsel ölçek ekonomileri eksik rekabet piyasalar›n›n do¤mas›na neden olmaktad›r. Buna karfl›l›k tam d›flsal ekonomi durumunda, endüstride birçok firmadan oluflan rekabetçi bir piyasa yap›s› söz konusudur. Bu ise yukar›da da belirtildi¤i gibi maliyetlerdeki düflüflün sektörde faaliyet gösteren tüm firmalarda meydana gelmesinden kaynaklanmaktad›r. Firmalar maliyetlerdeki düflüflü rakiplerine karfl› kullanamamaktad›rlar. N A M A Ç 5 D›fl ticarette eksik rekabet piyasalar› ve endüstriiçi ticareti aç›klamak Gerçek ekonomik hayatta klasik d›fl ticaret teorisinin aksine ürün farkl›laflt›rmalar›n›n geçerli oldu¤u, sektördeki firmalar›n bir flekilde fiyat› etkiledi¤i ve fiyatlar›n belirlenmesi sürecinde firmalar aras› stratejik bir etkileflim oldu¤u bilinmektedir. Firma dengesinin belirlenmesinde Cournot, Bertrand Düopol ve Chamberlin Oligopol modelleri gibi farkl› yaklafl›mlar mevcuttur. Tekelci rekabeti, d›fl ticaret analizine Elhanan Helpman ve Paul Krugman (1986) dâhil etmifltir. Tekelci rekabete dayanan d›fl ticaret teorileri, d›fl ticarete neden olarak ölçe¤e göre artan getiriyi görmektedirler. Tekelci Rekabet Teorisi, klasik d›fl ticaret teorisi taraf›ndan aç›klanamayan endüstri-içi ticareti ölçek ekonomileri ile aç›klamaktad›r. Tekelci Rekabet Teorisi, ülkeler aras›nda karfl›laflt›rmal› üstünlük bulunmasa bile ölçek ekonomileri nedeniyle d›fl ticaretin gerçekleflebilece¤ini belirtmektedir. Tekelci (monopolcü) rekabetin oldu¤u piyasa d›fl ticarete aç›l›rsa yerli ve yabanc› firmalar aras› karfl›l›kl› etkileflim ortaya ç›kacakt›r. Böylece yurt içi piyasada üreticiler için yeni bir pazar do¤acakt›r. Buna karfl›l›k ithalat ile birlikte yurt içi piyasada arz eden say›s› da artaca¤›ndan rekabette artacakt›r. www.hedefaof.com 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller 79 Kendimizi S›nayal›m 1. ABD’nin 1947 y›l› d›fl ticaret verilerini ve girdi-ç›kt› tablosunu kullanarak ABD’nin ihracat ve ithalat ikamesi sektörlerini inceledi¤i çal›flmas› ile yeni d›fl ticaret teorilerinin ortaya ç›kmas›na yol açan iktisatç› afla¤›dakilerden hangisidir? a. David Ricardo b. Bertil Ohlin c. Wassily Leontief d. Peter Kenen e. Irving Kravis 2. Afla¤›dakilerden hangisi yeni d›fl ticaret teorilerinin ortaya ç›k›fl nedenlerinden biridir? a. Tam rekabet piyasas› koflullar›n›n geçerli olmas› b. Mallar›n homojen olmas› c. Devletin ekonomiye müdahale etmemesi d. Üretimde ölçe¤e göre artan getirinin olmas› e. Üretimde ölçe¤e göre sabit getirinin olmas› 3. Afla¤›dakilerden hangisi yeni d›fl ticaret teorilerinden biri de¤ildir? a. Ölçek Ekonomileri Teorisi b. Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Teorisi c. Ürün Dönemleri Teorisi d. Yetiflkin (Nitelikli) ‹flgücü Teorisi e. Faktör Donat›m› (Donan›m›) Teorisi 4. Sanayi ürünlerinde d›fl ticaretin benzer gelir ve tercih düzeylerine sahip ülkeler aras›nda daha çok geliflece¤ini ileri süren teori afla¤›dakilerden hangisidir? a. Mutlak Üstünlük Teorisi b. Karfl›laflt›rmal› Üstünlük Teorisi c. Faktör Donat›m› Teorisi d. Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Teorisi e. Ölçek Ekonomileri Teorisi 5. Afla¤›dakilerden hangisi Teknolojik Aç›k Teorisi’nin varsay›mlar›ndan biri de¤ildir? a. Teknoloji, d›fl ticareti belirleyen en önemli faktördür. b. Emek faktörü homojen de¤ildir. c. Üretim fonksiyonu ülkeler aras›nda farkl›d›r. d. Karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e ülkeler de¤il, ülkelerin sanayileri sahiptir. e. Tam rekabet piyasas› koflullar› geçerlidir. 6. Ürün Dönemleri Teorisi ile ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Monopol ve oligopol piyasalar› geçerlidir. b. Yeni ürün aflamas›nda di¤er sanayileflmifl ülkeler söz konusu ürünü üretmekte ve üretimleri tüketimlerini karfl›lamaktad›r. c. Olgun ürün aflamas›nda di¤er sanayileflmifl ülkelerde üretim söz konusudur. d. Standart ürün aflamas›nda ürünü ilk üreten ülke karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ü kaybetmifltir. e. Yeni ürün aflamas›nda emek yo¤un üretim söz konusudur. 7. Bir firma veya endüstride üretim ölçe¤i artarken ortalama maliyetler azal›yorsa afla¤›dakilerden hangisi söz konusudur? a. Ölçe¤e göre sabit getiri b. Ölçe¤e göre artan maliyet c. Ölçe¤e göre azalan getiri d. Ölçe¤e göre sabit maliyet e. Ölçe¤e göre artan getiri 8. Ayn› sektörde (endüstri dal›nda) faaliyet gösteren firmalar›n maliyetleri azaltmak ve bir arada olman›n sa¤lam›fl oldu¤u avantajlardan faydalanmak için belli bölgelerde toplanmas› sonucu ortaya ç›kan d›flsal ekonomilere ne ad verilir? a. ‹çsel ekonomiler b. Serbest bölge ekonomileri c. Kümelenme ekonomileri d. Aç›k ekonomiler e. Kapal› ekonomiler 9. Endüstri-içi ticareti ölçmeye yarayan Grubel ve Lloyd ‹ndeksi (GLi) de¤erinin s›f›r (0) olmas› durumunda afla¤›dakilerden hangisi söz konusudur? a. Endüstride ülkenin ihracat› ithalat›ndan azd›r. b. Endüstride hem ihracat hem de ithalat yoktur. c. Endüstride ülkenin ihracat› ithalat›ndan fazlad›r. d. Endüstride ülkenin ihracat› ithalat›na tam olarak eflittir. e. Endüstride ülke sadece ithalat yapmaktad›r. 10. Afla¤›dakilerden hangisi endüstri-içi ticaretin ortaya ç›kmas›n›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. Tafl›ma maliyetleri b. Farkl›laflan ulusal gelir da¤›l›m› c. Dinamik ölçek ekonomileri d. Ürün çeflitlili¤i e. Ölçe¤e göre sabit getiri www.hedefaof.com 80 Uluslararas› ‹ktisat Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. c S›ra Sizde 1 Wassily Leontief (1953)’in çal›flmas›ndan ortaya ç›kan sonuç, klasik d›fl ticaret teorisinin, özellikle HeckscherOhlin Teorisi’nin tam tersi bir durumu ifade etmektedir. Leontief’in elde etti¤i sonuçlara göre sermayenin bol oldu¤u ABD’nin sermaye yo¤un mallar ihraç etmesi beklenirken aksine ABD emek yo¤un mallar ihraç etmektedir. Buna karfl›l›k sermaye yo¤un mallar ithal etmektedir. Bu durum Leontief Paradoksu olarak ifade edilmektedir. Leontief’in deneysel çal›flmas›, Heckscher-Ohlin Teorisi’ne duyulan güveni sarsm›flt›r. Leontief Paradoksu, Heckscher-Ohlin Teorisi’nin faktör donat›m› ile ilgili öngörüleri üzerinde tekrar düflünülmesi gerekti¤ini ortaya koymufltur. Leontief’in elde etti¤i sonuçlar ile ilgili yap›lan çal›flmalar yeni d›fl ticaret teorilerinin ortaya ç›kmas›na da yol açm›flt›r. Bu çal›flmalarda elde edilen sonuçlar, üretim ve d›fl ticarette emek ve sermayeye ek olarak teknoloji, AR-GE ve beflerî sermayenin de önemli oldu¤unu ortaya ç›karm›flt›r. 2. d 3. e 4. d 5. e 6. b 7. e 8. c 9. b 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni D›fl Ticaret Teorilerinin Ortaya Ç›k›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” ve “Yeni D›fl Ticaret Teorilerinin Ortaya Ç›k›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Modeli” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Teknolojik Aç›k Modeli” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ürün Dönemleri (Devreleri) Modeli” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ölçek Ekonomileri Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›flsal Ölçek Ekonomileri ve D›fl Ticaret” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstri-‹çi Ticaret” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstri-‹çi Ticaretin Geliflmesi ve Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Linder Teorisi’nin varsay›mlar›nda da belirtildi¤i gibi ülkelerin gelir düzeyleri ile zevk ve tercihleri aras›nda güçlü bir iliflki vard›r. Gelir düzeyleri birbirine yak›n ülkeler benzer mallar› tükettikleri için yurt içi talebi karfl›layan üreticiler ayn› zevk ve tercihlere sahip ülkelere mal ihraç edebileceklerdir. Linder’e göre ülkelerin gelir da¤›l›m› ve kifli bafl›na gelir düzeyleri birbirine ne kadar yak›nsa söz konusu ülkeler aras›nda d›fl ticaret o kadar çok geliflir. Buna karfl›l›k ülkelerin gelir düzeyleri aras›ndaki farkl›l›k art›kça d›fl ticaret potansiyeli azalmaktad›r. Kifli bafl›na gelirin düflük oldu¤u bir ülke (Somali) ile yüksek gelirli bir ülke (ABD) aras›nda d›fl ticaretin çok fazla geliflme ihtimali yoktur. Kifli bafl›na gelirin yüksek oldu¤u ülkelerde tüketiciler daha çok yüksek kaliteli lüks tüketim mallar› ve geliflmifl sermaye mallar›n› talep etmektedirler. Kifli bafl›na gelirin düflük oldu¤u ülkelerde üretilen ürünler yüksek gelirli ülkedeki tüketicilerin beklentilerini karfl›layamamaktad›r. Di¤er yandan yüksek gelirli ülkede üretilen ürünler düflük gelirli ülkedeki tüketicilerin beklentilerinin ve bütçelerinin çok üstünde oldu¤u için söz konusu ürünlere yönelik talep yok denecek kadar az olmaktad›r. www.hedefaof.com 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller S›ra Sizde 3 E¤er talep gecikmesi taklit gecikmesinden daha uzun zaman al›rsa taklitçi ülkedeki tüketiciler yeni mal› talep etmeye bafllamadan önce taklit yapan ülkedeki üreticiler yeni teknolojiyi benimseyecektir. Bu durumda yenili¤i yapan üretici, di¤er ülkelere mal ihraç edemeyecektir. Çünkü söz konusu ülkede henüz talep gerçekleflmemifltir. Dolay›s›yla ilk üretici olman›n ihracata etkisi olmayacakt›r. Böylesi mallar üretim süreçleri nispeten basit mallard›r. S›ra Sizde 4 Yeni d›fl ticaret teorileri klasik d›fl ticaret teorilerinin aç›klayamad›¤› d›fl ticaret konular›na aç›kl›k getirerek klasik teoriye önemli katk›da bulunmufllard›r. Bu teoriler ticaretteki yeni geliflmelerin teorik aç›klamas›n› yapm›fllard›r. Yeni teoriler, üretim ve d›fl ticarette emek ve sermayeye ek olarak teknoloji, AR-GE ve beflerî sermayenin, bir baflka deyiflle bilginin de önemli oldu¤unu ortaya ç›karm›flt›r. Yeni d›fl ticaret teorileri, ürün farkl›laflt›rmas›, tekelci rekabet ve endüstri içi ticaretin içinde yer ald›¤› eksik rekabet piyasalar› ve ölçe¤e göre artan getiriye dayanan ölçek ekonomilerini d›fl ticaret teorisine katm›fllard›r. Yeni d›fl ticaret teorilerinin genel olarak dünya ticaretine tam bir aç›klama getirmedi¤i ve sadece belli ürünlerin (sektörlerin) d›fl ticaretini aç›klayarak klasik d›fl ticaret teorisinin eksikliklerini giderdi¤i söylenebilir. S›ra Sizde 5 Klasik d›fl ticaret teorisinin aksine gerçek ekonomik hayatta karfl›l›k bulan ölçek ekonomileri ve eksik (aksak) rekabet flartlar›nda d›fl ticaret henüz formüle edilmemifltir. Ölçek ekonomilerinin klasik d›fl ticaret teorisinin temel varsay›mlar›ndan tam rekabet piyasas› ile çeliflmesi, ölçek ekonomilerini içine alan matematiksel bir modelin gelifltirilmesini güçlefltirmifltir. 81 S›ra Sizde 6 Ölçek ekonomisi üretim sürecinde bir birim ç›kt› için giderek daha az eme¤e ihtiyaç duyulmas›, di¤er bir ifadeyle üretim miktar› art›kça ortalama maliyetlerin düflmesidir. Ölçek ekonomileri içsel ve d›flsal ölçek ekonomileri olarak ikiye ayr›lmaktad›r. ‹çsel ölçek ekonomisi üretici firman›n artan kendi kitlesel üretimine ba¤l› olarak ortalama maliyetlerin düflmesidir. D›flsal ölçek ekonomisi ise ölçek ekonomileri endüstrinin büyüklü¤üne ba¤l› olarak olufltu¤unda söz konusu olur. K›saca artan üretime ba¤l› olarak gerçekleflen maliyet düflüflü firma baz›nda ise içsel ölçek ekonomileri, endüstri düzeyinde ise d›flsal ölçek ekonomileri söz konusudur. Yeni d›fl ticaret teorilerinde daha çok içsel ölçek ekonomileri üzerinde durulmas›n›n birinci nedeni, uygulamada içsel ölçek ekonomilerinin d›flsal ölçek ekonomilerine göre daha kolay tan›mlanmas›; ikinci neden ise içsel ölçek ekonomileri koflullar›nda gelifltirilen ticaret modellerinin d›flsal ölçek ekonomilerine iliflkin modellerden daha basit olmas›d›r. S›ra Sizde 7 Tekelci Rekabet Modeli’nde firma düzeyinde ürün farkl›laflt›rmas› ve içsel ölçek ekonomileri anahtar kavramlard›r. Tekelci Rekabet Modeli ile uluslararas› ticaretten etkilenen fiyatlar›n oldu¤u ekonomileri analiz etmek nispeten daha kolay hale gelmektedir. Tekelci rekabet modelini d›fl ticarete uygulaman›n temelinde d›fl ticaretin pazar› büyüttü¤ü düflüncesi yatmaktad›r. D›fl ticaret ile hem dünya piyasalar› birbirine entegre hale gelir hem de ulusal pazarlardan daha büyük pazar oluflur. Buna karfl›l›k ülkeler d›fl ticaretin olmad›¤› duruma göre daha dar bir ürün yelpazesinde uzmanlafl›r. Yurt içinde üretilmeyen ürünler di¤er ülkelerden ithal edilir. Di¤er yandan tüketicilerin talep edebilece¤i mal seçenekleri artar. Tekelci rekabete dayal› d›fl ticaret ülkelerin kaynaklar› ve teknolojileri farkl› olmasa bile her ülkeye karfl›l›kl› önemli kazançlar sunar. www.hedefaof.com 82 Uluslararas› ‹ktisat Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 8 Endüstri-içi ticaret, herhangi bir ülkenin belli bir endüstride hem ihracat hem de ithalat yapmas›n› ifade eder. Endüstri-içi ticareti ölçmek için Grubel-Lloyd ‹ndeksi kullan›lmaktad›r. ‹ndeks de¤eri s›f›r (0) ile bir (1) aras›nda de¤erler al›r. GLi de¤erinin 1’e yaklaflmas› endüstri içi ticaretin toplam d›fl ticaret içindeki pay›n›n artt›¤›n›; GLi de¤erinin s›f›ra yaklaflmas› ise endüstri-içi ticaretin toplam d›fl ticaret içindeki pay›n›n azald›¤›n› gösterir. Endüstri-içi ticaret daha çok farkl›laflt›r›lm›fl ürünlerde yayg›nd›r. Fakat homojen ürünlerin de endüstri-içi ticareti yap›lmaktad›r. Homojen mallarda endüstri-içi ticaret daha çok tafl›ma maliyetleri ve mevsimsel nedenlerle ortaya ç›kmaktad›r. Farkl›laflt›r›lm›fl ürünler, tafl›ma maliyetleri, dinamik ölçek ekonomileri, ürün kümelenme (y›¤›lma) derecesi, farkl›laflan ulusal gelir da¤›l›m›, farkl›laflan faktör donan›m› ve ürün çeflitlili¤i endüstri içi-ticaretin nedenleri aras›ndad›r. Akkoyunlu, A. S. (1996). “Yeni D›fl Ticaret Teorileri” Ekonomik Yaklafl›m, Cilt 7, say› 21 s. 71-99. Baldwin, R. (1971). “Determinants of the Commodity Structure of American Trade”, The American Economic Review, Vol. 61, No. 1, pp. 126-146. Baflkol, M. O. (2009). “Türkiye’nin Endüstri-‹çi Ticaretinin Analizi”, Uluda¤ Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt XXVIII, Say› 2, , s. 1-24. Carbaugh, R. J. (2007). International Economics, 12 th Edition, South Western. Deviren, N. V. “Yeni D›fl Ticaret Teorileri” http://www.mevzuatdergisi.com/2004/09a/05.htm (13.03.2012). Dixit, A. K., Stigliz, J.E. (1977). “Monopolistic Competition and Optimum Product Diversity”, The American Economic Review, Vol. 67, No. 3, pp. 297-308. Graham, F. D. (1923). “The Theory of International Values Re-Examined”, Quarterly Journal of Economics, XXVIII, November, pp. 54-86. Graham, F. D. (1923). “Some Aspects of Protection Further Considered”, The Quarterly Journal of Economics, Vol. 37, No. 2, pp. 199-227. Grossman, G. M., Helpman. E. (1993). Innovation and Growth in the Global Economy, Cambridge: MIT Press. Gruber, W., Mehta, D., Vernon, R. (1967). “The R&D Factor in International Trade and Investment of United States Industries”, Journal of Political Economy, Vol. 75, No. 1, pp. 20-37. Haberler, G. (1933). The Theory of International Trade, London: George Allen and Unwin. Helpman, E., Krugman, P. (1986). Market Structure and Foreign Trade: Increasing Returns, Imperfect Competition and International Economy, Cambridge, Mass.: MIT Press. Karluk, S.R. (2009). Uluslararas› Ekonomi, Gelifltirilmifl 9. Bask›, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. Keesing, D. (1966). “Labour Skills and Comparative Advantage”, American Economic Review, pp. 249-258. Kenen, P. (1965). “Nature Capital and Trade”, Journal of Political Economy, Vol. 73, No. 5, pp. 437-460. www.hedefaof.com 3. Ünite - Yeni D›fl Ticaret Teorileri ve D›fl Ticareti Aç›klamaya Yönelik Modeller Kravis, I. (1956). “Availability and Other Influences on the Commodity Composition of Trade”, Journal of Political Economy, Vol. 64, No. 2, pp. 143-155. Krugman, P. (1979). “Increasing Returns, Monopolistic Competition and International Trade”. Journal of International Economics, 9, pp. 469-479. Krugman, P. (1980). “Scale Economies, Product Differentiation, and the Pattern of Trade”. American Economic Review, 70/5, pp. 950-959. Krugman, P. (1981). “Intra-industry Specialization and Gains from Trade”, The Journal of Political Economy, Vol.89, No. 5, pp. 959-973. Krugman, P. (1990). Strategic Trade Policy and the New International Economics, Cambridge, Mass.: MIT Press. Krugman, P. (1994). Rethinking International Trade, Cambridge: MIT Press. Krugman, P. (2000). “Technology, Trade and Factor Prices”, Journal of International Economics, 50: 51-71. Krugman, P. R., Obstfeld, M. (2009). International Economics, Eighth Edition, Boston: AddisonWesley. Krugman, P. R., Obstfeld, M., Melitz, M. J. (2012). International Economics, Ninth Edition, Boston: Addison-Wesley. Leontief, W. W. (1953). “Domestic Production and Foreign Trade: The American Capital Position Reexamined”, Proceedings of the American Philosophical Society, September, 97, pp. 332-49. Leontief, W. W. (1956). “Factor Proportions and the Structure of American Trade: Further Theoretical and Empirical Analysis”, The Review of Economics and Statistics, Vol. 38, No. 4, pp. 386407. Linder, S. B. (1961). An Essay on Trade and Transformation, Almquist-Wiksell. Posner, M. V. (1961). “International Trade and Technical Change”. Oxford Economic Papers, No: 13, pp: 323-341. Pugel, T. A. (2004). International Economics, Twelfth Edition, Boston: McGrawHill. Seyido¤lu, H. (2007). Uluslararas› ‹ktisat, Gelifltirilmifl 16. Bask›, ‹stanbul: Güzem Can Yay›nlar›. Thompson, H. (2001). International Economics, Singapore: Fulsland Offset. 83 Valavanis-Vail, S. (1954). “Leontief’s Scarce Factor Paradox”, Journal of Political Economy, Vol. 62, No. 6, pp. 523-528. Vanek, J. (1959). “The Natural Resource Content of Foreign Trade, 1870-1955, and the Relative Abundance of Natural Resources in the USA”, Review of Economics and Statistics, pp.146-153. Vanek, J. (1968). The Factor-Proportions Theory: the NFactor Case 1968, Kyklos, Vol. 21, Issues 4. Vernon, R. (1966). “International Investment and International Trade in The Product Cycle”, Quarterly Journal of Economics, Vol. 80, No. 2, pp. 190-207. Walther, T. (1997). The World Economy, New York: John Wiley. www.hedefaof.com 4 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ekonomik birleflmeyi (bütünleflmeyi) ve bütünleflme flekillerini tan›mlayabilecek, Ekonomik birleflme teorilerini aç›klayabilecek, Ekonomik birleflmelerin statik etkilerini aç›klayabilecek, Gümrük birli¤inin ticaret yarat›c› ve ticaret sapt›r›c› etkilerini tan›mlayabilecek, Ekonomik birleflmelerin dinamik etkilerini aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • Ekonomik Birleflme Ekonomik Bütünleflme Tercihli Ticaret Anlaflmas› Serbest Ticaret Bölgesi Gümrük Birli¤i Ortak Pazar Ekonomik ve Parasal Birlik Gümrük Birli¤i Teorileri • • • • • • • • ‹kinci En ‹yi Teori Statik Etkiler Ticaret Yarat›c› Etki Ticaret Sapt›r›c› Etki D›fl Ticaret Haddi Etkisi Dinamik Etkiler Tamamlay›c› Ekonomiler Rakip Ekonomiler ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi www.hedefaof.com • G‹R‹fi • EKONOM‹K B‹RLEfiMELER‹N TANIMI VE KAPSAMI • ULUSLARARASI EKONOM‹K B‹RLEfiME ÇEfi‹TLER‹ • EKONOM‹K B‹RLEfiME TEOR‹LER‹ • EKONOM‹K B‹RLEfiMELER‹N ETK‹LER‹ Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi G‹R‹fi II. Dünya Savafl›’ndan sonra özellikle 1960’l› y›llarla birlikte dünyada bölgesel ekonomik birleflmelere yönelik hareketler giderek yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. Ekonomik entegrasyonun (bütünleflmenin) temelinde ticaretin serbestlefltirilmesi yatmaktad›r. Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi konusunda iki farkl› yaklafl›mdan söz edilebilir. Bunlardan ilki uluslararas› (küresel) yaklafl›m, ikincisi ise bölgesel yaklafl›md›r. Günümüzde uluslararas› yaklafl›ma en iyi örnek; GATT/WTO (DTÖ) öncülü¤ünde düzenlenen ticaretin önündeki tarife ve tarife d›fl› engelleri azaltmaya yönelik faaliyetlerdir. Fakat mevcut flartlar uluslararas› yaklafl›m›n istenen veya ideal ölçüde baflar›l› olma flans›n› ortadan kald›rmaktad›r. Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaflmas›’n›n (GATT’›n) esas ruhunu “en çok kayr›lan ülke kural›” (the most favoured nations: MFN) oluflturmaktad›r. Fakat en çok kayr›lan ülke kural›na getirilen istisnalar dünya çap›nda ticaretin ay›r›mc›l›¤a meydan vermeden serbestlefltirilmesinin imkâns›z oldu¤unu göstermektedir. Günümüzde uluslararas› (küresel) yaklafl›mla ticaretin serbestlefltirilmesi hedefi do¤rultusunda çal›flma yapan temel kurulufl Dünya Ticaret Örgütü’dür (World Trade Organization: WTO). Küresel yaklafl›m›n ideal olan›n çok çok d›fl›nda ifllemesi bölgesel yaklafl›m› ön plana ç›karmaktad›r. Uluslararas› ekonomik birleflmeler ülkeler aras›nda baflta mal ve hizmet ticaretine konan engelleri ortadan kald›rmay› veya asgari düzeye indirmeyi hedeflemektedir. ‹ktisat yaz›n›nda “ekonomik birleflmeler”, “ekonomik entegrasyonlar” ve “ekonomik bütünleflmeler” olarak da ifade edilmektedir. Uluslararas› ekonomik birleflmelerin hedefi ülkeler aras›nda baflta mal ve hizmet ticaretine konan engelleri ortadan kald›rmak veya asgari düzeye indirmektir. Ekonomik birleflmeler kendi içlerinde ticaretin önündeki tüm engelleri kald›r›rken, ortak politikalar gelifltirerek önemli ölçüde tek bir devlet gibi hareket etmeyi hedeflemektedir. Genelde ekonomik birleflme içinde olan ülkeler yak›n co¤rafyalarda bulunmakta ve özellikle aralar›nda ortak ç›kar ve/veya kültürel ba¤lar olan ülkelerden meydana gelmektedir. Literatürde ekonomik birleflmelerin herhangi birini gerçeklefltirmifl ülkeler toplulu¤una “ticaret bloklar›” da denmektedir. www.hedefaof.com Ticaret Blo¤u; üye ülkeler aras›nda gümrük tarifeleri ve di¤er gümrük ifllemlerinin ortadan kald›r›ld›¤› veya en aza indirildi¤i bölgesel ekonomik birleflmeler yerine kullan›lan bir kavramd›r. Ticaret blokunun oluflmas›nda özellikle ortak ç›kar ya da kültürel ba¤lar önemlidir. Serbest ticaret bölgesi, gümrük birli¤i, ortak pazar ile ekonomik ve parasal birlik gibi oluflumlar birer ticaret blo¤udurlar (NAFTA, AB, ASEAN vb.). 86 Uluslararas› ‹ktisat EKONOM‹K B‹RLEfiMELER‹N TANIMI VE KAPSAMI Birleflme (bütünleflme) kelimesinin ‹ngilizcesi “integration”, Türkçesi ise “entegrasyon”dur. “Entegrasyon” kavram›, Latince’de “yenilemek” anlam›nda kullan›lan “integratio” kelimesinden türetilmifl bir kelimedir. “Entegrasyon” kelimesinin anlam› ise “parçalar›n bir bütün hâline gelmesi” olarak ifade edilmektedir. ‹ktisatta, “entegrasyon” kelimesinin ilk kullan›m› endüstriyel örgütlenmede olmufltur. Herhangi bir endüstride firmalar›n (iflletmelerin) kartel, tröst ve merger (birleflme) gibi ekonomik anlaflmalar yoluyla birbirleriyle yapm›fl olduklar› kombinasyonlar› ifade etmek için “entegrasyon” kavram› kullan›lm›flt›r. Firmalar›n rakipleri ile olan kombinasyonlar› yatay entegrasyon, arzc›lar ile tüketicilerin kombinasyonu ise dikey entegrasyondur. Literatürde “entegrasyon” kelimesinin günümüzdeki anlam›yla (farkl› ekonomilerin bir araya gelmesi) kullan›m› 1930’lu ve 1940’l› y›llara kadar gidebilmektedir. Bu tarihlerden sonra iktisatta “entegrasyon” kelimesi daha yayg›n olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r. ‹ktisat yaz›n›nda “ekonomik entegrasyon” kavram› yerine “ekonomik bütünleflme”, “ekonomik birleflme” ve “ekonomik birlik” kavramlar› da kullan›lmaktad›r. Bu ünitede daha çok ekonomik birleflme kavram› kullan›lm›flt›r. Fakat anlat›mda ak›c›l›¤› sa¤lamak için di¤er kavramlarda tercih edilmifltir. “Ekonomik birleflme”, farkl› ulusal ekonomiler aras›ndaki farkl›l›klar› gidermeye yönelik bir bütünleflme hareketidir. Ekonomiler aras›nda pek çok birleflme (bütünleflme) flekli oldu¤undan tek bir tan›m yapmak zorlaflmaktad›r. Bu nedenle iktisat yaz›n›nda ekonomik bütünleflmelerle ilgili farkl› tan›mlar mevcuttur. Bela Balassa (1961, s. 174) ekonomik birleflmeyi, “bir süreç olarak, farkl› ulusal devletlere ait ekonomik birimler aras›ndaki ayr›mc›l›¤› ortadan kald›rmaya yönelik önlemler al›nmas›; bir durum olarak ise ulusal ekonomiler aras›ndaki çeflitli ayr›mc›l›klar›n mevcut olmamas›” fleklinde ifade etmektedir. Kindleberger (1970) ise kapsam› aç›klanmad›kça hiçbir anlam ifade etmeyece¤ini belirtti¤i entegrasyon kelimesini “ifl birli¤i, düzenleme ve örgütlenme gibi çok heceli bir kelime” olarak tan›mlad›ktan sonra, ekonomik entegrasyonu “üretim faktörlerinin fiyatlar›n›n eflitlenmesi” olarak aç›klam›flt›r. P. Robson (1998)’a göre ekonomik bütünleflme, kaynaklar›n bölgeler aras›nda en etkin biçimde kullan›lmas›d›r. Robson, kaynaklar›n etkin kullan›m› için üretim faktörlerinin ve mallar›n serbest dolafl›m›n›n tesis edilmesi ve bütünleflmeye (birleflmeye) giden ekonomiler aras›ndaki farkl›l›klar›n kald›r›lmas› gerekti¤ini belirtmifltir. R. Karluk’a (2009) göre uluslararas› ekonomik birleflme, bütünleflmeye giden ekonomilerde mal ve hizmet ak›mlar›na serbesti sa¤lay›p, ticarete engel olan k›s›tlamalar› ortadan kald›rarak bir ortak pazar yaratmakt›r. Mal ve hizmetlerin dolafl›m›n›n serbestlefltirilmesi uluslararas› fiyatlar›n birbirine yaklaflmas›n› sa¤layacakt›r. Ülke ekonomilerinin birleflmesi ile yarat›lan ortak pazar rekabeti art›r›rken, firmalar›n ölçek ekonomilerinden faydalanmas›n› da sa¤layacakt›r. Genel olarak bak›ld›¤›nda ekonomik birleflme veya ekonomik bütünleflme tek bir flekli olan bir olgu de¤ildir. Bu nedenle “ekonomik birleflme” kavram›, ekonomi yaz›n›nda çeflitli ekonomik bütünleflme türlerini (aflamalar›n›) kapsayan genel bir terim olarak kullan›lmaktad›r. Özet olarak ekonomik birleflmeyi, iki veya daha fazla ülke aras›nda d›fl ticarete iliflkin çeflitli k›s›tlamalar›n ve engellerin kald›r›ld›¤› bir süreç olarak tan›mlayabiliriz. www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi Ekonomik Birleflme ve Ekonomik ‹fl Birli¤i Aras›ndaki ‹liflki Baz› yaklafl›mlarda ekonomik ifl birli¤i (economic cooperation) bir bütünleflme türü olarak ifade edilmektedir. Ekonomik ifl birli¤i, ülkeler aras›ndaki ekonomik dayan›flma ve ifl birli¤ini gelifltirmeyi amaçlamaktad›r. Bu yönüyle ekonomik ifl birli¤i, bir ekonomik birleflme türü yerine birleflmeye haz›rl›k aflamas› olarak adland›r›labilir. Ekonomik birleflme ile ekonomik ifl birli¤ini daha iyi ay›rt edebilmek için di¤er farkl›l›klara göz atmak gerekir. Ekonomik birleflme çeflitleri genelde belli bir co¤rafyada bulunan ülkeler aras›nda gerçekleflmektedir. Ekonomik ifl birli¤i ise ayn› co¤rafyadaki ülkeler aras›nda olabilece¤i gibi farkl› co¤rafyadaki ülkeler aras›nda da gerçekleflebilir. Dolay›s›yla ekonomik ifl birli¤i için ülkelerin belli bir co¤rafyada bulunmas› gerekmemektedir. Ekonomik birleflmeye karar veren ülkelerin yerine getirmesi gereken yükümlülükler bulunmaktad›r. Ülkeler bu yükümlülükleri yerine getirerek ekonomik yap›lar›nda ciddi de¤iflikli¤e gitmekte ve yeni ekonomik yap›lar oluflturmaktad›r. ‹kinci Dünya Savafl›’nda birbiriyle savaflan Almanya ve Fransa, 1951’de Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u (AKÇT) antlaflmas›n›, 1957’de de Avrupa Ekonomik Toplulu¤u (AET) antlaflmas›n› imzalayarak kendi aralar›nda bütünleflmeyi derinlefltirecek yükümlülükler alt›na girmifllerdir. Ekonomik birleflmede (bütünleflmede) ülkeler yükümlülüklerini yerine getirmezler ise yapt›r›mlar ile karfl› karfl›ya kalabilirler. Ekonomik ifl birli¤inde ise ülkelerin belli yükümlülükleri bulunmakta fakat bu yükümlülüklerin yerine getirilmemesi durumunda zorlama veya yapt›r›m söz konusu olmamaktad›r. Ekonomik birleflme için ülkelerin ekonomik ve sosyal altyap›lar›n›n nispeten birbirine yak›n olmas› gerekirken, ifl birli¤inde böyle bir zorunluluk bulunmamaktad›r. ABD’nin Afganistan ile ekonomik ifl birli¤i yapmas›n›n önünde ekonomik ve sosyal altyap› aç›s›ndan herhangi bir engel bulunmamaktad›r. Ekonomik ifl birli¤inde hem co¤rafi yak›nl›k hem de ekonomik ve sosyal altyap› bak›m›ndan bir benzerlik aranmamaktad›r. Ekonomik birleflmede (özellikle ortak pazardan sonraki aflamalarda) ülkeler aras›ndaki uyumu ve ortak hareket etmeyi sa¤layacak ve bu do¤rultuda al›nan kararlara uyulup uyulmad›¤›n› kontrol eden bir uluslarüstü yap›lanma mevcuttur. Günümüzde Avrupa Birli¤i’nde (AB) Avrupa Komisyonu uluslarüstü (supranational) bir yetkiye sahiptir. Birli¤e üye ülkeler Komisyon’un ald›¤› kararlara uymak durumundad›r. Buna karfl›l›k ekonomik ifl birli¤inde uluslarüstü yetki söz konusu de¤ildir. Ekonomik ifl birli¤ine taraf ülkeler ise yükümlülüklerini kendi istekleri do¤rultusunda yerine getirmektedirler. ‹fl birli¤ine yönelik kurulufllarda al›nan kararlara uymayan ülkelere yönelik herhangi bir yapt›r›m da söz konusu de¤ildir. Mevcut yapt›r›m ve müeyyideler ise ekonomik bütünleflmeye göre oldukça zay›ft›r. Ülkeler egemenlik kayg›lar› nedeniyle uluslarüstü yetkiye sahip organlara yetki devri konusunda isteksizdirler. Bu ve di¤er nedenlerle ekonomik birleflmede (entegrasyonda) istenilen hedeflere ulafl›lmas› zaman almaktad›r. ‹fl birli¤ine yönelik kurulufllarda taraf ülkeler daha gerçekçi hedefler çizebilmektedirler. Günümüzde ekonomik birleflmenin (entegrasyonun) en baflar›l› örne¤i Avrupa Birli¤i (AB)’dir. Avrupa Ekonomik Toplulu¤u’ndan (AET) AB’ye kadar geçen süreç ne kadar baflar›l› olsa da AB üyesi baz› ülkeler (‹ngiltere gibi) bütünleflmenin derinleflmesine mesafeli durmufllard›r. ‹ngiltere Euro (Avro) Bölgesi’nin d›fl›nda kalarak bütünleflmenin ekonomik ve parasal birli¤ine k›smen kat›lm›flt›r. www.hedefaof.com 87 88 Uluslararas› ‹ktisat Buraya kadar “ekonomik birleflme (bütünleflme)” ile “ekonomik ifl birli¤i” aras›ndaki farkl›l›klar aç›klanm›flt›r. Ancak bu iki kavram›n ortak yönleri de mevcuttur. Ekonomik birleflmenin temelinin ülkeler aras›ndaki ifl birli¤ine dayand›¤› görülmektedir. Ülkeler aras›ndaki ifl birli¤i ne kadar güçlüyse entegrasyonun (birleflmenin) baflar›l› olmas› ihtimali o kadar yüksek olacakt›r. ‹ki kavram aras›ndaki bu iliflki ekonomik ifl birli¤inin ekonomik bütünleflmenin (birleflmenin) bir flekli olarak alg›lanmas›na yol açm›flt›r. Ekonomik ifl birli¤i, ancak k›sm› entegrasyon olarak ifade edilebilir (Ertürk, 1998, s. 9). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 1 Ekonomik birleflme ile ekonomik ifl birli¤i aras›ndaki farkl›l›klar› k›saca belirtiniz. SIRA S‹ZDE ULUSLARARASI EKONOM‹K B‹RLEfiME ÇEfi‹TLER‹ Ü fi Ü N E L ‹ M Ekonomik Dbirleflmenin tan›m›nda oldu¤u gibi türlerinde (aflamalar›nda) de farkl› yaklafl›mlar mevcuttur. Bu noktada bilinmesi gereken birleflme türleri farkl› farkl› adland›r›lsa da (birleflme) derinlefltikçe ülkeler aras›ndaki ortak uyguS O entegrasyon R U lamalar ve politikalar giderek artmaktad›r. Baz› yaklafl›mlarda ekonomik bütünleflme (birleflme) aflamalar› serbest ticaret D‹KKAT bölgesi, gümrük birli¤i, ortak pazar ve ekonomik (iktisadi) birlik fleklinde s›ralanmaktad›r. SIRA(1961, S‹ZDE s. 174) ise ekonomik bütünleflmeyi en zay›ftan en derine do¤B. Balassa ru 5 farkl› düzeye ay›rm›flt›r. Bunlar; Serbest Ticaret Bölgesi, Gümrük Birli¤i, Ortak Pazar, Ekonomik Birlik ve Tam Ekonomik Bütünleflmedir. AMAÇLARIMIZ Bu kitapta ise ekonomik birleflme çeflitleri (aflamalar›) Tercihli Ticaret Anlaflmalar› (Alan›), Serbest Ticaret Bölgesi, Gümrük Birli¤i, Ortak Pazar ile EkonomikKve‹ TParasal Birlik olmak üzere 5 gruba ayr›larak incelenecektir. A P Ekonomik bütünleflmenin ilk aflamalar›nda mal ticaretinin önündeki engeller ortadan kald›r›lmakta (mallar›n serbest dolafl›m›), ilerleyen aflamalarda ise mallar›n serbest dolafl›m›na ek olarak üretim faktörlerinin (emek (ifl gücü) ve sermayenin) TELEV‹ZYON serbest dolafl›m› tesis edilmektedir. Ekonomik bütünleflme içinde yer alan ülkeler giderek ulusal politikalar›n› birbirine yak›nlaflt›rmakta (uyumlaflt›rmakta) ve son aflamada ise her alanda uyumu gerçeklefltirmekte ve üye ülkeler tek bir devlet giNTERNET bi hareket ‹etmektedirler. N N Tercihli Ticaret Anlaflmas› Tercihli Ticaret Anlaflmas› (Prefential Trade Agreement: PTA), iki veya daha fazla ülke aras›nda seçilmifl ürünlerin (mallar›n) d›fl ticaretinde tarife ve tarife d›fl› engellerin kald›r›larak veya hafifletilerek taraflar aras›nda ticaretin serbestlefltirildi¤i ve üçüncü ülkelere karfl› herhangi bir ortak ticaret politikas› izlenmedi¤i bir ekonomik bütünleflme fleklidir. Ekonomik birleflmenin ilk aflamas›nda her ülke d›fl ticaret ve gümrük politikas›n› kendi önceliklerine göre belirlemektedir. Tercihli ticaret anlaflmas› en gevflek entegrasyon fleklidir. Bu ekonomik birleflmeye en iyi örnek; ‹ngiltere’nin öncülü¤ünde 1932’den 1973 y›l›na (‹ngiltere’nin Avrupa Toplulu¤u’na (AT’ye) üye oldu¤u y›la) kadar devam eden ‹ngiliz Uluslar› Toplulu¤u (Commonwealth) üyesi ülkeler aras›ndaki tercihli ticaret anlaflmas›d›r. Serbest Ticaret Bölgesi Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Area: FTA) fleklindeki bütünleflmelerde üye ülkeler aras›nda d›fl ticareti k›s›tlayan veya engelleyen tarife ve kota gibi s›n›rlamalar www.hedefaof.com 89 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi ortadan kald›r›lmakta, böylece d›fl ticaret serbestlefltirilmektedir. Serbest ticaret bölgesi içinde yer alan ülkeler üçüncü ülkelere karfl› Ortak Gümrük Tarifesi (OGT) uygulamamaktad›rlar. Bu birçok sorunu da beraberinde getirmektedir. Serbest ticaret bölgesi oluflturulmadan önce bölge ülkelerinden herhangi birine ihracat yapan üçüncü bir ülke, serbest ticaret bölgesinde ortak bir gümrük tarifesinin olmamas› nedeniyle art›k düflük gümrük tarifesi uygulayan ülkeye ihracat yapmaktad›r. Daha düflük gümrük tarifesi uygulayan ülkeye giren mal, daha sonra serbest dolafl›mdan yararlanarak bu ülkeden önceden yüksek gümrük tarifesi uygulayan ülkeye daha düflük tarife ile girmektedir. Bu ticaretin normal kanallardan sapmas›na neden olmaktad›r. Serbest ticaret bölgesine üye ülkeler ticaretin normal kanallardan sapmas›na engel olmak ve yaln›zca kendi ürettikleri mallar›n serbest dolafl›mdan faydalanmas› için mallar›n ilk üretim yerlerini belirten menfle belgeleri (certificates of origin) düzenlemektedirler. Böylece d›fl ticarete iliflkin s›n›rlamalar yaln›zca üye ülkelerde üretilen mallara karfl› kald›r›lmaktad›r. Üçüncü ülkelerden ithal edilen bir mal› herhangi bir üye ülke di¤er üye ülkelere ihraç etmek istedi¤inde, mal›n menfle belgesinde ilk üretildi¤i yer bölge d›fl›nda oldu¤u için mal s›n›rlamaya tabi tutulacakt›r. Serbest ticaret bölgesine düflük gümrük tarifesi uygulayan ülke üzerinden gelip, yüksek gümrük tarifesi uygulayan ülkeye geçen maldan düflük gümrük tarifesi ile yüksek gümrük tarifesi aras›ndaki oran kadar fark al›n›r. Ekonomik bütünleflmenin bu aflamas›nda, üye ülkeler birleflik (ortak) bir mal piyasas› yaratmak için sadece birbirlerine karfl› tercihli gümrük politikas› uygulamaktad›rlar. fiekil 4.1’de görüldü¤ü gibi üye ülkeler d›fl ticaret politikalar›n› ba¤›ms›z olarak belirleyebilmektedirler. fiekil 4.1’e bak›ld›¤›nda kendi aralar›nda serbest ticaret bölgesi oluflturan A, B ve C ülkeleri serbest ticaret bölgesinin d›fl›nda kalan D ülkesine (üçüncü ülkeye) karfl› farkl› d›fl ticaret politikalar› izlemektedirler. A ülkesi ile D ülkesi aras›nda serbest d›fl ticaret yap›lmakta iken, B ülkesi D ülkesine karfl› ekonomik ambargo uygulamaktad›r. C ülkesi ise di¤er ülkelerden farkl› olarak D ülkesinden yap›lan ithalata belli oranda gümrük vergisi (tarifesi) uygulamas›na gitmifltir. Avrupa Serbest Ticaret Birli¤i (European Free Trade Association: EFTA), 3 May›s 1960’da Avrupa Ekonomik Toplulu¤u’na bir alternatif olarak kurulmufltur. ‹ngiltere’nin öncülü¤ünde kurulan EFTA’n›n di¤er kurucu ülkeleri ‹sveç, Norveç, Danimarka, Portekiz ve Avusturya’d›r. Norveç d›fl›ndaki kurucu ülkeler EFTA’dan ayr›larak AB’ye üye olmufllard›r. EFTA’n›n bu günkü üyeleri ise Norveç, ‹sviçre, ‹zlanda ve Lihtenfltayn’d›r. Avrupa Ekonomik Alan› (European Economic Area: AEA), 1 Ocak 1994 tarihinde AB ve EFTA aras›nda oluflturulan, mallar›n, hizmetlerin, sermayenin ve kiflilerin serbest dolafl›m›n› esas alan bir bölgedir. AEA, EFTA üyelerine önemli ölçüde AB üyesi ülkelerin sahip oldu¤u haklar› tan›m›flt›r. Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (The North American Free Trade Agreement: NAFTA), daha önce ABD ve Kanada aras›nda mevcut olan serbest ticaret anlaflmas›na Meksika’n›n kat›l›m› ile oluflmufl bir bölgedir. NAFTA 1 Ocak 1994’te yürürlü¤e girmifltir. Dünyan›n önemli ekonomik birleflmeleri ve dolay›s›yla ticaret bloklar› aras›nda yer almaktad›r. fiekil 4.1 A Ülkesi Serbest Ticaret Bölgesi Serbest Ticaret Bölgesi’nde Birlik D›fl›ndaki Ülke ‹le D›fl Ticaret ‹liflkileri B Ülkesi Ekonomik Ambargo C Ülkesi Serbest Ticaret Gümrük Tarifesi D Ülkesi Serbest ticaret bölgesinin tercihli ticaret anlaflmas›ndan (alan›ndan) fark›, serbest ticaret bölgesinde üye ülkeler birbirlerine karfl› uygulam›fl olduklar› tarife ve tarife d›fl› engelleri tamamen kald›rmaktad›rlar. Fakat üçüncü ülkelerde üretilen mallar›n serbest dolafl›mdan faydalanmamas› için s›k› orijin kurallar› uygulamas› mevcut olup, bu da ticarette bürokratik ifllemleri, buna ba¤l› olarak da engelleri art›rmaktad›r (Karluk, 2009, s. 259). www.hedefaof.com 90 Uluslararas› ‹ktisat Gümrük Birli¤i: Üye ülkelerin mal ticaretinin önündeki engelleri ortadan kald›rd›¤›, üçüncü ülkelere karfl› ise ortak gümrük tarifesinin (OGT) uyguland›¤› entegrasyon fleklidir. 1960 y›l›nda ‹ngiltere öncülü¤ünde kurulan Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA), yine 1960 y›l›nda kurulan Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (LAFTA), 1994 y›l›nda Avrupa Birli¤i (AB) ile EFTA ülkeleri aras›nda kurulan Avrupa Ekonomik Alan› (AEA) ve Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (NAFTA, 1994) serbest ticaret bölgesinin uygulamadaki örnekleri aras›ndad›r. Benelüks (Belgique, Nederland, Luxemburg: Benelux): 1932 y›l›nda Belçika, Hollanda ve Lüksemburg aras›nda kurulmufltur. Gümrük birli¤ine iliflkin anlaflma 1948 y›l›nda yürürlü¤e girmifl olsa da GB fiili olarak 1960 y›l›nda gerçekleflmifltir. Alman Gümrük Birli¤i (Zollverein): Bu Birli¤in temeli 1818 y›l›nda kurulan Prusya’y› ve güneybat› Almanya’daki Hohenzollern (Prusya’y› yöneten aile) topraklar›n› içine alan gümrük birli¤ine dayanmaktad›r. Söz konusu dönemde Almanya topraklar› üzerinde 38 civar›nda prenslik bulunmaktayd›. Prusya söz konusu ülkeleri (prenslikleri) bir araya getirmek için gümrüklerin birlefltirilmesine önem vermekteydi. Prusya öncülü¤ünde kurulan gümrük birli¤ine ilerleyen y›llarda di¤er Alman prenslikleri de kat›ld›. 1834 y›l›na gelindi¤inde 18 Alman devletinin kat›l›m› ile Alman Gümrük Birli¤i kuruldu. Daha sonraki y›llarda di¤er Alman devletleri de birli¤e kat›lm›fllard›r. ‹lk kurulan Alman Gümrük Birli¤i 1866’daki Avusturya-Prusya Savafl›’n›n ard›ndan 1867 y›l›nda yeniden düzenlenmifltir. Prusya’n›n öncülü¤ünde kurulan Zollverein, Alman eyaletleri aras›ndaki ba¤lar› s›k›laflt›rarak Almanya’n›n siyasi birli¤ine önemli katk› sa¤lam›flt›r. Gümrük Birli¤i Gümrük Birli¤i (Customs Union), bir di¤er ekonomik birleflme fleklidir. Gümrük Birli¤i (GB)’nde birlik içinde yer alan ülkeler kendi aralar›nda mallar›n serbest dolafl›m›n› sa¤larken, mal ticaretinde üçüncü ülkelere karfl› ortak gümrük tarifesi (OGT) uygulamaktad›rlar. fiekil 4.2’de görüldü¤ü gibi A, B ve C ülkeleri kendi aralar›nda mal ticaretini serbestlefltirmifllerdir. GB üyesi ülkeler ortak d›fl ticaret politikas› izleyerek birlik d›fl›nda kalan D ülkesine karfl› OGT uygulamaktad›rlar. Tablo 4.1’e bak›ld›¤›nda gümrük birli¤inde serbest ticaret bölgesinde oldu¤u gibi, sadece mal piyasalar›nda entegrasyona gidilmekte ve bu entegrasyon (birleflme) içinde yer alan ülkeler kendi aralar›nda mal ticaretine iliflkin gümrük vergilerini ve di¤er d›fl ticaret kontrollerini kald›rmaktad›rlar. GB’de üretim faktörlerinin serbest dolafl›m› söz konusu olmamakta, ortak d›fl ticaret politikas› d›fl›nda baflka ortak politikalar bulunmamaktad›r. ‹lk gümrük birli¤i 19. yüzy›lda gerçeklefltirilen Alman Gümrük Birli¤i (Zollverein)’dir. 20. yüzy›lda gümrük birliklerinin ilk örneklerinden biri de Belçika, Hollanda ve Lüksemburg aras›nda kurulan Benelüks (Benelux)’tür. GB aç›s›ndan en baflar›l› örnek ise 1957 y›l›nda 6 ülke (Almanya, Fransa, ‹talya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg) taraf›ndan kurulan Avrupa Ekonomik Toplulu¤u (AET)’dur. 1 Temmuz 1968 y›l›na gelindi¤inde Avrupa Ekonomik Toplulu¤u’na üye ülkeler aras›nda sanayi ve tar›m mallar›n›n ço¤unda serbest dolafl›m öngörülenden yaklafl›k bir buçuk y›l önce gerçekleflmifltir. Günümüzde gümrük birli¤i fleklinde gerçekleflen ekonomik birleflmelerden baz›lar›; Güney Afrika Gümrük Birli¤i (SACU) (2004’te yeniden düzenlenmifl), Andean Toplulu¤u (CAN) (1988), Güney Ortak Pazar› (MERCOSUR) (1991), AB-Andorra Gümrük Birli¤i (1991), Türkiye-AB Gümrük Birli¤i (1996), AB-San Marino Gümrük Birli¤i (2002), Do¤u Afrika Toplulu¤u (EAC) (2005) ve Belarus, Kazakistan ve Rusya Gümrük Birli¤i (2010) dir. fiekil 4.2 Gümrük Birli¤i ve Ortak Gümrük Tarifesi A Ülkesi Serbest Ticaret Bölgesi B Ülkesi C Ülkesi www.hedefaof.com Ortak Gümrük Tarifesi GÜMRÜK B‹RL‹⁄‹ D Ülkesi 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi 91 E¤er gümrük birli¤ini oluflturan ülkeler üçüncü ülkelere karfl› korumac› bir yaklafl›m benimserler ise ortak gümrük tarifesini (OGT), üçüncü ülkelere karfl› gümrük birli¤i öncesinde uygulad›klar› gümrük tarifesinden daha yüksek düzeyde belirleyeceklerdir. Aksine GB üyesi ülkeler daha liberal bir bölge oluflturacaklar ise ortak gümrük tarifesini gümrük birli¤ine üye ülkelerin gümrük birli¤i öncesi ayr› ayr› uygulad›klar› gümrük tarifesi oranlar›ndan daha düflük bir düzeyde saptayacaklard›r. Bu yaklafl›m bir öncekine göre uluslararas› ticaretin geliflmesi, uzmanlaflma ve kaynaklar›n da¤›l›m› bak›m›ndan daha olumlu bir yaklafl›md›r. Ortak Gümrük Tarifesi (OGT): Gümrük birli¤ine üye ülkelerin uygulad›klar› ortak d›fl ticaret yönetmeli¤i ve bu kapsamda GB üyesi ülkelerin birlik d›fl›ndaki üçüncü ülkelere karfl› uygulam›fl olduklar› gümrük tarifesidir. Ortak Pazar Ortak Pazar (Common Market), gümrük birli¤ine göre ekonomik bütünleflmenin (birleflmenin) daha derinleflti¤i bir aflamad›r. Ortak pazarda amaç, üye ülkeler aras›nda mallar›n, sermayenin, hizmetlerin ve kiflilerin (ifl gücü ve giriflimci) serbest dolafl›m›n› sa¤lamakt›r. Ortak pazarda gümrük birli¤indeki mevcut yap›ya ek S‹ZDE olarak emek, sermaye ve giriflimci (müteflebbis) gibi üretim SIRA faktörlerinin birli¤e (ortak pazara) üye ülkeler aras›nda serbest dolafl›m› sa¤lanmaktad›r. Ayr›ca üretim faktörlerinin serbest dolafl›m›na ek olarak ortak pazara üye ülkelerin poD Ü fi Ü N E Lekonomi ‹M litikalar›n› uyumlaflt›rmalar› gerekmektedir. “Derin entegrasyon” olarak da ifade edilen ortak pazarda üye ülkeler aras›ndaki s›n›rlarda uygulanan her türlü fiziki, S O R U teknik ve mali engeller kald›r›lmaktad›r. Ortak Pazar, gümrük birli¤indeki mevcut yap›ya ek olarak emek, sermaye ve giriflimci (müteflebbis) gibi üretim faktörlerinin birli¤e S‹ZDE (ortak pazara)SIRA üye ülkeler aras›nda serbestçe dolaflt›¤› ekonomik bütünleflme fleklidir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Ortak Pazar baz› yazarlar taraf›ndan Tek Pazar olarak da ifade edilmektedir. D‹KKAT D‹KKAT Ortak pazarda mallar›n, hizmetlerin, sermayenin ve eme¤inSIRA serbest S‹ZDEdolafl›m›n›n sa¤lanmas› için üye ülkeler aras›nda söz konusu alanlara iliflkin politikalar›n uyumlaflt›r›lmas› gerekmektedir. ‹lk olarak Ortak Pazar içinde her türlü s›n›r kontrolleriAMAÇLARIMIZ nin kald›r›lmas›, çal›flma ve oturma iznine iliflkin flartlar›n yeniden düzenlenerek uyumlaflt›r›lmas›, göçmen politikalar›nda uyumun sa¤lanmas› önemlidir. Buna ek olarak mali konularda birli¤i sa¤lamak için vergilerin, özellikle dolayl› vergilerin ‹ T A Pifllemlerinin uyumlaflt›r›lmas›, mali hizmetlerin serbestlefltirilmesi, banka veK sigorta uyumlaflt›r›lmas›, para ve benzeri ifllemlerin serbestlefltirilmesi gibi önlemler uygulanmaktad›r. Di¤er bir önemli nokta ise altyap› ve ulafl›m flebekelerinin birbirine T E L hizmet E V ‹ Z Y O Nalanlar›n›n entegre edilmesi ve ulafl›m ve telekomünikasyon gibi kamusal aç›lmas›d›r. Bu önlemlerin yan› s›ra yabanc› üretim faktörlerinin ortak pazara giriflini ortak ilkelere ba¤layan düzenlemeler de yap›l›r. Ortak Pazarda üretim faktörlerinin serbest dolafl›m› ile birlikte üye ülkeler ara‹NTERNET s›nda sermaye getiri beklentilerine uygun olarak hareket ederken, emek de üye ülkeler aras›nda serbestçe dolaflarak kendi becerisine uygun ifl ve ücreti elde etme imkân›na sahip olacakt›r. Di¤er yandan serbest dolafl›m üretim faktörlerinin etkin kullan›m›n› sa¤layacakt›r. ‹fl gücünün (eme¤in) bol oldu¤u ülkede ifl gücü daha yüksek ücret elde edebilmek için Ortak Pazar içinde yer alan di¤er ülkelere giderek daha fazla gelir elde edebilir. Bu sayede Ortak Pazar içinde yüksek olan ücretler afla¤› çekilirken düflük olan ücretler de yükselecektir. Ayn› flekilde sermaye getiri oranlar› (faizler) da birbirine yaklaflacakt›r. Gerek mal ve hizmet piyasalar›nda gerekse üretim faktörleri piyasalar›nda serbest dolafl›m›n sa¤lanmas›, ortak pazar içinde faktör fiyatlar›n›n eflitlenmesini ve kaynaklar›n etkin kullan›lmas›n› sa¤layacakt›r. Ortak pazar›n en baflar›l› örne¤ini Avrupa Birli¤i (AB) gerçeklefltirmifltir. AB’nin temeli olan AET’de 1968 y›l›nda gümrük birli¤i gerçeklefltirildikten sonra N N www.hedefaof.com S O R U SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 92 Uluslararas› ‹ktisat Ortak Pazar, belli mallar›n serbest dolafl›m›n› öngören tercihli ticaret anlaflmas›ndan, sadece mallar›n serbest dolafl›m›n› öngören serbest ticaret bölgesinden ve mallar›n serbest dolafl›m›n›n yan› s›ra üçüncü ülkelere karfl› ortak gümrük tarifesinin uyguland›¤› gümrük birli¤inden daha ileri düzeyde bir bütünleflmedir. pek çok alanda ortak politikalar uygulanmaya bafllanm›flt›r. Topluluk içinde mallar›n, hizmetlerin, sermayenin ve kiflilerin serbest dolafl›m› sa¤lanm›flt›r. Ortak pazar› amaçlayan di¤er bölgesel ekonomik birleflmeler aras›nda Karayipler Toplulu¤u (CARICOM), Bat› Afrika Devletleri Ekonomik Toplulu¤u (ECOWAS) ve Güney Afrika Kalk›nma Toplulu¤u (SADC, 2015) yer almaktad›r. Ekonomik ve Parasal Birlik: Mal ve hizmetlerin yan› s›ra üretim faktörlerinin serbest dolafl›m›n›n sa¤land›¤› Ortak Pazar’dan bir sonraki entegrasyon aflamas›d›r. Avrupa Döviz Kuru Mekanizmas› (European Exchange Rate Mechanism: ERM): Avrupa Toplulu¤u (AT)’na üye ülkelerin paralar› aras›ndaki kurlara belli bir dalgalanma marj› (pay›) getiren bir düzenlemedir. 1972 y›l›nda oluflturulan ERM’de kurlar›n maksimum marj› +/- %2,25 olarak belirlenmifltir. Topluluk üyesi ‹talya’n›n paras›n›n dalgalanma marj› ise di¤er ülke paralar›ndan biraz daha yüksek (+/- %6) tutulmufltur. 1979 y›l›nda Avrupa Para Sistemi’nin kurulmas› ile Avrupa Döviz Kuru Mekanizmas› sona ermifltir. Ekonomik ve Parasal Birlik Ekonomik ve Parasal Birlik (Economic and Monetary Union: EMU), mal, hizmet ve üretim faktörlerinin serbest dolafl›m›n›n sa¤land›¤› Ortak Pazar’dan bir sonraki entegrasyon aflamas›d›r. Dolay›s›yla bu aflama Ortak Pazar’a göre daha ileri bir bütünleflmeyi ifade etmektedir. Ekonomik ve Parasal Birli¤e (EPB) üye ülkeler ulusal politikalar›n› uyumlaflt›rarak neredeyse tek bir ulusal devlet gibi hareket etmeye yaklaflmaktad›rlar. Mal ve faktör piyasalar›ndaki bütünleflmeyi tam anlam›yla sa¤layabilmek için sadece fiziki engellerin (gümrük tarifeleri) kald›r›lmas› ve üretim faktörlerinin serbest dolafl›m›n›n sa¤lanmas› yeterli de¤ildir. Bunlara ek olarak üye ülkeler aras›nda önemli farkl›l›k gösteren standartlar, vergileme ve teflvikler gibi di¤er engellerin de ortadan kald›r›lmas› söz konusudur. Di¤er yandan çevre, teknoloji, araflt›rma-gelifltirme, e¤itim ve bilim gibi politikalar›n da uyumlaflt›r›lmas› ekonomik ve parasal birlik aflamas›nda önemlidir. Bununla birlikte baflta tüketiciler olmak üzere ekonomik yap›y› da olumsuz etkileyen tekelleflmeye yönelik e¤ilimlerin ortadan kald›r›lmas› ve düflük gelirli bireylerin ve az geliflmifl bölgelerin ekonomik büyümeden daha adil ve dengeli bir pay alabilmelerine yönelik politikalar da entegrasyonun derinleflmesine katk› sa¤lamaktad›r. Bu birleflmeye dâhil ülkeler birbirlerinden ba¤›ms›z ekonomi ve para politikalar› izleme imkânlar›n› önemli ölçüde uluslarüstü yetkiye sahip ortak birlik organlar›na devretmektedirler. Ortak tar›m politikas›, ortak ticaret politikas›, ortak para birimi ve buna ba¤l› olarak ortak para politikas› ve di¤er ulusal düzeydeki kararlar uluslarüstü yetkiye sahip ortakl›k (birlik) organlar›nca veya bu organlar›n tavsiyeleri do¤rultusunda al›nmaktad›r. EPB’ye dâhil ülkelerin ekonomi, para, maliye ve sosyal politikalar ile ilgili kurumlar› birlefltirilmektedir (Karluk, 2009, s. 261). Görüldü¤ü gibi EPB’de ekonomi politikalar›n›n belirlenmesi noktas›nda ulusal hükûmetlerin rolü önemli ölçüde birlik organlar›na devredilmektedir. Bu nedenle ülkelerin herhangi bir ekonomik bunal›mda ve krizde tek bafllar›na çözüm bulma kapasiteleri önemli oranda azalmaktad›r. Buna karfl›l›k üye ülkeler makroekonomik politikalarla ilgili karar alanlar›n› uluslarüstü kurumlara terk etmemekte dolay›s›yla ortak politikalar›n uygulamas›nda hâlâ nihai karar üye ülkelere ait olmaktad›r (Y›ld›z, 1999). Bu noktada AB üyesi olup Euro Bölgesi içinde yer alan ülkeler mallar›n, kiflilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolafl›m›n› sa¤lam›fl, ekonomi, para ve maliye politikalar›n› önemli ölçüde uyumlaflt›rarak Ekonomik ve Parasal Birli¤e en yak›n örne¤i gerçeklefltirmifllerdir. Ekonomik ve Parasal Birlikte (EPB) parasal birli¤in oluflturulmas› aflamal› olarak gerçekleflmektedir. Bu aflamalar; • Üye ülkeler aras›nda döviz kurlar›nda birli¤in sa¤lanmas› (Avrupa Döviz Kuru Mekanizmas›), • Birlik içinde sermayenin serbest dolafl›m›n› engelleyen bütün s›n›rlamalar›n kald›r›lmas›, www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi 93 • Üye ülkelerin ekonomi politikalar›nda koordinasyonun gerçeklefltirilmesi (Örnek; Avrupa Para Enstitüsü), • Ortak bir rezerv fonunun kurulmas›, • Para yaratma ve yok etme yetkisine sahip ortak bir Merkez Bankas›’n›n kurulmas› (Örnek; Avrupa Merkez Bankas›) • Ortak bir paran›n kabulü ve kullan›lmas› (Örnek; Euro) fleklinde s›ralanmaktad›r. AB’de, Euro Bölgesi (Euro Zone) di¤er bir ifadeyle Ekonomik ve Parasal Birlik içinde yer alan ülkelerin ayr› ayr› merkez bankas›na sahip olmalar› yerine ortak bir Avrupa Merkez Bankas› (European Central Bank: ECB) oluflturulmufltur. Avrupa Merkez Bankas› AB’nin para politikas›n›n belirlenmesinde önemli role sahiptir. Di¤er yandan AB’de Euro Bölgesi içinde yer alan ülkelerin izleyecekleri ekonomi politikalar› ortaklafla belirlenmektedir. Bir ülke s›k› para politikas› izlerken, di¤er üye ülkenin gevflek para politikas› izleme imkân› önemli ölçüde ortadan kalkm›flt›r. Ortak para sistemi (Euro) ve ortak merkez bankas›na üye ülkelerin ekonomi politikalar› ortak organlarca belirlenmektedir. Euro Bölgesi (Euro Zone): AB’nin para birimi olan Euro’yu kullanan ülkelerden oluflmaktad›r. AB üyesi olup Euro Bölgesi içinde yer alan ülkeler Almanya, Avusturya, Belçika, Güney K›br›s Rum Yönetimi, Estonya, Finlandiya, Fransa, Hollanda, ‹rlanda, ‹spanya, ‹talya, Lüksemburg, Malta, Portekiz, Slovakya, Slovenya ve Yunanistan’d›r. Euro Bölgesi para politikas›n› yürütmekten sorumlu kurum Avrupa Merkez Bankas›’d›r. ‹lk baflta ‹ngiltere, Danimarka ve ‹sveç söz konusu alanda yer almam›flt›r. AB’ye sonradan kat›lan ülkelerden Çek Cumhuriyeti, Letonya, Litvanya, Macaristan, Polonya, Bulgaristan ve Romanya henüz kendi para birimlerini kullanmaktad›rlar. Bu ülkelerin 2015’e kadar Euro Bölgesi’ne kat›lmas› beklenmektedir. Birleflme Aflamalar› Üyeler Aras›nda Gümrük Tarifeleri ve Kotalar›n Kald›r›lmas› Ortak Gümrük Tarifesi (OGT) Uygulamas› Üretim Faktörlerinin Serbest Dolafl›m›na Yönelik K›s›tlamalar›n Kald›r›lmas› Ekonomik ve Sosyal Politikalar ‹le Kurumlar›n Uyumlaflt›r›lmas› Tercihli Ticaret Anlaflmas› Var (Seçilmifl Mallarda) Yok Yok Yok Serbest Ticaret Bölgesi Var Yok Yok Yok Gümrük Birli¤i Var Var Yok Yok Ortak Pazar Var Var Var K›smen Var Ekonomik ve Parasal Birlik Var Var Var Var EKONOM‹K B‹RLEfiME TEOR‹LER‹ Ekonomik birleflmeler ile ilgili teoriler genellikle gümrük birli¤ini ele alm›flt›r. Ekonomik bütünleflme ile ilgili ilk çal›flmalar dolayl› da olsa d›fl ticaret ile ilgili teorik çal›flmalara dayand›r›labilir (Bayraktutan, 2010, s. 29). Adam Smith, ülkelerin gümrük vergilerinde (tarifelerinde) indirime gitmeleri hâlinde mutlaka bir fayda sa¤lanaca¤›n› belirtirken, F.W. Taussing karfl›l›kl› olarak gümrük tarifeleri indirimlerinin sa¤layaca¤› fayda ve maliyetlerde ülkelerin birbirlerinin d›fl ticaretindeki paylar›n›n önemli oldu¤unu belirtmektedir (Ertürk, 1998, s. 15). www.hedefaof.com Tablo 4.1 Ekonomik Birleflme fiekillerinin Karfl›laflt›r›lmas› 94 Uluslararas› ‹ktisat Do¤rudan ekonomik birleflmeyi ele alan ilk çal›flmalar 19.yy’a kadar gitmektedir. Ça¤dafl anlamda ilk yaklafl›m› sergileyen iktisatç› Jacop Viner’dir. Viner (1950), gümrük birliklerinin üye ve üye olmayan ülkeler üzerindeki ekonomik etkilerini incelemifl, gümrük birli¤inin ticaret yarat›c› ve ticaret sapt›r›c› etkilerinin önemli oldu¤unu ifade etmifltir. Viner’›n Modeli’nde ekonomide sadece iki mal ve üç ülkenin (ev sahibi, partner ve üçüncü ülke) oldu¤u, ölçe¤e göre sabit getirinin oldu¤u (di¤er bir ifadeyle üretimde sabit maliyetlerin oldu¤u), tüketimdeki katsay›lar›n de¤iflmedi¤i (talep esnekli¤inin s›f›r oldu¤u) ve d›fl ticaret hadlerinin sabit oldu¤u varsay›lm›flt›r. Viner (1950), bu varsay›mlarla gümrük birli¤i sonras›nda üretimdeki de¤iflmelerin refah üzerindeki etkilerine odaklanm›flt›r. Söz konusu varsay›mlar ne kadar elefltirilse de Viner’›n ulaflt›¤› sonuçlar geçerlili¤ini korumaktad›r. Viner (1950), gümrük birli¤inin ülkeler aras›nda ticareti serbestlefltirerek mutlaka dünya refah›n› artaca¤› yönündeki klasik görüfle kat›lmad›¤›n› belirtmifltir. Viner’›n gümrük birli¤i teorisi, ekonomik birleflmelerin (bütünleflmelerin) dünya refah›n› art›raca¤› yönündeki görüflü de¤ifltirmifltir. Viner’›n gümrük birli¤i teorisi ile ilgili detayl› bilgi Ekonomik Birleflmelerin Etkileri bafll›¤› alt›nda verildi¤inden burada k›saca di¤er teorilere yer verilmektedir. Zaman içinde Viner (1950)’›n gümrük birli¤inin ticaret sapt›r›c› etkisi ile ilgili yaklafl›m› sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Viner (1950)’›n analizi sadece üretim etkisini dikkate ald›¤› için elefltirilmifl, takip eden çal›flmalarda Meade (1955) ve Lipsey (1957) gümrük birli¤i (ekonomik birleflme) teorisine tüketim boyutunu eklemifltir. J. Meade (1955) k›smi denge analizi yaklafl›m› ile kardinalist refah varsay›mlar›n› kullanarak ekonomik birleflmenin tüketim ile ilgili kay›p ve kazançlar›n› ele alm›flt›r. Meade, Viner’›n aksine mallar aras›nda ikameyi dikkate alarak analize tüketimi de katm›flt›r. Meade (1955), ‹kinci En ‹yi Teorisi’nde ekonomik birleflme sayesinde yap›lan gümrük vergisi indirimlerinin tüketimi olumlu veya olumsuz yönde etkileyerek dünya refah›n› etkileyebilece¤ini ifade etmifltir. Meade’e göre, talep esnekli¤inin s›f›rdan farkl› oldu¤u varsay›m› alt›nda gümrük birli¤i ile ticaretin genifllemesi etkisi ekonomik refah› art›r›c› bir faktördür. Ticaretin daralma etkisi ise gümrük birli¤inin kurulmas›yla üye ülkelerin birlik d›fl›ndaki üçüncü ülkelere yapt›¤› ihracatta meydana gelebilecek bir azalma ya da üçüncü ülkelerin birlik üyesi ülkelere yapt›¤› ihracattaki bir düflüfltür (Karluk, 2009, s. 264). Ticaretin daralma etkisi ekonomik refah› azaltmaktad›r. Meade (1955) de analizinde kulland›¤› kat› varsay›mlar nedeniyle elefltirilmifltir. Gehrels (1956) ve Lipsey (1957) ise dönüflüm e¤rileri ve toplumsal farks›zl›k e¤rilerini kullanarak gümrük birli¤i sonras›nda nispi fiyatlarda meydana gelen de¤iflmelerin tüketimi etkiledi¤ini ileri sürmüfllerdir. Lipsey (1957) gümrük birli¤inin ticareti sapt›r›c› etkisi olsa bile nispi fiyatlar de¤iflti¤inden mallar aras› ikame etkisinin tüketim yoluyla refah› art›rabilece¤ini ifade etmifltir. Gehrels (1956) ve Lipsey (1957), Meade (1955)’den farkl› olarak gümrük birli¤inin ticaret sapt›r›c› etkisi olsa dahi refah›n artabilece¤ini vurgulam›fllard›r. Gehrels (1956) ve Lipsey (1957)’in gümrük birliklerinde ticaret sapt›r›c› etkinin olmas›n›n refah› art›rabilece¤i yönündeki yaklafl›mlar› daha sonra varsay›mlar› de¤ifltirilerek tekrar test edilmifltir. J. Melvin (1969) ve J. Bhagwati (1971), Meade (1955)’in aksine talep esnekli¤inin s›f›r oldu¤u durumda da ticaret sapt›r›c› etkinin refah› art›rabilece¤ini ileri sürmüfllerdir. Johnson (1962), gümrük birli¤i analizine tüketimin kat›lmas›yla ortaya ç›kan birli¤in etkilerini belirlemede yaflanan s›k›nt›y› ortadan kald›rarak ticaret yarat›c› ve ticaret sapt›r›c› etkinin netlefltirilmesini sa¤lam›flt›r. Corden (1965), Johnson (1962)’a www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi kat›larak gümrük birli¤inin net refah etkisinin hesaplanmas›nda ticaret yarat›c› ve ticaret sapt›r›c› etkileri esas alm›flt›r. Lipsey (1960, s. 497)’e göre, Viner (1950) ortaya koydu¤u ticaret yarat›c› ve sapt›r›c› etkiler ile gümrük birli¤i oluflturman›n dünya refah›n› yükseltece¤i yönündeki klasik görüflü çürütmüfltür. Bhagwati (1991, s. 59)’ye göre ise Viner (1950)’in gümrük birli¤i teorisine yapt›¤› katk›lar›n en bafl›nda, serbest ticarete tercihli geçifllerin dünya refah›n› yükseltmeyece¤ini göstermesidir. Balassa (1961), gümrük birli¤i oluflumunda en verimli flekilde üretim yapan üreticinin birlik içinde olup olmamas›n›n ticaret sapt›r›c› etki bak›m›ndan önemli oldu¤unu belirtmektedir. E¤er en verimli flekilde üretim yapan üretici gümrük birli¤i içinde ise ticaret sapt›r›c› etki meydana gelmez. Balassa’ya göre gümrük birli¤inin büyüklü¤ü art›kça olumlu tüketim etkisi artacak, ticaret sapt›r›c› etki azalacakt›r. Vanek (1965) ise gümrük birli¤inin ticaret yarat›c› ve sapt›r›c› etkisinin toplum üzerindeki yans›malar›n›n farkl› olaca¤›n› belirtmifltir. Vanek (1965), bu noktada Meade (1955)’i elefltirmifl ve Meade’in aksine ordinal fayda yaklafl›m›n› benimsemifltir (Ertürk,1998, s. 17). 1960’l› y›llardaki teorik çal›flmalar daha çok ekonomik bütünleflmenin nedenlerine yo¤unlaflm›flt›r. Johnson (1965), Cooper ve Massell (1965) ve Bhagwati (1968) birbirlerinden ba¤›ms›z olarak yapt›klar› çal›flmalarda, geliflmekte olan ülkelerin (GYÜ’lerin) geliflmifl ülkelere karfl› kendi piyasalar›n› korumak için serbest ticaret anlaflmalar› ve gümrük birlikleri ile kendi aralar›ndaki ticareti serbestlefltirerek sanayileflme maliyetlerini düflürebilecekleri görüflünü ileri sürmüfllerdir. M. C. Kemp (1969) ise tercihli ticaret alan› oluflturulmas› hâlinde d›fl ticaretin üye ülkelerin lehine, birlik d›fl›ndaki di¤er ülkelerin ise aleyhine olaca¤›n› belirtmifltir. Ekonomik birleflmelerin yarataca¤› net refah etkisinde birli¤i oluflturacak ülkelerin tamamlay›c› veya rakip ekonomiler olup olmad›¤› da önemlidir. J. Viner’a göre rakip ekonomilerin oluflturacaklar› ekonomik birleflmenin (gümrük birli¤inin) yarataca¤› refah etkisi daha fazla olacakt›r. Gümrük birli¤i ile artan rekabet en etkin üretimin gerçekleflmesini sa¤layacak, bu ise fiyatlar› düflürecektir. Bu da ticaret yarat›c› etkinin daha fazla olmas›n› sa¤layacakt›r. Viner’›n aksine Makower ve Morton’a göre tamamlay›c› ekonomiler aras›ndaki gümrük birli¤inin yarataca¤› kazanç daha fazla olacakt›r. Onlara göre gümrük birli¤ine üye ülkeler aras›ndaki her bir maldaki üretim maliyetleri birbirinden ne kadar farkl› ise ekonomik birlikten sa¤lanacak fayda o kadar fazla olacakt›r. Gümrük birli¤inde refah yükselifli veya düflüflüne yol açacak faktörlerin saptanmas›, üretim ve tüketimde ikame ve tamamlay›c›l›k iliflkilerinin düzeylerinin belirlenmesi ve arz esnekliklerinin de dikkate al›nmas› gerekir. Gümrük birli¤i teorisinin geliflmesinde J. Viner’›n çal›flmalar› temel teflkil etmektedir. Viner (1950)’›n varsay›mlar› ile ilgili elefltiriler yeni gümrük birli¤i teorilerinin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Meade, Johnson, Cooper, Massel ve Corden, Viner (1950)’›n varsay›mlar›n› de¤ifltirerek k›smi denge analizi ile teoriye katk›da bulunmufllard›r. Lipsey, Vanek, Kemp ve Krauss ise genel denge yaklafl›m›yla oluflturduklar› modeller arac›l›¤›yla gümrük birli¤i teorisine katk›da bulunmufllard›r (Aynagöz, 2003, s. 25-26). Sonuç olarak, Viner ve Meade taraf›ndan oluflturulan gümrük birli¤i teorisi sonraki çal›flmalarla, özellikle de Lipsey ve Johnson’›n katk›lar› ile geliflmifltir. Gümrük birli¤i teorisinin esas›n› J. Viner ile J. Meade’in çal›flmalar› oluflturmufltur. Bu çal›flmalar›n bir k›sm›na yukar›da de¤inilmifltir. www.hedefaof.com 95 96 Uluslararas› ‹ktisat ‹kinci En ‹yi Teori ve Gümrük Birli¤i Pareto Optimumu: Neoklasik iktisatç› Vilfredo Pareto (1848-1923) taraf›ndan gelifltirilmifltir. Pareto’ya göre bir toplumdaki toplam refah toplumdaki bireylerin refahlar›n›n toplam›ndan oluflur. O’na göre e¤er bir toplumda bir bireyin refah› azalt›lmadan, baflka bir bireyin refah›n› yükseltme imkân› yoksa o toplum ulaflabilece¤i maksimum refaha ulaflm›fl demektir. Bu durum, toplumda optimum kaynak da¤›l›m›n›n sa¤land›¤›n› gösterir. Pareto Optimumu’nda üretilen mal ve hizmetlerin toplumdaki bireyler aras›nda etkin da¤›l›m›na ve üretim faktörlerinin çeflitli mal ve hizmetlerin da¤›l›m›n› nas›l yapt›¤›na bak›l›r. Klasik gümrük birli¤i teorisinde ‹kinci En ‹yi Teori önemli bir kavramd›r. J. Viner (1950)’›n çal›flmas› ikinci en iyi teorinin bafllang›c›n› oluflturmufl, J. Meade mevcut kavram› gelifltirmifl ve Lipsey ve Lancaster ise teoriyi genellefltirmifltir. Klasik d›fl ticaret teorisine göre, serbest ticaret flartlar›n›n geçerli oldu¤u bir dünyada kaynak da¤›l›m›nda (tahsisinde) en uygun düzey yakalanacak ve bu sayede Pareto Optimumu gerçekleflecektir. Klasik iktisatç›lar serbest d›fl ticaret ile tek tarafl› tarife indirimleri aras›nda gümrük birliklerinin ikinci en iyi oldu¤unu zamanla kabul etmifllerdir. Ekonomik birleflme çeflitleri bafll›¤›nda da ifade edildi¤i gibi, gümrük birli¤i belli say›da ülke aras›ndaki d›fl ticarette ticaretin önündeki engelleri (tarifeleri) ortadan kald›rmaktad›r. Tüm dünyay› kapsayan serbest d›fl ticaret (birinci en iyi) mümkün olmad›¤›na göre, öyleyse serbest ticaretten sonraki en iyi durum (ikinci en iyi) gümrük birli¤idir. Gümrük birli¤inde de d›fl ticarete iliflkin engeller söz konusu olsa da mevcut oluflum tüm dünyay› kapsayan ve d›fl ticarete iliflkin herhangi bir engelin olmad›¤› serbest d›fl ticaretten sonra ulafl›labilecek en üst refah düzeyidir. Böylece ikinci en iyi teori gerçekleflmifltir. Gümrük Birli¤i Teorisi’nin Baz› Varsay›mlar› Ekonomik birleflmelerin (gümrük birli¤inin) etkilerine geçmeden önce gümrük birli¤i teorisi ile ilgili baz› önemli konular› belirtmek gerekir. • Gümrük birli¤i teorisi, birlik dolay›s›yla ortaya ç›kan kazanç ve kay›plardan sadece kaynak da¤›l›m›, uluslararas› uzmanlaflma, ölçek ekonomileri ve ticaret hadlerini inceler. • Gümrük birli¤i teorisi, birlik dolay›s›yla ortaya ç›kan faktör verimlili¤i, ekonomik büyüme ve gelir da¤›l›m›n› göz ard› eder. • Gümrük birli¤i teorisinde, mal ve faktör piyasalar›nda tam rekabet flartlar›n›n mevcut oldu¤u, üretim faktörlerinin ise ülke içinde mobil (hareketli), ülkeler aras›nda ise hareketsiz oldu¤u varsay›l›r. • Gümrük birli¤i teorisinde ulafl›m maliyetlerinin s›f›r oldu¤u ve fiyatlar›n üretimdeki f›rsat maliyetlerini tam olarak yans›tt›¤› kabul edilir. Yukar›daki varsay›mlardan hareketle iki veya daha fazla ülke aras›ndaki gümrük birli¤i, mevcut flartlar alt›nda üye ülkelerde optimum kaynak da¤›l›m›n› (tahsisini) mümkün k›larak birlik içinde mal ve faktör fiyatlar›n› eflitler. Gerçek ekonomik hayatta ise optimum kaynak da¤›l›m›n› sa¤lamak için sadece mallar›n serbest dolafl›m› yeterli de¤ildir. Bununla birlikte teoride ulafl›m giderlerinin s›f›r oldu¤u varsay›lsa da ulafl›m giderleri d›fl ticareti etkileyen önemli bir unsurdur. Bu durum mallar›n serbest dolafl›m›na dolay›s›yla optimum kaynak da¤›l›m›na engel olmaktad›r. Ülkeler aras›nda optimum kaynak da¤›l›m›n› sa¤lamak için mallar›n serbest dolafl›m›na ek olarak üretim faktörlerinin (emek, sermaye ve giriflimci) de serbest dolafl›m› sa¤lanmal›d›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U 2 Klasik gümrük SIRAbirli¤i S‹ZDE teorisinde optimum kaynak da¤›l›m› için mallar›n serbest dolafl›m› yeterli midir? Aç›klay›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹B‹RLEfiMELER‹N M EKONOM‹K ETK‹LER‹ Ekonomik birleflmenin etkileri konusunda ilk detayl› teori Jacob Viner taraf›ndan gelifltirilmifltir. S ODaha R U sonra di¤er iktisatç›lar›n çal›flmalar› ile birlikte gümrük birli¤inin etkileri daha detayl› bir flekilde ortaya konmufltur. Ekonomik birleflmelerin et- D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi kileri incelenirken asl›nda gümrük birli¤i esas al›nmaktad›r. Di¤er birleflme flekillerinin etkileri de gümrük birli¤inin etkilerine benzemektedir. Ekonomik birleflmelerin etkileri konusunda klasik gümrük birli¤i teorisinin ve yeni gümrük birli¤i teorilerinin önemli katk›s› bulunmaktad›r. Gümrük birli¤inin etkileri statik ve dinamik etkiler olarak ikiye ayr›lmaktad›r. Klasik gümrük birli¤i teorisi statik etkiler üzerinde durmaktad›r. Yeni gümrük birli¤i teorileri ise dinamik refah etkilerine odaklanm›flt›r. Gümrük Birli¤i’nin Statik Etkileri Ülkeler aras›ndaki gümrük birli¤i hem birlik üyesi ülkeleri hem de birlik d›fl›ndaki üçüncü ülkeleri etkiler. Gümrük birli¤ine (GB) üye ülkeler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda; gümrük birli¤i gerçekleflti¤inde ilk olarak fiziki engellerin ortadan kald›r›lmas› ile birlikte üye ülkeler aras›nda d›fl ticaret hacmi genifller ve karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e (uzmanlaflmaya) ba¤l› olarak üretimde etkinlik sa¤lan›r. GB’nin gerçekleflmesi ile birlikte üye ülkelerde nispi fiyatlar de¤iflecek ve bundan üretim, tüketim ve d›fl ticaretin yap›s› ile yönü de etkilenecektir. Statik etkiler ekonomik yap›da bir de¤ifliklik olmadan, gümrük vergilerinin (tarifelerin) kald›r›lmas› sonucunda d›fl ticaret hacmi ve refah seviyesinde (düzeyinde) ortaya ç›kan de¤iflmelerle ilgilenir. Gümrük birli¤i sonras› ekonomik yap›n›n (faktör donan›m›, teknolojik düzey ve talep yap›s› gibi parametrelerin) sabit kald›¤› varsay›m› alt›nda, mevcut oluflum (gümrük birli¤i) üye ülkelerde kaynaklar›n yeniden da¤›l›m›na (üretim ve tüketim etkileri) yol açarak d›fl ticaret hacminde ve refah seviyesinde de¤iflikliklere neden olacakt›r. Bu etkilere statik etkiler denir. Gümrük birli¤i ülkede önceden sa¤lanamayan fakat arzu edilen baz› de¤iflimlerin gerçekleflmesini sa¤lasa da mevcut yap›daki baz› fleyleri de bozabilmektedir. Buna ba¤l› olarak gümrük birli¤i hem birlik üyesi hem de birlik d›fl›ndaki üçüncü ülkelerin refah seviyelerini etkileyebilir. Gümrük birli¤inin üye ülkelere statik etkileri üretim, tüketim ve d›fl ticaret hadleri üzerine etkilerinden oluflur. Üretim Etkileri J. Viner (1950) gümrük birli¤inin üretim etkileri üzerinde durmufltur. ‹ki veya daha fazla say›da ülke aras›nda gümrük birli¤inin kurulmas› sonucunda, bir mal›n üretiminin nispi (göreceli) olarak düflük maliyetli üretim yapan birlik ülkesine kaymas›na olumlu üretim etkisi denir. Gümrük birli¤inin oluflumu ile birlikte bir mal›n üretiminin birlik d›fl›nda kalan üçüncü ülkeden daha yüksek maliyetli üretim yapan birlik içi ülkeye kaymas› ise olumsuz üretim etkisidir. Olumlu Üretim Etkisi (Ticaret Yarat›c› Etki) Viner (1950)’›n ifade etti¤i ticaret yarat›c› etki (olumlu üretim etkisi), iki veya daha fazla say›da ülke aras›nda gümrük birli¤inin kurulmas› sonucunda, herhangi bir mal›n üretiminin nispi (göreceli) olarak düflük maliyetli üretim yapan birlik ülkesine kaymas›d›r. Viner (1950)’a göre gümrük birli¤i sonucu ticaret yarat›c› etki olufluyorsa, birli¤e üye ülkelerden en az birinin refah seviyesi yükselecektir. Bu ise dünya refah›n› art›racakt›r. GB’nin olumlu üretim etkisi ile birlikte önceden yüksek maliyetli (yüksek tarifeler nedeniyle) yerli mallar› tüketmek durumunda kalan tüketiciler art›k düflük maliyetle üretim yapan gümrük birli¤i üyesi ülkenin mallar›n› tüketmektedir. Gümrük birli¤i sayesinde daha düflük maliyetle üretim yapan ülke mallar›n› birlik üye- www.hedefaof.com 97 98 Uluslararas› ‹ktisat Gümrük birli¤i sonucu üretim yüksek maliyetli birlik üyesi ülkeden düflük maliyetli birlik üyesi ülkeye kay›yorsa olumlu üretim etkisi söz konusudur. si ülkelere satmaktad›r. Bu nedenle olumlu üretim etkisine ticaret yarat›c› etki de denmektedir. GB’nin olumlu üretim (ticaret yarat›c›) etkisini bir örnek yard›m›yla ifade edelim. A, B ve C ülkeleri farkl› maliyetlerle otomobil üretmektedirler. Burada otomobilin s›n›f›n›n ve kalitesinin ayn› oldu¤u varsay›lmaktad›r. A ülkesi otomobili 40.000 dolara, B ülkesi 35.000 dolara ve C ülkesi ise 37.000 dolara üretmektedir. Üretim maliyetinin en yüksek oldu¤u ülke A’d›r. Buna ba¤l› olarak bu ülkede üretilen otomobiller pahal› olacakt›r. En ucuz üretim ise B ülkesinde gerçekleflmektedir. A ülkesi ilk baflta yerli otomobil üreticilerini korumak için otomobil ithalat›na %20 gümrük vergisi (tarife) uygulas›n. Gümrük vergisi (%20) ile birlikte A ülkesinde B ülkesinin üretti¤i otomobilin fiyat› 42.000 dolara, C ülkesinin üretti¤i otomobilin fiyat› ise 44.400 dolara yükselecektir. Gümrük vergisi (tarife) uyguland›¤›nda en ucuz otomobil A ülkesinde olacakt›r. Tarife suni (yapay) bir durum yaratmaktad›r. Art›k A ülkesinde otomobil talebi yerli üreticiler taraf›ndan karfl›lanacakt›r. Yüksek gümrük vergileri hem daha düflük maliyetle üretim yapan yabanc› üreticileri cezaland›rmakta hem de yurt içindeki tüketicileri yüksek fiyatlar nedeniyle refah kayb›na u¤ratmaktad›r. Tablo 4.2 Gümrük Birli¤inin Olumlu Üretim (Ticaret Yarat›c›) Etkisi A Ülkesi B Ülkesi C Ülkesi Otomobil Üretiminin Birim Maliyeti ($) 40.000 35.000 37.000 Birim Maliyet Üzerine A Ülkesinin % 20 Gümrük Vergisi Uygulamas› ($) 40.000 42.000 44.400 A ile B aras›nda GB ve %10 Ortak Gümrük Tarifesi (OGT) Uygulamas› ($) 40.000 35.000 40.700 fiimdi A ülkesinin B ülkesi (partner ülke) ile gümrük birli¤i oluflturdu¤unu ve üçüncü ülkelere (C’ye) karfl› da %10 oran›nda Ortak Gümrük Tarifesi (OGT) uygulad›¤›n› kabul edelim. Yeni durumda maliyetlerde tekrar de¤ifliklik meydana gelecektir. A ile B aras›ndaki gümrük birli¤i en ucuz maliyetle üretim yapan B ülkesi üreticileri için önemli bir f›rsat yaratm›flt›r. B ülkesi sahip oldu¤u karfl›laflt›rmal› üstünlük ve uzmanlaflma nedeniyle önemli maliyet avantaj›na sahiptir. Gümrük birli¤i, B ülkesi için önemli bir pazar imkân› yaratm›flt›r. B ülkesi üreticileri GB öncesinde de düflük maliyetle üretim yapmalar›na karfl›l›k A’n›n uygulam›fl oldu¤u yüksek gümrük tarifesi nedeniyle fiyat avantaj›ndan yararlanamam›flt›r. fiimdi ise her iki ülke aras›ndaki gümrük vergilerinin kald›r›lmas› ile birlikte üretim yüksek maliyetli birlik üyesi A ülkesinden düflük maliyetli B ülkesine kaym›flt›r. B ülkesi art›k hem kendi tüketicilerinin hem de A ülkesindeki tüketicilerin talebini karfl›lamaktad›r. Olumsuz Üretim Etkisi (Ticaret Sapt›r›c› Etki) ‹ki ülke aras›nda oluflturulan gümrük birli¤i nedeniyle herhangi bir mal›n ithalat› e¤er düflük maliyetli birlik d›fl› (gümrük birli¤i d›fl›nda kalan) ülkeden yüksek maliyetli birlik içi ülkeye kayarsa, gümrük birli¤inin ticareti sapt›r›c› etkisi (olumsuz üretim etkisi) ortaya ç›kar. ‹ki ülke aras›nda oluflturulan gümrük birli¤i d›flar›da kalan üçüncü ülkenin ihracat›n› olumsuz etkileyebilir. Oluflturulan gümrük birli¤i nedeniyle herhangi bir mal›n ithalat› e¤er düflük maliyetli birlik d›fl› (gümrük birli¤i d›fl›nda kalan) ülkeden yüksek maliyetli birlik içi ülkeye kayarsa, gümrük birli¤inin ticareti sapt›r›c› etkisi (olumsuz üretim etkisi) ortaya ç›kar. Ticaret sapt›r›c› etki fiekil 4.3 yard›m›yla aç›klanm›flt›r. Herhangi bir mal› (X mal›) üreten üç ülkeyi (A, B ve C ülkelerini) ele alal›m. A, B ve C ülkelerinde X mal›n›n fiyat› s›ras›yla 250 (PA), 160 (PB) ve 115 (PC) dolar olsun. X mal›n›n en ucuza www.hedefaof.com 99 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi üretildi¤i ülke C, en pahal› oldu¤u ülke ise A’d›r. Di¤er bir ifadeyle X mal› en verimli C ülkesinde, ikinci olarak B ülkesinde ve en verimsiz olarak da A ülkesinde üretilmektedir. A ülkesi ilk baflta X mal› üreten yerli sanayisini korumak için di¤er ülkelere (B ve C’ye) %100 oran›nda advalorem gümrük vergisi uygulas›n. Yeni durumda A ülkesinde yerli ve yabanc›lar›n üretti¤i X mal›n›n fiyat› flu flekilde oluflacakt›r: A ülkesi 250 (PA), B ülkesi 320 (PB+T) ve C ülkesi ise 230 (PC+T) dolard›r. A ülkesinin uygulad›¤› yüksek gümrük tarifesine ra¤men C ülkesi A’ya X mal› ihraç edebilmektedir. C ülkesinin fiyat› (PC+T), A’n›n %100’lük gümrük vergisine ra¤men A ülkesinin fiyat›ndan (PA) daha düflüktür. Gümrük vergisi B ülkesinin fiyat›n› (PB+T) yükselterek, A ülkesindeki fiyat›n (PA’n›n) üstüne ç›kartm›fl, bu nedenle B’nin A’ya ihracat imkân› ortadan kalkm›flt›r. fiekil 4.3 Fiyat Gümrük Birli¤inin Olumsuz Üretim (Ticaret Sapt›r›c›) Etkisi S D PB+T=320 PA=250 O PC+T=230 PB=160 PC=115 K P e L M f N g R 0 Q1 S Q2 Q3 D Q4 Miktar fiimdi ise A ile B ülkelerinin aralar›nda gümrük birli¤i oluflturarak üçüncü ülkeye (C ülkesi) %100 oran›nda ortak gümrük tarifesi uygulamaya bafllad›¤›n› kabul edelim. A ile B ülkeleri aras›nda gümrük vergileri kald›r›ld›¤› için art›k A ülkesinde B’de üretilen X mallar› tüketilecektir. Yeni durumda X mal›n›n fiyat› A ve B ülkelerinde 160 dolar olacakt›r. Fiyatlar›n eflit olmas›n›n en önemli nedeni ulafl›m maliyetlerinin s›f›r olmas› ve d›fl ticarete herhangi bir müdahalenin (gümrük vergisi d›fl›nda baflka verginin al›nmamas› ve tarife d›fl› k›s›tlamalar›n mevcut olmamas›) olmamas›ndan kaynaklanmaktad›r. A ile B ülkesinin gümrük birli¤ine gitmesi en verimli üretimi gerçeklefltiren C ülkesini olumsuz etkilemifltir. Gümrük birli¤inden önce A ülkesi X mal› ithalat›n› C ülkesinden yapmakta iken art›k GB ile birlikte X mal› ithalat› B ülkesinden yap›lmaktad›r. Dolay›s›yla ticaret sapt›r›c› etki ortaya ç›km›flt›r. Gümrük birli¤i sonucu A ülkesinin X mal› ithalat› daha verimli üretim yapan C ülkesinden gerçekte daha yüksek maliyetle üretim yapan B ülkesine kaym›flt›r. ‹ki ülke aras›ndaki gümrük birli¤i C’nin A ülkesine ihracat yapma imkân›n› ortadan kald›rm›flt›r. Ticaret sapt›r›c› etkiye neden gümrük birli¤inin gerçekleflmesiyle A ülkesinin X mal›n› art›k PB=160 fiyat›ndan B ülkesinden ithal etmesidir. A ülkesinin %100 gümrük vergisi uygulad›¤› dönemde toplam tüketimi 0Q3 iken gümrük birli¤inden sonra tüketim 0Q4 düzeyine ulaflm›flt›r. www.hedefaof.com 100 Uluslararas› ‹ktisat ‹thalata bak›ld›¤›nda A ülkesinin gümrük birli¤inden önceki ithalat› PC+T=230 fiyat›yla C ülkesinden Q2Q3 kadar iken gümrük birli¤inden sonra ithalat›n tamam› B ülkesinden yap›lmaktad›r. Gümrük birli¤i ile birlikte A ülkesinin ithalat› önemli ölçüde artarak Q1Q4 düzeyine ulaflm›flt›r. Ticaret Sapt›r›c› Etkinin Refah Düzeyine Etkileri fiimdi ticaret sapt›r›c› etkinin refah düzeyine etkilerini ele alal›m. fiekil 4.3’e bak›ld›¤›nda A ülkesi ile B ülkesi aras›ndaki gümrük birli¤i A ülkesine göre daha düflük maliyetle üretim yapan B ülkesinin üretimini Q1Q2 kadar art›rm›fl, bu da B ülkesinin refah›n› KLO üçgeni (e alan›) kadar art›rm›flt›r. A ülkesinde ise tüketiciler daha düflük fiyat (PB) ile daha fazla Q3Q4 kadar X mal› tükettikleri için refahlar› MNP üçgeni (f alan›) kadar artm›flt›r. Gümrük birli¤i e+f alan› kadar refah art›fl› sa¤lam›flt›r. Di¤er yandan A ülkesi ile B ülkesinin aralar›nda gerçeklefltirdi¤i gümrük birli¤i B’ye göre daha düflük fiyatla (160-115=45 dolar, LR=MS) üretim yapan C’yi d›flar›da b›rakt›¤› için bir refah kayb› da söz konusudur. ‹ki ülke aras›ndaki gümrük birli¤i nedeniyle A ülkesinde tüketiciler LRSM (g alan›) kadar refah düflüflü yaflamaktad›rlar. fiimdi gümrük birli¤inin refah üzerindeki net etkisine bakal›m. Gümrük birli¤i sayesinde sa¤lanan refah art›fl›, ticaret sapt›r›c› etki sonucu ortaya ç›kan refah düflüflünden fazla ise net olarak gümrük birli¤i refah art›fl› sa¤layacakt›r. Di¤er bir ifadeyle KLO + MNP > LRSM veya (e+f>g) ise gümrük birli¤i refah art›fl› sa¤layacakt›r. Tersi durumda refah düflüflü gerçekleflecektir. Tüketim Etkileri Daha önce de ifade edildi¤i gibi Viner (1950) gümrük birli¤inin sadece üretim etkilerini dikkate alarak ekonomik birleflmenin dünya refah› üzerindeki etkilerini incelemifltir. Meade (1955), Gehrels (1956-57) ve Lipsey (1957), Viner (1950)’› elefltirerek gümrük birli¤inin tüketim etkisini teoriye kazand›rm›fllard›r. Meade (1955), Gehrels (1956-57) ve Lipsey (1957) ekonomik birleflmelerin (gümrük birli¤inin) dünya kaynaklar›n›n optimum bir flekilde kullan›m›n› engelleyen gümrük tarifelerini kald›rmas›yla ülkeler aras›ndaki nispi fiyatlar›n de¤iflece¤ini, bunun da tüketicilerin taleplerinde kaymalara neden olaca¤›n› ileri sürmüfllerdir. Gümrük birli¤inde ithalattan al›nan gümrük vergilerinin ortadan kalkmas›, söz konusu mal›n ucuzlamas›na neden olur. E¤er söz konusu mal›n talep esnekli¤i s›f›rdan büyükse (e>0), ucuzlayan mal›n talebi artar. Bu durum gümrük birli¤inin tüketim etkisi olarak ifade edilir. Gümrük birli¤i sonucunda tüketimde meydana gelen de¤iflmeler refah aç›s›ndan en az üretim kadar önemlidir. Meade (1955), Gehrels (1956-57) ve Lipsey (1957), Viner (1950)’›n mallar›n sabit oranda tüketildi¤i varsay›m›n›n aksine mallar aras› ikame etkisi nedeniyle mallar›n tüketiminde de¤iflmeler olabilece¤ini ifade etmifllerdir. Tüketimde meydana gelen de¤iflmeler de toplum refah›n› etkileyecektir. Böylece gümrük birli¤inin ticaret sapt›r›c› etkisinin olmas› durumunda bile tüketimden do¤acak kazançlar sayesinde refah seviyesi yükselebilecektir. Tüketim etkisi yönünden gümrük birli¤inin dünya refah›n› art›rabilmesi için iki koflulun gerçekleflmesi gerekir. ‹lk olarak gümrük birli¤i öncesinde üye ülkelerin d›fl ticaret hacimleri küçük olmal›d›r. ‹kinci olarak gümrük birli¤i öncesinde üye ülkelerin birbirleri ile yapt›klar› ticaret, birlik d›fl›ndaki di¤er ülkelerle yapt›klar› ticaretten daha fazla olmal›d›r (Karluk, 2009, s. 276). www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi Tüketim etkileri de üretim etkisinde oldu¤u gibi olumlu ve olumsuz tüketim etkisi olarak ikiye ayr›lmaktad›r. Olumlu tüketim etkisi, gümrük birli¤inin ticaret yarat›c› etkisi (olumlu üretim etkisi) sonucu meydana gelir. ‹ki veya daha fazla ülke aras›nda oluflturulan gümrük birli¤i sayesinde tüketiciler, birlik öncesine göre daha düflük maliyetle üretilen mallardan daha fazla tüketme imkân›na kavuflarak refah düzeylerini art›r›rlar. Olumlu tüketim etkisi olumlu üretim etkisine ba¤l›d›r. Olumsuz tüketim etkisi ise gümrük birli¤inin olumsuz üretim etkisine ba¤l› olarak ortaya ç›kar. Ticaret sapt›r›c› etki (olumsuz üretim etkisi) aç›klan›rken belirtildi¤i gibi (fiekil 4.3), A ülkesinin B ülkesi ile gümrük birli¤ine gitmesi ticareti C ülkesinden B ülkesine kayd›rm›flt›r. A ülkesi e¤er C ülkesi ile gümrük birli¤i olufltursayd›, A ülkesinde tüketiciler daha düflük fiyatla daha fazla mal tüketebilecek iken flimdi daha yüksek fiyattan daha az mal tüketmekte, yani olumsuz tüketim etkisi ortaya ç›kmaktad›r. 101 Olumlu tüketim etkisi gümrük birli¤inin ticaret yarat›c› etkisi sonucu, olumsuz tüketim etkisi ise gümrük birli¤inin ticaret sapt›r›c› etkisi sonucu ortaya ç›kar. D›fl Ticaret Hadleri Etkisi D›fl ticaret hadleri etkisi, gümrük birli¤i teorisine Mundell (1964) taraf›ndan teklif e¤rileri analizi ile sokulmufltur. Mundell (1964), üç ülkeli ve üç mall› teorik bir model oluflturmufl ve iki ülke aras›nda oluflturulacak gümrük birli¤i durumunda birlik d›fl›nda kalan ülkeye göre her iki ülkenin d›fl ticaret hadlerinin birleflmeden olumlu etkilenece¤i sonucuna ulaflm›flt›r. Ayr›ca, gümrük birli¤i öncesi tarife oran› daha düflük olan GB üyesi ülkenin d›fl ticaret hadlerinin ekonomik birleflmeden daha olumlu etkilenece¤ini belirtmifltir (Y›ld›r›m ve Dura, 2007, s. 141-177). D›fl ticaret hadleri ekonomik birleflmeye giden ülkeler aras›nda ifl bölümüne ba¤l› olarak ülkelerin refah seviyelerini etkilemektedir. D›fl ticaret hadleri, birlik içindeki ifl bölümünün do¤uraca¤› refah yükseliflinden her üye ülkenin alaca¤› pay› belirler. Gümrük birli¤i bir bütün olarak Birli¤in, tek tek Birlik üyesi ülkelerin ve Birlik d›fl›ndaki üçüncü ülkelerin ticaret hadlerinde de¤iflmelere neden olacakt›r. D›fl ticaret hadlerindeki geliflmelere ba¤l› olarak hem Birlik içinde hem de Birlik d›fl›nda gelir yeniden da¤›lacak, bu durum ülkelerin ve çeflitli toplum kesimlerinin refah düzeylerini etkileyecektir. Gümrük birli¤inin d›fl ticaret hadleri üzerindeki etkileri dört bafll›k alt›nda toplanabilir. Bunlar; 1. Birlik ‹çinde Verimlili¤in Artmas›: Verimlilikteki art›fllar, ekonomideki statik etkinli¤in artmas› ve teknolojik yeniliklerin ortaya ç›kmas› sonucunda olabilir (Karluk, 2009, s.278). Gümrük birli¤i içinde verimlilikte meydana gelen art›fllar, Birli¤in üretim maliyetlerinin düflmesine yol açar. Maliyetlerdeki düflüfl hem d›fl ticaret hadlerini hem de ödemeler dengesini etkileyecektir. 2. Birli¤in Pazarl›k Gücünde Meydana Gelen De¤iflmeler: Ekonomik birleflmeye (gümrük birli¤ine) giden ülkelerin say›s›, ekonomilerin tamamlay›c› m› yoksa rakip ekonomiler mi olduklar›, üretim güçleri ve dünya ticaretindeki paylar› gibi pek çok de¤iflken söz konusu oluflumun (birli¤in) ekonomik gücünü belirlemektedir. Pazarl›k gücündeki art›fla ba¤l› olarak d›fl ticaret hadlerinin birlik lehine de¤iflme olas›l›¤› oldukça yüksektir. 3. Birli¤in Ekonomik Büyüklü¤ünün Artmas›: Ekonomik birleflme içinde yer alan ülkelerin ekonomik büyüklü¤ünden kastedilen Birli¤in toplam üretim hacmidir. Önemli bir ekonomik büyüklü¤e sahip bölgesel ekonomik birleflmeler arz ve talep flartlar›n› etkileyerek dünya fiyatlar›n› de¤ifltirebilir ve bu de¤ifliklikle d›fl ticaret hadlerini lehlerine çevirebilirler. Tersi durumda önemli bir ekonomik www.hedefaof.com D›fl Ticaret Haddi: ‹hracat fiyatlar› ile ithalat fiyatlar›n›n birbirine oran›d›r. ‹hraç mallar›n›n fiyatlar›ndaki art›fl (düflüfl) ve ithal edilen mallar›n fiyatlar›ndaki düflüfl (art›fl) d›fl ticaret hadlerini ülke lehine (aleyhine) çevirir. 102 Uluslararas› ‹ktisat büyüklü¤e sahip olmayan ticaret bloklar› d›fl ticaret hadlerini kendi lehlerine çeviremezler. 4. Birli¤in Kurulmas›yla D›fl Ticaretin Birlik D›fl› Ülkelerden Birlik ‹çine Kaymas›: Gümrük birli¤inin ticaret sapt›r›c› etkisi Birlik üyesi ülkelerin di¤er ülkelerle olan d›fl ticaret hadlerini Birlik lehine çevirmeleri bak›m›ndan önemlidir. Gümrük birli¤i ticaret sapmas›na yol açt›¤› ölçüde, birlik üyelerinin d›fl ülkelerle olan ticaret hadleri birlik lehine dönebilir. E¤er Birlik yönünden d›fl talep ve arz esneklikleri s›f›r (0) ise d›fl ticaret hadleri büyük oranda Birlik lehine dönecektir. Çünkü bu durumda, d›fl ülkelerin ithalat›nda bir azalma olmakta fakat bu ülkelerin ihracatlar› daha düflük fiyattan eski seviyelerini korumaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 3 Gümrük birli¤inin d›fl ticaret hadleri üzerindeki etkileri nelerdir? K›saca aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE Gümrük Birli¤i’nin Dinamik Etkileri D Ü fi Ü N E L ‹ Mgümrük birli¤i teorisi gümrük birli¤inin statik etkileri üzerinKlasik (geleneksel) de durmufltur. Klasik gümrük birli¤i teorilerinin ard›ndan ortaya ç›kan yeni teoriler gümrük birli¤inin S O R U dinamik etkilerini de ele alm›flt›r. Tam rekabet, tam istihdam ve ülkeler aras›nda sadece mal hareketlili¤inin oldu¤una dayanan klasik teori, gümrük birli¤inin üye ülkelerin istihdam düzeyi, verimlilik ve ekonomik büyümeD‹KKAT deki de¤iflmeleri ile talep yap›s› üzerindeki etkilerini aç›klayamam›flt›r. Çünkü bahsedilen bu parametreler klasik gümrük birli¤i teorisinde zaten sabit kabul SIRA S‹ZDE edilmifltir. Fakat sabit varsay›lan pek çok de¤iflken zaman içinde de¤iflmektedir. Bu etkiler ekonomik birleflmelerin (gümrük birli¤inin) dinamik etkileri olarak ifade edilmektedir. Ekonomik birleflmelerin etkilerini tam olarak anlayabilmek için AMAÇLARIMIZ bu oluflumun dinamik ekonomik yap› içindeki de¤iflkenleri nas›l etkiledi¤inin incelenmesi gerekir. 1960’l› y›llarda Ekonomik Toplulu¤u (AET) ve Avrupa Serbest TicaK ‹ T A Avrupa P ret Bölgesi’ne (EFTA) üye ülkelerin h›zl› ekonomik büyüme göstermesi gümrük birli¤inin statik etkileri ile ilgili inançlar›n sorgulanmas›na neden olmufltur. AET ve EFTA’n›n oldu¤u baflar›lar ve iki baflar›l› örne¤in geliflme yolunT E Lelde E V ‹ Z Yetmifl ON daki ülkeler aras›ndaki ekonomik birleflmelere katk›da bulunmas› ekonomik birleflmenin dinamik etkileri ile ilgili çal›flmalar› art›rm›flt›r (Brada ve Mendez, 1988, s. 163). T E R N Eteorilerinin T Yeni d›fl‹ Nticaret ortaya ç›k›fl› “karfl›laflt›rmal› üstünlükler” ve “ölçe¤e göre sabit getiri”ye dayanan klasik gümrük birli¤i teorilerini de etkilemifltir. Ekonomik birleflmelerden (gümrük birli¤inden) elde edilecek kazançlar›n büyük ölçüde dinamik etkilerden olaca¤›n› ilk ileri süren iktisatç› T. Scitovsky (1958)’dir. S. Dell (1959), B. Balassa (1961), E. Thorbecke (1963) ve M. E. Kreinin (1964) gümrük birli¤inin dinamik etkilerini detayl› bir flekilde incelemifllerdir. Easton and Grubel (1982), tarifelerin azalt›lmas›ndan do¤acak dinamik faydalar›n statik etkilerden nispeten fazla olaca¤›n› ileri sürerken, A. Krueger (1980, 1985) ise daha liberal d›fl ticaret rejimlerinin büyümeyi art›r›c› etkilerinin geliflmekte olan ülkeler için önemli oldu¤unu savunmufltur (Brada ve Mendez, 1988, s. 163). Gümrük birli¤inin dinamik etkileri üzerinde duran çal›flmalarda faktör donan›m›, talep yap›s›, üretim kapasitesi, teknolojik düzey (seviye), ticaret ve tüketim kal›plar› sürekli de¤iflim içindedir. Ekonomik birleflmeler (gümrük birli¤i) üye ülkelerin ekonomik yap›lar›nda, üretim kapasitesinde ve kaynak verimliliklerinde radikal de¤iflikliklere neden olmaktad›r. Bu de¤ifliklikler zamanla millî geliri, büyüme (genifl anlamda kalk›nma) h›z›n› ve refah düzeyini etkilemektedir. Bunlara ba¤l› N N www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi olarak ülkelerin kaynak arz›, üretim yap›s› ve organizasyonu ile teknolojik düzeyinde de¤ifliklikler görülmektedir. Dinamik etkiler; d›fl rekabet etkisi, ölçek ekonomileri etkisi, d›flsal ekonomiler etkisi, teknolojik ilerleme etkisi, yat›r›mlar› özendirme ve sermaye etkisi, kaynak hareketlili¤i etkisi ve kutuplaflma etkisi fleklinde s›ralanmaktad›r. Tüm bu etkiler do¤rudan ve dolayl› olarak ülkelerin büyüme (kalk›nma) h›z›n› etkilemektedir. D›fl Rekabet Etkisi Ekonomik birleflme (gümrük birli¤i) ile üye ülkeler aras›nda gümrük tarifelerinin kald›r›lmas› yerli sanayiyi d›fl rekabet ile karfl› karfl›ya getirecektir. Art›k yüksek gümrük tarifelerinin de etkisiyle tekelleflen ve verimlilik düzeyleri düflük olan firmalar, yo¤un rekabet ortam›nda ayakta kalabilmek için üretim tekniklerini ve teknolojik düzeylerini yenilemek durumunda kalacakt›r. Gümrük birli¤i ile artan rekabetçi say›s› hem firmalar›n daha etkin üretim yapmalar›n› sa¤layacak hem de tüketicilerin daha kaliteli ve ucuz mal ve hizmet tüketmelerini sa¤layacakt›r. Firmalar ya yeni rekabet ortam›n›n gereklerine uyacak ya da rekabet edemeyip piyasadan çekileceklerdir. Rekabet nedeniyle firmalar›n piyasadan çekilmesi yayg›n bir hâl al›rsa, ulusal tekellerin (monopollerin) yerini birlik çap›ndaki daha büyük tekeller alabilir. Bu olumsuz durumun önüne geçebilmek için birlik içinde rekabet avantaj›ndan en iyi flekilde yararlanmay› sa¤layacak ortak bir rekabet politikas›n›n izlenmesi son derece önemlidir. Ölçek Ekonomileri Etkisi Firmalar›n büyüklü¤ünden kaynaklanan maliyetlerin düflürülmesi, verimlilik ve üretimin artmas› ve bunun sa¤lad›¤› tasarruflar›n yaratt›¤› olumlu sonuçlara “ölçek ekonomileri” etkisi denmektedir. ‹fl bölümü ve uzmanlaflma, büyüklükten kaynaklanan makine ve donan›m bollu¤u, elde edilen yeni sat›fl artt›rma teknikleri ve kazan›lan yeni pazarlar gümrük birli¤inde ölçek ekonomileri yaratmaktad›r. T. Scitovsky (1958), Avrupa ülkelerinde ulusal piyasalar›n küçük ve talep art›fl h›z›n›n az oldu¤unu belirterek, bunun ortalama (birim) maliyetleri azaltacak optimum ölçe¤e ulafl›lmas›n› engelledi¤ini belirtmektedir. 1957 y›l›nda oluflturulan AET’nin genifl bir iç pazar yaratarak optimum ölçe¤in yakalanmas›na yard›mc› olaca¤›n› belirtmifltir. B. Balassa (1961) ise endüstrideki firmalar›n ölçek büyüklü¤ü ile verimlilik aras›nda pozitif iliflki oldu¤unu belirtmifltir. Ekonomik birleflme sonucu geniflleyen pazar ile firmalar›n mallar›na yönelik talep artmakta, bu ise daha etkin üretim yöntemlerinin kullan›lmas›na neden olmaktad›r. Balassa (1961), ekonomik birleflmenin iç pazar› optimal ölçekte üretim yapmaya uygun olmayan küçük ülkeler için önemli oldu¤unu vurgulam›flt›r. Corden (1972) ölçek ekonomilerini gümrük birli¤i kapsam›nda ele alan ilk iktisatç›d›r. Corden (1972), içsel ölçek ekonomileri varsay›m› alt›nda gümrük birli¤inin maliyet azalt›c› ve ticaretin bast›r›lmas› etkisini ele alm›flt›r. Maliyet azalt›c› etki flu flekilde ortaya ç›kmaktad›r: Gümrük birli¤inin kurulmas› ile birlikte ülkelerin pazarlar› birbirine aç›lmaktad›r. Ölçe¤e göre artan getiri alt›nda gümrük birli¤i sayesinde yeni pazarlara aç›lan ülke hem üretimini art›rmakta hem de ortalama maliyetlerini düflürmektedir. Ticaretin bast›r›lmas› etkisinde ise gümrük birli¤i öncesinde yeterli talep olmad›¤› için birli¤e üye hiçbir ülkede üretilmeyen bir mal gümrük birli¤inin sa¤lam›fl oldu¤u genifl pazar sayesinde art›k birlik içinde üretilmektedir. Üretime bafllanan ülkede gümrük birli¤i öncesinde yurt d›fl›n- www.hedefaof.com 103 104 Uluslararas› ‹ktisat dan yap›lan ucuz ithalat, yerini pahal› yerli üretime b›rakm›flt›r. Bu durum ticaretin bast›r›lmas› etkisi olarak ifade edilmektedir. Üçüncü ünitede belirtildi¤i gibi ölçek ekonomisi, bir firma ya da endüstri dal›n›n iç yap›s›nda meydana gelen de¤iflikliklerin söz konusu firmaya ya da endüstri dal›na sa¤lam›fl oldu¤u faydalard›r. Belli bir üretim seviyesine ulaflan bir firma, üretiminde daha az girdi kullanarak daha fazla ç›kt› sa¤l›yorsa söz konusu firma içsel ekonomilerden (içsel ölçek ekonomilerden) yararlanmaktad›r. Gümrük birlikleri genifl piyasalar yaratarak ve ileri teknolojik yöntemlerin üretim süreçlerinde kullan›lmas›na olanak tan›yarak ortalama maliyetlerin düflürülmesine imkân sa¤lar. Gümrük birli¤i sayesinde gerçekleflen kitlesel üretim pazarlama fonksiyonlar›n›n daha büyük hacimde yap›lmas›na, buna ba¤l› olarak daha az stok bulundurmaya imkân tan›r. Geniflleyen pazar ile birlikte artan ölçek maliyetlerde tasarruf sa¤lar. D›flsal Ekonomiler Etkisi D›flsal ekonomi, bir üreticinin di¤er bir üreticiye sa¤lam›fl oldu¤u karfl›l›ks›z yarar ya da kay›plar fleklinde tan›mlanabilir. D›flsal ekonomiler hem verimlili¤i hem de büyümeyi etkiler. Gümrük birli¤i ulusal piyasalar›n bütünleflerek genifllemesi, sanayinin geliflmesi, nitelikli ifl gücü ve yetiflmifl eleman sa¤lanmas› ve teknolojik bilginin yay›lmas› gibi yaratt›¤› pozitif d›flsall›klar ile bütün endüstrileri olumlu yönde etkiler. Buna karfl›l›k gümrük birli¤i sonucu rekabet edemeyip piyasadan çekilen üreticiler ve bunlara ham madde sa¤layan di¤er üreticiler k›sa vadede negatif d›flsall›klardan etkilenmektedir. Üretim sürecindeki önsel ve gerisel ba¤lant›lara ba¤l› olarak d›flsal ekonomiler özellikle verimlilik üzerinde uzun vadede olumlu etkiler ortaya ç›karmaktad›r. Bu yönüyle d›flsal ekonomiler, ekonomik birleflmeye (gümrük birli¤ine) dâhil ülkelerde maliyetleri düflürücü etki yarat›r. Teknolojik ‹lerleme Etkisi Gümrük birli¤i ile artan do¤rudan yabanc› yat›r›mlar ve yo¤un rekabet ortam› firmalar›n (iflletmelerin) teknolojiye yönelik yat›r›mlar›n› art›r›r, bu ise teknolojik ilerleme h›z›n› yükseltir. Balassa (1961), büyük ölçekli firmalar›n daha fazla AR-GE harcamas› yapt›klar›n›, bu nedenle gümrük birli¤i sonras›nda firmalar›n ölçek büyüklüklerinin artmas› ile AR-GE harcamalar›n›n artaca¤›n›, bunun da teknolojik geliflmeye olumlu yönde katk› sa¤layaca¤›n› belirtmektedir. Ayr›ca gümrük birli¤i üreticilerin yeni ürünlerle tan›flmas›n›n önünü açarak mevcut teknolojik bilginin yan› s›ra ortaya ç›kan yeni teknolojik süreçlerin yay›lmas›n› sa¤layacakt›r. Bunlar ise teknolojik geliflmeyi art›racakt›r. Teknolojik geliflme ise daha düflük maliyetle üretimi sa¤larken refah› da olumlu yönde etkileyecektir. Yat›r›mlar› Özendirme ve Sermaye Etkisi Ekonomik birleflmenin ülkedeki riskleri azaltt›¤› ve sermaye giriflini art›rd›¤› için yat›r›mlar› art›rd›¤› varsay›l›r (Brada ve Mendez, 1988, s. 163-164). Gümrük birli¤i tarifelerin yeniden yükselmeyece¤i konusunda yat›r›mc›lara güvence sa¤layarak yat›r›mlar›n riskini azalt›r. Buna ba¤l› olarak yat›r›mc›lar›n kârl›l›¤› yükselir. Di¤er yandan gümrük birli¤i sonucu geniflleyen pazar nedeniyle birlik d›fl›nda kalan üçüncü ülke üreticilerinden gümrük birli¤i içindeki ülkelere yat›r›mlar artar. AB ile Türkiye aras›ndaki gümrük birli¤inin 1 Ocak 1996’dan sonra tam olarak yürürlü¤e www.hedefaof.com 105 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi girmesi ile birlikte Uzak Do¤ulu üreticilerin baflta otomotiv (Toyota ve Hyundai) olmak üzere pek çok sektörde Türkiye’ye yat›r›m yapmas› buna en iyi örnektir. Kaynak Hareketlili¤i Etkisi ‹ster gümrük birli¤i ister ortak pazar biçiminde olsun, birlik çap›nda emek ve sermayenin hareketlili¤indeki art›fl bölge içinde kaynaklar›n daha iyi kullan›m›na yol açar. Bu da verimlili¤i ve refah› yükseltici bir faktördür. Kutuplaflma Etkisi Kutuplaflma (veya yo¤unlaflma) etkisi, ekonomik birli¤e üye ülkelerden birinde veya ülke içindeki özel bir bölgede göreli ya da mutlak olarak ticaretin yo¤unlaflmas› ya da üretim faktörlerinin söz konusu bölgede toplanma e¤ilimi göstermesidir. (Y›ld›r›m ve Dura, 2007, s. 148). Robson (1993), bölgeler aras›ndaki geliflmifllik farklar›n›n entegrasyon öncesinde de var olabilece¤ini belirterek, bütünleflme (birleflme) ve kutuplaflma aras›nda do¤rudan bir iliflkinin olamayaca¤›n› ifade etmektedir. Elkan (1976) ise co¤rafi olarak merkezde yer alan ülkelerin ekonomik birleflmenin dinamik ve statik etkilerinden daha fazla fayda sa¤lad›¤›n› ve merkez d›fl›nda kalan ülkelerin bundan zarar gördü¤ünü belirterek, ekonomik bütünleflmenin kutuplaflma etkisinin belirgin flekilde ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmektedir (Hal›c›o¤lu, 1996, s. 45). Yo¤unlaflmada (kümelenmede) bölgenin sahip oldu¤u konumun yan› s›ra pozitif d›flsall›klar da önemli belirleyicilerdir. ‹lk gümrük birli¤i teorileri niçin gümrük birli¤inin dinamik etkilerini incelememifltir? SIRA S‹ZDE Gümrük birli¤inin dinamik etkileri nelerdir? Ekonomik Birleflmelerin Baflar› fiartlar› 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 1960 y›llardan sonra giderek yayg›nlaflan bölgesel ekonomik entegrasyonlar (birS O R U leflmeler) aras›nda en baflar›l› örnek Avrupa Birli¤i (AB)’dir. Bütünleflmenin temel amac› ise ekonomik büyümeyi kolaylaflt›rmakt›r. 1960’l› y›llarda o zamanki ad›yla AET ülkeleri (günümüzde AB) kendi aralar›nda gümrük birli¤iniD ‹sa¤layarak önemKKAT li bir ekonomik büyüme gerçeklefltirmifltir. Peki di¤er bölgesel entegrasyonlar niçin AB kadar baflar›l› olamam›flt›r? Ülkeler aras›nda baflar›l› bir ekonomik birleflmeSIRA S‹ZDE nin sa¤lanabilmesi için temel flartlar vard›r. Bunlar; • Ülkelerin benzer kalk›nma seviyesi, üretim yap›s› ve kaynak donan›m›na sahip olmas›, AMAÇLARIMIZ • Co¤rafi yak›nl›k, • Ekonomik, siyasal ve askerî konularda yak›n ifl birli¤i içinde olmak, • Benzer ekonomik ve siyasal sistemlere sahip olmak, K ‹ T A P • Ortak tarihsel, sosyal ve kültürel ba¤a sahip olmak, • Benzer ve rakip ekonomik düzeyde bulunmak fleklinde s›ralanabilir. Ekonomik birleflmeye giden ülkeler genel olarak ayn› co¤rafyada T E L E V ‹ Z olan Y O N ve genellikle aralar›nda önceden yak›n iliflki bulunan ülkelerdir. Afrika’da ve Latin Amerika’da birbirine komflu olan ülkeler pek çok baflar›s›z bölgesel ekonomik bütünleflme deneyimi yaflam›fllard›r. Günümüzde rekabetçi sanayi ülkelerinin gerçeklefltir‹ N T baflar›l› E R N E T olmufltur. dikleri bölgesel ekonomik birleflmeler (AB ve NAFTA gibi) daha N N www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 106 Uluslararas› ‹ktisat Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Ekonomik birleflmeyi (bütünleflmeyi) ve bütünleflme flekillerini tan›mlamak ‹ktisat yaz›n›nda “ekonomik entegrasyon” “ekonomik bütünleflme”, “ekonomik birleflme” ve “ekonomik birlik” kavramlar› birbirlerinin yerine kullan›lmaktad›r. Genel olarak “ekonomik birleflme”, farkl› ulusal ekonomiler aras›ndaki farkl›l›klar› gidermeye yönelik bir bütünleflme hareketidir. Ekonomiler aras›nda pek çok birleflme (bütünleflme) flekli oldu¤undan tek bir tan›m yapmak zorlaflmaktad›r. Bu nedenle iktisat yaz›n›nda ekonomik bütünleflmelerle ilgili farkl› tan›mlar mevcuttur. Bela Balassa (1961) ekonomik birleflmeyi, “bir süreç olarak, farkl› ulusal devletlere ait ekonomik birimler aras›ndaki ayr›mc›l›¤› ortadan kald›rmaya yönelik önlemler al›nmas›; bir durum olarak ise ulusal ekonomiler aras›ndaki çeflitli ayr›mc›l›klar›n mevcut olmamas›” olarak ifade etmektedir. Ekonomik birleflme çeflitleri Tercihli Ticaret Anlaflmalar›, Serbest Ticaret Bölgesi, Gümrük Birli¤i, Ortak Pazar ve Ekonomik ve Parasal Birlik olmak üzere 5 gruba ayr›labilir. Tercihli Ticaret Anlaflmalar›, belli mallar›n serbest dolafl›m›n› öngörmektedir. Serbest Ticaret Bölgesi, sadece mallar›n serbest dolafl›m›n› öngörür, üyeler üçüncü ülkelere karfl› ortak gümrük tarifesi uygulamaz, sadece serbest dolafl›m menflei belgeleri istenir. Gümrük birli¤inde serbest ticaret bölgesinden farkl› olarak üyeler üçüncü ülkelere karfl› ortak gümrük tarifesi uygular. Ortak pazarda gümrük birli¤ine ek olarak ortak politikalar izlenmeye bafllan›r. Baz› konularda ortakl›k organlar›na uluslarüstü yetki verilir. Ekonomik ve parasal birlikte ise üye ülkeler önemli ölçüde tek devlet gibi hareket eder. Ortak para birimi, ortak para politikas› ve birçok ekonomik ve sosyal alanda ortak politikalar söz konusudur. Ekonomik birleflme teorilerini aç›klamak Literatürde ekonomik birleflmeler teorisini ilk gelifltiren iktisatç› Jacop Viner’dir. Viner (1950), gümrük birliklerinin üye ve üye olmayan ülkeler üzerindeki ekonomik etkilerini incelemifl, gümrük birli¤inin ticaret yarat›c› ve ticaret sapt›r›c› etkilerinden bahsetmifltir. Viner’›n Modeli’nde ekonomide sadece iki mal ve üç ülkenin (ev sa- hibi, partner ve üçüncü ülke) oldu¤u, ölçe¤e göre sabit getirinin oldu¤u (di¤er bir ifadeyle üretimde sabit maliyetlerin oldu¤u), tüketimdeki katsay›lar›n de¤iflmedi¤i (talep esnekli¤inin s›f›r oldu¤u) ve d›fl ticaret hadlerinin sabit oldu¤u varsay›lm›flt›r. Viner (1950)’›n analizi sadece üretim etkisini dikkate ald›¤› için elefltirilmifl, takip eden çal›flmalarda Meade (1955) ve Lipsey (1957) gümrük birli¤i (ekonomik birleflme) teorisine tüketim boyutunu eklemifltir. Gümrük birli¤i teorisinin geliflmesinde J. Viner’›n çal›flmalar› temel teflkil etmektedir. Viner (1950)’›n varsay›mlar› ile ilgili elefltiriler yeni gümrük birli¤i teorilerinin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Meade, Johnson, Cooper, Massel ve Corden, Viner (1950)’›n varsay›mlar›n› de¤ifltirerek k›smi denge analizi ile teoriye katk›da bulunmufllard›r. Lipsey, Vanek, Kemp ve Krauss ise genel denge yaklafl›m›yla oluflturduklar› modeller arac›l›¤›yla gümrük birli¤i teorisine katk› sa¤lam›fllard›r. Sonuç olarak, Viner ve Meade taraf›ndan oluflturulan gümrük birli¤i teorisi sonraki çal›flmalarla gelifltirilmifltir. Gümrük birli¤i teorisinin esas›n› J. Viner ile J. Meade’in çal›flmalar› oluflturmaktad›r. N A M A Ç 3 Ekonomik birleflmelerin statik etkilerini aç›klamak Gümrük birli¤i sonras› ekonomik yap›n›n (faktör donan›m›, teknolojik düzey ve talep yap›s› gibi parametrelerin) sabit kald›¤› varsay›m› alt›nda, mevcut oluflum (gümrük birli¤i) üye ülkelerde kaynaklar›n yeniden da¤›l›m›na (üretim ve tüketim etkileri) yol açarak d›fl ticaret hacminde ve refah seviyesinde de¤iflikliklere neden olacakt›r. Bu etkilere statik etkiler denir. Gümrük birli¤i ülkede önceden sa¤lanamayan fakat arzu edilen baz› de¤iflimlerin gerçekleflmesini sa¤lasa da mevcut yap›daki baz› fleyleri de bozabilmektedir. Buna ba¤l› olarak gümrük birli¤i hem birlik üyesi hem de birlik d›fl›ndaki üçüncü ülkelerin refah seviyelerini etkileyebilir. Gümrük birli¤inin üye ülkelere statik etkileri üretim, tüketim ve d›fl ticaret hadleri üzerine etkilerinden oluflur. Gümrük birli¤i sonucu üretim yüksek maliyetli birlik üyesi ülkeden düflük maliyetli birlik üyesi ülkeye kay›yorsa olumlu üretim etkisi (ticaret yarat›- www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi c› etki) ortaya ç›kar. ‹ki ülke aras›nda oluflturulan gümrük birli¤i nedeniyle herhangi bir mal›n ithalat› e¤er düflük maliyetli birlik d›fl› (gümrük birli¤i d›fl›nda kalan) ülkeden yüksek maliyetli birlik içi ülkeye kayarsa, gümrük birli¤inin olumsuz üretim etkisi (ticareti sapt›r›c› etki) söz konusudur. Tüketim etkileri de üretim etkisinde oldu¤u gibi olumlu ve olumsuz tüketim etkisi olarak ikiye ayr›lmaktad›r. Olumlu tüketim etkisi, gümrük birli¤inin ticaret yarat›c› etkisi (olumlu üretim etkisi) sonucu meydana gelir. ‹ki veya daha fazla ülke aras›nda oluflturulan gümrük birli¤i sayesinde tüketiciler, birlik öncesine göre daha düflük maliyetle üretilen mallardan daha fazla tüketme imkân›na kavuflarak refah düzeylerini art›r›rlar. Olumlu tüketim etkisi olumlu üretim etkisine ba¤l›d›r. Olumsuz tüketim etkisi ise gümrük birli¤inin olumsuz üretim etkisine ba¤l› olarak ortaya ç›kar. Gümrük birli¤i bir bütün olarak Birli¤in, tek tek Birlik üyesi ülkelerin ve Birlik d›fl›ndaki üçüncü ülkelerin ticaret hadlerinde de¤iflmelere neden olacakt›r. D›fl ticaret hadlerindeki geliflmelere ba¤l› olarak hem Birlik içinde hem de Birlik d›fl›nda gelir yeniden da¤›lacak, bu durum ülkelerin ve çeflitli toplum kesimlerinin refah düzeylerini etkileyecektir. N A M A Ç 4 Gümrük birli¤inin ticaret yarat›c› ve ticaret sapt›r›c› etkilerini tan›mlamak Gümrük birli¤inin ticaret yarat›c› (olumlu üretim) etkisi, gümrük birli¤i ile birlikte üye ülkelerdeki yüksek maliyetli üretimin daha düflük maliyetle (daha verimli) üretim yapan birlik içindeki ülkeye kaymas›yla ortaya ç›kar. Gümrük birli¤i ile daha düflük maliyetle üretim yapan ülke önceden ihracat yapmad›¤› ülkeye mal satabilmektedir. Di¤er bir ifadeyle gümrük birli¤i üyeler aras›ndaki ticaret hacmini geniflleterek ticaret yarat›c› etkiyi oluflturmufltur. Bu etki birlik içinde karfl›laflt›rmal› üstünlüklere uygun bir uzmanlaflman›n sonucudur. Ticaret yarat›c› etkinin büyüklü¤ü gümrük birli¤i sonucunda birli¤e kat›lan ülkelerin refah art›fl›n›n da büyük olaca¤›n›n önemli bir göstergesidir. ‹ki ülke aras›nda oluflturulan gümrük birli¤i d›flar›da kalan üçüncü ülkenin ihracat›n› olumsuz etkileyebilir. ‹ki ülke aras›nda oluflturulan gümrük birli¤i nedeniyle herhangi bir mal›n ithalat› e¤er düflük maliyetli birlik d›fl› (gümrük birli¤i d›fl›nda kalan) ülkeden yüksek 107 maliyetli birlik içi ülkeye kayarsa, gümrük birli¤inin ticareti sapt›r›c› etkisi (olumsuz üretim etkisi) ortaya ç›kar. N A M A Ç 5 Ekonomik birleflmelerin dinamik etkilerini aç›klamak Klasik gümrük birli¤i teorilerinin ard›ndan ortaya ç›kan yeni teoriler gümrük birli¤inin dinamik etkilerini de ele alm›flt›r. Tam rekabet, tam istihdam ve ülkeler aras›nda sadece mal hareketlili¤inin oldu¤una dayanan klasik teori, gümrük birli¤inin üye ülkelerin istihdam düzeyi, verimlilik ve ekonomik büyümedeki de¤iflmeleri ile talep yap›s› üzerindeki etkilerini aç›klayamam›flt›r. Çünkü bahsedilen bu parametreler klasik gümrük birli¤i teorisinde zaten sabit kabul edilmifltir. Fakat sabit varsay›lan pek çok de¤iflken zaman içinde de¤iflmektedir. Gümrük birli¤inin dinamik etkileri üzerinde duran çal›flmalarda faktör donan›m›, talep yap›s›, üretim kapasitesi, teknolojik düzey (seviye), ticaret ve tüketim kal›plar› sürekli de¤iflim içindedir. Ekonomik birleflmeler (gümrük birli¤i) üye ülkelerin ekonomik yap›lar›nda, üretim kapasitesinde ve kaynak verimliliklerinde radikal de¤iflikliklere neden olmaktad›r. Bu de¤ifliklikler zamanla millî geliri, büyüme (genifl anlamda kalk›nma) h›z›n› ve refah düzeyini etkilemektedir. Bunlara ba¤l› olarak ülkelerin kaynak arz›, üretim yap›s› ve organizasyonu ile teknolojik düzeyinde de¤ifliklikler görülmektedir. Dinamik etkiler; d›fl rekabet etkisi, ölçek ekonomileri etkisi, d›flsal ekonomiler etkisi, teknolojik ilerleme etkisi, yat›r›mlar›n teflviki ve sermaye etkisi, kaynak hareketlili¤i etkisi ve kutuplaflma etkisi fleklinde s›ralanmaktad›r. Tüm bu etkiler do¤rudan ve dolayl› olarak ülkelerin büyüme (kalk›nma) h›z›n› etkilemektedir. www.hedefaof.com 108 Uluslararas› ‹ktisat Kendimizi S›nayal›m 1. Küresel yaklafl›ma göre uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi için ticaretin önündeki tarife ve tarife d›fl› engelleri azaltmaya yönelik faaliyetler afla¤›daki kurulufllar›n hangisi taraf›ndan yap›lmaktad›r? a. Dünya Ticaret Örgütü (WTO) b. Avrupa Birli¤i (AB) c. Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (NAFTA) d. Birleflmifl Milletler (UN) e. Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA) 2. Serbest ticaret bölgesi ile ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Serbest dolafl›m mallar›n›n menflei belgeleri vard›r. b. Ülkeler ba¤›ms›z d›fl ticaret politikas› izler. c. Bölge d›fl›nda kalan üçüncü ülkelere ortak gümrük tarifesi uygulan›r. d. D›fl ticarete iliflkin s›n›rlamalar yaln›zca üye ülkelerde üretilen mallara karfl› kald›r›l›r. e. Tercihli ticaret anlaflmas›na göre daha kapsaml›d›r. 3. Dünyada 19. Yüzy›l’da gerçeklefltirilen ilk gümrük birli¤i afla¤›dakilerden hangisidir? a. Zollverein b. Benelüks c. Avrupa Ekonomik Toplulu¤u (AET) d. Güney Afrika Gümrük Birli¤i (SACU) e. Güney Ortak Pazar› (MERCOSUR) 4. Ekonomik birleflme flekillerinin son aflamas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tercihli Ticaret Anlaflmas› b. Ortak Pazar c. Gümrük Birli¤i d. Ekonomik ve Parasal Birlik e. Serbest Ticaret Bölgesi 5. Üye ülkeler aras›nda mallar›n, sermayenin, hizmetlerin ve kiflilerin (ifl gücü ve giriflimci) serbestçe dolaflt›¤› ve üye ülkelerin ekonomik ve sosyal politikalar›n› k›smen uyumlaflt›rd›klar› ekonomik bütünleflme flekli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gümrük Birli¤i b. Ortak Pazar c. Tercihli Ticaret Anlaflmas› d. Serbest Ticaret Bölgesi e. Ekonomik ve Parasal Birlik 6. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa Birli¤i üyesi olmas›na ra¤men Euro’yu kullanmayan ülkelerden biridir? a. ‹ngiltere b. Almanya c. Yunanistan d. Hollanda e. ‹talya 7. ‹ki veya daha fazla ülke aras›nda oluflturulan gümrük birli¤i sayesinde tüketicilerin gümrük birli¤i öncesine göre daha düflük maliyetle üretilen mallardan daha fazla tüketme imkân›na kavuflarak refah düzeylerinin artmas› afla¤›daki gümrük birli¤i etkilerinden hangisini ifade eder? a. Olumlu üretim etkisi b. Ticaret sapt›r›c› etki c. D›fl ticaret hadleri etkisi d. Olumlu tüketim etkisi e. Ölçek ekonomileri etkisi 8. Afla¤›dakilerden hangisi gümrük birli¤inin d›fl ticaret hadleri üzerindeki etkilerinden biri de¤ildir? a. Birli¤in pazarl›k gücünde meydana gelen de¤iflmeler b. Birli¤in ekonomik büyüklü¤ünün artmas› c. Birli¤in kurulmas›yla d›fl ticaretin birlik d›fl› ülkelerden birlik içine kaymas› d. Birlik içinde verimlili¤in artmas› e. Kutuplaflman›n yayg›nlaflmas› 9. Afla¤›dakilerden hangi ülkeler aras›nda baflar›l› bir ekonomik birleflmenin sa¤lanabilmesinin temel flartlar›ndan biri de¤ildir? a. Birli¤e dahil ülkelerin ortak tarihsel, sosyal ve kültürel ba¤a sahip olmalar› b. Birli¤e dahil ülkelerin Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olmalar› c. Birli¤e dahil ülkelerin benzer ekonomik yap›da olmalar› d. Birli¤e dahil ülkelerin co¤rafi aç›dan birbirine yak›n olmas› e. Birli¤e dahil ülkelerin ekonomik ve siyasi alanda yak›n ifl birli¤i içinde olmalar› 10. Afla¤›dakilerden hangisi gümrük birli¤inin dinamik etkilerinden biridir? a. Üretim etkisi b. Tüketim etkisi c. Ölçek ekonomileri etkisi d. Ticaret yarat›c› etki e. D›fl ticaret hadleri etkisi www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi “ 109 Yaflam›n ‹çinden Latin Amerika Devletlerinin Bütünleflme Çabalar› ve AB Modeli Asl›han P. TURAN Latin Amerika ülkeleri, co¤rafi kefliflerin ard›ndan uzun y›llar boyunca ‹spanyol ve Portekiz Krall›klar›’n›n sömürgesi alt›nda yaflam›fllard›r. Ekonomik ve siyasi anlamda geliflme f›rsat› yakalayamayan Latin Amerika devletleri altyap› eksiklikleri yüzünden günümüzde hâlâ daha istikrars›zl›klarla mücadele etmek zorunda kalmaktad›rlar. ‹stikrars›zl›klar›n bir sonucu olarak da askeri rejimlerle bu devletler, kapitalist devletlere karfl› bir bütünleflme aray›fl›na girmifllerdir. Ancak, gerek egemenliklerini güçlendirmek gerekse de karfl›l›kl› güvensizlik içinde olmalar› sebebiyle bazen bütünleflme süreçlerinde gerekli iradeyi göstermemifller, bazen de karmafl›k yap›lanma sonucu bu süreçler istenilen entegrasyonu sa¤lamam›flt›r. Latin Amerika devletlerindeki sosyal eflitsizliklerin fazlal›¤› ve demokrasinin yerleflmemifl olmas› bütünleflme yolunda ciddi sorunlar yaratmaktad›r. Devletlerin iç siyasetlerinde ve ekonomik durumlar›ndaki sorunlar birbirleriyle bütünleflmeleri önündeki en önemli engeldir. Latin Amerika’daki en önemli sorunlardan bir di¤eri de siyasi ve ekonomik olarak kurumsal yap›lar›n›n geliflmemifl olmas›d›r. Bu da entegrasyon amaçl› kurulan kurumlar›n yap›lar›n›n yetersiz kalmas›na sebep olmaktad›r. Ayr›ca hukuk alan›nda da örgütler bünyesinde ihtilaf anlar›nda baflvurulan adli merciler istenilen sonucu vermedi¤i zaman yeni bir hukuk yarat›lmaktad›r. Bu da sistemin giderek karmafl›klaflmas›na ve baflar›s›z giriflimlere sebep olmaktad›r. Bu devletleri bütünleflmeye iten sebepler aras›nda kapitalist sistemin, özellikle de ABD’nin etkisinden kurtulmak iste¤i ve kendi olanaklar› ve aralar›ndaki dayan›flmayla dünyaya aç›lma iste¤i yatmaktad›r. AB’nin ekonomik yap›lanmas›ndan ve hukukundan büyük ölçüde etkilenen Latin Amerika bütünleflme hareketleri daha önce de say›lan sebeplerden dolay› amaçlar›na ulaflamamaktad›r. AB’nin uygulad›¤› gümrük birli¤i, adalet divan› sistemi ve karar alma prosedürleri aç›s›ndan bölgesel ihtiyaçlara cevap vermeyen sistemlerin do¤rudan model olarak kabul edilmesi örgütlenmelerin k›sa ömürlü olmas›na neden olmaktad›r. Geçmiflten beri kurulan örgütlenmelere ve yeni projelere bakt›¤›m›zda, ayn› amaçlar›n tekrarland›¤›n› ve benzer yap›lanmalar›n kabul edildi¤ini görece¤iz. Bütünleflme Yap›lar›: 1948 y›l›nda, BM bünyesinde kurulan CEPALC (Karayip ve Latin Amerika Ekonomik Komisyonu), BM’nin befl bölgesel örgütlenmesinden biridir. Bölge devletlerinin kalk›nmalar›na yard›mc› olmak için kurulan bu örgüt, devletlerin ekonomik anlamda bir bütünleflme sa¤lamas›n› ve dünya ekonomisine dâhil olmalar›n› amaçlamaktad›r. Sosyal kalk›nman›n sa¤lanmas›, altyap› çal›flmalar›n›n desteklenmesi ve do¤al kaynaklar›n korunmas›, BM’nin CEPALC’i kurmas›n›n amaçlar›ndan baz›lar›d›r. Latin Amerika Devletleri’nin bütünleflme amaçl› kurduklar› örgütlerden biri de siyasi nitelikli olan ve 1951 y›l›nda kurulan ODECA (Merkezi Amerika Devletleri Örgütü)’d›r. Bölge devletleri aras›nda ifl birli¤ini ve dayan›flmay› artt›rmay› amaçlayan örgüt, ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel iliflkilerin yo¤unlaflt›r›lmas›n› ve bir birlik kurulmas›n› hedeflemekteydi. 1960’ta LAFTA (Latin Amerika Serbest Ticaret Birli¤i) ve CACM (Orta Amerika Ortak Pazar›) örgütleri ekonomik bütünleflme için kurulmufltur. LAFTA, serbest de¤iflim bölgesinin, gümrük birli¤inin ve ortak pazar›n oluflmas› için 12 y›ll›k bir süre öngörmüfltür. Ticaretin serbestlefltirilmesini, üyelerin tar›msal kalk›nmalar›n› ve sanayi politikalar›n›n koordine edilmesini öngörmüfltür. Ayn› amaçlar için CACM için daha k›sa bir süre belirlemifllerdir. Ancak bütün devletler ayn› ham maddeleri ürettikleri için, aralar›ndaki d›fl ticaret geliflme olana¤› bulamam›flt›r. Bölgesel ticaret bu yüzden s›n›rl› kalm›flt›r. Latin Amerika devletlerinde 60’l› ve 70’li y›llardaki askeri rejimler ve otoriter hükümetler, devletleraras›nda güvensizli¤e sebep olmufl ve gerçek bir bütünleflme iradesi göstermemifllerdir. LAFTA, üyeler aras›ndaki geliflmifllik düzeylerinin farkl›l›k göstermesi, d›fla ba¤›ml›l›klar›n›n uzlaflmalar›na engel olmas› ve bölgedeki siyasal istikrars›zlaflma sonucu 1980’de fes edilmifltir. CACM ise üyeler aras›nda ekonomik ifl birli¤ini ve entegrasyonu gerçeklefltirmek amac›yla kurulmufltur. 1966 y›l›na kadar her türlü ticari faaliyeti serbestlefltirmeyi öngören örgüt, tar›m sektörü d›fl›ndaki alanlarda ortak gümrük vergisi uygulamas› yürütmüfltür. 1964’te Orta Amerika Merkez Bankalar› Sistemi ile üye ülkelere mali kolayl›klar sa¤lanmas› hedeflenmifltir. Ancak CACM de LAFTA ile benzer sebeplerden dolay› baflar›s›z olmufltur. 1991’de SICA (Orta Amerika Bütünleflme Sistemi), üye ülkelerin bölgesel bütünleflmelerini gerçeklefltirmek, bar›fl, özgürlük, demokrasi ve kalk›nmalar›n› sa¤lamak www.hedefaof.com 110 Uluslararas› ‹ktisat amac›yla kurulmufltur. 1969 y›l›nda kurulan Andean Pakt› (CAN) ise, alt bölgesel bütünleflme yap›s›ndad›r. Bölgesel gümrük birli¤i kurmak amac›yla, 26 May›s 1969’da Bolivya, Ekvator, Peru ve Kolombiya’n›n aralar›nda Cartagena Antlaflmas›’n› imzalamalar› ile kurulmufltur. 1979 y›l›nda Cartagena Mahkemesi’nin kurulmas›yla, örgüt adli alanda da faaliyet göstermeye bafllam›flt›r. Ayn› y›l kurulan Andean Parlamentosu ile örgüt yap›s› gelifltirilmifltir. And Ülkeleri Pakt› ad›n› da alan bu kurulufl, üye ülkeler aras› ticaret serbestisini ve üçüncü ülkelere karfl› ortak gümrük tarifesi uygulamalar›n› öngörmektedir. 1978’de Andean Rezerv Fonu ve 1988’de Latin Amerika Rezerv Fonu, üyelerin ödeme dengesi aç›klar›n› kapatmak için kurulmufltur. 1991’de Barahona Akt› ile bütünleflmenin derinleflmesi amac›yla serbest ticaret antlaflmas› kurulmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. 1996’da ise Topluluk Adalet Divan› kurulmufltur. Örgütün organlar›na bakt›¤›m›z zaman, Andean Baflkanl›k Konseyi, D›fliflleri Bakanlar› Konseyi, politikalar›n yürütülmesinden ve gelifltirilmesinden sorumlu olan CAN Komisyonu, topluluk kurallar›n›n uygulanmas›n› kontrol eden Genel Sekreterlik, oy hakk› bulunmayan CAN Parlamentosu, Adalet Divan›, örgütün yap›lanmas›n›n Avrupa Birli¤i’nin yönetim flemas›na oldukça yak›n oldu¤unu göstermektedir. Andean üyeleri ulus üstü bir yap› kurmak istemektedirler. Örgüt yap›lanmas› içinde baz› organlar›n üyeler taraf›ndan devredilen yetkilerle donat›lmas›, Konsey taraf›ndan al›nan kararlar›n do¤rudan uygulanabilir olmas› ve hemen etki do¤urmas› AB sisteminden etkilendiklerini göstermektedir. Adalet Divan›’n›n kararlar› ve Sekreterlik raporlar› do¤rudan uygulanma özelli¤ine sahiptir. AB sisteminin ihrac› ile ulus üstü bir yap› kurmak isteyen Latin Amerika devletlerinin bölgesel ihtiyaçlar›n› ve geleneksel özelliklerini göz önünde bulundurmamalar› sebebiyle bu bütünleflme hareketleri istenilen sonucu vermemektedir. Üyelerin, topluluk normlar›n›n do¤rudan ve hemen uygulanabilir olmas›na direnmeleri ve baz› üyelerin gerekli anayasal düzenlemeleri gerçeklefltirmeyi geciktirmeleri bütünleflmeyi de zorlaflt›rmaktad›r. Ayr›ca baz› üyelerdeki milliyetçi yaklafl›mlar; yetki devri, üçüncü ülkelere karfl› ortak gümrük tarifeleri uygulanmas› veya kararlar›n iç hukuka aktar›lmas› konular›nda örgütün iflleyiflini aksatmaktad›r. Mercosur ise 1991 y›l›nda Asuncion Antlaflmas› ile kurulmufltur ve Latin Amerika devletlerinin bütünleflme amac›yla kurduklar› en baflar›l› örgütlerden biridir. Bu Birlik, Latin Amerika devletleri aras›nda ortak pazar kur- mak için oluflturulmufltur; zaman içerisinde ortak pazardan ziyade, gümrük birli¤i örgütlenmesine dönüflmüfltür ve 5 üye devletten oluflmaktad›r: Brezilya, Arjantin, Uruguay, Paraguay, Venezüella. 1992 y›l›nda Las Lenas Protokolü ile üyeler aras›nda sivil, ticari ve idari iliflkilerde ifl birli¤i ve adli yard›m›n gelifltirilmesi öngörülmüfltür. 1994’teki Ouro Preto Protokolü ile ise hükümetler aras› bir sistem dahilinde karar alma flekilleri tan›mlanarak, tüm kararlar›n konsensüs yoluyla al›nmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. 1998 y›l›nda üyeler aras›nda rekabetin korunmas› için gerekli önlemlerin al›nmas› öngörülmüfltür. Karar alma sisteminde hükümetler aras› bir yap› oluflturulmufltur, bu yüzden kararlar oybirli¤i ile al›nmaktad›r. CAN’da oldu¤u gibi üst bir organa yetki devri söz konusu olmazken, tüzel kiflili¤e sahiptir. Al›nan kararlar›n üye devletlerin iç hukuklar›na özel yasalarla aktar›lmas› gerekmektedir, do¤rudan uygulanabilir kararlar al›namamaktad›r. Mercosur kararlar›n›n iç hukuk kurallar›na karfl› öncelikli niteli¤i yoktur. 1973’te Karayip ülkeleri aras›nda ekonomik ifl birli¤i baflta olmak üzere e¤itim, kültür, bilim ve teknoloji alanlar›nda ortak hareket etmeyi amaçlayan CAR‹COM (Karayip Toplulu¤u ve Ortak Pazar›) kurulmufltur. Karayip Serbest Ticaret Bölgesi’nin devam› niteli¤indedir. Ticareti kolaylaflt›r›c› önlemlerin al›nmas› ve d›fl politikada koordinasyonun sa¤lanmas› örgütün di¤er hedefleridir. 1975 y›l›nda ise Latin Amerika Ekonomi Sistemi oluflturulmufltur. Güney ve Orta Amerika bölgesinde ekonomik, sosyal ifl birli¤ini gelifltirmek ve aralar›nda ekonomik ortakl›klarla çok uluslu flirketler kurmak hedefleri aras›nda say›lm›flt›r. Ekonomik bütünleflme amac›yla kurulan bir baflka örgüt Kuzey Amerika Serbest Ticaret Antlaflmas› (1994’te Meksika, Amerika ve Kanada aras›nda kurulmufltur), bir di¤eri ise benzeri bir örgütlenme olarak DR-CAFTA ad›yla an›lan Dominik Cumhuriyeti-Orta Amerika Serbest Ticaret Antlaflmas›’d›r. LAFTA’n›n istenilen bütünleflmeyi gerçeklefltirememesi sonucu fes edilmesinden sonra, 1980’de LAIA (Latin Amerika Entegrasyon Birli¤i), LAFTA ile ayn› amaçlarla kurulmufltur. Tercihli ticaret bölgesi oluflturulmas› ve ortak pazar kurulmas› öngörülmüfltür. Devletlerin geliflmifllik düzeylerine göre üç kategori üyelik bulunmaktad›r ve her kategori için farkl› ticaret tarifeleri belirlenmifltir. Örgüte 1999’da Küba da kat›lm›flt›r. Ancak LAIA bölgesel bir birlik olarak alg›lanabilecek bir blok hâline gelmemifltir. Devletleraras›nda imzalanan ticaret antlaflmalar›n›n topland›¤› bir sekreterlik görevi görmektedir. www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi 111 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Son dönemdeki bütünleflme giriflimleri: UNASUR (Güney Amerika Uluslar Birli¤i) 2004: Bütün Latin Amerika devletlerini kapsayan bu örgütlenme, Mercosur ve Can üyeleri ile birlikte fiili, Surinam ve Guyana’y› içermektedir. ZLEA (Amerika Serbest Ticaret Bölgesi) : Amerika’n›n gümrük duvarlar› olmadan serbest ticaret bölgesi oluflturmas› projesinin bir ürünü olarak ortaya ç›km›flt›r. Antlaflman›n temel amaçlar› yoksullukla mücadele, demokrasiyi koruma ve sürdürülebilir kalk›nmay› sa¤lamakt›r. ‹fl birli¤i alan› ticaretle s›n›rland›r›ld›¤› için tam bir bütünleflme sa¤lama aç›s›ndan baflar›l› olmad›¤› savunulmaktad›r. ALBA (Amerika için Bolivar alternatifi): Venezüella, Küba, Nikaragua, Bolivya taraf›ndan 2006’da kurulan ve kapitalist sistemle mücadele etmek amac›n› tafl›yan bir örgütlenmedir. ‹kili ticaretin para yerine mal veya hizmet takas› yoluyla yap›lmas›n› öngörmektedir. ‹nsan haklar›, demokrasi, hukukun üstünlü¤ü ve ekonomik kalk›nma gibi iç sorunlarla bafl etmeye çal›flan Latin Amerika devletleri, bir yandan da iç savafllarla ve s›n›r anlaflmazl›klar›yla mücadele etmektedir. Öte yandan AB’nin ekonomik kalk›nm›fll›k seviyesine ulaflamam›fl olmalar›na ra¤men, benzer ekonomik ifl birli¤ini öngörmektedirler. Ancak AB’nin fikir babalar›ndan Schuman’›n “Avrupa Birli¤i birden de¤il, öncelikle dayan›flman›n oluflmas›n› sa¤layacak somut ad›mlarla oluflacakt›r” sözü, Latin Amerika’da bütünleflme çabalar›n›n neden sonuca ulaflmad›¤›n› aç›klamaktad›r. ” Kaynak: http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=642:latin-amerikadevletlerinin-buetuenleme-cabalar-ve-ab-modeli&catid=89:analizler-latinamerika&Itemid=142 (28.05.2012)’den al›nt›d›r. 1. a 2. c 3. a 4. d 5. b 6. a 7. d 8. e 9. b 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serbest Ticaret Bölgesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Birli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik ve Parasal Birlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ortak Pazar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik ve Parasal Birlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Ticaret Hadleri Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Birleflmelerin Baflar› fiartlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Birli¤i’nin Dinamik Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Baz› yaklafl›mlarda ekonomik ifl birli¤i bir bütünleflme türü olarak ifade edilmektedir. Ekonomik ifl birli¤i ülkeler aras›ndaki ekonomik dayan›flma ve ifl birli¤ini gelifltirmeyi amaçlamaktad›r. Ekonomik birleflme ile ekonomik ifl birli¤ini daha iyi ay›rt edebilmek için di¤er farkl›l›klara göz atmak gerekir. Ekonomik birleflmede co¤rafi yak›nl›k önemlidir. Ekonomik ifl birli¤i için ise ülkelerin belli bir co¤rafyada bulunmas› gerekmemektedir. Ekonomik birleflmeye karar veren ülkelerin yerine getirmesi gereken yükümlülükler bulunmaktad›r. Ülkeler bu yükümlülükleri yerine getirerek ekonomik yap›lar›nda ciddi de¤iflikli¤e gitmekte ve yeni ekonomik yap›lar oluflturmaktad›r. Ekonomik ifl birli¤inde ise ülkelerin belli yükümlülükleri bulunmakta fakat bu yükümlülüklerin yerine getirilmemesi durumunda zorlama veya yapt›r›m söz konusu olmamaktad›r. Ekonomik birleflme için ülkelerin ekonomik ve sosyal altyap›lar›n›n nispeten birbirine yak›n olmas› gerekirken, ifl birli¤inde böyle bir zorunluluk bulunmamaktad›r. Ekonomik birleflmede (özellikle ortak pazardan sonraki aflamalarda) ülkeler aras›ndaki uyumu ve ortak hareket etmeyi sa¤layacak ve bu do¤rultuda al›nan kararlara uyulup uyulmad›¤›n› kontrol eden www.hedefaof.com 112 Uluslararas› ‹ktisat bir uluslarüstü yap›lanma mevcuttur. Buna karfl›l›k ekonomik ifl birli¤inde uluslarüstü yetki söz konusu de¤ildir. ‹fl birli¤ine taraf ülkeler ise yükümlülüklerini kendi istekleri do¤rultusunda yerine getirmektedirler. ‹fl birli¤ine yönelik kurulufllarda al›nan kararlara uymayan ülkelere yönelik mevcut yapt›r›m ve müeyyideler ise ekonomik bütünleflmeye göre oldukça zay›ft›r. S›ra Sizde 2 Klasik gümrük birli¤i teorisindeki mevcut varsay›mlardan hareketle iki veya daha fazla ülke aras›ndaki gümrük birli¤inin optimum kaynak da¤›l›m›n› (tahsisini) mümkün k›larak birlik içinde mal ve faktör fiyatlar›n› eflitleyece¤i öne sürülür. Ancak teorideki varsay›mlar gerçek ekonomik hayatta geçerli olmad›¤› için optimum kaynak da¤›l›m›n› sa¤lamak için sadece mallar›n serbest dolafl›m› yeterli de¤ildir. Bununla birlikte teoride ulafl›m giderlerinin s›f›r oldu¤u varsay›lsa da ulafl›m giderleri d›fl ticareti etkileyen önemli bir unsurdur. Bu durum mallar›n serbest dolafl›m›na, dolay›s›yla optimum kaynak da¤›l›m›na engel olmaktad›r. Ülkeler aras›nda optimum kaynak da¤›l›m›n› sa¤lamak için mallar›n serbest dolafl›m›na ek olarak üretim faktörlerinin (emek, sermaye ve giriflimci) de serbest dolafl›m› sa¤lanmal›d›r. S›ra Sizde 3 Gümrük birli¤i bir bütün olarak Birli¤in, tek tek Birlik üyesi ülkelerin ve Birlik d›fl›ndaki üçüncü ülkelerin ticaret hadlerinde de¤iflmelere neden olacakt›r. D›fl ticaret hadlerindeki geliflmelere ba¤l› olarak hem Birlik içinde hem de Birlik d›fl›nda gelir yeniden da¤›lacak, bu durum ülkelerin ve çeflitli toplum kesimlerinin refah düzeylerini etkileyecektir. Birlik içinde verimlili¤in artmas› maliyetleri düflürerek hem d›fl ticaret hadlerini hem de ödemeler dengesini etkiler. Birli¤in pazarl›k gücünde meydana gelen de¤iflmelere ba¤l› olarak d›fl ticaret hadlerinin birlik lehine de¤iflme olas›l›¤› oldukça yüksektir. Önemli bir ekonomik büyüklü¤e sahip bölgesel ekonomik birleflmeler arz ve talep flartlar›n› etkileyerek dünya fiyatlar›n› de¤ifltirebilir ve bu de¤ifliklikle d›fl ticaret hadlerini lehlerine çevirebilirler. Gümrük birli¤inin ticaret sapt›r›c› etkisi Birlik üyesi ülkelerin di¤er ülkelerle olan d›fl ticaret hadlerini Birlik lehine çevirmelerini sa¤lar. S›ra Sizde 4 Klasik (geleneksel) gümrük birli¤i teorisi, gümrük birli¤inin üye ülkelerin istihdam düzeyi, verimlilik ve ekonomik büyümedeki de¤iflmeleri ile talep yap›s› üzerindeki etkilerini aç›klayamam›flt›r. Bunun nedeni ise bu de¤iflkenlerin klasik gümrük birli¤i teorisinde sabit kabul edilmesidir. Fakat sabit varsay›lan pek çok de¤iflken zaman içinde de¤iflmektedir. Bu etkiler ekonomik birleflmelerin (gümrük birli¤inin) dinamik etkileri olarak ifade edilmektedir. Ekonomik birleflmeler (gümrük birli¤i) üye ülkelerin ekonomik yap›lar›nda, üretim kapasitesi ve kaynak verimliliklerinde radikal de¤iflikliklere neden olmaktad›r. Bu de¤ifliklikler zamanla millî geliri, büyüme (genifl anlamda kalk›nma) h›z›n› ve refah düzeyini etkilemektedir. Bunlara ba¤l› olarak ülkenin kaynak arz›, üretim yap›s› ve organizasyonu ile teknolojik düzeyinde de¤ifliklikler görülmektedir. Dinamik etkiler; d›fl rekabet etkisi, ölçek ekonomileri etkisi, d›flsal ekonomiler etkisi, teknolojik ilerleme etkisi, yat›r›mlar› özendirme ve sermaye etkisi, kaynak hareketlili¤i etkisi ve kutuplaflma etkisi fleklinde s›ralanmaktad›r. Tüm bu etkiler do¤rudan ve dolayl› olarak ülkelerin büyüme (kalk›nma) h›z›n› etkilemektedir. Yararlan›lan Kaynaklar Aynagöz, Ö. (2003). “Gümrük Birli¤i Teorisinin Geliflimi” Ekonomik Yaklafl›m, c.14 (44-46), s. 23-39. Balassa, B. (1978). “Typs of Economic Integration”, Economic Integration, World Wide, Regional Sectoral; (Ed. Fritz Machlup), London: The McMillan Press Ltd. Balassa, B. (1961). The Theory of Economic Integration. Richard D. Irwin, Homewood, III. Balassa, B. (1961). The Theory of Economic Integration, Greenwood Press. Bayraktutan, Y. (2010). Global Ekonomide Bütünleflme Teorileri, 6. Bask›, Ankara: Nobel Yay›nevi. Brada, J. C., Mendez, J. A. (1988). “An Estimate of the Dynamic Effects of Economic Integration”, The Review of Economics and Statistics, Vol. 70, No. 1, pp. 163-168. Dell, S. (1959). “Economic Integration and the American Example,” The Economic Journal, Vol. 69, No. 273, pp. 39-54. Easton, S. T., Grubel, H. G. (1983). “The Costs and Benefits of Protection in a Growing World,” Kyklos, Wiley Blackwell, Vol. 36(2), pp. 213-30. www.hedefaof.com 4. Ünite - Uluslararas› Ekonomik Birleflmeler Teorisi Ertürk, E. (1998). ‹ktisadi Birleflmeler Teorisi, Geniflletilmifl ‹kinci Bask›, Bursa: Alfa/Aktüel Yay›nlar›. Genç, M. C., Berber, M. (2011). “Bölgeselleflme Ve Ticaret Ak›mlar›: Literatür ‹ncelemesi”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22 / 2: 84-110. Kreinin, M. E. (1964). “On the Dynamic Effects of a Customs Union”, Journal of Political Economy, Vol. 72 (Mar.), 193-195. Krueger, A. O. (1980). “Trade Policy as an Input to Development”, American Economic Review, Vol. 70 (May), No. 4, 288-292. Krueger, A. O. (1985). “Importance of General Policies to Promote Economic Growth”, The World Economy, Vol. 8, No. 2, pp. 93-108. Lipsey, R. G. (1957). “The Theory of Customs Unions: Trade Diversion and Welfare”, Economica, 24, No. 93, pp. 40-46. Lipsey, R. G. (1960). “The Theory of Customs Unions: A General Survey”, Economic Journal, Vol. 70, pp. 496-513. Meade, J.E. (1955). The Theory of Customs Unions, Amsterdam: North-Holland Publishing Company, 2nd Printing, 1966 Y›ld›z, M. (1999). “Bütünleflme Biçimleri ve Avrupa Birli¤i”, D›fl Ticaret Dergisi, Y›l:4, Say› 15 (Ekim 1999), ss.89-117. (http://www.foreigntrade.gov.tr). Vanek, J. (1965). General Equilibrium of International Discrimination. The Case of Customs Unions; Cambridge, Mass.: Harvard University Press. Viner, J. (1950). The Customs Union Issue, Washington: Anderson Kramer Associates, 1961 (Reprint of the 1950 ed. published by Carnegie Endowment for International Peace). Y›ld›r›m, E., Dura, C. (2007). “Gümrük Birli¤i’nin Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Etkileri Konusundaki Literatüre Bir Bak›fl” Erciyes Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say›: 28, ss. 141177. www.hedefaof.com 113 5 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT Amaçlar›m›z N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Serbest ticaretin önündeki engelleri aç›klayabilecek, Gümrük tarifelerinin nedenlerini ve ekonomik etkilerini aç›klayabilecek, Di¤er tarife d›fl› engellerin nedenlerini ve ekonomik etkilerini aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Serbest Ticaret • Serbest Ticaretin Önündeki Engeller • Korumac›l›k • Gümrük Tarifeleri • Tarifeler • • • • • • Tarife D›fl› Engeller Kotalar Görünmez Engeller Gönüllü ‹hracat K›s›tlamalar› Ambargo Damping ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller www.hedefaof.com • G‹R‹fi • GÜMRÜK TAR‹FELER‹N‹N ÖZELL‹KLER‹ • T‹CARET‹N BEL‹RLEY‹C‹LER‹ • GÜMRÜK TAR‹FELER‹N‹N EKONOM‹K ETK‹LER‹ • TAR‹FE-DIfiI T‹CARET POL‹T‹KASI ARAÇLARI (Non-Tariff Barriers) • YEN‹ KORUMACILIK VE ÖTEK‹ TAR‹FE DIfiI ARAÇLAR Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller G‹R‹fi Özellikle II. Dünya Savafl›’ndan bu yana d›fl ticaretin serbestlefltirilmesinin önünde önemli birtak›m engeller bulunmaktad›r. Son y›llarda bu engeller uluslararas› kurulufllar ve anlaflmalarla düzenlenmifl olsa da tamamen kald›r›lm›fl de¤ildir. Yani uluslararas› ticaretin önünde yine uluslar›n kendileri taraf›ndan çeflitli sebeplerle konmufl k›s›tlamalar mevcuttur. fiüphesiz bu k›s›tlamalar olmasa idi dünya ticareti hacim olarak daha büyük olurdu. Uluslararas› ticaretin seyri incelendi¤inde en s›k baflvurulan politika uygulamalar›n›n gümrük tarifeleri ve tarife d›fl› engeller oldu¤u görülür. Bu ünitede d›fl ticareti engelleyen/k›s›tlayan politikalar›, nedenlerini ve etkilerini inceleyece¤iz. D›fl ticareti engelleyen politikalar ya da uygulamalar gümrük tarifeleri, ithalat kotalar›, ithalat yasaklar› ve di¤er engelleyici uygulamalar fleklinde s›ralanabilir. GÜMRÜK TAR‹FELER‹N‹N ÖZELL‹KLER‹ Gümrük tarifeleri, ithal veya ihraç edilen mallar üzerine konan bir çeflit vergidir. Günümüzde ihraç mallar› üzerine vergi uygulamas› çok nadirdir; oysa ithal mallar› üzerine konan vergi uygulamalar› çok yayg›nd›r. Bu yüzden gümrük vergileri genelde ithalattan al›n›r dememiz yanl›fl olmaz. Gümrük tarifesi ifadesinde iki temel kavram vard›r. Bunlar; gümrük ve tarifedir. Gümrük, belli bir mal›n gümrük s›n›r›n› geçiflinde ödenen vergi ve harçlard›r. Tarife ise uluslararas› ticarete konu olan bütün mallara uygulanan vergileri belirleyen listeleri de kapsayan genifl kapsaml› bir tan›md›r. Gümrük vergileri, gümrük yükümlülü¤ünün do¤du¤u tarihte yürürlükte olan gümrük tarifesine göre hesaplan›r. Tarifeler konusunda belirleme yetkisi her ülkenin kendisine aittir. Gümrük vergileri ülkelerin kendileri taraf›ndan yasa ile belirleniyorsa bu tarifeler otonom tarife (autonomous tariff) olarak adland›r›l›r. Ancak bazen ülkeler aras› anlaflmalar ve karfl›l›kl› görüflmeler sonucu tarife belirlemesine de gidilebilir. Bu tür tarifelere sözleflmeli tarife (conventional tariff) ad› verilir. Sözleflmeli tarifelere örnek olarak, GATT (Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaflmas›) kapsam›ndaki düzenlemeler ve GPS (Genellefltirilmifl Tercihler Sistemi) verilebilir. Gümrük vergileri uluslararas› anlaflmalarla belirlenince, bunlar›n art›k tek tarafl› kararlarla de¤ifltirilmesi mümkün de¤ildir. www.hedefaof.com Gümrük tarifeleri: Mallar›n ülke s›n›r›ndan geçifli s›ras›nda al›nan vergilerdir. Tarife: Çeflitli mallara uygulanacak vergi oranlar›n› gösteren listeleri ifade eder. Hangi ithal mal›na ne kadar ithal vergisi kondu¤u listeler hâlinde aç›klan›r. 116 Uluslararas› ‹ktisat Damping: Mallar›n yabanc› bir pazarda normal de¤erinin ya da iç pazarda geçerli olan fiyat›n›n alt›nda sat›lmas›na damping denir. ‹thal edilen mallar üzerine vergi konmas›n›n iki ana nedeni vard›r: Hükûmete gelir sa¤lamak ve yerli sanayiyi uluslararas› rekabetten korumak. Hükûmetler bunlar›n yan›nda d›fl ödemelerdeki dengesizlikleri gidermek, iç piyasada istikrar sa¤lamak gibi nedenlerle de ithalat› s›n›rlamaya çal›fl›rlar. Gümrük vergileri uygulan›rken, ulafl›lmas› planlanan temel hedefler flu flekilde s›ralanabilir (Salvatore, D., 1986, s.77): • Ülke iflçisini yabanc› ucuz iflçiye karfl› korumak • Yerli üreticilerin yabanc› rekabete dayanmalar›na imkân sa¤lamak için ithal mal›n›n maliyetini yerli üretimin maliyetine eflitlemek • Daha önce ithal edilen baz› mallar› yurt içinde üreterek ülkede iflsizli¤i azaltmak • Ülkenin d›fl gelirinin üstünde olan d›fl gider fazlas›n› eriterek d›fl ödemeler dengesini sa¤lamak • Ülkenin ticaret hadlerini ve refah›n› iyilefltirmek • Yerli üreticileri dampinge karfl› korumak • Genç Endüstri Tezi kapsam›nda yerli sanayinin etkinlik kazan›ncaya kadar yerleflmesine ve büyümesine imkân sa¤lamak • Ulusal savunma için stratejik öneme sahip sanayileri korumak Gelir sa¤lamaya yönelik tarifeler genellikle halk›n yayg›n biçimde tüketti¤i mallar üzerine konulur. Böylece daha çok gelir elde etmek mümkün olur. Ancak talebi esnek mallar üzerine konan yüksek gümrük vergileri tüketimi k›sarak vergi gelirlerinin azalmas›na yol açabilir. Koruma amaçl› vergiler ise ithal edilen bir mal›n yüksek yurt içi fiyat› ile ondan düflük dünya fiyat› aras›ndaki fark tutar›nda veya daha yüksek ölçüde konulur. Tarifeler d›flar›dan gelen mallar›n yurt içi fiyatlar›n› art›rarak, bu mallar› yurt içinde üreten üreticileri d›fl rekabetten korur. Bu tarifeler ithalat› tamamen önlerse bu derece yüksek olan tarifelere “yasaklay›c›” (prohibitive) tarife denir. Bundan daha düflük oranda bir vergi konulmas› durumunda ise bir miktar ithalat yap›lmas› sürdürülece¤i için k›smi bir korunma sa¤lanmas› söz konusudur. Burada her ne kadar as›l amaç yerli sanayiyi korumak ise de ayn› zamanda yap›lan ithalat ölçüsünde hazineye bir gelir sa¤lanm›fl olur. Böylece ayn› zamanda yurt içi sanayi ve üreticiler de korunmufl olur. Gümrük tarifeleri ithalat› k›st›¤› ölçüde ödemeler dengesi a盤›n› da kapat›c› etki yapar. SIRA S‹ZDE E¤er ülke içinde üretimi yap›lmayan bir maldan vergi al›n›yorsa, burada yurt içi sanayiyi SIRA S‹ZDE ve üreticiyi korumak gibi bir amaç hala var m›d›r? Tart›fl›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 1 D Ü fitarifeleri Ü N E L ‹ M üç flekilde uygulanabilir: Spesifik (belirli), Ad valorem Gümrük (yüzde) ve Bileflik-karma (Compound). SpesifikSgümrük tarifelerinde ithal edilecek mallardan al›nacak gümrük verO R U gileri belirli miktarlardad›r. Birim ve a¤›rl›k gibi mallar›n fiziki birimleri üzerinden al›nan vergilerdir. Örne¤in, ithal edilecek her bir otomobil için al›nacak vergi mikD‹KKAT tar› ayn›d›r. Markas› ya da de¤eri önemli olmaks›z›n her bir otomobil için T1000 gümrük vergisi al›nmas› gibi. S‹ZDE Latince SIRA ‘de¤er üzerinden’ anlam›na gelen Ad valorem gümrük tarifeleri ise mal›n de¤erinin belirli bir oran› (yüzdesi) fleklindedir. Örne¤in, ithal edilecek her bir otomobilin de¤erinin %10’u kadar vergi al›n›r. T50.000 de¤erindeki otomobilAMAÇLARIMIZ den T5000 gümrük vergisi al›n›rken, T70.000 de¤erindeki otomobilden T7.000 gümrük vergisi al›nmas› gibi. N N K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON www.hedefaof.com 5. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller 117 Her iki vergi türü de devlete gelir sa¤lar, ithalat› k›s›tlamak suretiyle yerli üreticiyi korur ve döviz giderlerini azalt›r. Spesifik vergiler, mal›n fiziki birimi gibi objektif k›staslara dayand›klar› için uygulamalar› kolayd›r. Ancak vergide adalet ilkesi ile ba¤daflmaz çünkü mal›n farkl› de¤erdeki kaliteleri aras›nda bir ayr›m yap›lmaz. Ucuz kalitede mal ithal edenlerle pahal› kalitede mal ithal edenler hep ayn› vergiyi öderler. Ayr›ca bu özelliklerinden dolay› spesifik vergiler enflasyona karfl› Ad valorem vergiler kadar koruma sa¤lamazlar. Bunlar birim bafl›na sabit bir miktar olduklar› için fiyatlar yükseldikçe, verginin fiyata oran› da düfler. Oysa Ad valorem vergiler de¤er üzerinden al›nd›klar›ndan artan fiyatlara ayn› oranda uygulan›rlar, yani verginin koruma gücü de¤iflmez. Spesifik vergiler daha çok ayn› kalitedeki standart ürünlere (örne¤in; tar›m ürünleri ve madenler), Ad valorem vergiler ise kalite ile fiyat farklar›n›n önemli oldu¤u mallara (ileri teknoloji içeren sanayi ürünleri) uygulan›rlar. Karma tarife (vergi), Ad valorem ile spesifik verginin bileflimidir. Örne¤in, ithal edilecek her bir otomobil için T1000 ve ilaveten otomobilin de¤erinin %1’i kadar vergi al›nmas› gibi. Ad valorem vergiler uygulan›rken bir mal›n de¤erinin belirlenebilmesi için iki temel fiyat uygulamas› vard›r: F.O.B. (Free On Board - Güvertede Teslim) Fiyat: Mal›n ihracatç›n›n liman›nda gemiye yüklendi¤i fiyatt›r. Maliyet ile mal›n geminin güvertesine yüklenmesine kadar yap›lan masraflar› kapsar. Di¤er yöntem olan C.I.F. (Cost, Insurance and Freight - Maliyet, Sigorta ve Navlun) Fiyat: Mal›n ithalatç› ülkenin liman›na vard›¤› andaki fiyat› olup, maliyetle birlikte tafl›ma ve sigorta giderleri toplam›ndan oluflur. T‹CARET‹N BEL‹RLEY‹C‹LER‹ “Uluslararas› ticaretin yönünü hangi etmenler belirler? Uluslararas› ticaretten kimler kazanç elde eder ve kimler kayba u¤rar?” sorular›n›n cevab›n› aç›klayabilmek için çelik pazar›n› ele alal›m. Çelik pazar›, uluslararas› ticaretten elde edilen kazançlar› ve zararlar› incelemek için çok uygundur. Çünkü çelik pek çok ülkede üretilmekte ve ticareti çok yap›lmaktad›r. Ayr›ca çelik piyasas›, politika uygulay›c›lar›n›n yerli üreticiyi yabanc› rekabetten korumak için s›k s›k ticareti k›s›tlayan engeller uygulad›¤› bir piyasad›r (Mankiw, N.G., 2002, s.176). Ticaret Öncesi Denge X ülkesinin dünyan›n geri kalan›ndan tecrit edildi¤ini ve çelik üretti¤ini, çelik pazar›n›n ülkedeki al›c› ve sat›c›lardan olufltu¤unu, ülkedeki hiç kimsenin çelik ihraç ya da ithal etmeye izinli olmad›¤›n› varsayal›m. Bir ekonomi dünya piyasalar›yla ticarete girmedi¤i zaman yurt içi fiyat arz ve talebi dengeleyecek flekildedir. fiekil 5.1 uluslararas› ticaretin olmad›¤› bir piyasada tüketici ve üretici rant›n›n dengede oldu¤unu göstermektedir. Tüketici ve üretici rantlar›n›n toplam›, al›c› ve sat›c›lar›n elde etti¤i toplam kazanc› belirtmektedir. Tüketici rant›, tüketicilerin bir mal›n bir birimi için vermeye raz› olacaklar› en yüksek fiyat ile gerçekte ödedikleri fiyat aras›ndaki farkt›r. Talep e¤risi ile fiyat do¤rusu aras›nda kalan aland›r. Üretici rant› ise üreticilerin belirli bir üretimde bulunabilmek için uzun dönemde kendilerine yap›lmas› gereken ödemenin üzerindeki miktar› ifade eder. Yani üreticilerin bir birim mal› satmaya raz› olacaklar› en düflük fiyat ile gerçekte satt›klar› fiyat aras›ndaki farkt›r. Fiyat do¤rusu ile arz e¤risi aras›nda kalan aland›r. www.hedefaof.com Tüketici Rant›-Art›¤›Fazlas› (Consumer Surplus): Tüketicilerin bir mal›n bir birimi için vermeye raz› olacaklar› en yüksek fiyat ile gerçekte ödedikleri fiyat aras›ndaki farkt›r. Talep e¤risi ile fiyat do¤rusu aras›nda kalan aland›r. 118 Uluslararas› ‹ktisat fiekil 5.1 Ticaret Öncesi Denge Çeli¤in fiyat› Denge fiyat› Yurtiçi Arz Tüketici Rant› (Art›¤›) D Üretici Rant› (Art›¤›) Yurtiçi Talep Denge Miktar› 0 Üretici Rant›-Art›¤›-Fazlas› (Producer Surplus): Üreticilerin belirli bir üretimde bulunabilmek için uzun dönemde kendilerine yap›lmas› gereken ödemenin üzerindeki miktar› ifade eder. Yani üreticilerin bir birim mal› satmaya raz› olacaklar› en düflük fiyat ile gerçekte satt›klar› fiyat aras›ndaki farkt›r. Fiyat do¤rusu ile arz e¤risi aras›nda kalan aland›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 2 Çelik Miktar› Bu aflamadan sonra ülke uluslararas› ticarete kat›lmaya karar verirse, çeli¤i ithal mi yoksa ihraç m› edecektir? Serbest ticaretin etkileri, bir mal›n ticaret olmaks›z›n ortaya ç›kan yurt içi fiyat›n› mal›n dünya fiyat› ile karfl›laflt›rarak gösterilebilir. Dünya fiyat›, bu mal için dünya pazarlar›nda yayg›n olan fiyat anlam›na gelmektedir. Bir ülkenin bir malda karfl›laflt›rmal› bir üstünlü¤ü varsa, o zaman yurt içi fiyat dünya fiyat›n›n alt›nda kalacak ve ülke o mal›n ihracatç›s› olacakt›r. Ülkenin bir malda karfl›laflt›rmal› bir üstünlü¤ü yoksa o zaman yurt içi fiyat dünya fiyat›ndan daha yüksek olacak ve ülke o mal›n ithalatç›s› olacakt›r. Cotton ülkesiSIRA uluslararas› ticarete izin vermemektedir. Cotton ülkesinde yün bir battaniye 3 S‹ZDE gr. alt›n ederindedir. Bu arada Cotton ülkesine komflu ülkelerde ayn› yün battaniyeler 2 gr. SIRA S‹ZDE alt›n ederindedir. E¤er Cotton ülkesi serbest ticarete izin verirse, battaniyeleri ihraç m› yokD Ü fi Ü N E L ‹ MYani yün battaniye ithalatç›s› m› yoksa ihracatç›s› bir ülke mi olacakt›r? sa ithal mi edecektir? D Ü fi Ü N E L ‹ M Serbest ticaretin S O R U refah etkisini analiz etmek için, ekonomistler ülkenin küçük bir ekonomi oldu¤u varsay›m› ile analize bafllamaktad›r. Yani ülkenin dünya piyaS O R Uihmal edilebilir boyuttad›r. salar›ndaki etkisi D‹KKAT Uluslararas› Dticarette ‹ K K A T bir ülkenin küçük veya büyük say›lmas› co¤rafi alan›, nüfusu veya ulusal geliriSIRA gibi S‹ZDE etkenlere de¤il dünya fiyatlar›n› etkileme gücüne ba¤l›d›r. Dolay›s›yla ayn› ülke bir mal veya hizmet aç›s›ndan küçük, bir di¤eri aç›s›ndan büyük olabilir. Dünya fiSIRA S‹ZDE yatlar› üzerindeki etki, ticaret hadleri yani ihraç edilen mallar›n fiyat›n›n ithal edilen malAMAÇLARIMIZ lar›n fiyat›na olan oran› sayesinde oluflur. Büyük ülkeler belirli bir düzeyde tarife uygulayarak, yabanc› üreticilerin ihraç fiyatlar›n› afla¤› çekmesini sa¤layabilir. Bu istisnai durumAMAÇLARIMIZ da tarife uygulamas›n›n toplumsal refah› art›rmas› mümkündür (Krugman, 2006, s.180K ‹ T A P 181). Büyük ülkenin gümrük tarifesi koymas›, ülke refah› aç›s›ndan birbirine ters iki durum oluflturur: K ‹ Ticaret T A P hadlerinde iyileflme ve ticaret hacminde daralma. N N N N TELEV‹ZYON X ülkesi fiyat al›c›s›d›r (price taker). Fiyat al›c›s› kavram›, ülkenin çeli¤in dünya fiyat›n› veri olarak anlam›na gelmektedir. Ülkedekiler bu fiyata çeli¤i satabilir T E L E V ‹ Z Y Oald›¤› N ve ihracatç› olabilir veya bu fiyattan çelik sat›n alabilir ve ithalatç› olabilir (Mankiw, N.G., 2002,‹ Ns.178). TERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 119 5. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller fiekil 5.2 yurt içi denge fiyat›n›n, çeli¤in dünya fiyat›n›n alt›nda kald›¤›n› göstermektedir. Serbest ticarete izin verildi¤inde, yurt içi fiyat dünya fiyat›na eflit olacak flekilde yükselecektir. Ülke içinde talep edilen miktar, arz edilen miktardan daha küçüktür ve ülke böylece çelik ihracatç›s› olur. fiekil 5.2 Çeli¤in Fiyat› ‹hracatç› Ülke Yurt içi Arz ‹hracatç› Bir Ülkede Uluslararars› Ticaret Dünya Fiyat› Ticaretten Sonraki Fiyat Ticaretten Önceki Fiyat Yurtiçi Talep ‹hracat 0 Yurt içinde talep edilen miktar Yurt içinde arz edilen miktar Çelik Miktar› ‹hracatç› Bir Ülkenin Kazand›klar› ve Kaybettikleri fiekil 5.3 tüketici ve üretici rantlar›ndaki de¤ifliklikleri göz önüne alarak, ticaretihracat sonras› elde edilen kazanç ve zararlar› göstermektedir. Bu kazanç ve zararlar Tablo 5.1’de özetlenmektedir. fiekil 5.3 Çeli¤in Fiyat› Ticaretten Sonraki Fiyat ‹hracatç› Ülke Yurt içi Arz ‹hracat A B D Dünya Fiyat› Ticaretten Önceki Fiyat C Yurt içi Talep 0 Çelik Miktar› www.hedefaof.com Serbest Ticaret ‹hracatç› Bir ülkede ki Refah› Ne flekilde Etkilemektedir? 120 Uluslararas› ‹ktisat fiekil 5.3’teki D alan› serbest ticaretten elde edilen kazançlar› temsil etmektedir. O halde ihracat X ülkesi için kazançl› olmufltur. D alan› kadar yeni bir alan kazanç hanesine eklenmifltir. Tablo 5.1 Serbest Ticaret Sonras› ‹hracatç› Bir Ülkenin Refah›ndaki De¤ifliklikler Ticaretten Önce Ticaretten Sonra De¤iflim Tüketici Rant› A+B A -B Üretici Rant› C B+C+D +(B+D) Toplam Rant A+B+C A+B+C+D +D ‹hracatç› bir ülkenin analizinden iki sonuç ortaya ç›kmaktad›r: Mal›n ülke içindeki üreticileri daha iyi, tüketicileri ise daha kötü durumdad›r. Ticaret bütün olarak ülkenin ekonomik refah›n› art›rmaktad›r (D alan›). Çünkü üreticilerin elde etti¤i kazançlar tüketicilerin zararlar›n› aflmaktad›r. ‹thalatç› Bir Ülkenin Kazand›klar› ve Kaybettikleri fiekil 5.4 yurt içi denge fiyat›n›n çeli¤in dünya fiyat›n›n üstünde oldu¤unu göstermektedir. Yani yurt içinde çelik daha pahal›d›r. Serbest ticarete izin verildi¤inde, yurt içi fiyat dünya fiyat›na eflitlenmelidir. Bu durumda yurt içinde talep edilen miktar yurt içinde arz edilen miktardan daha büyüktür ve ülke çelik ithalatç›s› olur (Mankiw, N.G., 2002, s.179). fiekil 5.4 ‹thalatç› Bir Ülkede Uluslararas› Ticaret Çeli¤in fiyat› ‹thalatç› Ülke Yurt içi arz Ticaretten önceki fiyat Dünya fiyat› Ticaretten sonraki fiyat Yurt içi talep ‹thalat 0 Yurt içinde arz edilen miktar Yurt içinde talep edilen miktar Çelik Miktar› fiekil 5.5 tüketici ve üretici rantlar›ndaki de¤ifliklikleri göz önüne alarak ticaretten-ithalattan elde edilen kazanç ve zararlar› göstermektedir. Bu kazanç ve zararlar Tablo 5.2’de de özetlenmektedir. www.hedefaof.com 121 5. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller fiekil 5.5 Çeli¤in Fiyat› Yurt içi Arz ‹thalatç› Ülke A Serbest Ticaret ‹thalatç› Bir Ülkedeki Refah› Ne fiekilde Etkilemektedir? Ticretten Önceki Fiyat B D Dünya Fiyat› Ticretten Sonraki Fiyat C ‹thalat Yurt içi Talep 0 Çelik Miktar› fiekil 5.5’teki D alan› serbest ticaretten elde edilen kazançlar› temsil etmektedir. O hâlde ithalat X ülkesi için kazançl› olmufltur. D alan› kadar yeni bir alan kazanç hanesine eklenmifltir. Ticaretten Önce Ticaretten Sonra De¤iflim Tüketici Rant› A A+B+D +(B+D) Üretici Rant› B+C C -B Toplam Rant A+B+C A+B+C+D +D Tablo 5.2 Serbest Ticaret Sonras› ‹thalatç› Bir Ülkenin Refah›ndaki De¤ifliklikler ‹thalatç› bir ülkenin analizinden iki sonuç ortaya ç›kmaktad›r: Mal›n yurt içindeki üreticileri daha kötü, tüketicileri ise daha iyi durumdad›r. Ticaret bütün olarak ülkenin ekonomik refah›n› art›rmaktad›r (D alan›). Çünkü tüketicilerin elde etti¤i kazançlar üreticilerin zararlar›n› aflmaktad›r. GÜMRÜK TAR‹FELER‹N‹N EKONOM‹K ETK‹LER‹ Tarifelerin ekonomik etkilerini fiekil 5.6 yard›m›yla inceleyebiliriz. fiekil 5.6 Çeli¤in fiyat› Yurt içi Arz Ticaret olmaks›z›n denge A B Tarifeli fiyat Tarifesiz fiyat G 0 C E D Tarife Dünya fiyat› Yurt içi Talep F Tarifeli ithalat MA1 MA2 MT2 Tarifesiz ithalat www.hedefaof.com MT1 Çelik Miktar› Tarifelerin Etkileri 122 Uluslararas› ‹ktisat Gümrük Vergilerinin K›smi Denge Etkileri Bir mal üzerine tarife konmas›, üretim, tüketim, gelir ve bölüflüm olmak üzere dört etkiye neden olur. Bunlar afla¤›da s›ras›yla verilmifltir. Üretim etkisi: Koruma etkisi olarak da adland›r›lan bu etki, gümrük vergilerinin ithal mal›n›n iç fiyat›n› yükselterek ithalata rakip üreticileri d›fl piyasan›n rekabetinden korumas›d›r. Bu durum ayn› zamanda yerli üretimin artmas›na da yol açar. Yani gümrük vergileri ithal mallar›n iç fiyat›n› yükseltir ve ithal ikamesi üreticilerini korur. Geliflmeye elveriflli endüstrilerin korunmas› yoluyla uzun dönemde maliyetler düflebilir. Ancak bu durum kaynaklar›n israf edilmesine neden olur. Tam istihdam (çal›flma) varsay›m› alt›nda ithalata rakip mallar› üretmek için gerekli kaynaklar ihracat kesiminden çekilir. Üretimin yurt içinde yap›lmas›ndan u¤ran›lan kay›p “D” üçgeninin alan›na eflittir. Tüketim etkisi ise tarifelerin iç fiyatlar› yükselterek bir yandan yerli üretimi özendirmesi ancak öte yandan da tüketimin k›s›lmas›na yol açmas›d›r. Ayr›ca gümrük vergileri ithal mal›n› pahal›laflt›rd›¤› için, tüketici refah›n›n azalmas›na da yol açmaktad›r. “F” üçgeninin alan› tüketim kayb›n› gösterir. Gelir etkisi, gümrük tarifelerinin ithalat hacmini s›f›ra indirecek oranda olmad›kça hazineye gelir sa¤lama özelli¤ini ifade eder. Ço¤u az geliflmifl ülkede devlet hazinesinin en önemli gelir kayna¤› gümrük vergileridir. “E” dikdörtgeninin alan› gelir etkisini gösterir. Bölüflüm etkisi ise gümrük tarifelerinin, millî gelirin tüketicilerden üreticilere do¤ru yeniden bölüflümüne sebep olmas›d›r. Bölüflüm etkisi “C” alan› ile gösterilir. Tam rekabet piyasas›nda firmalar›n maliyeti piyasa fiyat›na eflit olur (normal kâr). Oysa gümrük vergisiyle normal üstü kâr elde edilir (üretici rant›). D›fl rekabete dayanamayan gruplar gümrük vergilerinin art›r›lmas› için lobi yapabilir. Ancak bu vergilerin tüketicilere ciddi bir maliyeti vard›r. Tarifeler, gelirin yurt içi tüketicilerden yurt içi üreticilere ve ülkenin göreceli biçimde yo¤un olarak sahip bulundu¤u faktörden k›t olarak sahip oldu¤u faktöre do¤ru yeniden da¤›lmas›n› sa¤lar. D+F alan› toplam ranttaki düflüflü göstermekte ve tarifeden kaynaklanan net zarar› temsil etmektedir. Tablo 5.3 Tarife Sonras›nda Refahta Meydana Gelen De¤ifliklikler Kaynak: Tablo ve ba¤l› oldu¤u flekil “Mankiw, N.G. (2002), Principles of Economics, 3.Bask›, Thomson/SouthWestern, s.183” den uyarlanm›flt›r. Tarifeden Önce Tarifeden Sonra De¤iflim Tüketici Rant› A+B+C+D+E+F A+B -(C+D+E+F) Üretici Rant› G C+G +C Yok E +E A+B+C+D+E+F+G A+B+C+E+G -(D+F) Hükûmetin Geliri Toplam Rant Gümrük Vergilerinin Genel Denge Etkileri Ulusal gelir ve istihdam art›fl›: Tarifeler toplam talebi yabanc› mallardan yerli mallara kayd›rarak, korunan endüstride has›lay› ve dolay›s›yla millî geliri art›r›r. Gelir art›fl› bofl duran kaynaklara çal›flma alan› yarat›r. Bu da istihdam düzeyini yükselterek iflsizli¤in azalmas›na yol açabilir. D›fl ticaret bilançosu aç›klar›n› giderme: D›fl ödemeler bilançosu a盤›, gümrük tarifelerinin ithalat› k›s›tlad›¤› ölçüde kapan›r (ülkenin döviz rezervlerinden tasarruf sa¤lar). www.hedefaof.com 5. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller 123 D›fl ticaret hadlerini iyilefltirme: Gümrük tarifeleri ticaret hadlerini tarifeyi koyan büyük ülke lehine de¤ifltirmektedir. Gelir da¤›l›m›n› belli sosyal s›n›flar lehine de¤ifltirme: D›fl ticaret politikas› ile güdülen di¤er bir amaç ise yoksul kesimlere gelir aktar›m›nda bulunmak için zengin kesimin tüketti¤i lüks mallara tarifeler konmas›d›r. Ayr›ca, bu politikaya yönelik olarak zorunlu tüketim mallar›n›n ihrac›n› vergilendirmek yöntemi de uygulanabilir. Bu sayede ucuz zorunlu tüketim mallar›n›n yurt d›fl›na ç›k›fl› engellenirken, lüks mallar› ithal eden zengin kesimin hazineye daha fazla vergi ödemesi sa¤lanmaktad›r. Ticaret Hadleri ve Optimum Gümrük Tarifesi Gümrük tarifeleri, tarifeyi uygulayan ülkenin ticaret hadlerinin iyileflmesine yol açarak ülke refah› üzerinde olumlu etkiler yarat›r. Ticaret hadlerinin iyileflmesi, ülkenin d›fl ticaretten sa¤lam›fl oldu¤u kazanc›n artmas›na sebep olur. Bir ülkenin ticaret haddinin düzelmesi mutlaka di¤er ülkenin ticaret haddinin kötüleflmesiyle mümkün olur. Bir ülkenin gümrük tarifesi koymas› ülke refah› aç›s›ndan birbirine ters iki etki do¤urur: D›fl ticaret hadlerinde iyileflme ve d›fl ticaret hacminde daralma. Birincisi refah› olumlu, ikincisi olumsuz etkiler. Optimum tarife, ticaret hacmindeki daralman›n olumsuz etkilerine karfl›l›k, ticaret hadlerindeki iyileflmeden do¤an net refah art›fllar›n› maksimum yapan orand›r. Büyük ülke serbest ticaret durumundan hareketle tarife oranlar›n› art›rmay› sürdürdükçe, optimum tarife oran› ile ülke refah› maksimum bir düzeye yükselir. Bu oran geçildikten sonra ise refah azalmaya bafllar. Tarife oranlar› afl›r› düzeylere yükseltildi¤inde ticaret hacmi s›f›ra düfler. Bu noktada ticaret kazançlar› da s›f›ra eflit olur. Ülke tam bir otarfli durumuna ulafl›r. Bununla birlikte, büyük sanayi ülkesinin optimum gümrük tarifesi düflüncesiyle hareket edip tarifeleri yükseltme olana¤› oldukça düflüktür. Bu hem GATT ilkeleriyle ba¤daflmaz hem de misillemeye yol açarak tarife savafllar›na neden olur. Bugünkü anlay›fl, ekonomik ve mali bütünleflmeyi sa¤lamak üzere dünya ticaretini serbestlefltirmek yönündedir. Günümüzde ülkeler gümrük tarifelerini derece derece azaltma yoluna gitmektedirler. Özellikle baz› ekonomik entegrasyonlar (birleflmeler) entegrasyona dâhil ülkeler aras›nda tarifelerin indirimini veya kald›r›lmas›n› gerektirmektedir. Etken D›fl Koruma Herhangi bir endüstriye sa¤lanan gerçek koruman›n ölçüsü olarak yaln›zca nihai mallar üzerindeki tarife oran›n› ele almak do¤ru de¤ildir. Bunun için hem nihai mal hem de onun üretiminde kullan›lan girdilerin tarife oranlar›n› göz önünde bulundurmak gerekir. Hem nihai mala hem de onun üretiminde kullan›lan girdilere tarife uygulanmas›na dayanarak hesaplanan gerçek koruma oranlar›na “etken koruma oran›” denir. TAR‹FE DIfiI T‹CARET POL‹T‹KASI ARAÇLARI (Non-Tariff Barriers) II. Dünya Savafl› öncesinde dünya ticaretindeki uygulamalar, ülkelerin ticarette yo¤un olarak korumac› politikalar izledikleri bir dönem olmakla birlikte, bu dönemde ticarette haks›z rekabet flartlar›n›n yafland›¤› da görülmektedir. Ticari alanda ç›kar›lan engeller karfl›s›nda sanayileflmifl ülkeler dünya pazarlar›nda rekabetçi bir ortam oluflturarak dünya ticaretinin gelifltirilmesi amac›yla GATT kurallar›n› uygu- www.hedefaof.com Ticaret hadleri (trade rates): ‹hraç edilen mallar›n fiyat›n›n ithal edilen mallar›n fiyat›na oran›d›r. D›fl ticaret hadleri, bir ülkenin satt›¤› ve sat›n ald›¤› mallar›n fiyatlar›ndaki de¤iflmeler nedeniyle d›fl ticaretten kazançl› ya da zararl› ç›kt›¤›n› gösteren bir kavramd›r. Ticaret hacmi (trade volume): Bir firman›n piyasa ile ya da bir ülkenin baflka ülkelerle mevcut olan al›flverifl potansiyeline denir. Optimum tarife: Ticaret hacmindeki daralman›n olumsuz etkilerine karfl›l›k, ticaret hadlerindeki iyileflmeden do¤an net refah art›fllar›n› maksimum yapan orand›r. Otarfli: Bir ülkenin kendi kendine yeterlili¤ine otarfli denir. Otarfli, bir ekonominin ihtiyaçlar›n› kendi bünyesinde karfl›layarak uluslararas› iktisadi iliflkilerini en düflük seviyeye indirmesi hâlidir. Bu politika ile d›flar›dan ithal edilenlerin yerine bunlar›n ayn›s› veya ikame mal› üretilerek iktisadi ba¤›ms›zl›k k›smen veya tamamen sa¤lanmaya çal›fl›l›r. Tarife Savafl›: Gerçek bir s›cak savafl anlam›nda de¤ildir. ‹ki ya da daha çok ülke aras›nda ticaret avantaj› elde etmek için karfl›l›kl› yap›lan bir seri tarife art›fl›n› ya da misillemeleri ifade eder. 124 Uluslararas› ‹ktisat Tarife D›fl› Ticaret Politikas› Araçlar›: Tarifelerin d›fl›nda kalan ve serbest ticaret ak›mlar›na müdahale amac›yla döviz ç›k›fl›na yol açan ifllemleri k›s›tlayan, hükûmetin tek tarafl› karar› ile al›nan müdahale önlemleridir. lamaya koymufllard›r. II. Dünya Savafl›’ndan sonra 1948’de GATT’›n yürürlü¤e girmesi ile birlikte gümrük vergileri eski önemlerini kaybetmifl, ortalama gümrük vergileri %40’lardan %5’lere kadar düflmüfltür. GATT çerçevesinde yürütülen müzakerelerde gümrük tarifelerinin indirilmesi, hükûmetleri ithalat› s›n›rland›rmaya yönelik tarife d›fl› engelleri kullanmaya yönlendirmifltir. Uluslararas› ticaretin önündeki geleneksel engel olan tarifeleri inceledikten sonra bunlar d›fl›ndaki engellere bak›lacak olursa; tarife d›fl› engeller, mallar›n ülkeler aras›nda dolafl›m›n› engelleyen her türlü kural ve uygulamalar› ifade eder. ‹thalat›n kontrolüne yönelik d›fl ticaret mevzuat› kadar çevre ile ilgili standartlar, fikri ve s›nai haklar ve di¤er standartlar gibi ticaretle do¤rudan ilgisi olmayan fakat ticareti olumsuz yönde etkileyen mevzuat ve uygulamalar da bu kapsamda de¤erlendirilmektedir. Gümrük tarifelerine iliflkin kararlar yurt içinde ve uluslararas› seviyede çok zor al›nabilmektedir. Oysa tarife d›fl› k›s›tlamalar hükûmetlerin tek tarafl› karar› ile al›nabilmektedir. Tarife d›fl› k›s›tlamalar, gümrük tarifelerinden farkl› olarak d›fl ticarete müdahale için kullan›lan bütün engellemeleri kapsar. Bu engeller dünya ticaretinde saydaml›¤›n kaybolmas›na yol açm›flt›r. Çünkü tarifeler di¤er araçlara göre daha nettir, daha aç›kt›r ve daha az belirsizlik do¤ururlar. Oysa tarife d›fl› engeller daha karmafl›kt›r. Tarifeler bir tek oran olarak belirlendiklerinden dolay› tüm ülkelere karfl› ayn› engeli olufltururken, di¤er tarife d›fl› araçlar ülkelere göre farkl›l›klar oluflturabilir. Bunlar›n ço¤u ithalat›n k›s›lmas›na yönelik olmakla beraber, ihracat›n canland›r›lmas› ve di¤er döviz kazand›r›c› ifllemlerin teflvik edilmesi amac›yla da kullan›lmaktad›r. Sahip olduklar› belirsizlik dolay›s›yla bu araçlar›n tarifelere göre daha büyük sak›ncalar› beraberinde getirdi¤i bir gerçektir. Bunlar genel olarak; tarife benzeri engeller, miktar k›s›tlamalar›, gönüllü ihracat k›s›tlamalar› ve di¤er tarife d›fl› araçlar (engeller) olarak ortaya ç›kmaktad›rlar. Bu engeller 1973 y›l›ndaki birinci petrol floku sonras›nda “yeni korumac›l›k” anlay›fl› çerçevesinde sanayileflmifl ülkeler taraf›ndan yo¤un bir flekilde kullan›lm›flt›r. Dört gruba ayr›l›rlar: • Miktar k›s›tlamalar› (ithalat kotalar›, ithalat yasaklamalar›, döviz kontrolü) • Tarife benzeri engeller (çoklu kur uygulamalar›, yerli katk› oranlar›, ithal ikamesi endüstrilerine verilen sübvansiyonlar vb.) • Görünmez engeller (halk sa¤l›¤›, çevre standartlar›, kamu güvenli¤i, teknik engeller) • Gönüllü ihracat k›s›tlamalar› ‹thalat Kotalar› Kota: Hükûmetlerin ithal edilecek mal hacmi üzerine koydu¤u fiziki miktar veya de¤er s›n›rlamalar›d›r. Kota, hükûmetlerin ithal edilecek mal hacmi üzerine koydu¤u fiziki miktar veya de¤er s›n›rlamalar›na denir. Kotalar, belirli sürelere göre düzenlenirler. Örne¤in, 1 y›l içinde ithal edilecek yabanc› otomobillerin say›s›n› 1000 adet veya de¤erini 1 milyon dolar olarak belirlemek gibi. ‹thal kotalar› yurt içi tar›m veya sanayi kesimini korumak ya da ödemeler bilançosu aç›klar›n› kapatmak gibi nedenlerle kullan›l›r. Tarifelere göre çok daha kat› bir uygulama olan kotalar, dünyada giderek daha az kabul edilen uygulamalard›r. Uygulamada kotalar belirlenmifl d›fl ticaret flirketlerine da¤›t›larak kontrol edilir. Gümrük tarifelerine benzeyen etkiler do¤urmas›n›n yan›nda, ilgili mal›n karaborsa olarak sat›lmas›na neden olabilmektedir. Kotalar›n ilk etkisi, ithal mallar›n›n yurt içinde arz›n› k›sarak fiyatlar›n› yükseltmektir. Bu bak›mdan her kotaya denk bir gümrük tarifesi oran› vard›r ve kotalar tarife oranlar›n›n efl de¤eri olarak incelenebilir. www.hedefaof.com 5. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller Kota, yurt içi fiyat› dünya fiyat›n›n üstüne ç›kard›¤› için mal›n yurt içindeki tüketicileri daha kötü, üreticileri ise daha iyi durumdad›r. Lisans sahiplerinin durumu iyidir çünkü dünya fiyat›ndan sat›n alarak daha yüksek olan yurt içi fiyata satmaktan kazanç sa¤lamaktad›rlar. Üç farkl› kota türü vard›r: Global Kota: Hükûmet sadece ithal mal hacmini belirler, ithalat›n hangi ülkeden ve kimler taraf›ndan yap›laca¤›na kar›flmaz. Global kotalar baz› önemli güçlükler do¤urur: Kota uygulamas›n› sa¤lamak için çeflitli s›n›r kap›lar›ndan ülkeye her an ne miktar mal girdi¤ini izlemek ve kota dolunca da ithalat› durdurmak gerekir. Sipariflin verilmesiyle mal›n ülkeye gelmesi aras›nda bir zaman geçmesi, sorunu daha da güçlefltirir. Bir di¤er sorun, kotalar erken davrananlar taraf›ndan kullan›ld›¤›ndan ilan edildikten k›sa bir süre sonra kota tükenebilir ve dolay›s›yla süre sonlar›na do¤ru mal ithal etme olana¤› kalmaz. Tahsisli ‹thal Kotas›: Tahsisli kotalar›n uygulan›fl›n› kolaylaflt›rmak için lisans sistemine baflvurulur. Lisans, kotaya tabi mallardan belirli miktar ithal edebilmek için ithalatç›ya verilen özel izin belgesidir. Bu belgeler genellikle gerekli döviz izniyle birlikte verilirler. Gümrük Tarife Kotalar›: ‹kili tarife sistemi uygulanarak kotalar yumuflat›l›r. Tarife ve kota uygulamas› bir arada uygulan›r. Belirli bir ithalat miktar›na kadar mallar normal gümrük vergisi ödenerek ithal edilirken, bu miktar doldu¤unda tarifeler yükseltilir. Kota dâhilinde yap›lan ithalata düflük, kotay› aflan ithalata ise yüksek tarife uygulan›r. Genellikle normal vergiye tabi olan kotalar toplumun zorunlu ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya yöneliktir. Bu s›n›rdan sonra ithalat kap›s› ancak örne¤in lüks tüketim için yüksek fiyat ödemeye raz› olanlara aç›k tutulur. Gümrük tarife kotalar› daha çok tar›m sektöründe uygulanmaktad›r. Gümrük Tarifelerinin ‹thalat Kotalar› ile Karfl›laflt›r›lmas› Gümrük tarifeleri ve ithalat kotalar›n›n etkileri temelde benzerdir. Hem tarifeler hem de ithalat kotalar› mal›n yurt içi fiyat›n› art›r›r, yurt içi tüketicilerin refah›n› düflürürken yurt içi üreticilerin refah›n› art›r›r ve ayn› zamanda kay›plara yol açarlar. Bu iki tip k›s›tlama aras›ndaki en önemli fark, tarifeler hükûmetin gelirini art›r›rlar (fiekil 5.6’daki E alan›). Oysa ithalat kotalar› (yabanc› mal›n arz›n› k›s›tlad›¤›ndan), mal›n ithalatç› ülkedeki fiyat›n› afl›r› biçimde yükseltir ve ortaya ç›kan kârlar k›tl›k rant›n› gösterir. K›tl›k rant› ise tarifelerin aksine genellikle lisans sahipleri taraf›ndan paylafl›l›r. Yani fiekil 5.6.’daki E alan› ithalat kotalar› uygulamas›nda lisans sahiplerine gider. E¤er hükûmet lisanslar› aç›k art›rma ile satarsa hazineye gelir elde edebilmektedir. Kotalar ithalat miktar›n› do¤rudan s›n›rlarken, tarifeler vergiler vas›tas›yla ithalat miktar›n› dolayl› olarak s›n›rland›r›r. Kotalar ve tarifeler tüketicileri nispeten daha ucuz yerli mal›n› seçmek konusunda yönlendirmifl olurlar. Ayr›ca yerli üreticileri de üretimlerini art›rmak için teflvik eder çünkü talep yabanc› maldan daha ucuzlaflan yerli mala do¤ru kayar. Kotalar ve genel olarak miktar k›s›tlamalar›, ticaret al›mlar› üzerindeki etkilerini fiyat mekanizmas›n›n iflleyifli ile gösteren araçlar de¤ildir. Bunlar afl›r› derecede kat› ve âdeta fiyat mekanizmas›n› ortadan kald›ran uygulamalard›r. Kotaya tabi bir mal›n ithalat›n› izin verilen s›n›r›n ötesinde artt›rma olana¤› yoktur. Oysa gümrük tarifeleri durumunda ilgili yabanc› mala talep bulundu¤u sürece, yüksek fiyatlardan da olsa bu talebi karfl›lama olana¤› vard›r. Kotalar veya afl›r› yüksek gümrük tarifelerine tabi bir mal›n talebi resmî ithalat kanallar›ndan karfl›lanamam›flsa, bu talep gayriresmî piyasalara kayar. Yani mal kaçakç›l›¤›n› ve karaborsay› özendirebilir. www.hedefaof.com 125 ‹thalat Lisans Belgesi: Kotaya tabi mallardan belirli miktar ithal edebilmek için ithalatç›ya verilen özel izin belgesidir. 126 Uluslararas› ‹ktisat Kotalarda saydaml›k yoktur. ‹hracatç›, mal›n›n yabanc› ülkenin girifl kap›lar›na ulafl›ncaya kadar ne gibi engellerle karfl›laflaca¤› konusunda tam bir bilgi sahibi de¤ildir. Dolay›s›yla daima bir belirsizlik vard›r. Uygulanmas› ve denetimi yo¤un bürokratik faaliyeti gerektirir. Kotalar›n konulmas› ve kald›r›lmas› gümrük vergilerine göre daha kolayd›r. Bu yüzden kotalar ödemeler bilançosu aç›klar›n›n acilen kapat›lmas›nda daha etkilidir. Bütün bunlardan baflka kotadan pay almak, hele bu mal iç piyasada yo¤un bir biçimde talep edilen bir mal ise önemli bir ayr›cal›k do¤urur. ‹thal edilen madde ister üretimde kullan›ls›n ister iç piyasada sat›ls›n önemli bir rant geliri sa¤lar. Bu da gelir da¤›l›m›n› bozdu¤u gibi lisanslar›n elde edilebilmesi için suistimalleri artt›r›r. Bu ve benzeri sak›ncalar›ndan dolay› sanayi ürünleri üzerine ithalat kotalar› konulmas› GATT ilkeleri ile ba¤daflmaz. Korumac›l›¤›n zorunlu oldu¤u durumlarda GATT’›n tercihi gümrük tarifelerinden yanad›r. Ancak az geliflmifl ülkelere kalk›nma amac›yla, geliflmifl ülkelere de yo¤un sermaye ç›k›fl›n› önleme gibi özel amaçlar için kota izni verilmifltir. Genel bir de¤erlendirme yap›ld›¤›nda, kotalar›n gümrük tarifelerine göre uluslararas› ticaret ve mali ak›mlar aç›s›ndan zararl› etkilerinin çok daha yüksek oldu¤u kabul edilmektedir. ‹thalat Yasaklar› Miktar k›s›tlamalar›ndan biri olan ithalat yasaklar›, ithalat› kotalarla k›s›tlaman›n en son fleklidir. Burada yasaklanan mal›n ülkeye girifli tamamen önlenmektedir. • Ekonomi için önemsiz veya lüks say›lan mallar›n ithaline izin verilmeyerek k›t döviz kaynaklar›ndan tasarruf sa¤lamak, • Yerli sanayiyi d›fl rekabetten eksiksiz tam olarak korumak, • D›fl aç›klar›n kapanmas›na katk› sa¤lamak, • Halk sa¤l›¤›na, genel ahlak kurallar›na ve kamu düzenine zararl› mallar›n ülkeye giriflini önlemek için ithalat yasaklar› konulabilir. Ayr›ca, has›m (düflman) ülkeye ambargo koymak da ithalat yasaklar› konmas›n›n bir nedeni olabilir. ‹thalat yasaklar›n›n ithal ikamesi üreticilerini d›fl rekabetten koruma, tüketimi k›s›tlama ve gelir da¤›l›m› üzerindeki etkileri gümrük tarifelerinden çok daha fliddetli olmaktad›r. ‹thalat s›f›ra indi¤inden hükûmet yasaklama koydu¤u bir maldan gümrük geliri de sa¤lamaz. Döviz Kontrolü Miktar k›s›tlamalar›n›n bir di¤er arac› da döviz kontrolü veya kambiyo denetimidir. Genel olarak dövizle ilgili ifllemler üzerine hükûmetin koymufl oldu¤u k›s›tlamalara, yani döviz piyasas›na yap›lan hükûmet müdahalelerine döviz kontrolü ad› verilir. En kat› döviz kuru uygulamalar›nda serbest bir döviz piyasas› yoktur ve her türlü döviz ifllemi hükûmet tekeli alt›ndad›r. Hükûmetler döviz al›m ve sat›m ifllemlerini merkez bankas› arac›l›¤›yla yürütürler. D›fl ticaretten döviz geliri elde edenler elde ettikleri dövizi belirli bir sürede merkez bankas›na satmak zorundad›r. Merkez bankas›ndan döviz sat›n alabilmek için önce yetkili makamlardan ödeme türü ve miktar› konusunda bir izin, “lisans” almak gerekir. Döviz kontrol sisteminde dövizler lisansa ba¤l› olarak tahsis edildi¤i için uluslararas› ticarette karfl›laflt›rmal› üstünlüklerden tamamen uzaklafl›l›r. Döviz kontrolü, bilanço aç›klar›n› giderme, sermaye ihrac›n› kontrol alt›na alma, ekonomik kalk›nmay› gerçeklefltirme, ülke sanayisini koruma ve devlete gelir sa¤lamak gibi amaçlarla yap›l›r. Bir ülkede döviz kontrolü uygulan›yorsa, ülke paras› konvertibiliteden uzaklafl›r. www.hedefaof.com 5. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller Çoklu Kur Sistemi Çoklu kur sistemleri çeflitli mal ve hizmetlerin ticaretine farkl› kurlar›n uygulanmas› biçimindedir. En basit flekli ikili kur sistemidir. Biri düflük düzeyde tutulan resmî kur (ithalatta ithali zorunlu tüketim maddeleri, ham maddeler, ara ve yat›r›m mallar›; ihracatta d›fl piyasaya sürümünde sorunla karfl›lafl›lmayan tar›m ürünleri için); di¤eri serbest piyasada oluflan ve de¤eri yüksek tutulan serbest piyasa kurudur (ithal lüks mallar ve ihrac› özendirilmek istenen sanayi ürünleri için). Baz› ülkeler, üretiminde tekelci olduklar› veya yüksek karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olduklar› ihraç mallar›n› da düflük resmî kur listesine koyarlar. Böylece yabanc› para cinsinden bu mallar›n fiyat› yükselir ve ülke de¤iflen ticaret hadlerinden yararlan›r. Gerçekte dünya piyasalar›nda yüksek fiyatlarla sat›labilen mallar› ucuza teklif etmek, ülkenin döviz rezervlerini azaltacakt›r. Fark Giderici Vergiler ‹thalatla rekabet eden yerli endüstrileri korumak için baflvurulan yollardan birisi de fark giderici vergi uygulamalar›d›r. Bunlar daha çok tar›m kesimi için kullan›l›rlar. Burada, hükûmetler korumak istedikleri sektördeki üreticiler için yüksek iç fiyatlar belirlerler. Bunlar minimum ithal fiyatlar›n› oluflturur. ‹ç piyasada bu yüksek fiyatlar› geçerli k›lmak için de fark giderici vergiler uygulan›r. Ülke serbest ticaret koflullar› alt›nda düflük dünya fiyatlar›ndan ithalata izin verirse, yurt içi üreticiler için belirledi¤i yüksek fiyatlar› uygulama olana¤› kalmaz. O nedenle fark giderici vergi uygulamas›na baflvurulur. Yani içerde belirlenen destekleme fiyat› ile düflük ithal fiyat› aras›ndaki fark tutar›nda ilgili mal›n ithalinden bir vergi al›r. YEN‹ KORUMACILIK VE ÖTEK‹ TAR‹FE DIfiI ARAÇLAR Gönüllü ‹hracat K›s›tlamalar› 1970’li y›llar›n bafllar›ndan beri sanayileflmifl ülkelerde yayg›nlaflan “yeni korumac›l›k” ak›mlar› kapsam›nda en çok kullan›lan araç gönüllü ihracat k›s›tlamalar›d›r (Voluntary Export Restraints-VER). Genellikle ithalatç› durumundaki bir sanayi ülkesi ile ihracatç› durumunda ve ço¤unlukla eme¤e dayal› üretim yapan bir az geliflmifl ülke aras›nda yap›lan anlaflma sonunda ihracat üzerine konulan bir kota niteli¤indedir. En çok uyguland›¤› sektör tekstil ve haz›r giyimdir. ‹thalat kotalar›ndan farklar›, ithalatç› ve ihracatç› ülkeler aras›nda anlaflmaya dayanmas› ve karfl› taraf›n ihracat› üzerine konulmufl olmalar›d›r. Ayr›ca kota uygulamas›n› ithalatç› de¤il, ihracatç› yerine getirir. Bunlara ayn› zamanda ihracat kotalar› da denir. Kotay› koyan sanayileflmifl ülke aç›s›ndan görünürdeki neden kendi iç sanayisini düzenlemektir. Ancak as›l neden, az geliflmifl bir ülkeden düflük fiyatl› olarak kendi ülkesine ihraç edilen mallarla, yurt içinde üretilen kendi mallar›n›n rekabet edecek durumda olmamas›d›r. Böylece anlaflma dâhilinde ihracatç› az geliflmifl ülke sözde “gönüllü” k›s›tlamaya gitmekte, sanayileflmifl ülke de kendi iç piyasas›nda iflsizli¤in artmas›na ve piyasan›n bozulmas›na engel olabilmektedir. Sa¤l›k, Güvenlik, Çevre Standartlar›, ‹dari Düzenlemeler Sa¤l›k, güvenlik ve do¤al çevreyi korumak için belirli mallar›n üretimi ve da¤›t›m› ile ilgili olarak hemen hemen her ülkenin çok say›da idari yönerge ve kurallar› vard›r. Bu düzenlemeler ço¤u zaman d›fl ticareti engelleyen görünmez engeller olarak adland›r›lmaktad›r. www.hedefaof.com 127 128 Uluslararas› ‹ktisat Kamu Kurumlar›n›n Sat›n Alma Politikalar›: Yurt ‹çi Katk› Zorunlulu¤u (Local Content Requirements) Ç›kart›lan yasalarla, kamu kurumlar› ve yerel yönetimlerin sat›n alacaklar› mallarda belli miktar veya de¤erde yerli katk› bulunmas› zorunlulu¤u getirilir. (Örne¤in bir otobüsün %75’nin yerli parçalardan imal edilmifl olmas› veya de¤erinin %75’nin yerli üretim olmas›). Böylece yasa kapsam›ndaki kurumlar›n ithal mal kullanmas› engellenmifl olur. Örne¤in; ABD’de “Buy American Act (Amerikan Mal› Kullan)” yasas› kamu kurumlar›n› Amerikan mal› sat›n almaya zorunlu k›lmaktad›r. Bu yasan›n tarifine göre bir mal›n Amerikan mal› say›labilmesi için bu malda en az %51 yerli katk› bulunmas› gerekmektedir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 3 Sizce CE iflareti tarife d›fl› engel midir? SIRAbir S‹ZDE Üretim Sübvansiyonlar› (Production Subsidies) D Ü fi Ü N E L ‹ M yerli üreticiye yap›lan ödemelerdir. Nakit hibeler, düflük faizHükûmet taraf›ndan li krediler, vergi muafiyetleri vb. biçiminde uygulan›r. ‹thalatla rekabet eden yerli endüstrileri Skorumak için uygulan›r. O R U ‹hracat Sübvansiyonlar› (Export Subsidies) D‹KKAT Devlet d›fl ticarete ithalat›n k›s›tlanmas› amac›n›n d›fl›nda ihracat›n özendirilmesi amac›yla da müdahale edebilir. ‹hracat sübvansiyonlar› yeni ihracat pazarlar› sa¤SIRA S‹ZDE lamak ve mevcut ihraç pazarlar›nda pazar pay›n› art›rmak amac›yla ihracatç›ya vergi iadesi, dolays›z prim ödemesi, düflük faizli kredi, ucuz girdi sa¤lanmas›, gelir ve kurumlar vergisi muafiyeti vb. biçiminde uygulan›r. Böylece ihraç mal›n›n birim AMAÇLARIMIZ üretim maliyetinin düflürülmesi sa¤lan›r. Sübvansiyonlar›n ço¤u tar›m sektöründe uygulanmaktad›r. AB tar›ma y›lda ortalama 50 milyar dolar, ABD ise 20 milyar dolar sübvansiyon vermektedir. K ‹ T A P ‹hracat sübvansiyonlar›n›n döviz gelirleri üzerine birbirine ters iki etkisi vard›r. Bunlar; ticaret hadleri etkisi ile döviz kazand›r›c› etkidir. Sübvansiyonlar, ihracat ürünlerini yabanc› para cinsinden ucuzlat›r ve ticaret hadlerini ülke aleyhine de¤iflELEV‹ZYON tirir. ‹hraçT mallar›n›n fiyat›n›n düflmesi nedeni ile ülke döviz geliri kayb›na u¤rar. Ancak, ihraç mallar›n›n d›fl talep esnekli¤inin yüksek olmas› durumunda sübvansiyonlar ticaret hadlerindeki düflüfle ra¤men ülkenin toplam döviz gelirlerinin artmas› gibi bir ‹ N T sonuç E R N E T do¤urabilir. Çünkü ihraç mallar›n›n d›fl talep esnekli¤i ne kadar büyükse, ihraç mallar›n›n fiyat›n›n düflmesi sonucunda daha fazla mal sat›laca¤› için ihracat hacmi artacak ve dolay›s›yla daha fazla döviz geliri elde edilecektir. Sübvansiyonlar›n ihracat gelirlerini yani döviz gelirlerini art›r›p art›rmayaca¤› ihraç mallar›n›n d›fl talep esnekli¤inin büyüklü¤üne ba¤l›d›r. N N Anti-Damping Vergileri (Anti-Dumping Duties) ‹hracat endüstrisindeki bir büyük firman›n mal›n› d›fl piyasada iç piyasadan daha düflük bir fiyata satmas›na damping ad› verilir. Mal›n d›fl piyasada iç piyasadan daha pahal›ya sat›lmas›na ise ters damping denir. Damping üçe ayr›l›r: Arada bir yap›lan damping (sporadic): Ekonomide talep daralmas› ve tüketici tercihlerinin de¤iflmesi gibi geçici nedenler firmalar›n sat›fllar›n› yavafllat›p stok birikmelerine neden olabilir. Böylece firmalar d›fl piyasaya maliyetine sat›fl yaparak bu stoklar› eritme yoluna gidebilirler. Buna arada bir yap›lan damping denir. Y›k›c› damping (predatory): Firma d›fl piyasadaki rakiplerini ortadan kald›rmak için fiyatlar› onlar›n dayanamayaca¤› kadar düflürür. www.hedefaof.com 5. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller Sürekli damping (persistent): Firma mal›n› d›fl piyasalarda sürekli olarak daha düflük fiyattan satar. Bir çeflit uluslararas› fiyat farkl›laflt›rmas›d›r. Burada üretim hacminin geniflletilip sa¤lanacak içsel ve d›flsal ekonomilerle maliyetlerin düflürülmesi amaçlan›r. Hükûmetler damping uygulamalar›na karfl› anti-damping vergileri koyarak iç piyasada üretilen mal ile ithal edilen mal›n fiyat›n› eflitlemektedirler. Anti-damping vergileri genellikle belirlenen bir mala belirli bir süre için konan özel ek tarife biçiminde uygulan›r. S›nai, Ticari ve Fikri Mülkiyet Haklar›n›n Korunmas› Yarat›c› özelli¤e sahip insanlar›n, sanatç› veya yazarlar›n ortaya koyduklar› bir yenilik, bulufl veya benzeri eserler fikir ürünü veya fikri mülkiyet olarak kabul edilirler. Söz konusu eserlerin sahiplerine bunlar üzerinde tek bafl›na kullanma hakk› verilir (Telif hakk›, patent, ticaret ünvan› vb.). ‹thal mallar üzerinde bu tür haklar oldu¤u gerekçesi ile bu mallar›n ticareti engellenebilir. Görünmez Engeller Bu önlemler devletin halk sa¤l›¤› veya kamu güvenli¤i gibi nedenlerle ç›kartm›fl oldu¤u yasal, idari, teknik düzenleme veya standartlar› kapsar. Her ne kadar konulufl amaçlar› farkl› olsa da d›fl ticareti s›n›rland›rd›klar› ölçüde bir tür d›fl ticaret engeli niteli¤i tafl›rlar. Günümüzde bu tür engellerin say›s›nda h›zl› bir art›fl ortaya ç›km›flt›r. Uluslararas› ticarette tarifelerin yerini alan görünmez engeller ülkeler taraf›ndan çok farkl› biçimlerde uygulanabilmektedir. Hemen hemen her ülkede insanlar›n sa¤l›k ve güvenli¤ini ya da do¤al çevreyi korumak için belirli mallar›n üretim ve da¤›t›m›yla ilgili olarak hükûmetlerin ç›kartm›fl olduklar› çok say›da idari yönerge ve kurallar vard›r. Bu gibi teknik ve idari standartlar bazen gizli bir d›fl ticaret engeli gibi etkide bulunurlar, yani yerli üreticileri d›fl rekabete karfl› koruyan görünmez bir mekanizma olufltururlar. Görünmez engellerin en çok uygulanan flekli ise çevre ile ilgili düzenlemelerdir. Hava ve çevre kirlili¤ini azaltma, do¤al kaynaklar›n korunmas› vb. nedenlerle baz› mallar›n d›fl ticaretine k›s›tlamalar getirilmektedir. Genel olarak “görünmez engeller” ad› verilen bu uygulamalar pek çok ve çeflitlidir. Örne¤in Japon hükûmeti ald›¤› bir kararla yabanc› kayaklar›n ülkeye ithalini yasaklam›flt›r. Gerekçe olarak da Japonya’ya ya¤an kar›n Avrupa ve Amerika’daki kardan farkl› oldu¤u gösterilmifltir. Böyle bir kararda Japon kayak üreticilerinin bask›s›n›n yan›nda, yeni kurulan bu endüstri kolunun desteklenmesi amac›n›n da etkili oldu¤u bir gerçektir. Bunun gibi, 1960’larda ABD flarbon hastal›¤› bulundu¤u gerekçesiyle Arjantin’den yapt›¤› s›¤›r eti ithali üzerine yasaklama koymuflken, koyun eti ithalini de ayn› yasa¤a dâhil etmifltir. Oysa Atjantin’de bu hastal›k koyunlarda hiç görülmemifltir. Yak›n zamandan bir örnek ise Rusya’n›n ambalaj hatas› ve kalite bozuklu¤u nedeniyle kamu sa¤l›¤›n› tehdit etti¤i gerekçesini öne sürerek Türkiye’den yap›lan meyve ve sebze ithalat›n› durdurmas›d›r. Hatta Rusya bu tarife d›fl› engellere ek olarak ithal edilen meyve ve sebzenin depoland›¤› yerleri kontrol etme ve Türkiye’den al›nan bitki sa¤l›k sertifikalar›n› kabul etmeme gibi uygulamalarla serbest d›fl ticarete engel olabilmektedir. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra gümrük tarifeleri ve ithalat kotalar›nda görülen azalmaya karfl›n, yak›n geçmiflte bu gibi görünmez engellerin say› ve kapsamlar›nda büyük art›fllar olmufltur. Hatta bugün dünya ticaretini k›s›tlayan as›l faktörler gümrük tarifeleri de¤il, bu gibi görünmez engellerdir. www.hedefaof.com 129 130 Uluslararas› ‹ktisat Özet N A M A Ç 1 Serbest ticaretin önündeki engelleri aç›klamak D›fl ticarette korumac›l›k, ulusal ç›karlar›n korunmas› için hükûmet taraf›ndan konulmufl olan koruma araçlar›d›r. Ülkede uygulanacak tarifeler d›fl ticaret hadlerini iyilefltirip ülkenin refah›na katk› yapar. Gümrük tarifeleri d›fl›nda d›fl ticareti koruyarak müdahalede bulunan k›s›tlamalar ise tarife d›fl› araçlar olarak adland›r›l›r. Zamanla gümrük tarifeleri azalt›larak tarife d›fl› k›s›tlamalar›n say› ve kapsamlar› artt›r›lm›fl ve art›r›lmaya da devam edilmektedir. Özellikle II. Dünya Savafl›’ndan bu yana d›fl ticaretin serbestlefltirilmesinin önünde önemli birtak›m engeller bulunmaktad›r. Son y›llarda bu engeller uluslararas› kurulufllar ve anlaflmalarla düzenlenmifl olsa da tamamen kald›r›lm›fl de¤ildir. Yani uluslararas› ticaretin önünde yine uluslar›n kendileri taraf›ndan çeflitli sebeplerle konmufl k›s›tlamalar mevcuttur. fiüphesiz bu k›s›tlamalar olmasa idi dünya ticareti hacim olarak daha büyük olurdu. Uluslararas› ticaretin seyri incelendi¤inde en s›k baflvurulan politika uygulamalar›n›n gümrük tarifeleri ve tarife d›fl› engeller oldu¤u görülür. Gümrük vergileri uygulan›rken ulafl›lmas› planlanan temel hedefler flu flekilde s›ralanabilir: Ülke iflçisini yabanc› ucuz iflçiye karfl› korumak, yerli üreticilerin yabanc› rekabete dayanmalar›na imkân sa¤lamak için ithal mal›n›n maliyetini yerli üretimin maliyetine eflitlemek, daha önce ithal edilen baz› mallar› yurt içinde üreterek ülkede iflsizli¤i azaltmak, ülkenin d›fl gelirinin üstünde olan d›fl gider fazlas›n› eriterek d›fl ödemeler dengesini sa¤lamak, ülkenin ticaret hadlerini ve refah›n› iyilefltirmek, yerli üreticileri dampinge karfl› korumak, yerli sanayinin etkinlik kazan›ncaya kadar yerleflmesine ve büyümesine imkân sa¤lamak ve ulusal savunma için stratejik öneme sahip sanayileri korumak. N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Gümrük tarifelerinin nedenlerini ve ekonomik etkilerini aç›klamak ‹thal edilen mallar üzerine vergi konmas›n›n iki ana nedeni vard›r: Hükûmete gelir sa¤lamak ve yerli sanayiyi uluslararas› rekabetten korumak. Hükûmetler bunlar›n yan›nda d›fl ödemelerdeki dengesizlikleri gidermek, iç piyasada istikrar sa¤lamak gibi nedenlerle de ithalat› s›n›rlamaya çal›fl›rlar. Tarifeler toplam talebi yabanc› mallardan yerli mallara kayd›rarak, korunan endüstride has›lay› ve dolay›s›yla millî geliri art›r›r. Gelir art›fl›, bofl duran kaynaklara çal›flma alan› yarat›r. Bu da istihdam düzeyinin yükselerek iflsizli¤in azalmas›na yol açabilir. D›fl ödemeler bilançosu a盤›, gümrük tarifelerinin ithalat› k›s›tlad›¤› ölçüde kapan›r (ülkenin döviz rezervlerinden tasarruf sa¤lar). Gümrük tarifeleri ticaret hadlerini tarifeyi koyan büyük ülke lehine de¤ifltirmektedir. D›fl ticaret politikas› ile güdülen di¤er bir amaç ise yoksul kesimlere gelir aktar›m›nda bulunmak için zengin kesimin tüketti¤i lüks mallara tarifeler konmas›d›r. Ayr›ca, bu politikaya yönelik olarak zorunlu tüketim mallar›n›n ihrac›n› vergilendirmek yöntemi de uygulanabilir. Bu sayede ucuz zorunlu tüketim mallar›n›n yurt d›fl›na ç›k›fl› engellenirken, lüks mallar› ithal eden zengin kesimin hazineye daha fazla vergi ödemesi sa¤lanmaktad›r. Di¤er tarife d›fl› engellerin nedenlerini ve ekonomik etkilerini aç›klamak II. Dünya Savafl›’ndan sonra 1948’de GATT’›n yürürlü¤e girmesi ile birlikte gümrük vergileri eski önemlerini kaybetmifl, ortalama gümrük vergileri % 40’lardan % 5’lere kadar düflmüfltür. GATT çerçevesinde yürütülen müzakerelerde gümrük tarifelerinin indirilmesi, hükûmetleri ithalat› s›n›rland›rmaya yönelik tarife d›fl› engel- www.hedefaof.com 5. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller leri kullanmaya yönlendirmifltir. Uluslararas› ticaretin önündeki tarifeler d›fl›ndaki engellere bak›lacak olursa; tarife d›fl› engeller, mallar›n ülkeler aras›nda dolafl›m›n› engelleyen her türlü kural ve uygulamalar› ifade eder. ‹thalat›n kontrolüne yönelik d›fl ticaret mevzuat› kadar çevre ile ilgili standartlar, fikri ve s›nai haklar ve di¤er standartlar gibi ticaretle do¤rudan ilgisi olmayan fakat ticareti olumsuz yönde etkileyen mevzuat ve uygulamalar da bu kapsamda de¤erlendirilmektedir. Gümrük tarifelerine iliflkin kararlar yurt içinde ve uluslararas› seviyede çok zor al›nabilmektedir. Oysa tarife d›fl› k›s›tlamalar hükûmetlerin tek tarafl› karar› ile al›nabilmektedir. Tarife d›fl› k›s›tlamalar, gümrük tarifelerinden farkl› olarak d›fl ticarete müdahale için kullan›lan bütün engellemeleri kapsar. Bu engeller dünya ticaretinde saydaml›¤›n kaybolmas›na yol açm›flt›r. Çünkü tarifeler di¤er araçlara göre daha nettir, daha aç›kt›r ve daha az belirsizlik do¤ururlar. Oysa tarife d›fl› engeller daha karmafl›kt›r. Tarifeler bir tek oran olarak belirlendiklerinden dolay› tüm ülkelere karfl› ayn› engeli olufltururken, di¤er tarife d›fl› araçlar ülkelere göre farkl›l›klar oluflturabilir. Bunlar›n ço¤u ithalat›n k›s›lmas›na yönelik olmakla beraber, ihracat›n canland›r›lmas› ve di¤er döviz kazand›r›c› ifllemlerin teflvik edilmesi amac›yla da kullan›lmaktad›r. Sahip olduklar› belirsizlik dolay›s›yla bu araçlar›n, tarifelere göre daha büyük sak›ncalar› beraberinde getirdi¤i bir 131 gerçektir. Bunlar genel olarak; tarife benzeri engeller, miktar k›s›tlamalar›, gönüllü ihracat k›s›tlamalar› ve di¤er tarife d›fl› araçlar (engeller) olarak ortaya ç›kmaktad›rlar. Bu engeller 1973 y›l›ndaki birinci petrol floku sonras›nda “yeni korumac›l›k” anlay›fl› çerçevesinde sanayileflmifl ülkeler taraf›ndan yo¤un bir flekilde kullan›lm›flt›r. www.hedefaof.com 132 Uluslararas› ‹ktisat Kendimizi S›nayal›m 1. Ad valorem ve spesifik tarifenin bilefliminden oluflan tarifeye ne ad verilir? a. ‹thalat tarifesi b. ‹hracat tarifesi c. Karma tarife d. Optimum tarife e. Etken tarife 2. Hükümetlerin belirli süreler için ithal edilecek mal hacmi üzerine koydu¤u fiziki miktar veya de¤er s›n›rlamalar›na ne ad verilir? a. ‹hracat sübvansiyonlar› b. ‹thalat kotalar› c. Spesifik tarife d. ‹thalat tarifeleri e. ‹thalat yasaklar› 3. ‹thalat› tamamen önleyecek derecede yüksek olan tarifeye ne ad verilir? a. Optimum tarife b. Etken tarife c. Sözleflmeli tarife d. Yasaklay›c› tarife e. Spesifik tarife 4. Afla¤›dakilerden hangisi tarife d›fl› engeller aras›nda yer almaz? a. Gönüllü ihracat k›s›tlamalar› b. ‹thalat yasaklar› c. Fark giderici vergiler d. Görünmez engeller e. Gümrük vergileri 5. ‹thalatç› ülkenin piyasas›n› bozdu¤u gerekçesiyle ihracatç› ülkelerin mal ihrac›n› s›n›rland›rmaya yönelik kota uygulamalar›na ne ad verilir? a. Gönüllü ihracat k›s›tlamalar› b. Fark giderici vergiler c. Anti-damping vergileri d. Görünmez engeller e. ‹thalat yasaklar› 6. Gümrük tarifelerinin milli gelirin tüketicilerden üreticilere do¤ru yeniden da¤›lmas›na yol açmas› afla¤›daki gümrük birli¤inin k›smi denge etkilerinden hangisidir? a. Üretim etkisi b. Tüketim etkisi c. Gelir etkisi d. Bölüflüm etkisi e. Genel denge etkisi 7. Afla¤›dakilerden hangisi tarifeyi uygulayan ülke aç›s›ndan gümrük tarifelerinin olumlu etkilerinden biri de¤ildir? a. Ülkenin ticaret hadlerinin iyileflmesi b. Ülkenin refah›n›n artmas› c. Ülkenin d›fl ticaret hacminin daralmas› d. Üreticilerin refah›n›n artmas› e. Hükümetin gelirinin artmas› 8. Afla¤›dakilerden hangisi kotalar›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. Lisans sahiplerinin gelirini art›rmas› b. ‹thal mallar›n›n yurtiçinde arz›n› art›rarak fiyatlar›n› düflürmesi c. Mallar›n karaborsa olarak sat›lmas›na neden olabilmesi d. ‹thal mallar›n›n yurtiçindeki arz›n› k›s›tlayarak yurtiçindeki tüketicileri olumsuz etkilemesi e. Yurtiçi tar›m veya sanayi kesimini korumak için kullan›lmas› 9. Firman›n d›fl piyasadaki rakiplerini ortadan kald›rmak için fiyatlar› onlar›n dayanamayaca¤› kadar çok düflürmesine ne ad verilir? a. Arada bir yap›lan damping b. Görünmez engeller c. Sürekli damping d. Tahsisli ithal kotas› e. Y›k›c› damping 10. Uluslararas› anlaflmalarla belirlenmifl olan tarifelere ne ad verilir? a. Sözleflmeli tarife b. Etken tarife c. Otonom tarife d. Karma tarife e. Spesifik tarife www.hedefaof.com 5. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller “ 133 Yaflam›n ‹çinden Okuma Parças› Rusya, Türkiye’den meyve sebze ithalat›n› yasaklayabilir Bitki Koruma ve Karantina Servisi Rosselhoznadzor, Türkiye’den getirilen meyve ve sebze ithalat›n›, ürünlerde tespit edilen zararl› Bat› çiçek güvesi ve kimyasal gübreler gerekçesiyle yasaklayabilir. Rosselhoznadzor’dan yap›lan aç›klamada Ocak-Haziran aylar›nda Türkiye’den getirilen meyve ve sebzelerde gümrük kontrolü s›ras›nda 33 kez zararl› madde bulduklar› ifade edildi. Aç›klamada, “Konu Amerikan beyaz kelebek ve Bat› çiçek güveleriyle ilgili. Ayr›ca bu zararl› ürünlerin üzerlerinde ilgili sertifika belgeleri de bulunuyordu. Zira bu belgelerde ürünlerin uluslararas› ve Rusya taleplerine göre uygun oldu¤u garanti ediliyordu” denildi. Rosselhoznadzor, Ocak-Haziran aylar› içinde Türkiye’den getirilen 41 partide de yüksek dozlu hormon tespit ettiklerini belirtti. Kurum aç›klamas›nda, “41 parti içinde 750 binden fazla meyve ve sebzede Rusya’n›n ilgili mevzuatlar›n›n belirledi¤i düzeyi azami derecede aflan yüksek dozlu hormon, kimyasal gübreler tespit edildi” bilgisi verildi. DÜNYA T‹CARET ÖRGÜTÜ (DTÖ) ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda, savafl›n galibi Kuzey Amerika ve Avrupa ülkeleri baflta olmak üzere dünyada bar›fl ve istikrar› sürekli k›lmak amac›yla, güçlü bir uluslararas› ekonomik iflbirli¤i sisteminin kurulmas› yönünde yo¤un bir çaba gösterilmifltir. Bu çerçevede, ülkelerin kalk›nma çal›flmalar›na yard›mc› olmak, uluslararas› likidite ve mali güven gibi ihtiyaçlara cevap vermek ve uluslararas› ticareti serbestlefltirip art›rmak amac›yla yeni kurumlar›n oluflturulmas› yoluna gidilmifltir. “Bretton Woods” kurumlar› olarak bilinen Uluslararas› Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankas›’n›n kurulmas› bu çabalar›n sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Uluslararas› mali alanda sa¤lanan iflbirli¤inin yan›s›ra, uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesi yönünde de benzer bir iflbirli¤ine ihtiyaç duyulmas› sonucunda, 50 kadar ülkenin temsilcisi taraf›ndan “Uluslararas› Ticaret Örgütü” (International Trade Organisation - ITO) ad› verilen bir uluslararas› örgütün kurulmas› amaçlanm›flt›r. Öte yandan, ITO’nun kurulufl müzakereleri devam ederken, belirli mallar üzerinde tarife indirimlerinde bulunmak ve ITO’nun ülkelerce onaylanmas›na kadar geçecek sürede bu indirimleri uygulamaya koymak amac›yla, 23 ülke Ekim 1947’de Cenevre’de geçici bir anlaflma olarak nitelendirilen Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaflmas› (GATT)’n› imzalam›fllard›r. Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), yaklafl›k yar›m yüzy›l boyunca, Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaflmas›na (GATT) istinaden yürütülen son çok tarafl› ticaret müzakere turu olan Uruguay Turu (1986-1995)’nun sonucunda, 1995’te kurulmufltur. Türkiye GATT’a 1951 y›l›nda taraf olmufl ve DTÖ’nün de kurucu üyeleri aras›nda yer alm›flt›r. Uluslararas› ticaretin serbestlefltirilmesini ve düzenli iflleyiflini amaçlayan bir anlaflma niteli¤indeki GATT, kurumsal bir yap›ya kavuflturularak 01.01.1995 tarihi itibariyle Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüfltürülmüfltür. ... Kaynak: http://www.tarim.gov.tr/tr/ab-ve-dis-iliskiler/item/769-dunya-ticaret-orgutu.html ” Kaynak: Rusya’n›n Sesi Radyosu- 29.06.2012 http://turkish.ruvr.ru/2012_06_29/Rusya-Turkiyedenmeyve-sebze-ithalatini-yasaklayabilir/ www.hedefaof.com 134 Uluslararas› ‹ktisat Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. c S›ra Sizde 1 E¤er ülke içinde üretimi yap›lmayan bir maldan vergi al›n›yorsa, bu sadece gelir sa¤lamak içindir. Türkiye’de kahve ve kakaodan al›nan gümrük vergileri buna örnektir. 2. b 3. d 4. e 5. a 6. d 7. c 8. b 9. e 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Tarifelerinin Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹thalat Kotalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Tarifelerinin Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarife D›fl› Engeller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Korumac›l›k ve Öteki Tarife D›fl› Araçlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Vergilerinin K›smi Denge Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Tarifelerinin Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹thalat Kotalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anti-Damping Vergileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gümrük Tarifelerinin Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Cotton ülkesi uluslararas› ticarete izin verdikten sonra, yün battaniyeyi komflular›na göre daha pahal›ya üretti¤i için, yani bu üründe karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahip olmad›¤› için ithal etmeyi tercih edecektir. Cotton ülkesi yün battaniye ithalatç›s› olur. S›ra Sizde 3 CE iflareti, Avrupa Birli¤inin (AB) teknik mevzuat uyumu çerçevesinde mallar›n serbest dolafl›m›n›n tam anlam›yla sa¤lanmas› amac›yla ürünlerin teknik yap›lar›na iliflkin mevzuat› daha basit ve genel hâle getirmek için 1985 y›l›nda benimsedi¤i Yeni Yaklafl›m Politikas› kapsam›nda haz›rlanan Yeni Yaklafl›m Direktifleri kapsam›na giren ürünlerin bu direktiflere uygun oldu¤unu ve gerekli bütün uygunluk de¤erlendirme faaliyetlerinden geçti¤ini sa¤l›k, güvenlik ve tüketicinin ve çevrenin korunmas› gerekliliklerine uygunlu¤unu gösteren ve Conformité Européenne kelimelerinin bafl harflerinden oluflan bir Birlik iflaretidir. AB’ye CE iflareti olmayan ürünleri ihraç etmek mümkün de¤ildir. Bunun için gerekli belgeleri AB’nin kabul etti¤i standart kurumlar›ndan almak gerekir. Standartlar, mallar›n üretiminde, ambalajlanmas›nda ve tüketiminde ayr› ayr› belirlenebilmektedir. Bireylerin ve çevrenin sa¤l›k ve güvenli¤i gözetilerek uygulamaya konulan bu teknik ve idari düzenlemeler ithalatç› ülkeler aç›s›ndan hakl›l›k arz etmekle birlikte, geliflme yolundaki ülke ihracatç›lar› için masrafl› ve oyalay›c› olabilmekte ve ihracat› cayd›r›c› bir nitelik tafl›yabilmektedir. Bu anlamda CE iflareti asl›nda görünmeyen engellerden biridir. www.hedefaof.com 5. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife D›fl› Engeller Yararlan›lan Kaynaklar Balk›r, C. (2010). Uluslararas› Ekonomik Bütünleflme-Kuram, Politika ve Uygulama AB ve Dünya Örnekleri, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›: 310. Engin, N. (1992). Uluslararas› Ticarette Korumac› E¤ilimler, ‹stanbul Ticaret Odas›, Yay›n no: 1992-4. Ertek, T. (2009). Temel Ekonomi, (3.Bask›). ‹stanbul: Beta Yay›nc›l›k. Karluk, S. R. (2009). Uluslararas› Ekonomi, (9.Bask›). ‹stanbul: Beta Yay›nc›l›k. Krugman, P. R., Obstfeld, M. (2006). International Economics-Theory and Policy, (7.Bask›) Pearson Addison-Wesley. Külünk, M. (2004). Uluslararas› Ticarette Tarife D›fl› Engeller ve ‹hracatç›lar›m›z›n Karfl›laflt›¤› Zorluklar, ‹stanbul: Ç›nar Gümrükleme Hizmetleri Limited fiirketi. Mankiw, N. G. (2002). Principles of Economics, (3.Bask›). Thomson/South-Western. Salvatore, D. (1986). Uluslararas› ‹ktisat, Teori ve Problemler, Çev: Tamer ‹flgüden, ‹stanbul: Bilim Teknik Yay›nevi. Salvatore, D. (2007). International Economics , (9. Bask›). John Wiley&Sons. Seyido¤lu, H. (2009). Uluslararas› ‹ktisat Teori Politika ve Uygulama, (15.Bask›). Güzem Can Yay›nlar›. Tunç, H. (2004). Uluslararas› Ticaret, Para ve Finans, ‹stanbul: Alfa Yay›nc›l›k. www.hedefaof.com 135 6 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Döviz piyasas›n› aç›klayabilecek, Döviz kurunun oluflumunu aç›klayabilecek, Sabit döviz kuru, esnek döviz kuru ve esneklik kazand›r›lm›fl sabit döviz kuru sistemlerini aç›klayabilecek, Döviz kuru politikas›n› aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Belirli Usul Sabit Kur Sistemi Esnek Kur Sistemi Parite Döviz Kuru Aç›k Piyasa ‹fllemleri Düz Kur • • • • • • Spot Döviz Kuru Avrupa Para Y›lan› Devalüasyon Revalüasyon Para Kurulu Swap ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri www.hedefaof.com • G‹R‹fi • DÖV‹Z P‹YASASI • DÖV‹Z KURU KAVRAMI VE DENGE DÖV‹Z KURU • DÖV‹Z KURU S‹STEMLER‹ VE DÖV‹Z KURU R‹SK‹ • DÖV‹Z KURU POL‹T‹KASI Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri G‹R‹fi Dünyada mal ak›fllar›na paralel fakat aksi yönde para ak›fl› vard›r. Di¤er bir deyiflle, uluslararas› mal ve hizmet ak›fl›n›n tersi, parasal ak›flt›r. Bu ak›fl, para ile olabilece¤i gibi k›sa ve uzun vadeli borçlanma fleklinde de olur. Uluslararas› ekonomik ifllemleri sa¤l›kl› bir flekilde aç›klayabilmek için bütün reel ve parasal ifllemleri bir arada ele almak gerekir. Uluslararas› ticarette bir tarafta bir ülkenin vatandafl› olan al›c›lar, di¤er tarafta ise di¤er bir ülkenin vatandafl› olan sat›c›lar vard›r. Yurt içi ticaretten farkl› olarak, bu tür ekonomik ifllemlerde en az iki farkl› ulusal para söz konusudur. Ayn› flekilde uluslararas› yat›r›m, hizmet ihrac› ve ithali gibi durumlarda da ülkenin paras›n›n di¤er ülke paras›na çevrilmesi gerekir. Bu de¤ifltirme iflleminde bir fiyat olmal›d›r. Bu üniteye kadar olan üniteler parasal örtüden soyutlanarak haz›rlanm›flt›r. Bundan sonra ele al›nacak konulara para ile ifade edilen fiyatlar da dâhil edilece¤i için gerçek ekonomik hayata daha fazla yaklafl›lacakt›r. DÖV‹Z P‹YASASI Türkçede döviz ve kambiyo sözcükleri, yabanc› ülke paras›n› ve bu ülke paras› üzerinden düzenlenen ticari senet, çek ve havale gibi ödeme araçlar›n› ifade etmek üzere birbirlerinin yerine kullan›lmaktad›r. Ödemeler dengesi aç›k veren, borçlar›n› ödemede zorluk çeken ve ekonomisi zay›f olan ülkelerin paralar› döviz olmakla birlikte, uluslararas›nda kabul görmez. Çünkü bu ülkelerin paralar› ile onu ç›karan ülkeden ve di¤er ülkelerden mal ve hizmet sat›n almak çok zor, belki de imkâns›zd›r. Bu durumda, böyle bir ülkenin paras›na sahip olunmas›, uluslararas› ödeme arac›na sahip olundu¤u anlam›na gelmez. Bu aç›dan yabanc› paralar›, ülkeler taraf›ndan çok arzu edilmesi ile hiç arzu edilmemesi aras›nda s›n›fland›rmak mümkündür. Günümüzde ABD dolar›, Euro ve ‹ngiliz sterlini bütün dünya ülkeleri taraf›ndan istenmesine ra¤men, Filipin pesosu hiçbir ülke taraf›ndan aranmamaktad›r. Afla¤›da Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas›nca al›m sat›ma konu olmayan (konvertibl olmayan) dövizlere iliflkin bilgi amaçl› kur tablosu verilmifltir. www.hedefaof.com 138 Tablo 6.1 Konvertibl Olmayan Dövizler Kaynak: TCMB Uluslararas› ‹ktisat Simgesi Döviz Cinsi T Karfl›l›¤› (13.02.2012) ARS Arjantin Pesosu 0.40403 AZN Azerbaycan Yeni Manat› 2.2361 BHD Bahreyn Dinari 4.6578 AED Birleflik Arap Emirlikleri Dirhemi 0.47810 BRL Brezilya Reali 1.02210 CZK Çek Korunas› 0.09292 CNY Çin Yuan Renminbisi 0.27883 IDR Endonezya Rupisi 0.00020 PHP Filipin Pesosu 0.04138 ZAR Güney Afrika Rand› 0.22887 KRW Güney Kore Wonu 0.00157 INR Hindistan Rupisi 0.03573 HRK Hirvatistan Kunas› 0.30666 HKD Hong Kong Dolar› 0.22644 IQD Irak Dinar› 0.00151 ISK ‹zlanda Kronu 0.01437 KZT Kazakistan Tengesi 0.01184 LVL Latviya Latsi 3.3308 LTL Litvanya Litasi 0.67400 HUF Macar Forinti 0.00801 MYR Malezya Ringgiti 0.58030 MXN Meksika Pesosu 0.13787 EGP Misir Liras› 0.29091 PKR Pakistan Rupisi 0.01933 PEN Peru Yeni Solu 0.65474 PLN Polonya Zlotisi 0.55520 SGD Singapur Dolar› 1.3995 SYP Suriye Liras› 0.03057 THB Tayland Baht› 0.05699 UAH Ukrayna Hryvnasi 0.21864 JOD Ürdün Dinar› 2.4750 ILS Yeni ‹srail fiekeli 0.47195 NZD Yeni Zelanda Dolar› 1.4656 01.04.2009 tarihine kadar Gösterge Niteli¤indeki Kurlar listesinde yay›mlanan Suriye Liras›, Ürdün Dinar› ve Yeni ‹srail fiekeli efektif kurlar›, 22.04.2009 tarihinden sonra TCMB Taraf›ndan Al›m Sat›ma Konu Olmayan Dövizlere ‹liflkin Bilgi Amaçl› Kur Tablosu içinde yay›mlanmaktad›r. Dünyada ekonomik aç›dan güçlü sanayileflmifl ülkelerin ulusal paralar›, istenilen di¤er ulusal paralara s›n›rlamaya u¤ramadan hemen çevrilebildi¤i için konvertibl niteliktedir. Konvertibl olan ulusal paralar, uluslararas›nda ödeme arac› olarak kullan›l›r. IMF’ye göre tam konvertibilite, bir ülkede yerleflik olan veya olmayan gerçek ve tüzel kiflilerin o ülkenin paras› veya di¤er yabanc› paralar ile olan alacaklar›n› serbest bir flekilde iktisap etmesi (edinmesi) ve di¤er yabanc› paralar ile de¤ifltirmesidir. Bu anlamda tam bir konvertibilite rejimi uygulamada çok azd›r. Bu nedenle dünya ülkeleri aras›nda mevcut olan konvertibilite rejimi çeflitli derecelerde s›n›rlanm›flt›r. www.hedefaof.com 139 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri Bir ulusal paran›n baflka bir paraya çevrilmesi döviz piyasas›nda veya kambiyo borsas›nda yap›l›r. Döviz piyasas›, döviz al›fl ve sat›fl›n›n yap›ld›¤› ve döviz kurunun olufltu¤u piyasad›r. Piyasan›n belli bir mekân› yoktur. Döviz alan ve satan kifli ve kurumlar›n birbirleri ile kolayca iliflki kurabilmelerini sa¤layan herhangi bir organizasyon döviz piyasas›n› meydana getirir. Döviz al›c› ve sat›c›lar› internet, telefon, telsiz veya teleks ile birbirlerinden haberdar olabiliyorlarsa, piyasa oluflmufl demektir. Döviz piyasas›, döviz al›m sat›m› ile u¤raflan ticari banka, kambiyo komisyoncular› ve merkez bankalar›ndan oluflur. Ticaret bankalar›, müflterilerinin kendilerine getirdikleri dövizleri sat›n al›r, onlar›n talep ettikleri dövizleri kendilerine satar. Dövize dayanan ifllemler yapar, döviz mevduat› kabul eder, döviz ile kredi açar ve döviz plasmanlar›n› iç ve d›fl piyasalarda iflletir. Kambiyo komisyoncular› dünyan›n belli bafll› finans merkezleri ile devaml› haberleflme içinde bulunduklar› için arbitraj yapar ve mali kurumlara arac›l›k eder. Döviz piyasas› d›fl›ndaki kambiyo ifllemleri bankalarda yap›l›r. Merkez bankalar›, döviz piyasalar›nda para otoritesini temsil eder ve gerekti¤inde piyasaya müdahalede bulunur. Piyasan›n talep fazlas›n› kendi rezervlerinden karfl›lar, arz fazlas›n› ise piyasadan emer. Aç›k piyasa ifllemlerine baflvurarak kurlarda istikrar sa¤lamaya çal›fl›r, ticaret bankalar› ve kambiyo komisyoncular›n›n faaliyetlerini kontrol eder. Konvertibl döviz piyasalar›, piyasan›n özelli¤inden dolay› birbirleriyle bütünleflmifl gibidir. Bu niteli¤i ile tam rekabet piyasas›na en yak›n piyasa tipidir ve dünya üzerinde tek bir konvertibl döviz piyasas›ndan söz edilebilir. Döviz piyasas›nda kontrol söz konusu ise ödemeler dengesinde de¤iflik kalemlere uygulanan kurlar farkl›laflabilir. Turistik harcamalara, sermaye transferlerine, lüks ithalata, sanayi ürünleri ihracat›na ve iflçi dövizlerine farkl› kurlar uygulan›r. Böylece ihracat ve görünmeyen kalem gelirleri art›r›lmaya, buna karfl›l›k ithalat giderleri azalt›lmaya çal›fl›l›r. Düflük kurlar, dünya pazarlar›nda rekabet gücüne sahip olan ihraç mallar›na veya bunlar›n bir k›sm›na ve ekonomi için büyük önemi olan ithal mallar›na; yüksek kurlar ise ihracat› teflvik edilecek mallar ile ekonomi için önemli olmayan ithal mallar›na uygulan›r. D›fl borçlar ile yabanc› kâr transferleri kur de¤iflmelerinin d›fl›nda tutularak bunlara kur garantisi hakk› tan›n›r. SIRA S‹ZDE Düflük kur, ithalat› teflvik ederek ithal ikamesi sanayi dallar›n›n yurt içindeki geliflimine engel olur. Yüksek kur, firmalara marjinal üretimlerine devam imkân› sa¤lar ve etkin bir flekilde çal›flmayan ithal ikamesi sanayi dallar›n› D Ü fi Ü Nkorur. E L ‹ M D›fl dengeyi sa¤lamak amac›yla ihracata prim ve sübvansiyon uygulanmas›, buna karfl›l›k baz› mallar›n ithalinden vergi al›nmas›, resmî kurun yan›nda fiilî döviz kurunun S O R U do¤mas›na yol açabilir. ‹ K K vermek AT Döviz kurunda yükselme, bir birim yabanc› para için daha çok ulusal Dpara anlam›na gelir ve bunun sonucunda ulusal paran›n d›fl de¤eri azal›r. Döviz kurunun düflmesi, bir birim yabanc› paran›n eski durumuna göre daha az ulusal para ileSIRA sat›nS‹ZDE al›nabilmesidir. Bu durumda ulusal paran›n de¤eri yükselir. Uluslararas› ticaretin ak›c› bir flekilde ülkeler aras›nda gerçekleflebilmesi için ticarete konu mal karfl›l›¤› olan ulusal paralar›n bir piyasa arac›l›¤› ile çevrilmesi gerekir. Bu piyasa, döviz piyasas›d›r. Bir ülkede dövizin de¤er kaybetmesi (düflük döviz kuru), ülkenin gerek ihracat gerekse ithal ikamesi sektörlerinde verimli kaynaklar›n daha etkin kullan›m›n› engeller. Arbitraj: Fiyat farklar›ndan yararlanmak amac›yla para, k›ymetli maden, tahvil ve hisse senedi al›p satma SIRA S‹ZDE ifllemidir. Farkl› piyasalarda ayn› menkul k›ymetler için farkl› denge fiyatlar› oluflmufl olmas› D Üdurumunda, fi Ü N E L ‹ M menkul k›ymetlerin ucuz oldu¤u piyasadan al›narak daha pahal› oldu¤u S O R U piyasada sat›lmas›d›r. N N AMAÇLARIMIZ ‹hracat›n teflviki amac›yla ihracatta vergi iadesine gidilmesi, fiilî döviz kurunu resmî kurun üzerine ç›karmakta ve çoklu döviz kuru gibi bir etkiye sahip olmaktad›r. Ülkeye ithali istenmeyen mallar›n ithaline uygulanan ek vergiler de çoklu K ‹ T A P döviz kurunun meydana getirdi¤i etkiye benzer etkiler yaratmaktad›r. TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON www.hedefaof.com ‹NTERNET ‹NTERNET 140 Uluslararas› ‹ktisat Döviz piyasas›nda, yabanc› para birimi elde etmek için kaç birim ulusal para verilmesi gerekti¤i konusunda iki temel usul vard›r. Ulusal para birimi de¤eri yabanc› ülke paras› ile ifade ediliyorsa belirli usul (certain) geçerlidir. Londra piyasas›nda bu usul uygulan›r. Bir sterlinin kaç dolar, kaç Euro etti¤i gösterilir. Yabanc› para biriminin de¤eri ulusal para ile ifade ediliyorsa belirsiz usul (uncertain) söz konusudur. Paris ve di¤er döviz piyasalar›nda belirsiz usul uygulan›r. Türkiye’de de bu usul geçerlidir ve bir euronun, bir dolar›n, bir sterlinin kaç Türk liras› etti¤i belirlenir. SIRA S‹ZDE 1 DÖV‹Z KURU KAVRAMI VE DENGE DÖV‹Z KURU D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT Döviz kuru (kambiyo kuru veya parite), iki ulusal para birimi SIRAaras›ndaki S‹ZDE de¤iflim oran›d›r. AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M TELEV‹ZYON S O R U ‹ NDT‹ EKRKNAETT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRAdöviz S‹ZDEkurunun düflük olmas› nas›l etkiler do¤urur? Bir ekonomide Dünya üzerinde siyasi ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl her ülke ulusal para sistemine sahiptir. Ülke içinde geçerli olan para birimi ülkenin ulusal paras› olmas›na ra¤men, S O R U uluslararas› ifllemlerde en az iki de¤iflik para birimi söz konusudur. Bu durumda ortaya iki türlü fiyat ç›kar: D›fl ticarete konu olan mal veya hizmetlerin yabanc› para birimi ile Dolan ve ulusal para birimi ile olan fiyat›. ‹ K K Afiyat› T Serbest piyasa ilkelerinin geçerli, d›fl ticaretin ve sermaye hareketlerinin serbest oldu¤u ekonomilerde döviz kuru, piyasada serbest bir flekilde arz ve talep flartlaSIRA S‹ZDE r›na göre belirlenir. Döviz talebinde bir de¤iflme yok iken döviz arz›ndaki art›fl dövizin de¤erinin düflmesine, döviz arz›ndaki azalma ise dövizin de¤erinin yükselmesine neden olur. Dövizin denge fiyat›n›, döviz arz ve talebindeki de¤iflmeler beAMAÇLARIMIZ lirledi¤ine göre; döviz kurundaki de¤iflmelerin nedenlerinin de¤erlendirilmesi ve ileriye yönelik tahminlerin yap›labilmesi, döviz arz ve talebindeki de¤iflmelerin SIRA S‹ZDE analizi ile mümkündür. K ‹ T A P Döviz kuru yabanc› paran›n ulusal para cinsinden fiyat› oldu¤u için döviz kuru ülkeler Daras›ndaki Ü fi Ü N E L ‹ M fiyat seviyelerini birbirlerine ba¤layarak fiyat ve maliyet karfl›laflt›rmalar› imkân sa¤lar. Döviz kuru olmasa ülkeler birbirlerinde T E L Eyap›lmas›na V‹ZYON üretilen mal ve hizmetlerin fiyat ve maliyetleri konusunda bilgisi sahibi olamazlar. S O R U Döviz kuru, bu bilgisizli¤i ortadan kald›r›r. N N NDT‹ EKRKNAETT Döviz kuru ‹bir fiyat olmakla beraber, mal fiyat›ndan farkl›d›r. N N Döviz kurundaki SIRA S‹ZDE de¤ifliklik, mal›n fiyat›nda meydana gelecek de¤iflmenin yarataca¤› etkiden farkl› etkiler yarat›r. Bu¤day fiyat›nda meydana gelecek bir de¤iflme, sadece bu¤day arz ve talebi ile en yak›n ikame mal›n›n (m›s›r, çavdar, arpa) arz ve AMAÇLARIMIZ talebi üzerinde etkili olur. Buna karfl›l›k döviz kurundaki de¤iflme, önce uluslararas› ekonomik iliflkilere konu olan mal ve hizmetlerin piyasalar›n› ve fiyatlar›n›, daha sonra bunlar arac›l›¤›yla di¤er piyasalar› etkileyerek ekonomide küresel de¤iK ‹ T A P fliklikler yarat›r. Döviz kuru, döviz piyasas›nda (kambiyo borsas›nda) oluflur. Döviz piyasalar›nda yap›lan al›fl ve sat›fllar sonucu belirlenen ve her gün kambiyo fiyat cetvelleri ile L E V ‹ Z fiyatlar›na YON ilan edilenT Edöviz cari veya gerçek kur denir. Bu kur, borsada oluflan de¤erdir. Resmî kur uygulayan ülkeler, d›fl al›fl ve sat›fllara farkl› kur uygulayabilirler. Bu nedenle serbest cari kur yan›nda, al›flverifllere temel olan resmî kur da vard›r. E¤er çeflitli ‹ N T E Rulusal N E T paralar›n sat›n alma güçleri aras›nda de¤iflim oran› sabit ise resmî kur ile cari piyasa kuru aras›nda önemli bir fark olmaz. Resmî kur ile cari kur aras›nda fark varsa bu fark›n azalt›lmas› amac›yla döviz kontrolüne gidilir ve döviz harcamalar› ön izne ba¤lan›r. www.hedefaof.com 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri Spot döviz kuru, döviz al›flverifli ile ilgili anlaflman›n yap›ld›¤› günkü döviz kuruna denir. Spot al›flverifllerde döviz kuru, anlaflman›n yap›ld›¤› günü izleyen iki ifl günü için geçerlidir. Dövizlerin gelecekte belirlenen bir tarihte al›flveriflini öngören ve bugünden saptanan döviz kuruna vadeli (forward) döviz kuru denir. Spot tarih (anlaflman›n yap›ld›¤› tarih), bafllang›ç noktas› olarak al›n›r ve spot tarihten itibaren 1-12 ay aras›nda saptanan vadelerde ve sabit tutulan kur üzerinden döviz al›flverifli yap›l›r. Forward ifllem piyasalar›nda standart ifllem vadeleri 1, 2, 3, 6 ve 12 ay olarak belirlenmifltir. ‹ki ulusal para aras›nda do¤rudan do¤ruya uygulanan döviz kuruna düz kur denir. Türk liras› ile do¤rudan dolar sat›n al›nmak istenirse ABD dolar› ile Türk Liras› aras›ndaki paritenin 1$=T1.8 oldu¤u varsay›m› alt›nda, bir dolar için T1.8 vermek gerekecektir. Bu durumda dolar›n düz kuru T1.8’dir. Fakat dolar dolayl› bir flekilde de sat›n al›nabilir. Türk Liras› ile önce sterlin, sonra sterlin ile Euro ve Euro ile de dolar al›nabilir. Böylece Türk Liras› ve dolar aras›nda çapraz kur meydana gelir. E¤er 3 Türk Liras›=1 sterlin, 1 sterlin=4 euro ve 4 euro=3 dolar ise 3 Türk Liras› ile 3 dolar sat›n al›nabilir. Düz kurdan 3 dolar için T5.4 (3×1.8=5.4) ödemek gerekirken, çapraz kurdan ayn› miktar için T3 ödemek yeterli olacakt›r. Uluslararas› ödemelerin yap›labilmesi için düz ve çapraz kurlar aras›nda fark olmamas› gerekir. Aksi durumda uluslararas› ticaret yön de¤ifltirir. Türkiye’deki ihracatç› mal›n› ABD’ye satmak yerine, ‹ngiltere’ye satmay› tercih eder. Çünkü çapraz kurdan yararlanarak daha kârl› bir ifl yapar. Döviz arz›, ülkenin di¤er ülkelerden olan alacaklar›ndan büyük ölçüde etkilenir. Ödemeler dengesinin aktif taraf›n›n pasif taraf›n› aflmas› durumunda, ülke di¤er ülkelerden alacaklan›r. ‹hracat yap›ld›¤› zaman ülkeden mal ç›k›fl› olur. Buna karfl›l›k ülkenin yabanc›lardan alacak hakk› artar. Sermaye ihracat›nda ise döviz talebi yarat›lm›fl olur. Hizmet gelirleri, yabanc› turistlerin harcamalar›, d›flar›dan gelen yard›mlar, hibeler, karfl›l›ks›z transferler ve yat›r›m gelirleri döviz arz›n› artt›r›r. Döviz arz›, herhangi bir flekilde elde edilen ve ulusal paraya dönüfltürülmek için döviz piyasas›na arz edilen yabanc› paralard›r. Ülkenin döviz kuru yükselirse döviz arz› artar. Çünkü yüksek kur ülkeden alacakl›lar›n daha fazla ulusal para elde etmelerine yol açar. Döviz arz e¤risi döviz kurlar› ile do¤ru orant›l›d›r ve pozitif e¤imlidir. Bu nedenle normal arz e¤risine benzer ve sol afla¤›dan sa¤ yukar›ya do¤ru ç›kar. Döviz arz›na etki eden faktörler flunlard›r: • Ülkenin ihracat›na olan talebin fiyat esnekli¤i • Ülkenin ihracat›na rakip yabanc› mal arz›n›n fiyat esnekli¤i • ‹hraç edilen mallar›n arz›n›n fiyat esnekli¤i • Ülkede ihraç edilen mallara olan iç talebin fiyat esnekli¤i Döviz talebi, ba¤l› (türev=derived) taleptir. Döviz do¤rudan kendisi için de¤il, onunla mal ve hizmet sat›n almak için talep edilir. Bunun istisnalar› da vard›r. Baz› durumlarda döviz, spekülasyonda oldu¤u gibi sadece para olarak tutulmak için saklan›r. Ülke sakinleri dövizi, yabanc›lara olan borçlar›n› tasfiye etmek için talep eder. D›fl ülkelere borçlanma, mal ve hizmet ithali, yurt d›fl›nda yap›lan turistik harcamalar, yurt d›fl›nda gayrimenkul, hisse senedi ve tahvil gibi de¤erler sat›n almak, yat›r›mda bulunmak, faizlerden yararlanmak ve döviz kuru de¤iflmelerinden spekülatif kazançlar sa¤lamak amac›yla bankalara para transfer etmek dövize talep yarat›r ve kuru art›r›r. Döviz talep e¤risi, döviz kurlar›ndaki düflme ile ters oranl› olarak artar. Negatif e¤imli bir e¤ridir ve bu nedenle normal talep e¤risine benzer. Döviz talebi ile dö- www.hedefaof.com 141 Döviz kurlar›, peflin al›fl ve sat›fllar ile vadeli al›fl ve sat›fllarda farkl›l›k gösterir. Döviz talebi, yabanc›lara ödemede bulunmak için talep edilen toplam yabanc› para miktar›d›r. 142 Uluslararas› ‹ktisat fiekil 6.1 Denge Döviz Kurunun Belirlenmesi viz kuru aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r. Döviz kuru yükselirse, döviz talebi azal›r. Döviz kurlar›ndaki düflme karfl›s›nda döviz talebi artar. Yüksek kur, yabanc›lara ödemede bulunacaklar›n belli miktarda yabanc› para için daha fazla ulusal para vermelerini gerektirir. Döviz talebine etki eden faktörler flunlard›r: • Ülkenin ithal mallar›na olan talebinin fiyat esnekli¤i • Ülkede ithalata rakip mallar›n arz›n›n fiyat esnekli¤i • ‹thal mallar› arz›n›n fiyat esnekli¤i • Ülkenin ithal etmifl oldu¤u mallara yönelen di¤er ülke taleplerinin fiyat esnekli¤i Döviz kuru, döviz piyasas›nda döviz arz ve talebi taraf›ndan belirlenir. Di¤er bir deyiflle döviz kuru, toplam döviz talebinin toplam döviz arz›na eflit oldu¤u yerde oluflur. Döviz kuru düfltükçe döviz arz› azal›r, buna karfl›l›k döviz talebi artar. fiekil 6.1’de yatay eksende döviz (dolar) miktar›, dikey eksende döviz kuru gösterilmifltir. (DD) döviz talebi (bir anlamda TL arz›), (SS) ise döviz arz› (bir anlamda TL talebi) e¤rileridir. (E) ise dolar›n TL fiyat›d›r. Burada döviz arz ve talebinin mal ve hizmet ihraç ve ithalinden kaynakland›¤› kabul edilmifltir. Sermaye hareketleri ile karfl›l›ks›z transferler ise analize dâhil edilmemifltir. Döviz kuru (E1) iken talep edilen döviz miktar› 600 dolar, arz edilen döviz miktar› 200 dolard›r ve döviz talebi döviz arz›n› 400 dolar aflmaktad›r. (E1) döviz kurunda 400 dolarl›k bir döviz talebi fazlas› söz konusudur. Bu durumda ABD, Türk mallar›n› pahal› bulaca¤› için (döviz kuru düflük oldu¤undan dolay›) Türkiye’den ithalat›n› k›sar. Di¤er taraftan, döviz kurunun düflük olmas›ndan dolay› Türkiye için ithalat ucuzlad›¤›ndan Türkiye’nin ABD’den yapaca¤› ithalat artar. ‹hracatç› ucuza mal satt›¤› için zarar edece¤inden ihracat azal›r. Dolay›s›yla d›fl ticaret dengesi 400 dolar aç›k verir. Dövize olan talep fazlal›¤›, döviz fiyatlar›n›n (E2) denge kuruna kadar yükselmesine yol açar. Döviz kuru (E3) oldu¤unda; talep edilen döviz miktar› 200 dolar, arz edilen döviz DÖV‹Z KURU miktar› 600 dolard›r ve döviz arz› döviz talebini 400 dolar aflS D maktad›r. (E3) döviz kurunda E3 400 dolarl›k bir döviz arz› fazlas› söz konusudur. Döviz kuE2 runun (E3)’e ç›kt›¤› durumda ABD, Türk mallar›n› ucuz buldu¤u için ithalat›n› artt›r›r. Bu E1 defa ABD’nin mallar› Türkiye S D için pahal›lafl›r ve Türkiye ABD’den yapt›¤› ithalat› k›sar. 0 100 200 300 400 500 600 DÖV‹Z M‹KTARI ($) Bu etkiler nedeniyle döviz arz› ve talebi aras›nda 400 dolarl›k bir döviz arz fazlas› ortaya ç›kar. Di¤er bir deyiflle d›fl ticaret dengesi fazla verir. Arz fazlas›, döviz kuru üzerinde bask› yaratarak döviz fiyatlar›n›n denge döviz kuru olan (E2)’ye inmesine yol açar. Bu nedenle (E2), döviz arz ve talebini dengeye getiren tek fiyat (denge kuru) olmaktad›r. (E2) döviz kurunda arz ve talep edilen döviz miktarlar› (400) birbirine eflittir. www.hedefaof.com 143 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri Denge döviz kurunun döviz arz ve talebine göre genel anlamda nas›l belirlendi¤ini fiekil 6.1 yard›m›yla aç›klad›ktan sonra denge döviz kurunun hem ABD’de hem de Türkiye’de nas›l olufltu¤unu ayr› ayr› aç›klayal›m. fiekil 6.2a’da ABD aç›s›ndan denge döviz kurunun oluflumu aç›klanm›flt›r. Yatay eksende TL miktar›, dikey eksende ise döviz kuru ($/T) gösterilmifltir. Döviz arz ve talep e¤rilerinin kesiflti¤i (E) noktas›nda denge döviz kuru oluflur. Spot döviz piyasas›nda denge döviz kuru (E); 1 ABD dolar› = 10 Türk Liras› ya da 10 Türk Liras› = 1 ABD dolar›d›r. Burada kar›fl›kl›¤a yol açmamak için TL’nin dolar fiyat›n›n $/T olarak yaz›lmas›nda yarar vard›r. Asl›nda $0.10/T1 ya da T10/$1 fiyatlar› aras›nda fark yoktur. fiekil 6.2a’da $/T kuru $0.15 olunca spot piyasada TL arz› 250 milyondan 350 milyona ç›kacakt›r. $/T kuru $0.08 oldu¤unda ise TL arz› 250 milyondan 200 milyona düflecektir. Benzer geliflmeler talepte ise ters yönde etki yarat›r. Denge kurundan (E) bir sapma oldu¤unda; $/T kuru 0.15 dolara yükseldi¤inde TL talebi 250 milyondan 100 milyona düfler. $/T kuru 0.08 dolara düfltü¤ünde ise TL talebi 250 milyondan 350 milyona ç›kar. fiekil 6.2b’de Türkiye aç›s›ndan denge döviz kurunun oluflumu aç›klanm›flt›r. Yatay eksende ABD dolar› miktar›, dikey eksende ise döviz kuru (T/$) gösterilmifltir. fiekil 6.2b’de denge döviz kuru spot piyasada dolar arz ve talep e¤rilerinin kesiflti¤i (E) noktas›nda oluflur. (E) denge döviz kurunda 10 Türk Liras› = 1 ABD dolar›d›r. Spot piyasada denge sa¤land›¤›nda 25 milyon dolar arz ve talep edilmektedir. T/$ kuru T12.5 oldu¤unda Türkiye’de dolar talebi 25 milyondan 15 milyona düfler. T/$ kuru T6.67’ye düfltü¤ünde ise ABD dolar›na olan talep 25 milyondan 52 milyona yükselir. Özetle belirtmek gerekirse Amerikal› turist Türkiye’ye geldi¤inde, Türkiye’de al›flverifl yapmak için Türk Liras›’na ihtiyaç duyacakt›r. Çünkü Türkiye’de mal ve hizmet sat›n almak isteyecektir. Türkiye’de dolar, kabul gören bir para (döviz) olmas›na ra¤men her yerde geçmez. Otobüse binen Amerikal› turist bilet paras›n› Türk Liras› olarak ödemek zorundad›r. Bu nedenle piyasaya dolar arz eder ve karfl›l›¤›nda Türk Liras› al›r. Bir Türk vatandafl› ABD’ye gitti¤inde, Türk Liras› ABD’de geçmeyece¤i için Türk Liras›’n› ABD dolar›na çevirir. Di¤er bir deyiflle piyasadan dolar talep eder, Türk Liras› karfl›l›¤›nda dolar sat›n al›r ve ABD’deki harcamalar›n› bu ülkenin paras› olan dolar ile yapar. fiekil 6.2 ABD Denge Döviz Kurunun ABD ve Türkiye Aç›s›ndan Oluflumu TÜRK‹YE S S $0.15 12.5 $0.10 $0.08 E D 0 100 200 250 (a) E 10.0 350 6.67 TÜRK L‹RASI 0 (milyon) D 15 25 52 (b) www.hedefaof.com DOLAR (milyon) 144 Uluslararas› ‹ktisat Ekonomide denge döviz kuru ödemeler dengesinin sa¤lanmas› aç›s›ndan çok önemlidir. Çünkü denge döviz kuru sa¤lanamazsa d›fl denge bozulur. Ekonomide iki tip denge ve kur vard›r. Birincisi; normal net d›fl sermaye ak›mlar› ile oluflan cari ifllemler dengesidir. Normal sermaye ak›mlar›ndan, net d›fl varl›klar›n ulusal gelire oran› ile ifade edilen ve uygun say›labilecek sabit bir düzeydeki sermaye ak›mlar› kastedilmektedir. Bu durumda, Merkez Bankas› rezerv biriktirmez veya yitirmez, s›cak para gibi spekülatif sermaye ak›mlar› düflüktür. Örne¤in, 1$=T1,5 fleklindeki bir kur seviyesinde oluflan cari ifllemler a盤›, normal sermaye ak›mlar› ile kapat›labiliyorsa, bu düzeydeki kura denge kuru denir. ‹kincisi ise iç tasarruf-yat›r›m eflitli¤ini sa¤layan cari ifllemler a盤› ya da fazlas›d›r. ‹ç tasarruf-yat›r›m eflitli¤i, bir ülkenin zaman içerisindeki yat›r›mlar›, tasarruflar› ve cari ifllemleri aras›ndaki iliflkilerinden oluflur. Ülkenin yat›r›mlar› ile tasarruflar› aras›ndaki fark›n ulusal gelire oran› yüzde 1 ya da 2 aras›nda iken yani cari ifllemleri bu oranlarda aç›k verirken, bu fark aniden yüzde 5 ya da 6’lara ç›km›fl ise bu durumda reel kurda dengeden uzaklaflm›fl olur. Ekonomide ödemeler dengesini sa¤layacak denge kurunun bulunmas› çok önemlidir. Denge kuru hesaplan›rken önce olmas› gereken kur ile oluflan denge kuru aras›ndaki fark›n bulunmas›, daha sonra bu fark› kapatacak reel kurun hesaplanmas› gerekir. Denge kurunun hesaplanmas› sürecinde ekonomideki çeflitli faktörlerin bu sürece etkileri göz önüne al›n›r. Ekonomideki tasarruf-yat›r›m dengesi gibi makro dengelere ve ekonominin genel yap›s›na bak›l›r. Ekonomideki yap›sal de¤iflmelerin etkileri hesaplanarak sürece dâhil edilir. Ekonomideki verimlilik ölçülerek ileriye yönelik hesaplamalar yap›l›r. Reel efektif döviz kuru, reel kur endeksi ile belirlenir. Ülke para birimlerinin di¤er para birimlerine karfl› reel de¤erini ölçmeye yarayan endekse reel kur endeksi denir. Reel kur endeksi, Türk Liras›’n›n de¤erinin reel olarak ne kadar de¤iflti¤ini bulmak için Türkiye’nin d›fl ticaret yapt›¤› ülkelerdeki enflasyon oranlar› dikkate al›narak hesaplan›r. TÜFE bazl› reel efektif kur endeksi (1995=100); Belçika, Almanya, ‹spanya, Fransa, ‹sviçre, Hollanda, ‹talya, ‹ngiltere, ABD, Japonya, ‹sveç, Avusturya, Kanada, G. Kore, Tayvan, ‹ran, Brezilya, Çin ve Yunanistan’›n yer ald›¤› 19 ülkeye göre hesaplan›r. Yurt içi ve yurt d›fl› fiyat endeksi olarak tüketici fiyatlar› endeksi kullan›l›r. Endeksteki art›fl, Türk liras›n›n reel anlamda de¤er kazand›¤›n› ifade eder. Ekonomideki denge döviz kuru, ödemeler dengesini sa¤layan reel efektif döviz kurudur. SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRAmeydana S‹ZDE gelecek de¤ifliklik, mal›n fiyat›nda meydana gelecek de¤iflmenin Döviz kurunda yarataca¤› etkiden farkl› bir etki yarat›r m›? D Ü fi Ü N E L ‹ M DÖV‹Z KURU S‹STEMLER‹ VE DÖV‹Z KURU R‹SK‹ S O R U D‹KKAT Bütün döviz kuru sistemlerinde amaç, döviz SIRA S‹ZDE kurunun belirlenme flekli ne olursa olsun ödemeler dengesini belirli bir süre dengede tutan kuru AMAÇLARIMIZ belirlemektir. Teoride bafll›ca iki temel döviz kuru sistemi vard›r. Bunlar sabit kur sistemi ile serS O Rkur U sistemidir. Bu iki temel kur sisteminin aras›nda çok say›da ara best veya esnek sistem vard›r ve bunlar ara rejimler olarak adland›r›l›r. Bu sistemler içinde en önemlisi esneklik sabit döviz kuru sistemidir. D ‹ K K Akazand›r›lm›fl T Sabit kur sisteminde döviz kurlar› sabit tutulurken serbest kur sisteminde döviz kuru piyasadaki döviz arz ve talebine göre belirlenir. Döviz kurunun tamamen serSIRA S‹ZDE best piyasa kurallar›na göre belirlendi¤i dönemler çok k›sa ve nadirdir. 1944 y›l›nda yürürlü¤e giren Bretton Woods Sistemi ile döviz kurunun istikrar› amaçlanm›fl ve sabit fakat ayarlanabilir kur sistemi kabul edilmifltir. 1971 y›l›nda dolar›n alt›na AMAÇLARIMIZ çevrilebilirli¤inin kald›r›lmas›yla birlikte sistem çökmüfltür. 1976 y›l›nda IMF’nin Jamaika’da yapm›fl oldu¤u toplant›da yeni bir sistem gelifltirilerek gözetimli dalgaK ‹ getirilmifltir. T A P lanma sistemi N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON www.hedefaof.com ‹NTERNET ‹NTERNET 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri 145 Sabit döviz kuru sistemi (fixed exchange rate system) en iyi flekilde alt›n para standard› sisteminde ifller. Klasik alt›n para standard› sistemi, 1880’den 1914 y›l›na kadar dünyada geçerli olmufl para sistemidir. Dünyada ilk alt›n para standard› uygulamas›na 1821 y›l›nda ‹ngiltere’de bafllanm›flt›r. Daha sonra Fransa ve ABD 1850’lerde alt›n para standard›n› kabul etmifl; ‹talya, Belçika ve ‹sviçre de ayn› tarihlerde bu sisteme geçmifltir. Almanya 1870’de sisteme kat›lm›fl; Rusya, Avusturya, Macaristan ve Japonya ise 1895’de alt›n para standard›n› uygulamaya bafllam›fllard›r. Bu sistemde ülkelerin paralar› alt›na ba¤l› oldu¤undan ulusal paralar›n birbirleri cinsinden ifadesi olan döviz kurlar› da sabit olacak veya “alt›n noktalar›” diye adland›r›lan kur s›n›rlar› içinde sabit kalacakt›r. Alt›n al›fl ve sat›fl fiyatlar›, komisyon, sigorta, faiz, ulafl›m giderleri vb. etkenlere ba¤l› olarak farkl› olabilir. ‹ki ülkenin paralar›n›n alt›n olarak birbirine oran›na darphane oran› denir. Komisyon, sigorta, faiz, ulafl›m giderleri vb. etkenlere ba¤l› olarak alt›n›n al›fl ve sat›fl fiyatlar› darphane oran› ile ayn› olmayabilir. ABD’de 1 ons (31.1034768 gram=1 international troy ounce) alt›n 35 ulusal para birimine (35 ABD dolar›), Türkiye’de ise 70 para birimine (70 Türk Liras›) ba¤lanm›fl olsun. Bu durumda 1 ons alt›n›n fiyat› T70 ya da $35 olacakt›r. Buradan yola ç›karak 1 TL’nin 1/2 dolar (T1=$0.5 ya da 50 cent) ya da 1 dolar›n 2 TL’ye eflit oldu¤u anlafl›l›r. (Kurlar: $1=T2 veya T1=$0.5 veya 50 centtir). Böylece dolar›n Türk Liras› karfl›l›¤› piyasa fiyat› 1 dolar için 2 TL’den (ya da 1 TL için 50 centten) uzaklaflmayacakt›r. Di¤er bir deyiflle hiç kimse ABD’de T1 için 50 centten fazla ödemek istemeyecektir. Di¤er taraftan hiç kimse T1’yi 50 centin alt›nda satmak istemeyecektir. Ayn› zamanda hiç kimse ABD Merkez Bankas›’na giderek T1 karfl›l›¤›nda 1/70 ons alt›n almayacakt›r. 1/70 ons alt›n ancak Türkiye Merkez Bankas› taraf›ndan de¤ifltirilebilir. ABD’deki bir kiflinin Türkiye’ye ödeme yapmak için Türk Liras› talep etti¤ini varsayal›m. TL’nin alt›n fiyat› 50 cent oldu¤u için daha yüksek fiyat ödemek do¤ru de¤ildir; onun yerine Türkiye’ye alt›n ihraç edilip bu alt›nlar› TL’ye çevirmek daha avantajl›d›r. Bunun tersine, elinde TL bulunan ve bunlar› dolara dönüfltürmek isteyen bir kimse de T1’yi 50 centin alt›nda bir fiyattan dolara çevirmek istemez. Çünkü T1’yi 50 centin alt›nda bir fiyattan dolara çevirmesi avantajl› de¤ildir. Bunun yerine Türkiye’den alt›n getirmek (ithal etmek) daha avantajl› olacakt›r. Bir ülkeden di¤erine alt›n gönderilmesi belli bir maliyet gerektirir. Bu nedenle dolar›n Türk liras›na karfl› de¤iflim oran› bu maliyetleri de kapsar. Örne¤in; 1 ons alt›n›n ABD ile Türkiye aras›ndaki ulafl›m maliyeti 5 cent olsun. Bu yüzden T1 karfl›l›¤›nda alt›n elde etmenin (sat›n alman›n) maliyeti 55 cent olacakt›r. Bunun 50 centi alt›n, 5 centi ise ulafl›m maliyetidir. T1 = 55 cent, ABD için TL’nin alt›n ihraç noktas›n› oluflturur; ABD’de hiç kimse TL’ye bundan daha yüksek fiyat ödemez, onun yerine Türkiye’ye alt›n ihraç eder. Çünkü alt›nlar› Türkiye’ye ihraç edip, bunlar› Türkiye’de TL’ye çevirmek daha avantajl› olacakt›r. Dövizin alabilece¤i en düflük de¤er de, paralar›n alt›na göre belirlenen fiyat›ndan alt›n›n tafl›ma maliyetlerinin ç›kar›lmas› ile elde edilir. Bu da ilgili paran›n alt›n ithal noktas›d›r. T1, 1/70 ons alt›na çevrildi¤inde 50 cente sat›labilmekte, bunun 5 centi ulafl›m maliyeti oldu¤u için bu ifllemden 45 cent elde edilmektedir. Yani T1’nin alt›na ve sonra dolara çevrilmesi sonucunda elde edilen de¤erden ulafl›m maliyeti ç›kt›ktan sonra 45 cent kalmaktad›r. Dolay›s›yla T1 net 45 cente denk gelmektedir. T1 = 45 cent, ABD için alt›n ithal noktas›d›r. ABD’de hiç kimse T1’yi 45 centin alt›na satmak istemeyece¤i için Türkiye’den alt›n ithal etmek daha avantajl› olacakt›r. Alt›n para standard› sisteminde döviz piyasas› serbest olmal›d›r. Ülkelerin paralar› do¤rudan veya dolayl› olarak alt›nla tan›mlanmal›, istenildi¤i kadar alt›n serbestçe sat›n al›nabilmeli ve ülkeye alt›n girifl ve ç›k›fl›na müdahalede bulunulmamal›d›r. Sabit Döviz Kuru Sistemi www.hedefaof.com ‹ki ülkenin paralar› alt›na belirli bir oranda ba¤lanm›fl ise bu ülkelerin paralar›n›n birbirlerine oran› sabit olur. Bir ülkeden di¤erine alt›n gönderilmesi belli bir maliyet gerektirir. Bu nedenle dolar›n Türk liras›na karfl› de¤iflim oran› bu maliyetleri de kapsar. 146 Uluslararas› ‹ktisat Alt›n para standard›, döviz kurlar›n› sabit tutmak aç›s›ndan ideal bir sistemdir. Alt›n para standard› 19’ncu yüzy›lda büyük ölçüde geçerli olmufl ve “Alt›n Ça¤›n›” yaflam›flt›r. Birinci Dünya Savafl›’na kadar kesintisiz uygulanm›fl, savafl döneminde kesintiye u¤ram›fl, ancak Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra ülkeler yeniden alt›n para standard›na dönmüfllerse de bu ikinci deneme baflar›s›z olmufltur. Sonuç olarak; serbest döviz piyasas›nda T1’nin dolar karfl›s›ndaki de¤eri 45 cent ile 55 cent aras›nda dalgalanacak, bu s›n›rlar› hiçbir zaman aflmayacakt›r. 45 centlik fiyat ülkeye alt›n giriflini bafllataca¤› için bu noktaya Alt›n ‹thal Noktas› (Gold Import Point) denir. 55 centlik fiyat ise ülkeden alt›n ihracat›n› bafllataca¤› için bu noktaya Alt›n ‹hraç Noktas› (Gold Export Point) ad› verilir. Alt›n ihraç noktas›nda döviz arz› sonsuz esnektir. Çünkü bu yüksek fiyattan (T1=55 cent) alt›n ihraç edilerek istenildi¤i kadar döviz elde edilmektedir. Alt›n ithal noktas›nda ise döviz talebi sonsuz esnektir. Çünkü ülkeye bu düflük fiyattan (T1=45 cent) alt›n, ulafl›m giderleri de dâhil istenildi¤i kadar getirilebilmektedir. Alt›n para standard›nda döviz kuru, alt›n ihraç ve ithal noktalar› aras›nda döviz arz ve talebi taraf›ndan belirlenmektedir. Uluslararas›nda alt›n para standard›ndan söz edebilmek için dünya üzerindeki bafll›ca ülkelerin bu sistemi kabul etmifl olmalar› gerekir. Alt›n›n günümüzde uluslararas› ödemelerde kullan›lmas› ve uluslararas› bir likitide arac› olmas› alt›n para standard›n›n geçerli oldu¤u anlam›na gelmez. Sabit döviz kuru sistemi, ka¤›t para rejimlerinde de alt›n para standard›nda oldu¤u flekilde ifller. Alt›n para standartlar›nda sabit kur sistemi, özellikle klasik teorinin d›fl denge mekanizmas›n›n iflleyifline iliflkin aç›klamalar› ve dayand›¤› varsay›mlar dolay›s›yla elefltirilmifltir. Klasik teori, tam istihdam ile fiyat ve ücretlerde tam esneklik varsay›mlar›ndan hareketle miktar teorisinin geçerlili¤ini savunur. Klasik teorinin d›fl dengenin fiyat seviyesinin, ulusal gelir ve para miktar›ndaki de¤iflmeler ile sa¤lanaca¤› konusundaki görüflleri günümüz gerçeklerine uymamaktad›r. Alt›n para standard›n›n geçerli oldu¤u y›llarda d›fl dengedeki fiyat de¤iflmeleri, klasik düflüncede öngörülen miktarlarda olmam›flt›r. D›fl denge, daha çok faiz ve gelir seviyesindeki de¤iflmeler ile sa¤lanm›flt›r. D›fl dengesi bozulan bir ülkenin dengeye ulaflabilmesi, daha yüksek faiz oran›nda ve daha düflük gelir seviyesinde mümkün olmufltur. Bu ise d›fl dengenin sa¤lanmas› u¤runa ülkenin ulusal gelirinde bir azalmay› kabul etmesi anlam›na gelir. Günümüz ekonomilerinde sabit kur sistemi ile bir ülke paras› yabanc› paralara karfl› sabitlendi¤i için sabitleme kurun belirli bir süre ayn› de¤erde tutulmas›n› sa¤lar. E¤er ekonomide enflasyon oran› yüksek ise bu durumda sabitleme bir süre sonra ülke paras›n›n de¤er kaybetmesine ve ithalat art›fl› nedeni ile cari ifllemler dengesinin ülke aleyhine bozulmas›na yol açar. Sonuçta yüksek oranl› bir devalüasyon kaç›n›lmaz olur. Sabit döviz kuru sisteminin (rejiminin) iki ana aya¤› vard›r: Bunlar; Tam sabitleme (hard peg) ve yar› sabitlemedir (soft peg). Tam sabitlenmifl kur yöntemi ise iki flekilde uygulan›r: Para Kurulu Sistemi (Currency Board) ve Ortak Para Birimine Geçifl (Euro gibi). Para Kurulu Sistemi’nde, döviz rezervi karfl›l›¤› sabit kur üzerinden para ç›kar›l›r. Merkez Bankas›’na alternatif bir kurum olarak nitelendirilen Para Kurulu’nun Merkez Bankas›’ndan en önemli fark›, siyasi otoriteden tamamen ba¤›ms›z olmas›d›r. Bu yönüyle ekonomide uygulanan popülist politikalara karfl› set oluflturmaktad›r. Ayr›ca, Para Kurulu Sistemi iflleyifl itibar›yla parasal disiplini otomatik olarak sa¤lad›¤›ndan, para kurulu her türlü politik bask›dan uzak bir kurum niteli¤i tafl›maktad›r. Para Kurulu, ABD dolar› gibi belli bir yabanc› para cinsinden sahip oldu¤u varl›klarla orant›l› miktarda dolafl›ma para ç›kar›r ve bu paralar› istedi¤inde sabit kur üzerinden yabanc› paraya çevirme yükümlülü¤ünü üstlenir. Yar› sabitlenmifl kur yönteminin de iki flekli vard›r: Sabit Sabitleme ve Esnek Sabitleme. Esnek sabitleme ise ikiye ayr›l›r: Sürüklenen Çapa ve Bant ‹çinde Dalga- Devalüasyon yap›lmas›n›n bafll›ca iki nedeni vard›r. Bunlar; ihracat› teflvik ve ithalat› k›smak suretiyle d›fl ticaret aç›klar›n›n kapanmas›n› sa¤lamak ve iç fiyatlar ile d›fl fiyatlar aras›nda mevcut bulunan dengesizli¤i ortadan kald›rmakt›r. Para Kurulu, parasal taban yaratmada uygulanan bir politika kural›d›r. Para Kurulu, aç›k bir yasal taahhüt alt›nda yerli paran›n belirlenmifl yabanc› bir paraya karfl› sabit kur üzerinden de¤iflimini sa¤lar. www.hedefaof.com 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri lanan Çapa. Bant içinde dalgalanan çapa da kendi içinde ikiye ayr›l›r: Tüneldeki Y›lan ‹çinde Dalgalanma ve Birbirinden Aç›lan ‹ki Çizgi ‹çinde Dalgalanan Çapa. Türkiye, 2000 y›l› bafl›nda uygulamaya koydu¤u istikrar program›n› sürüklenen çapa içinde sabit kur sistemi üzerine oturtmufltur. Temmuz 2001’de geniflleyen bant uygulamas›na geçmeyi planlayan Türkiye, bu uygulamaya geçemeden Kas›m 2000 ve fiubat 2001’de yaflanan finansal krizlerden sonra fiubat 2001’de müdahalesiz esnek kur sistemini tercih etmek zorunda kalm›flt›r. 147 Sabit kur sisteminin daha yumuflak bir uygulama flekli kur çapas› ya da kur band›d›r. Esnek Döviz Kuru Sistemi Sabit kur sisteminin tam tersi dalgal› döviz kuru (freely fluctuating exchange rates) sistemidir. Bu kur sistemine, esnek (flexible), dalgalanan (fluctuating) ya da yüzen (floating) kur sistemi de denir. Sistem, Chicago Okulu iktisatç›lar› taraf›ndan savunulmaktad›r. M. Friedman, E. Sohmen ve L. Yeager bu iktisatç›lar aras›ndad›r. Esnek kur sisteminde ülke paras›n›n de¤eri, serbest bir flekilde iflleyen arz ve talep mekanizmas›na terkedilmifltir. Döviz kuru, döviz piyasalar›nda arz ve talep koflullar›na göre günlük olarak belirlenir ve kurun belirlenmesinde kamunun müdahalesi yoktur. Döviz piyasas› dengesinin ve ödemeler dengesinin düzeltme ifllemleri do¤rudan do¤ruya döviz kurundaki de¤iflme ile sa¤lan›r. Döviz kuru yükseldi¤inde ihracat teflvik edilirken döviz kuru düfltü¤ünde ihracat azal›r. Böylece ekonominin d›fl dengesi, arz ve talep koflullar›na göre her zaman de¤iflebilen döviz kurlar› ile sa¤lan›r. Esnek kur sisteminde ülke paras› yabanc› paralar karfl›s›nda dalgalanmaya b›rak›ld›¤› için ülkede oluflan enflasyon kadar paran›n d›fl de¤eri düfler. Di¤er bir deyiflle ulusal paran›n de¤er kayb› süreklilik kazan›r. Esnek kur sisteminde ekonominin d›fl dengesi ancak döviz kurlar›ndaki de¤iflme ile sa¤lan›r. Oysa alt›n standard›nda, döviz kurlar›n›n belli alt ve üst s›n›rlar aras›nda de¤iflmesi sonucu denge sa¤lanamazsa bu durumda denge alt›n hareketleri ile sa¤lanmaktayd›. Esnek kur sisteminde d›fl denge ancak kur de¤iflmeleri ile sa¤lanabildi¤inden, döviz arz ve talebindeki küçük de¤iflmeler bile döviz kurlar›na çok büyük oranlarda yans›r. Böyle bir durumda de¤erinde devaml› oynamalar görülen para, para olma niteli¤ini kaybeder. fiekil 6.3’de esnek kur sisteminde döviz kurunun oluflumu gösterilmifltir. Ülkenin döviz arz› sabit iken döviz talebindeki art›fl döviz fiyatlar›n›n yükselmesine (ulusal paran›n de¤er kaybetmesine) yol açar. Toplam harcamalar›n sabit kald›¤› varsay›m› alt›nda, talep ithal mallar› lehine de¤iflmifl (ithal mallar›na yönelik talep artm›fl) ise döviz talep e¤risi sa¤a kayar ve (D1D1) fleklini al›r. Bu durumda (E2) ilk denge döviz kurunda, (MN) aral›¤› kadar döviz talebi fazlas› ortaya ç›kar. (MN) asl›nda ticaret dengesi a盤›d›r. ‹thal mallar›na yönelik talebin artmas› sonucu döviz talebinin artmas›, kurun (E3) gibi daha yüksek bir düzeye ç›kmas›na neden olur. (E3) yeni denge döviz kurudur. Döviz kurunun (E3) düzeyine yükselmesi dövize yönelik talebin azalmas›na ve ilk denge kurunda (E2) oluflan döviz talebi fazlal›¤›n›n ortadan kalkmas›na neden olur. (E3) kur düzeyinde döviz arz ve talebi yeniden eflitlenir ve ticaret dengesi a盤› da giderilmifl olur. Ülkenin ihracat›nda bir art›fl oldu¤unda döviz arz e¤risi sa¤a kayar ve (S1S1) fleklini al›r. Döviz talep e¤risi sabit iken döviz arz e¤risinin sa¤a kaymas›, denge döviz kurunun (E1) gibi daha düflük bir düzeyde dengeye gelmesine yol açar. Bu durumda, (E2) ilk denge döviz kurunda ülkede MN aral›¤› kadar döviz arz› fazlas› veya ticaret dengesi fazlas› vard›r. Döviz kurunun (E1) düzeyine inmesi döviz ar- www.hedefaof.com Ekonomi belli bir denge seviyesinde iken döviz kurunun yükselmesi (ulusal paran›n de¤er kayb›na u¤ramas›) ithal mallar›n›n yurt içi fiyatlar›n›n yükselmesine yol açar. Döviz kurunun düflmesi ise ulusal paran›n de¤er kazanmas›na ve ithal mallar›n›n yurt içi fiyatlar›n›n düflmesine neden olur. Esnek kur sisteminde döviz kurlar›nda arz ve talebe ba¤l› olarak büyük dalgalanmalar görülür. Kurlardaki bu dalgalanmalara ra¤men döviz piyasas› hükûmet denetiminin d›fl›ndad›r. 148 Uluslararas› ‹ktisat z›n›n azalmas›na ve ilk denge kurunda (E2) oluflan döviz arz› fazlal›¤›n›n ortadan kalkmas›na neden olur. (E1) döviz kurunda döviz arz ve talebi yeniden eflitlenir ve d›fl ticaret dengesi de sa¤lanm›fl olur. fiekil 6.3 Esnek Kur Sisteminde Döviz Kurunun Oluflumu D1 D S S1 E3 M E2 E1 N S S1 D1 D Q1 Esnek kur sisteminde kurlar›n arz ve talepteki de¤iflmelere karfl› duyarl›l›¤›, döviz arz ve talep e¤rilerinin esnekliklerine ba¤l›d›r. Gözetimin kayna¤› aç›s›ndan dalgalanma hükûmetin karar› ile dalgalanma, uluslararas› anlaflmalar gere¤i dalgalanma ve uluslararas› otoritenin karar› ile dalgalanma olmak üzere üç türlüdür. Q2 Q3 M‹KTARI Döviz arz e¤risi esnekli¤i düflük oldu¤u sürece döviz talebindeki kayma; döviz kurunda, döviz miktar›ndaki de¤iflmeden daha fazla de¤iflmeye neden olur. Ayn› flekilde, döviz talep e¤risinin esnekli¤i ne kadar düflükse döviz arz›ndaki kayma döviz kurunda döviz miktar›ndaki de¤iflmeden daha fazla de¤iflmeye yol açar. Esneklik, burada döviz arz ve talep e¤rilerinin e¤imleri ile ölçülmüfltür. Asl›nda arz ve talep e¤rilerinin e¤imi ile esneklik ayn› fley de¤ildir. Fiyat (P) / Miktar (Q) oran› esneklik hesaplamalar›nda ihmal edilmemelidir. Burada genel bir fikir verebilmek için e¤im ve esneklik kavramlar› birlefltirilerek basitlefltirici bir varsay›m yap›lm›flt›r. Esnek kur sisteminde dalgalanma derecesine göre serbest dalgalanma ve gözetimli dalgalanma (managed floating) olmak üzere iki temel dalgalanma söz konusudur. Serbest dalgalanmada döviz kuru, müdahale olmadan döviz arz ve talebine göre belirlenir. Gözetimli dalgalanmada ise gözetim amac› aç›s›ndan iki türlü dalgalanma vard›r. Temiz dalgalanmada (clean float) döviz kurlar›na müdahale ve gözetim, sadece k›sa dönemli düzensiz dalgalanmalar›n ortadan kald›r›lmas›na yöneliktir. Kirli dalgalanmada (dirty float) ise döviz kurlar›na müdahale ve gözetim ekonomik aç›dan ülkenin rekabet gücünün korunmas› için yap›lmaktad›r. Esnek kur sisteminde döviz arz ve talebine göre döviz kurunun oluflmas›, ödemeler dengesini sa¤laman›n en etkin yoludur. Fakat bu sistem günümüzde teorideki flekliyle uygulama alan› bulamam›flt›r. Çünkü ekonomik hayatta hükûmetler ve merkez bankalar› döviz kurlar›ndaki afl›r› dalgalanmalar› önlemek için döviz piyasalar›na müdahale ederler. Bu nedenle günümüzde uygulamada geçerli olan sistem, kamunun çeflitli araçlarla kur hareketlerini düzenledi¤i gözetimli dalgalanmad›r. Esnek kur sistemi basittir, uzun süreli d›fl dengesizliklere imkân vermez. Ülke içi politikalar›n izlenmesine katk›da bulunur ve d›fl dengenin sa¤lanmas›nda ticari k›s›tlamalar ile döviz kontrol mekanizmalar›na ihtiyaç gerektirmez. Buna karfl›l›k döviz arz ve talep esneklikleri düflük olursa d›fl dengenin sa¤lanmas›nda tam baflar› elde edilemez. Kurlarda meydana gelen afl›r› dalgalanmalar d›fl ticaret hacmi- www.hedefaof.com 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri 149 ni ve d›fl yat›r›mlar› engelleyebilir. Ayr›ca spekülatif sermaye hareketlerine yol açarak d›fl aç›klar›n büyümesine ve krizlere neden olur. Dünya ekonomisinde son y›llarda esnek kurlar daha popüler hale gelmifltir. Esnek kurlar, ülkeye politika ba¤›ms›zl›¤› sa¤lar. Ancak bu ba¤›ms›zl›k, ülkenin kendisini d›fl dünyaya kapayabilece¤i ve esnek kurlara sahip olmas› nedeniyle d›fl dünyadaki geliflmelerden etkilenmeyece¤i anlam›na gelmez. Sabit kur, d›fl ticaret kontrollerine baflvurmadan ve iflsizli¤i art›rmadan sürdürülebilirse esnek kura göre d›fl ticaret için daha uygundur. Sabit kur, enflasyonla mücadelede bir çapa olarak da kullan›labilir. Sabit kur, istikrars›z bir dünyada uyguland›¤›nda beklenen performans› göstermeyebilir. Bu nedenle 1970’li y›llar›n bafl›ndaki ilk petrol flokunun hemen ard›ndan büyük ülkeler esnek kur sistemini benimsemifllerdir. ‹kinci Petrol fioku’ndan (19791980) sonra ise dünya ekonomisi büyük bir durgunluk yaflam›flt›r. Kriz ortamlar›nda esnek ya da sabit kurun etkin olmas› söz konusu olamaz. Türkiye’de 2000 y›l›nda uygulamaya konulan kur politikas› da (döviz çapas›) bu nedenle baflar›l› olamam›fl ve 2001 fiubat Krizi ile birlikte Türkiye dalgal› kur sistemine geçmek zorunda kalm›flt›r. Esneklik Kazand›r›lm›fl Sabit Döviz Kuru Sistemi Esneklik kazand›r›lm›fl sabit kur (yar› sabit) sisteminde pariteler zaman içinde ayarlanabilir. Ayarlanabilir pariteler sistemi bir ba¤lant› sistemi olup ülke paras›n›n de¤eri bir di¤er para birimine göre belirlenir ve zaman içinde de¤ifltirilebilir. Ayarlama, tekli ya da sepet ba¤lant›s› fleklinde iki temel biçimde yap›l›r. Tekli ba¤lant›da ülke paras› en fazla ticaret yap›lan ülke paras›na ba¤lan›r. Bu ba¤lant› sistemi sterlin, dolar ve frank gibi para alanlar›n›n do¤mas›na yol açm›flt›r. Sepet ba¤lant›s›nda ise dünya ticaretinde çok büyük paya sahip olan ülkelerin paralar›ndan dünya ticaretinden ald›klar› paylara göre a¤›rl›klar verilerek bir sepet oluflturulur ve para birimi bu sepete ba¤lan›r. Esneklik kazand›r›lm›fl sabit kur sisteminde para ayarlamalar›, parite üzerinde yap›lan ayarlama ve parite çevresinde yap›lan ayarlama olarak iki temel gruba ayr›l›r. Parite üzerinde yap›lan ayarlama ise s›çrayan pariteler veya seyrek ayarlama (jumping parities) ile s›k ayarlama fleklinde grupland›r›l›r. Seyrek ayarlama ise kendi içinde ikiye ayr›l›r. T›r›s giden paritelerde (trotting parities) pariteler s›k, fakat küçük oranl› olarak ayarlan›r. Sürünen veya kayan paritelerde (crawling, sliding, gliding parities), pariteler y›lda toplam yüzde 30’u geçmeyecek flekilde küçük oranlarda fakat devaml› olarak ayarlan›r. Parite çevresinde yap›lan ayarlamalar içinde en önemlisi belli bir aral›k içinde yap›lan ayarlamalard›r. Aral›k, döviz kurunun parite etraf›nda de¤iflmesine izin verilen alt ve üst s›n›r limitleri aras›ndaki alan› ifade eder. Kur, bu aral›k içinde döviz arz ve talebine göre oluflur. Aral›k içinde yap›lan ayarlamalar›n üç türü vard›r: Dar aral›k (narrow band), genifl aral›k (widened band) ve hareketli aral›k (movable band). Dar aral›kta döviz kuru parite etraf›nda %1 oran›nda de¤iflir. Bretton Woods Sistemi’nde Smithsonian Anlaflmas›’na kadar dar aral›k kabul edilmifltir. Genifl aral›kta ise döviz kurlar›, ulusal paralar›n piyasa flartlar› da göz önünde bulundurularak, potansiyel olarak kaybedecekleri de¤er ile kazanacaklar› de¤er s›n›rlar› içinde dalgalan›r. Döviz kurlar›, aral›k s›n›rlar› içinde piyasa flartlar›na göre serbestçe belirlenir. E¤er aral›klar yeterli oranda ise s›k kur de¤iflikliklerine ihtiyaç kalmaz. Genifl aral›k sistemine uygulamada verilebilecek en iyi örnek, geçmiflteki Avrupa Para Y›lan› veya Tüneldeki www.hedefaof.com Günümüzde sepet ba¤lant›s›na verilecek en güzel örnek Özel Çekme Haklar› (SDR)’d›r. IMF taraf›ndan yarat›lan ve üye ülkelerin kotalar› çerçevesinde üye ülkelere rezerv sa¤lamak amac›yla tahsis edilen rezerv flekline Özel Çekme Haklar› (SDR) ad› verilmektedir. 150 Uluslararas› ‹ktisat Y›lan uygulamas›d›r. Hareketli aral›kta da ulusal paralar›n dalgalanmas› aral›k limitlerine yaklaflt›¤›nda aral›k limitleri üzerinde küçük dalgalanma ayarlamalar› yap›l›r. 1978 y›l› sonras›nda baz› zay›f Avrupa paralar› için Smithsonian Anlaflmas› ile saptanan dalgalanma marjlar›n›n (%±2.25) üzerinde tan›nan %±6’l›k marjlar, bu ülkelere sa¤lanan bir imkân olarak de¤erlendirilebilir. Türkiye gibi geliflme yolunda olan ülkelerin büyük ço¤unlu¤u küçük ekonomi olduklar› için d›fl kaynakl› istikrars›zl›klardan kolay etkilenirler ve dünyadaki fiyat seviyesini etkileyemezler. Bu ülkeler, daha çok oluflan fiyatlar› kabul edici durumundad›rlar. Dolay›s›yla optimum para alanlar› teorisine göre, geliflme yolunda olan ülkeler için en uygun döviz kuru sistemi esneklik kazand›r›lm›fl sabit döviz kuru sistemidir. Uluslararas› finans piyasalar›nda döviz kurlar›, 1945 y›l›ndan 1970’lerin bafllar›na kadar çok az de¤iflim göstermifltir. Döviz kurlar›ndaki istikrar, 1945’te uygulamaya konan Bretton Woods Ayarlanabilir Sabit Kur Sistemi sayesinde mümkün olmufltur. 1973 y›l›nda Bretton Woods Sistemi’nin sona ermesi ve döviz kurlar›n›n sürekli dalgalanma göstermesiyle birlikte uluslararas›nda ciddi flekilde kur riski ortaya ç›km›fl, daha önce fazla önemsenmeyen döviz kuru riski yönetimi için bir dizi finansal yöntem uygulamaya konulmufltur. Döviz Kuru Riski Uluslararas› finans kurulufllar›n›n ve bankalar›n döviz varl›klar›n›n döviz cinsinden borçlar›na oranla fazla olmas› uzun -long(art›-aç›k) pozisyonda olduklar›n›, döviz borçlar›n›n döviz varl›klar›ndan fazla olmas› ise k›sa -short(eksi-aç›k) pozisyon ald›klar›n› gösterir. Swap; Belirli miktarda yabanc› paran›n teslim tarihleri (valör) farkl› olmak üzere ayn› anda hem al›nmas› hem de sat›lmas› biçiminde yap›lan ifllemlere denir. Uluslararas› finansal kurulufllar, uluslararas› ifllemlerini çok de¤iflik say›da para birimi ile gerçeklefltirirler. Bu durum, riskleri de beraberinde getirir. Döviz kuru riski; uluslararas› ödemeler, kredi ve sermaye ak›mlar› ile yabanc› para baz›ndaki alacak ve borçlarda, yabanc› paran›n ulusal para karfl›s›ndaki de¤iflmelerinden do¤abilecek zarar tehlikesidir. Döviz varl›klar›n›n döviz borçlar›na eflit olmas› halinde banka kare (square) pozisyondad›r ve pozisyon al›nan döviz cinsinden hiçbir kur riski yoktur. Bankac›l›k faaliyetlerinde kur riski tafl›yan art› ve eksi pozisyonlar afla¤›da belirtilen farkl› ifllemler sonucu meydana gelir: • Yabanc› Sermaye Sa¤lama Faaliyetlerinin Kur Riski: Bankalar›n yabanc› sermaye sa¤lama, döviz baz›nda vadesiz ve vadeli mevduat kabulleri ve kredi piyasas›na borçlanmalar› sonras›nda do¤ar. • Kredi Vermenin Kur Riski: Bankalar ithalatç› ve ihracatç›lara sa¤lad›klar› döviz kredileri sonucu vadesiz pozisyonlarda eksi, vadeli pozisyonlarda art› pozisyon aç›klar› ile karfl›lafl›rlar. Bu riskten korunmak üzere bankalar, vadesiz eksi pozisyonlar›n› vadesiz piyasa döviz al›fllar› ile swap yaparlar. Örne¤in; müflterilerine sa¤lad›klar› döviz cinsinden kredi tutar›nda ilgili ülkedeki muhabir bankadan kredi al›rlar. Bankalar vadeli art› pozisyonlar›n› da vadeli (outright) döviz sat›fllar› ile swap yaparlar. • Müflteri Taahhütlerinin Kur Riski: Bankalar›n müflterileri için yüklendikleri taahhütler özellikle yurt d›fl› ödemeler ile döviz ve efektif ifllemlerini kapsar. Bu tür ticari ifllemler sonucunda da kur riskini tafl›yan aç›k pozisyon riskleri oluflabilir. • Bankalar›n Kendi ‹fllemlerinden Kaynaklanan Kur Riski: Bankalar, döviz baz›nda yapt›klar› uluslararas› para ticareti, döviz ticareti ve de¤erli ka¤›t ticareti gibi faaliyetlerinden dolay› döviz riski ile karfl›laflabilirler. Bankalar baflta olmak üzere uluslararas› kurulufllar›n etkilenebilece¤i üç tür kur riski vard›r: ‹fllem riski, çevirme riski ve ekonomik risk. www.hedefaof.com 151 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri ‹fllem Riski (Transaction Risk): Do¤rudan yerli para ile ölçülen ve fiilî para de¤iflimine yol açan ödemelerden oluflan likidite riskidir. Bankalar›n bu riskle karfl› karfl›ya kalmalar›na yol açan bafll›ca ifllemler; yabanc› para cinsinden ödemeler, yabanc› para cinsinden alacaklar, yabanc› para cinsinden ödenecek kay›tl› olmayan taahhütler, yabanc› para cinsinden kabul edilen taahhütler, ana flirkete yabanc› ülkelerdeki ba¤l› flirketlerden yap›lan ödemeler ile forward döviz sözleflmeleridir. Çevirme Riski (Translation Risk): Bankalar ve uluslararas› kurulufllar›n döviz cinsinden belirlenmifl aktif veya pasiflerinin muhasebe kay›tlar› için yerel para birimi cinsine çevrilmesi sonucunda ortaya ç›kan risktir. Bu ifllemde fiziki bir aktifin al›m› ya da sat›m› söz konusu de¤ildir. Burada aktif ve pasiflerin döviz de¤iflimleri sonucunda yerel para cinsinden muhasebe kay›tlar›ndaki de¤erlerinin de¤iflimi söz konusu oldu¤undan çevirme riski muhasebe riski olarak da tan›mlanmaktad›r. Aktif ve pasiflerin döviz cinsinden yerel para birimine çevrilme iflleminin nas›l yap›laca¤›na iliflkin kurallar ABD’deki Financial Accounting Standarts Board (FASB) taraf›ndan belirlenir. Ekonomik Risk: Döviz kurlar›ndaki beklenmeyen bir de¤ifliklikten dolay› bir iflletmenin de¤erinde meydana gelen de¤iflmedir. ‹fllem ve çevirme riskleri sadece döviz kuru hareketlerinin cari etkisini tan›mlar. Ekonomik risk ise döviz kuru dalgalanmalar›n›n iflletmenin hem cari hem de gelecekteki nakit ak›m de¤eri üzerindeki etkisini gösterir. Ekonomik riskin ölçülmesi zordur. Çünkü döviz kurlar› çok say›da ekonomik de¤iflkenden etkilenirler. Bu da, ekonomik önlemlerin büyük ölçüde kiflisel de¤er yarg›lar›na ve belirsizli¤e dayanmas›na yol açar. Ayr›ca firman›n genel performans de¤erlendirmesi genelde ekonomik aç›dan de¤il, muhasebe baz›nda yap›ld›¤› için ekonomik riskin ölçülmesi zorlaflmaktad›r. Döviz kuru riski sonucu ortaya ç›kan ekonomik riskin oluflturdu¤u belirsizlikten dolay› bu riskin yönetimi için iki çeflit strateji izlenebilir. Birincisi, iflletmelerin çeflitlendirilmesidir. Bu ise sat›fllar›n, girdilerin ve üretimin çeflitlendirilmesi ile mümkün olmaktad›r. ‹kinci strateji olan finansman›n çeflitlendirilmesinde ise sermaye portföyünde kullan›lan döviz cinsinin çeflitlendirilmesi ile risk minimize edilir. Esnek kur sisteminin avantaj ve dezavantajlar› nelerdir? SIRA S‹ZDE DÖV‹Z KURU POL‹T‹KASI 3 D Ü fi bir Ü N E Ldüzen ‹M Döviz kuru politikas›, hükûmetlerin uluslararas› ödemeleri belli içinde gerçeklefltirmek amac›yla d›fl ödeme dengesini etkilemek için döviz kuru ile ilgili olarak ald›klar› tüm önlemlerdir. Bu önlemleri ço¤u defa ülkeler S O tek R U bafllar›na almak yerine, uluslararas› para sisteminin yönlendirmesine göre uygulamaya koymaktad›rlar. Esnek kur sisteminde d›fl denge, döviz kurlar›n›n arz ve talep flartlar›D‹KKAT na ba¤l› olarak serbestçe dalgalanmas›yla sa¤lan›rken; esneklik kazand›r›lm›fl sabit kur sisteminde ise döviz kurlar› serbest bir flekilde dalgalanmad›¤› için d›fl denge, döviz kurunun hükûmet kararlar› ile de¤ifltirilmesiyle sa¤lan›r.SIRA S‹ZDE Esneklik kazand›r›lm›fl sabit kur sistemi uygulayan ülkelerde hükûmetlerin d›fl denge aç›klar›n› gidermede kulland›¤› üç önlem vard›r: AMAÇLARIMIZ • Ülke içinde ulusal gelir ve harcamalar› daralt›c› politikalar uygulamak • D›fl ticaret ve döviz k›s›tlamalar›na yönelmek • Kur ayarlamalar› yapmakt›r. K ‹ T A P Esneklik kazand›r›lm›fl sabit kur sisteminde d›fl dengenin sa¤lanmas›nda kullan›lan en önemli önlem döviz kuru ayarlamalar›d›r. Kur ayarlamalar› iki flekilde yap›labilir. Kur ayarlamalar› kapsam›nda, hükûmetler ald›klar› bir kararla kendi uluTELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N www.hedefaof.com‹ N T E R N E T SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Devalüasyon, ulusal paran›n d›fl de¤erinin ani ve iradi olarak hükûmet taraf›ndan düflürülmesidir. TELEV‹ZYON ‹NTERNET 152 Uluslararas› ‹ktisat Devalüasyonun bir anlamda tersi olan revalüasyon, hükûmet karar› ile ulusal paran›n d›fl de¤erinin yükseltilmesidir. sal paralar›n›n d›fl de¤erini düflürür (devalüasyon) veya ulusal paralar›n›n d›fl de¤erini yükseltirler (revalüasyon). Devalüasyon, bir anlamda fazla de¤erlenmifl (overvalued) kur düzeninin, revalüasyon ise tersine az de¤erlenmifl (undervalued) kur düzeninin sonucudur. Kur ayarlamas› olan devalüasyon ve revalüasyon esnek kur sistemlerinde de ortaya ç›kabilir. Paran›n de¤erinin düflmesi ile bu de¤erin iradi olarak düflürülmesi birbirine kar›flt›r›lmamal›d›r. Ülke içinde fiyatlar›n yükselmesi sonucunda bir birim paran›n sat›n alabilece¤i mal ve hizmet miktar› eskisine göre azalabilir. Bu durumda para de¤erini ekonomideki enflasyon nedeniyle kaybetmifltir. Paran›n de¤erindeki bu anlamdaki düflüfl, ekonomide fiyatlar yükseldi¤i için kendili¤inden olmaktad›r. Devalüasyonda ise de¤erden düflürülme söz konusudur. Düflürülen de¤er paran›n d›fl de¤eridir. Fiilen d›fl de¤eri düflmüfl olan ulusal paran›n durumunun hükûmetçe kabul edilmesini de devalüasyon kavram› içinde düflünmek mümkündür. Devalüasyon, bir anlamda döviz kurunun yükseltilmesi demektir. 1$ = T1.5 iken 1$ = T3 olursa, Türk liras› dolara göre yüzde 100 oran›nda devalüe edilmifl ve döviz kuru yükseltilmifl olur. Revalüasyonun, teorik yönden devalüasyonun tam tersi olarak de¤erlendirilmemesi gerekir. Revalüasyonla devalüasyon aras›ndaki simetri tam de¤ildir. Çünkü arz ve talebin fiyat art›fllar›na karfl› gösterdi¤i duyarl›l›k, fiyat düflüfllerine karfl› gösterdi¤i duyarl›l›¤a eflit de¤ildir. Uluslararas› sermaye hareketlerinin büyük ölçüde artt›¤› 1990’l› y›llarda, döviz kurunda ara rejim uygulayan ülkelerin say›s› azal›rken dalgal› kur uygulayanlar›n say›s›nda art›fl olmufltur. Joseph Stiglitz, Asya Krizi s›ras›nda yazd›¤› bir makalede, büyükler d›fl›ndaki ulusal ekonomileri, “f›rt›nal› okyanusta batmamak için çaba harcayan küçük sandallara” benzetmifl ve ifllerinin ne kadar zor oldu¤unu vurgulam›flt›r. Resim 6.1 Amerikal› Joseph Stiglitz, Columbia Üniversitesi ö¤retim üyesidir. 2001 y›l›nda Nobel Ekonomi Ödülü alm›flt›r. Bill Clinton’›n hükûmetinde ekonomi dan›flmanl›¤› yapm›fl, Dünya Bankas› Baflkan Yard›mc›l›¤› ve Baflekonomistli¤i görevinde bulunmufltur. Uluslararas› Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankas› hakk›nda farkl› bak›fl aç›lar›na sahiptir. Sermaye hareketlerinin serbestleflti¤i ve döviz piyasalar›n›n günlük ifllem hacminin 3.5 trilyon dolar› aflt›¤› bir dünyada, birkaç milyar dolarl›k bir sermaye kaç›fl›yla sorun yaflayan ülkelerin, hangi kur rejimiyle ekonomik istikrar› sa¤layabilecekleri tart›fl›lan bir konudur. 1997’deki Asya Krizi ile birlikte ülkeler sabit kur sisteminden esnek kur sistemine geçmifller ve ara rejimi uygulayan ülkelerin say›s›nda önemli art›fllar olmufltur. Günümüzde döviz kurlar›, sabit kurlardan serbest dalgalanmaya kadar genifl bir yelpaze içinde belirlenmektedir. Sabit kurlar, genelde döviz piyasalar›ndaki ifllem- www.hedefaof.com 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri leri s›n›rlayan resmî düzenlemeler ile yabanc› döviz piyasalar›na müdahaleler yap›larak günlük olarak belirlenmektedir. Döviz kurlar› yabanc› bir paraya veya belli bir para sepetine göre hesap edilmekte ve bu kurlar etraf›ndaki dalgalanmalar resmî müdahaleler ile s›n›rlanmaktad›r. Dalgal› kurlar ise uzaktan gözetilmektedir. IMF üyelerinin kabul ettikleri döviz kuru sistemleri iki ana gruba ayr›lmaktad›r. Bunlar, ba¤l› veya sabit (pegged) kurlar ile esnek veya dalgal› kurlard›r. Sabit kurlar tek bir dövize veya belli bir para sepetine ba¤lanabilir. Bazen de ülkeler paralar›n› SDR gibi bir sepete ba¤layabilirler. Ülkeler kurlar›n› IMF’ye dan›flmadan belirleyebilirler. Bu ülkeler, birden çok ülke ile yak›n ticari iliflki içinde bulunurlar. ABD dolar›na ba¤lanm›fl olan para say›s› 1988’den sonra düflüfl göstermifltir. Çeflitli paralar›n bileflimine ba¤lanm›fl olan para say›s› da önemli ölçüde azalm›flt›r. En büyük art›fl yönetimli ya da ba¤›ms›z dalgalanan paralar›n say›s›nda görülmektedir. Yönetimli dalgalanma kategorisi, geliflme yolunda olan ülkelerin paralar›ndan oluflmaktad›r. Dünya ekonomisinde baz› ulusal paralar geçmifl dönemde içinde bulunduklar› bölge nedeniyle Frans›z frank›na, Avustralya dolar›na, Alman mark›na, Hindistan rupisine, Rus rublesine ve Güney Afrika rand›na ba¤lanm›fl ya da sabitlenmifltir. Esnek döviz kurlar›n› benimseyen ülkeler, paralar›n›n belli s›n›rlar içinde dalgalanmas›n› kabul etmifllerdir. Fakat dalgalanma tamamen serbest olmay›p gözetim alt›ndad›r. Döviz kurlar›n›n dalgalanmaya b›rak›lmas› durumunda, günlük döviz kuru yönetimi için IMF veya di¤er ülkeler ile ifl birli¤ine gerek yoktur. K›sa vadeli dalgalanmalar› gidermek için kurlara resmî müdahale yap›l›rken uzun vade de müdahaleler asgari (en az) seviyede tutulmaktad›r. Döviz kurlar›n›n dalgalanmas›na yönelik bu stratajiye “rüzgara karfl› e¤ilme stratejisi” denilmektedir. ABD, Kas›m 1978’den May›s 1982’ye kadar dolar›n önemli sanayileflmifl ülkelerin paralar›na karfl› dalgalanmas›n› gözetim alt›nda tutmufltur. Bu tarihten sonra ABD, dolara müdahale politikas›ndan vazgeçerek asgari seviyede müdahale politikas› bafllatm›fl, 1978 öncesindeki s›n›rl› müdahale politikas›na dönüfl yapm›flt›r. Böylece ABD, döviz piyasalar›ndaki istikrars›zl›klara karfl› gerekti¤inde müdahalelere bafllam›flt›r. Paralar›n› dalgalanmaya b›rakan ülkeler, zaman içinde rüzgara karfl› e¤ilme stratejisi uygulamak yerine, belli göstergelere göre paritelerin daha s›k ve küçük miktarlarda ayarlanmas› ilkesini kabul etmifllerdir. Döviz piyasalar›na müdahaleler, döviz kurlar›n›n merkezi kurlar etraf›nda dalgalanmas›n› s›n›rlamak amac›yla kullan›lm›flt›r. Bu çerçevede Brezilya Merkez Bankas› 1981 y›l›nda ABD dolar›na karfl› cruzeironun paritesini, ülkenin ödemeler dengesi, resmî döviz rezervleri, ihracat kapasitesi ve bafll›ca ticaret ortaklar›ndaki enflasyon oranlar› aras›ndaki farka göre belirlemifltir. E¤er ülkeler ticaret yapt›klar› ortaklar› ile yak›n ekonomik iliflkilerini korumak istiyorlarsa grup halinde dalgalanmay› benimseyebilirler. Dünya ekonomisinde a¤›rl›¤› olan sanayileflmifl ülkeler dalgal› kur sistemini kabul etmifllerdir. Sabit kur sistemini ise genelde ana ülke ile çok yak›n ekonomik iliflkileri olan ülkeler benimsemifllerdir. Bu s›n›fland›rma genel hatlar› itibar›yla do¤rudur. Asl›nda dünya ekonomisinde döviz kuru sistemleri mozaik görüntüsündedir. Ülkelerin paralar›n› tek bir paraya veya çeflitli paralara ba¤lamalar›, onlar›n d›fl ekonomik iliflkilerine ba¤l›d›r. E¤er ülke d›fl ticaretinin önemli bir k›sm›n› tek bir ülke ile gerçeklefltiriyor ise paras›n› bu ülkenin paras›na ba¤lamas› döviz kurunda istikrar için gereklidir. E¤er d›fl ticaret birden fazla ülke ile yap›l›yorsa bu durumda para de¤erinin bir sepete www.hedefaof.com 153 Ba¤›ms›z dalgananan paran›n serbestçe dalgalanan bir para olmas› gerekmemektedir. ABD, Japonya ve di¤er baz› ülkeler çeflitli zamanlarda paralar›n›n d›fl de¤erini düflürme girifliminde bulunmufllard›r. 154 Uluslararas› ‹ktisat ba¤lanmas› normaldir. Sepet, ülkenin a¤›rl›kla ticari iliflkide bulundu¤u ülke paralar›ndan oluflmal›d›r. Burada önemli olan nokta, ticari iliflkilerde kullan›lacak paran›n ülke paras›ndan farkl› olmamas›d›r. Ülke paras›n›n para sepetine ba¤lanmas›ndan iyi sonuç al›namamas›, ülkeler aras›nda enflasyon oranlar› farkl›l›¤›na ba¤l›d›r. Bu durumda ülke paras›n›n de¤eri, enflasyon farklar›na göre ayarlanmad›kça paran›n sat›n alma gücü de¤iflece¤i için ticari dengesizlikler ortaya ç›kar ve karfl›laflt›rmal› üstünlüklerden uzaklafl›larak ülkeler aras›nda yanl›fl kaynak da¤›l›m›na neden olunur. Bir ülkenin uygulad›¤› kur rejiminin sermaye hareketleri ile de do¤rudan iliflkisi vard›r. Sermaye hareketleri serbest ise buna ba¤l› olarak ülkenin izleyece¤i kur rejimi de esnek olmak zorundad›r. Sermaye hareketlerine k›s›tlama getiriliyor ise sabit kur rejimi uygulamak gerekir. SIRA S‹ZDE 4 Döviz kuru SIRA politikas›n›n S‹ZDE kapsam›n› ortaya koyunuz. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET www.hedefaof.com 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri 155 Özet N A M A Ç 1 Döviz piyasas›n› aç›klamak Türkçede döviz ve kambiyo sözcükleri, yabanc› ülke paras›n› ve bu ülke paras› üzerinden düzenlenen ticari senet, çek ve havale gibi ödeme araçlar›n› ifade etmek üzere birbirlerinin yerine kullan›lmaktad›r. Ödemeler dengesi aç›k veren, borçlar›n› ödemede zorluk çeken ve ekonomisi zay›f olan ülkelerin paralar› döviz olmakla birlikte, uluslararas›nda kabul görmez. Çünkü bu ülkelerin paralar› ile onu ç›karan ülkeden ve di¤er ülkelerden mal ve hizmet sat›n almak çok zor, belki de imkâns›zd›r. Bu durumda, böyle bir ülkenin paras›na sahip olunmas›, uluslararas› ödeme arac›na sahip olundu¤u anlam›na gelmez. Bu aç›dan yabanc› paralar›, ülkeler taraf›ndan çok arzu edilmesi ile hiç arzu edilmemesi aras›nda s›n›fland›rmak mümkündür. Günümüzde ABD dolar›, Euro ve ‹ngiliz sterlini bütün dünya ülkeleri taraf›ndan istenmesine ra¤men, Filipin pesosu hiçbir ülke taraf›ndan aranmamaktad›r. Konvertibl olan ulusal paralar, uluslararas›nda ödeme arac› olarak kullan›l›r. IMF’ye göre tam konvertibilite, bir ülkede yerleflik olan veya olmayan gerçek ve tüzel kiflilerin o ülkenin paras› veya di¤er yabanc› paralar ile olan alacaklar›n› serbest bir flekilde iktisap etmesi (edinmesi) ve di¤er yabanc› paralar ile de¤ifltirmesidir. Bir ulusal paran›n baflka bir paraya çevrilmesi döviz piyasas›nda veya kambiyo borsas›nda yap›l›r. Döviz piyasas›, döviz al›fl ve sat›fl›n›n yap›ld›¤› ve döviz kurunun olufltu¤u piyasad›r. Piyasan›n belli bir mekân› yoktur. Döviz alan ve satan kifli ve kurumlar›n birbirleri ile kolayca iliflki kurabilmelerini sa¤layan herhangi bir organizasyon döviz piyasas›n› meydana getirir. Döviz al›c› ve sat›c›lar› internet, telefon, telsiz veya teleks ile birbirlerinden haberdar olabiliyorlarsa, piyasa oluflmufl demektir. Merkez bankalar›, döviz piyasalar›nda para otoritesini temsil eder ve gerekti¤inde piyasaya müdahalede bulunur. Piyasan›n talep fazlas›n› kendi rezervlerinden karfl›lar, arz fazlas›n› ise piyasadan emer. Döviz piyasas›nda kontrol söz konusu ise ödemeler dengesinde de¤iflik kalemlere uygulanan kurlar farkl›laflabilir. N A M A Ç 2 Döviz kurunun oluflumunu aç›klamak Dünya üzerinde siyasi ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl her ülke, ulusal para sistemine sahiptir. Ülke içinde geçerli olan para birimi ülkenin ulusal paras› olmas›na ra¤men uluslararas› ifllemlerde en az iki de¤iflik para birimi söz konusudur. Bu durumda ortaya iki türlü fiyat ç›kar: D›fl ticarete konu olan mal veya hizmetlerin yabanc› para birimi ile olan fiyat› ve ulusal para birimi ile olan fiyat›. Serbest piyasa ilkelerinin geçerli, d›fl ticaretin ve sermaye hareketlerinin serbest oldu¤u ekonomilerde döviz kuru piyasada serbest bir flekilde arz ve talep flartlar›na göre belirlenir. Döviz talebinde bir de¤iflme yok iken döviz arz›ndaki art›fl dövizin de¤erinin düflmesine, döviz arz›ndaki azal›fl ise dövizin de¤erinin yükselmesine neden olur. Dövizin denge fiyat›n› arz ve talepteki de¤iflmeler belirledi¤ine göre döviz kurundaki de¤iflmelerin nedenlerinin de¤erlendirilmesi ve ileriye yönelik tahminlerin yap›labilmesi, arz ve talepteki de¤iflmelerin analiziyle mümkündür. Döviz kuru, döviz piyasas›nda (kambiyo borsas›) oluflur. Döviz piyasalar›nda yap›lan al›fl ve sat›fllarda belirlenen ve her gün kambiyo fiyat cetvelleri ile ilan edilen döviz fiyatlar›na cari veya gerçek kur denir. Kur, borsada oluflan de¤erdir. Resmî kur uygulayan ülkeler, d›fl al›fl ve sat›fllara farkl› kur uygulayabilirler. Bu nedenle serbest cari kur yan›nda, al›flverifllere temel olan resmî kur da vard›r. E¤er çeflitli ulusal paralar›n sat›n alma güçleri aras›ndaki de¤iflim oran› sabit ise resmî kur ile cari piyasa kuru aras›nda önemli bir fark olmayacakt›r. Resmî kur ile cari kur aras›nda fark varsa bu fark›n azalt›lmas› amac›yla döviz kontrolüne gidilir ve döviz harcamalar› ön izne ba¤lan›r. Döviz kuru, döviz piyasas›nda döviz arz ve talebi taraf›ndan belirlenir. Di¤er bir deyiflle toplam döviz talebinin toplam döviz arz›na eflit oldu¤u yerde oluflur. Döviz kuru düfltükçe döviz arz› azal›r, buna karfl›l›k döviz talebi artar. www.hedefaof.com 156 N A M A Ç 3 Uluslararas› ‹ktisat Sabit döviz kuru, esnek döviz kuru ve esneklik kazand›r›lm›fl sabit döviz kuru sistemlerini aç›klamak Teoride bafll›ca iki temel döviz kuru sistemi vard›r. Bunlar, sabit kur sistemi ile serbest veya esnek kur sistemidir. Bu iki temel kur sisteminin aras›nda çok say›da ara sistem vard›r ve bunlar ara rejimler olarak adland›r›l›r. Bu sistemler içinde en önemlisi esneklik kazand›r›lm›fl sabit döviz kuru sistemidir. Sabit kur sisteminde döviz kurlar› sabit tutulurken serbest kur sisteminde döviz kuru piyasadaki döviz arz ve talebine göre belirlenir. Sabit döviz kuru sistemi en iyi flekilde alt›n para standard›nda ifller. Günümüz ekonomilerinde sabit kur sistemi ile bir ülke paras› yabanc› paralara karfl› sabitlendi¤i için sabitleme kurun belirli bir süre ayn› de¤erde tutulmas›n› sa¤lar. E¤er ekonomide enflasyon yüksekse bu durumda sabitleme bir süre sonra ülke paras›n›n de¤er kayb›na ve ithalat art›fl› nedeniyle cari ifllemler dengesinin ülke aleyhine bozulmas›na yol açar. Sonuçta yüksek oranl› bir devalüasyon kaç›n›lmaz olur. Sabit kur sisteminin tam tersi dalgal› döviz kuru sistemidir. Bu kur sistemine esnek, dalgalanan, yüzen kur sistemi de denir. Esnek kur sisteminde ülke paras›n›n de¤eri, serbest bir flekilde iflleyen arz ve talep mekanizmas›na terkedilmifltir. Döviz kuru, döviz piyasalar›nda arz ve talep flartlar›na göre günlük olarak belirlenir ve kurun belirlenmesinde kamunun müdahalesi yoktur. Döviz piyasas›nda dengenin sa¤lanmas› ve ödemeler dengesini düzeltme ifllemleri do¤rudan do¤ruya döviz kurundaki de¤iflme ile sa¤lan›r. Esneklik kazand›r›lm›fl sabit kur sisteminde pariteler zaman içinde ayarlanabilir. Ayarlanabilir pariteler sistemi bir ba¤lant› sistemi olup ülke paras›n›n de¤eri bir di¤er para birimine göre belirlenir ve zaman içinde de¤ifltirilebilir. Uluslararas› finansal kurulufllar uluslararas› ifllemlerini çok de¤iflik say›da para birimi ile gerçeklefltirirler. Bu durum riskleri de beraberinde getirir. Döviz kuru riski, uluslararas› ödemelerde, kredi ve sermaye ak›mlar›nda, yabanc› para baz›nda alacak ve borçlarda yabanc› paran›n ulusal para karfl›s›ndaki de¤iflmelerinden do¤abilecek zarar tehlikesidir. N A M A Ç 4 Döviz kuru politikas›n› aç›klamak Döviz kuru politikas›, hükûmetlerin uluslararas› ödemeleri belli bir düzen içinde gerçeklefltirmek amac›yla d›fl ödeme dengesini etkilemek için döviz kuru ile ilgili olarak ald›klar› tüm önlemlerdir. Bu önlemleri ço¤u defa ülkeler tek bafllar›na almak yerine, uluslararas› para sisteminin yönlendirmesine göre uygulamaya koymaktad›rlar. Esnek kur sisteminde d›fl denge, döviz kurlar›n›n arz ve talep flartlar›na ba¤l› olarak serbestçe dalgalanmas›yla sa¤lan›r. Esneklik kazand›r›lm›fl sabit kur sisteminde döviz kurlar›, serbest bir flekilde dalgalanmad›¤› için d›fl denge, döviz kurunun hükûmet kararlar› ile de¤ifltirilmesiyle sa¤lanmaya çal›fl›l›r. Günümüzde döviz kurlar›, sabit kurlardan serbest dalgalanmaya kadar genifl bir yelpaze içinde belirlenmektedir. Sabit kurlar, genelde döviz piyasalar›ndaki ifllemleri s›n›rlayan resmî düzenlemeler ile yabanc› döviz piyasalar›na müdahaleler yap›larak günlük olarak belirlenmektedir. Döviz kurlar› yabanc› bir paraya veya belli bir para sepetine göre hesap edilmekte ve bu kurlar etraf›ndaki dalgalanmalar resmî müdahaleler ile s›n›rlanmaktad›r. Dalgal› kurlar ise uzaktan gözetilmektedir. IMF üyelerinin kabul ettikleri döviz kuru sistemleri iki ana gruba ayr›lmaktad›r. Bunlar; ba¤l› veya sabit (pegged) kurlar ile esnek veya dalgal› kurlard›r. Sabit kurlar tek bir dövize veya belli bir para sepetine ba¤lanabilir. Ülkeler kurlar›n› IMF’ye dan›flmadan belirleyebilirler. Paras›n› SDR gibi sepete ba¤layan ülkeler, ulusal paralar›n›n de¤erini bu sepet içinde a¤›rl›kl› ortalama olarak belirlemektedirler. Bu ülkeler, birden çok ülke ile yak›n ticari iliflki içinde bulunurlar. www.hedefaof.com 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri 157 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi bir ülkede yerleflik olan veya olmayan gerçek ve tüzel kiflilerin, o ülkenin paras› veya di¤er yabanc› paralar ile olan alacaklar›n› serbest bir flekilde iktisap etmesini ve di¤er yabanc› paralar ile de¤ifltirmesini ifade eder? a. Arbitraj b. K›smi Konvertibilite c. Döviz Piyasas› d. Tam Konvertibilite e. Kambiyo Borsas› 5. Döviz kurunun alt›n standard› sistemi ile belirlendi¤i sabit kur sistemi uygulanan bir ülkede enflasyonun yükselmesi afla¤›dakilerden hangisine neden olmaz? a. Ülke paras›n›n iç de¤erinin düflmesine b. Ülkede ithalat›n artmas›na c. Cari ifllemler dengesinin ülke aleyhine bozulmas›na d. Yüksek oranl› bir devalüasyon yap›lmas›n›n kaç›n›lmaz olmas›na e. Cari ifllemler hesab›n›n fazla vermesine 2. Afla¤›dakilerden hangisi döviz arz›na etki eden faktörlerden biri de¤ildir? a. Ülkenin ihracat›na olan talebin fiyat esnekli¤i b. Ülkenin ihracat›na rakip yabanc› mal arz›n›n fiyat esnekli¤i c. Ülkenin ihracat›na konu olmayan mallar›n talebinin fiyat esnekli¤i d. ‹hraç edilen mallar›n arz›n›n fiyat esnekli¤i e. Ülkede ihraç edilen mallar›n iç talep fiyat esnekli¤i 6. Sabit döviz kuru sisteminde alt›n ihraç noktas›nda döviz arz›n›n esnekli¤i nas›ld›r? a. Tam esnektir. b. Sonsuz esnektir. c. Birim esnektir. d. S›f›r esnektir. e. Esneklik de¤iflkendir. 3. A ülkesi ile B ülkesi aras›nda döviz talep fazlas› gözlenmektedir. Sermaye hareketleri ile karfl›l›ks›z transferlerin analize dâhil edilmedi¤i varsay›m› alt›nda, bu durumda afla¤›dakilerden hangisinin gerçekleflmesi beklenir? a. Talep fazlas› kur üzerinde bask› yarat›r ve kur yükselerek tekrar dengeye gelir. b. Talep fazlas› kur üzerinde bask› yarat›r ve kur dengeden tamamen uzaklafl›r. c. Talep fazlas› kur üzerinde bask› yarat›r ve kur düfler. d. Talep fazlas› kur üzerinde bask› yarat›r ve arz fazlas› oluflur. e. Devlet talep fazlas›n› karfl›lamak için piyasadan döviz sat›n al›r. 4. Alt›n para standard› sistemine göre, A ülkesinde 1 ons alt›n 20 ulusal para birimine (A), B ülkesinde ise 1 ons alt›n 40 ulusal para birimine (B) eflit olsun. Bu durumda iki ülkenin paralar› aras›ndaki döviz kuru nedir? a. 1A=2B b. 1B=2A c. 1B=1A d. 1A=0,5B e. 1B=1,5A 7. Afla¤›dakilerden hangisi esnek döviz kuru sisteminin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Ödemeler dengesi döviz kurundaki de¤iflmelere ba¤l› de¤ildir. b. Döviz kuru döviz arz ve talep koflullar›na göre günlük olarak belirlenir. c. Döviz kurunun belirlenmesinde kamunun müdahalesi yoktur. d. Döviz kurundaki dalgalanmalar›n etkisi döviz arz ve talep e¤rilerinin esnekli¤ine ba¤l›d›r. e. Esnek kur sistemi uzun süreli d›fl dengesizliklere imkân vermez. 8. Afla¤›dakilerden hangisi bankalar›n yabanc› sermaye sa¤lama, döviz baz›nda vadesiz ve vadeli mevduat kabulleri ve kredi piyasas›na borçlanmalar› sonucunda oluflan döviz kuru riskini ifade eder? a. Kredi vermenin kur riski b. Yabanc› sermaye sa¤lama faaliyetlerinin kur riski c. Müflteri taahhütlerinin kur riski d. Bankalar›n kendi ifllemlerinden kaynaklanan ifllem riski e. Banka ifllemlerinden kaynaklanan çevirme riski www.hedefaof.com 158 Uluslararas› ‹ktisat “ 9. Afla¤›dakilerden hangisi esneklik kazand›r›lm›fl sabit kur sisteminde hükûmetlerin d›fl denge aç›klar›n› gidermek için ald›¤› önlemlerden biridir? a. Döviz k›s›tlamalar›n› kald›rmak b. ‹thalat› özendirmek c. Kur ayarlamalar› yapmak d. Geniflletici harcama politikalar› izlemek e. Ulusal geliri art›rmaya yönelik politikalar izlemek 10. Ulusal d›fl paran›n de¤erinin hükûmet taraf›ndan iradi olarak yükseltilmesine ne ad verilir? a. Enflasyon b. Devalüasyon c. Stagflasyon d. Revalüasyon e. Resesyon Yaflam›n ‹çinden “2012 Y›l›nda Kur Politikas›” 2012 y›l›nda da enflasyon hedeflemesinin yan› s›ra dalgal› döviz kuru rejimi uygulamas›na devam edece¤iz. Uygulad›¤›m›z bu kur rejiminde döviz kurunu bir politika arac› olarak kullanmad›¤›m›z gibi, nominal ya da reel herhangi bir kur hedefimiz de bulunmuyor. Di¤er taraftan, dalgal› kur rejimi uyguluyor olsalar da ülkemiz gibi geliflmekte olan ekonomilerde güçlü döviz rezerv pozisyonuna sahip olmak, karfl›lafl›labilecek iç ve d›fl floklar›n olumsuz etkilerinin giderilmesine ve ülkeye duyulan güvenin art›r›lmas›na büyük katk› sa¤l›yor. Bu nedenle, döviz arz›n›n döviz talebine k›yasla artt›¤› dönemlerde rezerv biriktirmek amac›yla döviz al›m ihaleleri düzenliyoruz. 2011 y›l› içinde küresel piyasalardaki dalgalanmalar nedeniyle döviz piyasas›na iliflkin ald›¤›m›z kararlar› s›kça gözden geçirmek durumunda kald›k. Geçti¤imiz Temmuz ay›nda gerçeklefltirilen Avrupa Birli¤i liderler zirvesinde al›nan önemli kararlar›n uygulanmas›n› ve piyasalara yans›mas›n› yak›ndan izleyece¤imizi belirterek, 25 Temmuz 2011 tarihinde döviz al›m ihalelerini durdurduk. 4 A¤ustos 2011 tarihinde yapt›¤›m›z Para Politikas› Kurulu ara toplant›s›nda, baz› Avrupa ülkelerindeki kamu borcu sorununa ve küresel büyümeye iliflkin endiflelerin giderek güçlendi¤ini ve Temmuz ay›ndaki Kurul toplant›s›nda iflaret etmifl oldu¤umuz risklerin belirginleflti¤ini belirtmifltik. Para Politikas› Kurulu olarak, geliflmelerin yak›ndan izlenmesi ve gerek duyulmas› halinde uygun görülecek araç ve yöntemlerle piyasaya döviz likiditesi sa¤lanmas› konusunda mutab›k kalm›flt›k. Bu kapsamda, döviz piyasas›n›n sa¤l›kl› çal›flmas› ve döviz likiditesinin desteklenmesi amac›yla 4 A¤ustos’tan sonraki dönemde ald›¤›m›z önlemlerin baz›lar›na k›saca de¤inece¤im. 5 A¤ustos 2011 tarihinden itibaren gerekli olan günlerde döviz sat›m ihaleleri yoluyla piyasaya döviz likiditesi sa¤lamaya bafllad›k. 9 A¤ustos 2011 tarihinden geçerli olmak üzere Döviz ve Efektif Piyasalar› döviz depo piyasas›nda Merkez Bankas› tarafl› ifllemlerde borç verme faiz oran›n› ABD dolar› için yüzde 5,5’ten yüzde 4,5’e, euro için yüzde 6,5’ten yüzde 5,5’e düflürdük. Bankalararas› döviz piyasas›nda döviz likiditesinin ak›flkanl›¤›n›n art›r›lmas›na katk›da bulunmak amac›yla, uluslararas› piyasalarda artan belirsizliklerin ortadan kalkmas›na kadar, Merkez Bankas›’n›n Döviz ve Efektif www.hedefaof.com 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri Piyasalar› döviz depo piyasas›ndaki arac›l›k faaliyetlerine 10 Kas›m 2011 tarihinden itibaren yeniden bafllad›k. Ayr›ca, küresel krizin reel sektör üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak amac›yla ihracat reeskont kredileri uygulamas›na yönelik olarak yeni düzenlemeler yaparak kredilerin limitini, 2,5 milyar ABD dolar› Eximbank’a tahsis edilmek üzere, 3 milyar ABD dolar›na yükselttik. Reeskont kredileri, Türk liras› kulland›r›lmas› ve geri dönüfllerinin döviz cinsinden yap›lmas› nedeniyle Merkez Bankas›’n›n döviz rezervlerini desteklemektedir. Kredilerin bu niteli¤ini ve artan kullan›m talebini dikkate alarak söz konusu kredilerin mevcut limitini 2012 y›l›n›n ilk üç ayl›k döneminde (4 milyar ABD dolar› Eximbank arac›l›¤› ile olmak üzere) 4,5 milyar ABD dolar›na ç›karmam›z söz konusu olabilecektir. Merkez Bankas› 2002 y›l›ndan itibaren toplam 76,2 milyar ABD dolar› net döviz al›m› gerçeklefltirdi. Bu dönemde Merkez Bankas›’n›n döviz rezervleri de 73,3 milyar ABD dolar› art›fl göstererek 93,2 milyar ABD dolar›na ulaflm›fl bulunuyor. Geçmiflte oldu¤u gibi 2012 y›l›nda da döviz piyasas›n›n sa¤l›kl› çal›flmas› ve döviz likiditesinin desteklenmesi amac›yla, döviz arz ve talep geliflmelerini yak›ndan takip ederek gerekli önlemleri imkânlar ölçüsünde ve basiretli bir flekilde almaya devam edece¤iz. Önümüzdeki y›lda da 4 A¤ustos’ta ald›¤›m›z kararlar çerçevesinde küresel risk ifltah›na yön veren geliflmeleri yak›ndan izleyerek gerek duyulmas› halinde uygun görülecek araç ve yöntemlerle piyasaya döviz likiditesi sa¤lamay› sürdürece¤iz. Bu çerçevede, gerekti¤i günlerde döviz sat›m ihaleleri düzenlemeye devam edece¤iz. Bu noktada, son dönemlerde piyasan›n döviz ihtiyac›n›n azalmas› nedeniyle önümüzdeki günlerde döviz sat›m tutarlar›n› daha düflük düzeylerde gerçeklefltirmeyi öngördü¤ümüzü de ifade etmek isterim. Nitekim, döviz sat›m ihalelerine iliflkin dün yay›mlad›¤›m›z bas›n duyurusuyla da istisnai durumlar haricinde sat›fl miktar›n› s›n›rl› düzeyde tutaca¤›m›z›, ancak gerekli görülen günlerde açaca¤›m›z döviz sat›m ihalelerinde o gün için aç›klanan azami sat›fl miktar›n› yüksek belirlemeye devam edebilece¤imizi aç›klam›flt›k. Aç›lacak günlük döviz ihaleleri ile takip eden iki günde sat›labilecek en yüksek tutarlar ve istisnai durumlar haricinde sat›m› yap›lacak tutar, öngörülebilirli¤in art›r›lmas›na katk›da bulunmak amac›yla Para Politikas› Kurulu toplant›lar›n›n ard›ndan güncellenecektir. Küresel koflullardaki geliflmelere paralel olarak bankac›l›k sistemimizin ihtiyaç duyabilece¤i döviz likiditesi- 159 nin sa¤lanabilmesine destek olmak üzere, 2 Ocak 2012 tarihinden itibaren bankalar›n Döviz ve Efektif Piyasalar› Döviz Depo Piyasas›’nda kendilerine tan›nan borçlanma limitleri çerçevesinde Merkez Bankas›’ndan alabilecekleri döviz depolar›n›n vadesini 1 haftadan 1 aya yükseltmifl bulunuyoruz. Önümüzdeki dönemde, küresel kredi piyasalar›nda derinleflebilecek sorunlar›n bankac›l›k sistemimizin döviz likiditesi üzerinde do¤urabilece¤i olumsuz etkileri hafifletmek amac›yla, döviz depo piyasas›nda kendilerine tan›nan borçlanma limitleri çerçevesinde Merkez Bankas›’ndan alabilecekleri döviz depolar›n›n vadesini kademeli olarak 3 aya kadar art›rabiliriz. Di¤er taraftan döviz kurlar›ndaki geliflmeleri her zaman oldu¤u gibi yak›ndan izlemeye devam ederek, piyasa derinli¤inin kaybolmas›na ba¤l› olarak spekülatif davran›fllar sonucunda kurlarda sa¤l›ks›z fiyat oluflumlar› tespit edilmesi halinde piyasaya al›m ya da sat›m yönünde do¤rudan müdahale edebilece¤imizi de tekrar hat›rlatmak istiyorum.” Doç. Dr. Erdem Baflc› Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› Baflkan› 27 Aral›k 2011, Ankara Kaynak: http://www.tcmb.gov.tr/ www.hedefaof.com ” 160 Uluslararas› ‹ktisat Okuma Parças› Döviz Kurunun Belirlenmesinde Sat›n Alma Gücü Yaklafl›m› Sat›n alma Gücü Paritesi Teorisi (Purchasing Power Parity: PPP); özellikle sabit döviz kuru sistemlerinde denge döviz kurunun (denge de¤iflim oran›n›n) ülkelerin iç fiyat seviyelerine, di¤er bir deyiflle yurt içi sat›n alma güçlerine ba¤l› oldu¤unu öne sürer. ‹sveçli iktisatç› Gustave Cassel’in fikirlerine dayanan teori, belli bir miktardaki ulusal paran›n her ülkede ayn› sepete giren mallar› sat›n alabilmesine dayan›r. Bu nedenle teoriye sat›n alma gücü paritesi ad› verilmifltir. Teori, bir genel denge teorisidir. Bu teoriye göre, zaman içindeki her noktada bir denge kuru vard›r. Bu kur, bir ülkede ticarete konu olan mallar›n fiyat›n›, di¤er ülkedeki mallar›n fiyat›na eflitler. Bu eflitli¤in sa¤lanmas› uluslararas› arbitraj mekanizmas› sayesinde olur. Fiyat art›fllar›n›n yüksek oldu¤u ülkede döviz kuru yükseltilmeli, fiyat art›fllar›n›n düflük oldu¤u ülkede döviz kuru düflürülmelidir. Teori, d›fl ticaret s›n›rlamas›n›n olmad›¤› durumlar için geçerlidir. Bu yüzden tam ve do¤ru sonuç vermemekle birlikte genel e¤ilimin tahmin edilmesinde önemli rol oynar. Sat›n alma gücü paritesinde kurlar›n dengede oldu¤u bir bafllang›ç noktas›n›n bulunabilmesi sorunu vard›r. Ülkeleraras› ticari engellerin ve endeks farkl›l›klar›n›n olmas›n›n neden oldu¤u kullan›m güçlükleri de söz konusudur. Bu sak›ncalar›na karfl›l›k, farkl› ulusal paralar aras›ndaki denge kurlar›n› belirlemede önemli bir yere sahiptir. Ayr›ca ulusal paran›n uzun dönem dengesinden ne ölçüde sapt›r›ld›¤›n› ortaya koymaya yard›mc› olur. Teorinin iki farkl› tipi vard›r: Mutlak (absolute) ve nisbi (relative) veya karfl›laflt›rmal› (comparative) tip. Mutlak yaklafl›m, belirli bir anda iki farkl› ülkedeki ulusal paralar aras›ndaki de¤iflim oran›n›n, bu ülkelerin iç fiyat indeksleri oran›na eflit oldu¤unu öne sürer. Mutlak yaklafl›ma göre, ABD (ev sahibi ülke) ve ‹ngiltere (bütün dünya) aras›ndaki denge döviz kuru (R) (her dolara denk gelen sterlin), ABD’nin iç fiyat indeksinin (PA), ‹ngiltere’nin iç fiyat indeksine (P‹) oran›na eflit oldu¤u noktada gerçekleflir. Di¤er bir deyiflle R = PA/P‹ dir. Acaba bu basit ortalama ne kadar gerçekçidir? Döviz arz ve talebine yönelik di¤er faktörlerin ele al›nmad›¤›, sadece ülkeler aras›ndaki iç fiyatlar seviyesinin oranlanmas› ile döviz kurunun olufltu¤unu varsaymak gerçekçi bir yaklafl›m de¤ildir. Sat›n alma gücüne göre döviz kurunun belirlenmesinde kur (R), ticarete konu olan mallar›n dolar fiyatlar›n›, bu mallar›n sterlin fiyatlar›na eflitler. Örne¤in; döviz kuru 2 dolar = 1 sterlin ve (A) ihraç mal›n›n ‹ngiltere’deki iç fiyat› 5 sterlin ise ayn› (A) mal›n›n ABD’deki fiyat› 10 dolard›r (10 dolar = 2 dolar x 5 sterlin). D›fl ticarette ulafl›m maliyetlerinin olmad›¤› ve kota ve tarife gibi engellerin uygulanmad›¤› durumda, bu iliflki bütün ticarete konu olan mallar için geçerlidir. ‹kiden fazla mal›n ticaretinin yap›lmas› söz konusu olursa, bu temel iliflki bütün mallar›n eflit a¤›rl›kl› fiyat indeksleri arac›l›¤›yla bulunur. 2 dolar=1 sterlin döviz kurundan hareketle; ABD’de ‹ngiliz (A) ihraç mal›n›n fiyat› 10, (B) ihraç mal›n›n fiyat› 40 dolar, ‹ngiltere’de ise ayn› mallar›n iç fiyatlar› 5 ve 20 sterlin olsun. Analize basitlik sa¤lamak amac›yla (A) ve (B) ihraç mallar›n›n bu ülkelerin fiyat indekslerinin oluflumundaki paylar›n›n da eflit oldu¤unu varsayal›m (A mal›n›n pay› %50, B mal›n›n pay› %50). ABD’nin fiyat indeksi (PA) = 25’tir [(0.50 x 10 dolar) + (0.50 x 40 dolar) = 25]. ‹ngiltere’nin fiyat indeksi (P‹) ise 12.5’tur [(0.50 x 5 sterlin) + (0.50 x 20 sterlin) = 12.5]. Bu durumda her iki ülkenin fiyat indekslerinin birbirine oran› (25/12.5 = 2), bize dolar/sterlin kurunu verecektir: 2 dolar= 1 sterlin. Di¤er bir deyiflle, ABD’de fiyatlar genel seviyesi, ‹ngiltere’dekinin iki kat› ise resmî döviz kuruna göre 2 dolar = 1 sterlindir. (R = PA/P‹) iliflkisi, tüm çok tarafl› de¤iflimlerde herhangi bir döviz kuru için geçerlidir. Kurun mutlaka denge döviz kuru olmas› gerekmez. Ancak, (R = PA/P‹) denklemini denge döviz kurunun bulunmas›nda kullanmak mümkündür. Gerçek ekonomik hayatta ulafl›m maliyetleri, d›fl ticaret k›s›tlamalar› ve yo¤un bir ürün farkl›laflt›rmas› vard›r. Ayr›ca, her ülkede sadece yurt içinde tüketilen ve d›fl ticarete konu olmayan mallar da bulunur. Dolay›s›yla bu mallarda, yurt içi fiyatlar ile uluslararas› fiyatlar aras›nda bir iliflki yoktur. Bunun için (R = PA/P‹) denklemi, cari denge döviz kurunu belirlemede yeterli de¤ildir. Sat›n alma gücü paritesi teorisindeki nisbi yaklafl›m, mutlak yaklafl›ma göre daha gerçekçidir. Bu yaklafl›mda döviz kurlar›ndaki de¤iflmeler, iki ülkenin nisbi fiyatlar›ndaki geliflmeleri yans›t›r. Di¤er bir deyiflle, ülkede gerçekleflen enflasyon oran›, denge döviz kurunun bafllang›çtaki durumunu olumsuz yönde etkiler. Cassel, teorinin nisbi yaklafl›m yönünü aç›klarken paran›n miktar teorisinden hareket etmifl ve yine paran›n “nötr” oldu¤unu varsaym›flt›r. www.hedefaof.com 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri 161 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Bafllang›çtaki döviz kuru 2 dolar=1 sterlin ve (A) ihraç mal›n›n de¤eri, (B) ithal mal›n›n de¤erine eflit olsun. Bu durumda denge oluflur. ABD denge durumunda iken para arz›n› % 50 oran›nda art›rd›¤›nda, iki ülke aras›ndaki yeni döviz kuru ile eski döviz kuru aras›ndaki iliflki bu durumda ne olacakt›r? Cassel’e göre döviz kurunun ABD’deki enflasyon oran› art›fl› (%50) kadar yükselmesi gerekir. Dolay›s›yla yeni denge döviz kuru 3 dolar=1 sterlin olmal›d›r [2 dolar + (0.50x2 dolar) = 3 dolar]. Cari döviz kurlar›nda ($2=£1), ABD’nin ihracat de¤eri ($5x20.000), bu ülkenin ithalat de¤erine (£20x5.000) eflittir. ABD’de %50 oran›nda enflasyon olmas› durumunda, ülkenin ithal mallar› talebi ile ihraç mallar› arz e¤rileri ileriye kayar. ABD’de enflasyonun % 50 oran›nda yükselmesi ülkenin ödemeler dengesinin aç›k vermesine neden olur. E¤er döviz kurlar›nda da enflasyondaki art›fl (% 50) oran›nda bir yükselme olursa ($2=£1 yerine $3=£1 olursa), ABD’nin arz ve talep e¤rileri eski durumlar›na döner.” Kaynak: Karluk S. R. (2009). Uluslararas› Ekonomi. ‹stanbul: Beta Bas›m A. fi. 1. d 2. c 3. a 4. a 5. e 6. b 7. a 8. b 9. c 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döviz Piyasas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döviz Kuru Kavram› ve Denge Döviz Kuru” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döviz Kuru Kavram› ve Denge Döviz Kuru” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sabit Döviz Kuru Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sabit Döviz Kuru Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sabit Döviz Kuru Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Esnek Döviz Kuru Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döviz Kuru Riski” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döviz Kuru Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Döviz Kuru Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. www.hedefaof.com 162 Uluslararas› ‹ktisat S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Düflük kur, dünya pazarlar›nda rekabet gücüne sahip olan ihraç mallar›na veya bunlar›n bir k›sm›na ve ekonomi için büyük önemi olan ithal mallar›na; yüksek kurlar ise ihracat› teflvik edilecek mallar ile ekonomi için önemli olmayan ithal mallar›na uygulan›r. Düflük kur, ithalat› teflvik ederek ithal ikamesi sanayi dallar›n›n yurt içindeki geliflimine engel olur. Yüksek kur, firmalara marjinal üretimlerine devam imkân› sa¤lar ve etkin bir flekilde çal›flmayan ithal ikamesi sanayi dallar›n› korur. D›fl dengeyi sa¤lamak amac›yla ihracata prim ve sübvansiyon uygulanmas› buna karfl›l›k baz› mallar›n ithalinden vergi al›nmas› resmî kurun yan›nda fiilî döviz kurunun do¤mas›na yol açabilir. S›ra Sizde 4 Döviz kuru politikas›, hükûmetlerin uluslararas› ödemeleri belli bir düzen içinde gerçeklefltirmek amac›yla d›fl ödeme dengesini etkilemek için döviz kuru ile ilgili olarak ald›klar› tüm önlemlerdir. Bu önlemleri ülkeler ço¤u defa tek bafllar›na almak yerine, uluslararas› para sisteminin yönlendirmesine göre uygulamaya koymaktad›rlar. Esnek kur sisteminde d›fl denge, döviz kurlar›n›n arz ve talep flartlar›na ba¤l› olarak serbestçe dalgalanmas› ile sa¤lan›rken esneklik kazand›r›lm›fl sabit kur sisteminde ise kurlar serbest bir flekilde dalgalanmad›¤› için d›fl denge, döviz kurunun hükûmet kararlar› ile de¤ifltirilmesiyle sa¤lan›r. S›ra Sizde 2 Döviz kurundaki de¤ifliklik, mal›n fiyat›nda meydana gelecek de¤iflmenin yarataca¤› etkiden farkl› etkiler yarat›r. Bu¤day fiyat›nda meydana gelecek bir de¤iflme, sadece bu¤day arz ve talebi ile en yak›n ikame mal›n›n (m›s›r, çavdar, arpa) arz ve talebi üzerinde etkili olur. Buna karfl›l›k döviz kurundaki de¤iflme, önce uluslararas› ekonomik iliflkilere konu olan mal ve hizmetlerin piyasa ve fiyatlar›n›, daha sonra bunlar arac›l›¤› ile di¤er piyasalar› etkileyerek ekonomide küresel de¤ifliklikler yarat›r. S›ra Sizde 3 Esnek kur sistemi basittir, uzun süreli d›fl dengesizliklere imkân vermez. Ülke içi politikalar›n izlenmesine katk›da bulunur ve d›fl dengenin sa¤lanmas›nda ticari k›s›tlamalar ile döviz kontrol mekanizmalar›na ihtiyaç gerektirmez. Buna karfl›l›k, döviz arz ve talep esneklikleri düflük olursa d›fl dengenin sa¤lanmas›nda tam baflar› elde edilemez. Kurlarda meydana gelen afl›r› dalgalanmalar d›fl ticaret hacmini ve d›fl yat›r›mlar› engelleyebilir, ayr›ca spekülatif sermaye hareketlerine yol açarak d›fl aç›klar›n büyümesine ve krizlere neden olur. www.hedefaof.com 6. Ünite - Döviz Piyasas› ve Döviz Kuru Sistemleri Yararlan›lan Kaynaklar Atik, H., Türker, O. (2011). Modern D›fl Ticaret Kuramlar›, ‹stanbul: Nobel Yay›nlar›. Chacholiades, M. (1981). Principles of International Economics, New York: McGraw-Hill Book Company. Çelik, K. (2008). Uluslararas› ‹ktisat, Trabzon: Murathan Yay›nevi. Ertürk, E. (1996). Uluslararas› ‹ktisat, Bursa: Ekin Kitabevi. ‹yibozkurt, E. (2001). Uluslararas› ‹ktisat, Bursa: Ezgi Kitabevi. Karluk, S. R. (2009). Uluslararas› Ekonomi, ‹stanbul: Beta Bas›m A. fi. Kemp, M. C. (1995). The Gains from Trade and the Gains from Aid: Essays in International Trade Theory, New York: Routledge. Pugel, T. A. (2004). International Economics, New York: McGraw Hill Company. Salvatore, D. (2009). International Economics, New York: John Wiley and Sons Inc. Seyido¤lu, H. (2009). Uluslararas› ‹ktisat: Teori Politika ve Uygulama, ‹stanbul: Güzem Yay›nlar›. Ünsal, E. M. (2005). Uluslararas› ‹ktisat, Teori, Politika ve Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad›, Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k. Y›lmaz, fi. E. (2010). D›fl Ticaret Kuramlar›n›n Evrimi, ‹stanbul: Eflatun Yay›nevi. www.hedefaof.com 163 7 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT Amaçlar›m›z N N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ödemeler dengesini tan›mlayabilecek, Ödemeler dengesi kay›t ilkelerini belirleyebilecek, Ödemeler dengesi hesaplar›n› tan›mlayabilecek, D›fl ticaret a盤›-cari aç›k ile d›fl ticaret fazlas›-cari fazla kavramlar›n› birbirinden ay›rabilecek, Ödemeler dengesi a盤› ve ödemeler dengesi fazlas› kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Ödemeler dengesi aç›klar›n›n nedenlerini belirleyebilecek, Ödemeler dengesi denge mekanizmalar›n› tart›flabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • • Ödemeler Dengesi Rezervler D›fl Ticaret Dengesi Mal ve Hizmetler Dengesi Cari Aç›k Cari Fazla D›fl Aç›k D›fl Fazla D›fl Denge • • • • • • • • • Otonom ‹fllemler Denklefltirici ‹fllemler Çizgi-alt› ‹fllemler Çizgi-üstü ‹fllemler Devalüasyon Revalüasyon J-E¤risi Hipotezi Marshall-Lerner Koflulu Mundell’in Tahsisler Kural› ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› www.hedefaof.com • G‹R‹fi • ÖDEMELER DENGES‹ • ÖDEMELER DENGES‹ DENGE MEKAN‹ZMALARI D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› G‹R‹fi Kitab›m›z›n uluslararas› ticaret ile ilgili önceki ünitelerinde uluslararas› iktisat› sadece reel yönüyle inceleyerek parasal yönünü inceleme d›fl› b›rakt›k. Analizlerimizi nispi mal fiyatlar› üzerinden gerçeklefltirdik. Bu ünitede ise uluslararas› iktisad›n parasal yönünü inceleyece¤iz. ÖDEMELER DENGES‹ Ödemeler Dengesinin Tan›m› Ödemeler dengesi, bir ülke yerlefliklerinin di¤er ülkeler yerleflikleriyle belirli bir zaman diliminde, genellikle bir y›l içinde gerçeklefltirdikleri bütün ifllemleri içeren bir özet rapordur. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas› (TCMB) taraf›ndan benimsenen ayr›nt›l› tan›ma göre ödemeler dengesi, bir ekonomide yerleflik kiflilerin (merkezî hükûmet, bankalar, gerçek ve tüzel kifli ve kurulufllar) di¤er ekonomilerde yerleflik kifliler (yurt d›fl›nda yerleflikler) ile belli bir dönem içinde yapm›fl olduklar› ekonomik ifllemlerin sistematik kay›tlar›n› elde etmek üzere haz›rlanan istatistiki bir rapordur. TCMB, ödemeler dengesi tan›m›na anlafl›l›rl›k kazand›rmak üzere ekonomik ifllemler, ekonomi ve yerlefliklik kavramlar›na aç›klama getirmifltir. Ekonomik ifllemler, mal, hizmet ve gelirle ilgili ifllemleri, finansal varl›k ve yükümlülüklerle ilgili ifllemleri, bir ekonomide yerleflik kiflilerden di¤er bir ekonomide yerleflik kiflilere karfl›l›ks›z olarak reel veya mali/finansal kaynaklar›n sa¤land›¤› transferleri kapsamaktad›r. Ekonomi, bir ülkeyi, bir federal devleti, bir flehri, bir ekonomik birli¤i veya bölgesel bir ekonomik grubu ifade etmektedir. Yerleflikler ise bir ekonomide bir y›ldan fazla süre ile devaml› ve düzenli olarak ikamet eden, o ekonomi içinde faaliyette olan kurum ve kiflilerdir. Bir ülke yerlefliklerinin dünya ile gerçeklefltirdikleri milyonlarca ifllemin ödemeler dengesinde tek tek yer almas› mümkün de¤ildir. Bir özet rapor olarak ödemeler dengesi, tüm mal ticaretini belli bafll› birkaç grup alt›nda toplamaktad›r. Benzer flekilde, her bir uluslararas› sermaye ak›fl›n›n sadece net dengesine yer verilmektedir. Ayr›ca ödemeler dengesi, yabanc› ülke yerlefliklerinin içinde do¤rudan yer almad›¤› ifllemleri de içermektedir. Buna örnek olarak, bir ülkenin merkez bankas›n›n elinde bulundurdu¤u dövizin bir k›sm›n› kendi ülkesindeki ticari bankalara satmas›n› verebiliriz. www.hedefaof.com Ödemeler dengesi: Bir ülke yerlefliklerinin di¤er ülkeler yerleflikleriyle belirli bir zaman diliminde, genellikle bir y›l içinde gerçeklefltirdikleri bütün ifllemleri içeren bir özet rapordur. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Uluslararas› ‹ktisat D Ü fi Ü N E L ‹ M Bir uluslararas› D Ü fi Ü N E L ‹ M ifllem, bir ülke yerleflikleri ile di¤er ülkeler yerlefliklerinin aras›nda bir mal›n, hizmetin veya varl›¤›n de¤iflimini ifade etmektedir. Bu de¤iflim genellikle bir ödeme gerektirmektedir. Bununla beraber, ödeme gerektirmeyen hediS O R U yeler veya benzeri baflka transferler de ödemeler dengesinde yer almaktad›r. 166 S O R U Herhangi birDödeme ‹ K K A T gerektirmeyen hediyeler veya benzeri baflka transferler de ödemeler dengesinde yer almaktad›r. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE Ödemeler dengesinin temel amac›, hükûmete ülkenin uluslararas› pozisyonu hakk›nda bilgi vermektir. Böylece hükûmet ödemeler dengesi bilgileri do¤rultusunda gerekli parasal ve ticari politikalar› uygulama yoluna gidebilmektedir. HüAMAÇLARIMIZ kûmetler politika kararlar›n› almadan önce, önemli ticari partnerlerinin ödemeler dengesi bilgilerini de gözden geçirmektedir. Bir ülkenin ödemeler dengesi bankaK ‹ T uluslararas› A P lar›n, firmalar›n, ticaret ve finansla ilgili kiflilerin ülke ile ilgili alacaklar› kararlar için önemli bir bilgi kayna¤› oluflturmaktad›r. Ödemeler Kay›t ‹lkeleri T E L E V ‹Dengesi ZYON Ödemeler dengesi kay›tlar› çift-kay›t ilkesine, mülkiyet de¤iflimi ilkesine ve piyasa de¤eri ilkesine dayanarak gerçeklefltirilmektedir. ‹NTERNET Alacak ifllemleri: Yabanc›lardan ödeme M A K içeren A L E ifllemlerdir. kabulü Borç ifllemleri: Yabanc›lara ödeme gerektiren ifllemlerdir. Yerleflik sermaye ç›k›fl›: Ülke yerlefliklerinin ellerindeki fonlar› ülke d›fl›nda de¤erlendirmek üzere yabanc› ülkelerde yat›r›m yapmalar› sonucunda yaflanan sermaye kaç›fl›d›r. TERNET Çift Kay›t‹ N‹lkesi Bir ülkenin uluslararas› ifllemleri çift-kay›t ilkesine göre kaydedilmektedir. Uluslararas› ifllemler, alacak ifllemleri ve borç ifllemleri fleklinde s›n›fland›r›lmaktad›r. AlaM A Kyabanc›lardan ALE cak ifllemleri, ödeme kabulü içeren ifllemlerdir. Borç ifllemleri ise yabanc›lara ödeme gerektiren ifllemlerdir. Alacak ifllemleri, ödemeler bilançosunda art› (+) iflaretle yer al›rken borç ifllemleri eksi (-) iflaretle kaydedilmektedir. Mal ve hizmet ihracat›, yabanc›lardan sa¤lanan hediyeler gibi tek tarafl› transferler ve sermaye giriflleri yabanc›lardan ödeme kabulü içerdi¤inden birer alacak ifllemidir ve ödemeler dengesinde art› iflaretle yer almaktad›r. Di¤er taraftan, mal ve hizmet ithalat›, yabanc›lara sa¤lanan hediyeler ve benzeri di¤er tek tarafl› transferler ile sermaye ç›k›fllar› yabanc›lara ödeme gerektirdi¤inden birer borç ifllemidir ve ödemeler dengesinde eksi iflaretle yer almaktad›r. Ülkeye sermaye giriflleri iki flekilde gerçekleflebilmektedir: Ülkeye giren sermayedeki art›fl ve ülkenin yurt d›fl›ndaki varl›klar›nda meydana gelen azal›fl sermaye girifli olarak adland›r›lmaktad›r. Örne¤in, bir Alman yerlefli¤i bir Türk firmas›n›n hisse senedini sat›n ald›¤›nda Türkiye’ye sermaye girifli yaflanacakt›r. Di¤er taraftan, bir Türk firmas› elinde bulundurdu¤u ‹ngiliz bonolar›n› satt›¤›nda, yine Türkiye’ye sermaye girifli yaflanacakt›r. Esasen ikinci örnekte, daha önce yaflanm›fl olan yerleflik sermaye ç›k›fl›, sermaye girifli olarak tersine dönmektedir. Sermaye girifli ne flekilde oluflursa oluflsun, ülkenin ödemeler dengesinde art› iflaretle yer alacak olan bir alacak ifllemidir. Ülkeye sermaye girifllerinde oldu¤u gibi ülkeden sermaye ç›k›fllar› da iki flekilde gerçekleflebilmektedir. Yerleflik sermaye ç›k›fl› olarak da adland›r›lan ülkenin yurt d›fl›ndaki varl›klar›nda meydana gelen art›fl ve ülkedeki yabanc› varl›klarda oluflan azal›fl sermaye ç›k›fl› olarak kabul edilmektedir. Örne¤in bir Türk yerlefli¤i ‹talyan devlet tahvili sat›n ald›¤›nda, bu bir yerleflik sermaye ç›k›fl›d›r. Türk devlet tahvili sat›n alm›fl olan bir ABD yerlefli¤inin elindeki tahvilleri satmas› da Türkiye’den bir sermaye ç›k›fl›d›r. Her iki ifllem de Türkiye’nin ödemeler dengesinde eksi iflaretle yer alacak olan borç ifllemidir. Çünkü her iki ifllem de Türkiye d›fl›ndaki yerlefliklere ödeme yap›lmas›n› gerekli k›lmaktad›r. www.hedefaof.com 7. Ünite - D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› Çift-kay›t ilkesi, her bir uluslararas› ifllem tutar›n›n biri alacak, di¤eri borç olacak fleSIRA S‹ZDE kilde iki kez kay›t edilmesi esas›na dayanmaktad›r. Bunun nedeni, genellikle her bir ifllemin iki yönünün bulunmas›d›r. Çift-kay›t ilkesine göre bir ifllem, bir hesab›n alacak veya borç k›sm›na kaydedildikten sonra bir baflka hesab›n ters taraf›na D Ü fi Ü N E Lkaydedilerek ‹M denklefltirilmektedir. Böylece ödemeler dengesinde muhasebe yönüyle denge sa¤lanmaktad›r. Özetlemek gerekirse, çift-kay›t ilkesine göre ödemeler dengesinin alacak iflS O R U lemlerinin toplam› borç ifllemlerinin toplam›na eflit olmak zorundad›r. D‹KKAT Ödemeler dengesini bir bilanço olarak düflündü¤ümüzde, ödemeler bilançosunun alacakl› taraf toplam›n›n, borçlu taraf toplam›na eflit olmas› gerekmektedir. Alacakl› ifllemler ödemeler bilançosunun aktif k›sm›na, borçlu ifllemler ise pasif k›sm›na SIRAkaydedilmektedir. S‹ZDE K›saca; AMAÇLARIMIZ Alacakl› ifllemler (+) Cari ifllemlerde reel kaynak ihrac›n›, K ‹ Tifade A P Sermaye ifllemlerinde yükümlülük art›fl›n› veya varl›k azal›fl›n› etmektedir. Borçlu ifllemler (-) TELEV‹ZYON Cari ifllemlerde reel kaynak ithalini, SIRA S‹ZDE Sermaye ifllemlerinde yükümlülük azal›fl›n› veya varl›k art›fl›n› ifade etmektedir. N N Ödemeler dengesinde muhasebe yönüyle denge sa¤lanm›fl olmas›, ekonomik D ‹ K K A T anlamda da denge sa¤land›¤› anlam›na gelmemektedir. N N Çift-kay›t ilkesine göre bir kay›t iflleminin nas›l yap›ld›¤›n› görmek üzere bir Türk firmas›n›n ‹ngiltere’ye 50 bin sterlin de¤erinde mal ihraç etti¤ini ve karfl›l›¤›AMAÇLARIMIZ n› peflin olarak tahsil etti¤ini varsayal›m. Buna göre ülkeden mal ç›k›fl› oldu¤u için ihracat kalemi 50 bin sterlin alacakl› olacakt›r. Buna karfl›l›k ülkeye döviz girifli oldu¤u için Sermaye ve Finans Hesab›’nda yer alan Varl›klar Kalemi 50 bin sterlin ‹ T kayd› A P (negatif) borçland›r›lacakt›r. Böylece biri alacak kayd› (pozitif), di¤eri Kborç olmak üzere iki muhasebe kayd› yap›lacakt›r. Cari ‹fllemler Hesab› ‹hracat Sermaye ve Finans Hesab› Di¤er Yat›r›mlar/Varl›klar D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TM Alacak SIRA S‹ZDE K ‹ T A P Ödemeler dengesinde muhasebe yönüyle denge sa¤lanm›fl olmas›, ekonomik anlamda da denge sa¤land›¤› anlam›na gelmez. Ödemeler dengesinde oluflan aç›k S O R U veya fazla, ekonomik anlamda dengenin sa¤lanamad›¤›n›n iflaretidir. MAKALE SIRA S‹ZDE 167 T E L E V ‹ Z YBorç ON D‹ NÜTfi EÜ RN N E LE‹TM S O R U MAKALE D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 50.000 ‹NTERNET 50.000 M A K A LgerçeklefltirdiE fiimdi de bir Türk firmas›n›n ABD’den 100 bin dolarl›k mal ithalat› ¤ini ve karfl›l›¤›n› peflin olarak ödedi¤ini varsayal›m. Bu durumda ülkeye mal girifli oldu¤u için Cari ‹fllemler Hesab›’nda Mal Hesab› borçlu, ülkeden sermaye ç›k›fl› oldu¤u için de Sermaye ve Finans Hesab›’nda yer alan Yükümlülükler Hesab› alacakl› olacakt›r. Bu ifllemin çift-kay›t ilkesine göre kayd› afla¤›daki flekilde yap›lacakt›r: www.hedefaof.com ‹NTERNET MAKALE 168 Uluslararas› ‹ktisat Alacak Cari ‹fllemler Hesab› ‹thalat Sermaye ve Finans Hesab› Di¤er Yat›r›mlar/Yükümlülükler SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 1 Borç 100.000 100.000 Bir Türk inflaat SIRAfirmas› S‹ZDE yurt d›fl›nda 600 bin dolarl›k köprü inflaat› gerçeklefltirmifl ve karfl›l›¤›n› peflin olarak tahsil etmifltir. Bu ifllemin kayd› nas›l gerçekleflecektir? Ü fi Ü N E L ‹ M Mülkiyet DDe¤iflimi ‹lkesi S O R U Çift-kay›t ilkesi çerçevesinde ekonomik ifllemlerin alacak ve borç kay›tlar› mülkiS O Rgerçekleflti¤i U yet de¤ifliminin anda yap›lmaktad›r. D‹KKAT Piyasa De¤eri ‹lkesi D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Ekonomik ifllemlerin de¤erlendirilmesinde piyasa fiyatlar› kullan›lmaktad›r. Piyasa fiyat›, ifllemin gerçekleflti¤i ve al›c› ile sat›c›n›n almaya ve satmaya raz› olduklar› fiSIRA S‹ZDE yat olarak tan›mlanabilir. N N Ödemeler Dengesi Hesaplar› AMAÇLARIMIZ TCMB taraf›ndan benimsenen ve Ödemeler Dengesi ‹statistikleri Tan›m ve Türkiye Uygulamas› isimli kitapç›kta aç›klanan ödemeler dengesi istatistikleri tan›m›na göreK ödemeler ‹ T A P dengesi iki ana hesaptan oluflmaktad›r: Bunlar Cari ‹fllemler Hesab› ile Sermaye ve Finans Hesab›’d›r. Cari ‹fllemler Hesab›’nda mal, hizmet ve gelir gibi reel kaynaklarla ilgili ifllemler, Sermaye ve Finans Hesab›’nda da reel kaynaklar›n finansman›n› T E L E V ‹ Z Y O N sa¤layan ifllemler yer almaktad›r. Cari ‹fllemler Hesab› ile Sermaye ve Finans Hesab›’na kaydedilen ifllemler ekonomik yaflam›n iflleyiflinden kaynaklanan ve ödemeler dengesizlikleri yaratabilen ifllemlerdir. Bu ifllemler otonom ifllemler (autonomous transactions) olarak adlan‹ N T EOtonom RNET d›r›lmaktad›r. ifllemlerden kaynaklanan ödemeler dengesizliklerini ortadan kald›rmaya yönelik ifllemler ise denklefltirici ifllemler (accommodating transactions) olarak adland›r›lmakta ve Rezerv Varl›klar Hesab› ile Net Hata ve Noksan M A K A L Eizlenmektedir. (NHN) Hesab›’nda Otonom ifllemler ile denklefltirici ifllemler aras›ndaki farklar› daha net olarak belirleyebilmek için her iki ifllem aras›nda bir çizgi oldu¤u varsay›lmaktad›r. Böylece otonom ifllemler çizgi-üstü ifllemler, denklefltirici ifllemler ise çizgi-alt› ifllemler olarak nitelendirilmektedir. Cari ‹fllemler Hesab› Cari ‹fllemler Hesab› kendi içinde dört alt hesaba ayr›lmaktad›r. Bu hesaplar yukar›da da belirtildi¤i gibi Mal Ticareti, Hizmet Ticareti, Gelirler ve Cari Transferler Hesaplar›’d›r. Cari ‹fllemler Hesab› a盤› cari aç›k, fazlas› ise cari fazla olarak adland›r›lmaktad›r. Mal Ticareti Hesab› Mal Ticareti Hesab›, bir ülkenin ihracat ya da ithalat›n› yapt›¤› tüm mallar› kapsamaktad›r. Mal ithalat› eksi (-) iflareti ile borçlar k›sm›na kaydedilirken mal ihracat› art› (+) iflareti ile alacaklar k›sm›na kaydedilmektedir. Mal ithalat ve ihracat›n›n göstermifl oldu¤u denge d›fl ticaret dengesi olarak adland›r›lmaktad›r. ‹thalat tuta- www.hedefaof.com 7. Ünite - D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› 169 r›n›n ihracat tutar›n› aflmas› durumunda d›fl ticaret a盤›, ihracat tutar›n›n ithalat tutar›n› aflmas› durumunda d›fl ticaret fazlas› oluflmaktad›r. Mal ticareti dengesi ise d›fl ticaret dengesi olarak adland›r›lmaktad›r. Yukar›da verilen örneklerde de görüldü¤ü gibi Mal Ticareti Hesab› içinde yer alan ihracat, alacakl› ifllem olarak ödemeler dengesinin aktif k›sm›na, ithalat ise borçlu ifllem olarak pasif k›sm›na kaydedilmektedir. Hizmet Ticareti Hesab› Ülkenin di¤er ülkeler ile gerçeklefltirdi¤i hizmet ticareti ile ilgili gelir ve giderler Hizmet Ticareti Hesab›’nda kaydedilmektedir. Hizmet Ticareti Hesab›’nda tafl›mac›l›k, turizm, haberleflme hizmetleri, inflaat hizmetleri, sigorta hizmetleri, finansal hizmetler, bilgisayar ve bilgi hizmetleri, patent ve lisans komisyonlar›, ticari ve ticaret ba¤lant›l› di¤er hizmetler, finansal kiralama hizmetleri, çeflitli teknik hizmetler, kiflisel, kültürel ve e¤lence hizmetleri ile resmî hizmetler ile ilgili gelir ve giderler yer almaktad›r. D›fl ticaret dengesine hizmetler kaleminin eklenmesi ile oluflan denge mal ve hizmetler dengesi olarak adland›r›lmaktad›r. Gelirler Hesab› Gelirler Hesab›’nda farkl› ülke yerleflikleri aras›nda yap›lan ücret ödemeleri ile do¤rudan yat›r›mlar, portföy yat›r›mlar› ve di¤er yat›r›mlardan kaynaklanan gelir ödemeleri yer almaktad›r. Ülkede faaliyet gösteren yabanc› flirketlerin kendi ülkelerine transfer ettikleri kârlar, gerçeklefltirdikleri ücret ödemeleri, yabanc›lar›n sat›n ald›klar› ulusal tahvillere iliflkin faiz ödemeleri ve hisse senedi sahiplerine yap›lan kâr pay› ödemeleri Gelirler Hesab›’na eksi (-) iflaretle kaydedilmektedir. Ülke d›fl›nda faaliyet gösteren yerlefliklerin ülkeye getirdikleri kâr, faiz ve kâr pay› gelirleri ise art› (+) iflaretle ilgili hesaba dahil edilmektedir. Cari Transferler Hesab› SIRA S‹ZDE Ekonomiye karfl›l›¤›nda bir kaynak transferi olmadan mal, hizmet veya para girifli yaflanmas› durumunda ilgili ifllem Cari Transferler Hesab›’na kaydedilmektedir. Cari Transferler Hesab›, resmî veya özel ba¤›fllar›, hibeleri, yard›mlar› D Ü fi Ü Nve E L ‹iflçi M dövizlerini kapsamaktad›r. Yabanc› ülke yerlefli¤i statüsünde bulunan iflçilerin ülkeye gönderdikleri dövizler karfl›l›ks›z transfer niteli¤inde olup, Cari Transferler HesaS O R U b›’na kaydedilmektedir. D ‹ Kkarfl›l›ks›z KAT Cari Transferler Hesab› çift-kay›t ilkesine uymayan tek hesapt›r. Çünkü transferleri içermektedir. Sermaye ve Finans Hesab› SIRA S‹ZDE N N Sermaye ve Finans Hesab›, Sermaye Hesab› ile Finans Hesab›’ndan oluflmaktad›r. Sermaye Hesab›’na ba¤›fllanan borçlar ve göçmen transferleriAMAÇLARIMIZ gibi sermaye transferleri ile üretilmeyen ve finansal olmayan varl›klar kaydedilmektedir. Üretilmeyen ve finansal olmayan varl›klar; kara parças› gibi maddi varl›klar ile imtiyaz, telif, tiK ‹ gibi T A maddi P cari marka, kira ve lisans benzeri transfer edilebilir sözleflmeler olmayan varl›klard›r. Finans Hesab› ise daha kapsaml› olup, sermaye flekline göre befl alt hesap kaT E L E V ‹ Z yat›r›mlar›, YON lemine ayr›lmaktad›r. Bu alt kalemler; do¤rudan yat›r›mlar, portföy finansal türevler, di¤er yat›r›mlar ve rezerv varl›klard›r. ‹NTERNET www.hedefaof.com MAKALE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 170 Uluslararas› ‹ktisat Do¤rudan Yat›r›mlar Parasal alt›n: Merkez bankas›n›n elinde bulunan parasal alt›n rezervleridir. Özel Çekme Haklar› (Special Drawing RightsSDR): IMF taraf›ndan yarat›lan hayali bir uluslararas› rezerv parad›r. IMF, her befl y›lda bir SDR yaratarak üye ülkelere IMF’deki kotalar› ölçüsünde rezerv tahsisinde bulunur. K›sacas› SDR, IMF’nin yaratt›¤›, belli bir sembolü olmayan ve sepet niteli¤inde hayali bir parad›r. IMF nezdindeki rezerv pozisyonu: IMF’ye üye ülkelerin IMF nezdindeki rezerv pozisyonlar› kredi dilimlerinden sat›n al›fllar›n›n toplam›d›r. Üye ülke diledi¤i zaman IMF nezdindeki rezerv pozisyonundan yararlanabilmektedir. Rezerv pozisyonundan yararlanmak, üye ülkenin ulusal rezervlerinde bir art›fl yaratmaktad›r. Döviz rezervleri: Merkez bankas›n›n kasas›nda kullan›ma haz›r hâlde bulunan yabanc› paralar, menkul k›ymetler ile yurt d›fl›nda geçerli olan çek, SIRA senet S‹ZDEve di¤er ödeme poliçe, araçlar›d›r. Di¤er alacak haklar›: D Ü fi Ü Nalt›n, E L ‹ MSDR, IMF Parasal nezdindeki rezerv pozisyonu ve döviz rezervlerinin S O Rkalan U rezerv d›fl›nda varl›klard›r. AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K S‹ OT RA U P D‹KKAT TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ Portföy Yat›r›mlar› Portföy yat›r›mlar›, menkul de¤erlere yap›lan yat›r›mlard›r. Portföy yat›r›mlar›nda yat›r›mc›, yerleflik flirket üzerinde yönetim veya denetim hakk›na sahip de¤ildir. Yerleflik flirket portföy yat›r›mlar›yla uluslararas› piyasalardan finansman sa¤lamaktad›r. Portföy yat›r›mlar›nda ülkeye sadece sermaye girifli yaflanmakta, yeni teknoloji girifli veya iflletmecilik bilgisi transferi söz konusu olmamaktad›r. Portföy yat›r›mlar› hisse senetleri ve borç senetlerinden oluflmakta ve ifllemler ödemeler dengesinde Varl›klar ve Yükümlülükler temelinde yer almaktad›r. Ülkeye portföy yat›r›mlar› fleklinde gerçekleflen sermaye girifli, s›cak para girifli olarak da adland›r›lmaktad›r. Finansal Türevler Finansal türevler dayana¤› oldu¤u varl›¤›n de¤erine ba¤l› fakat ilgili varl›ktan ba¤›ms›z olarak al›n›p sat›labilen finansal varl›klard›r. Di¤er Yat›r›mlar Varl›klar ve Yükümlülükler temelinde ticari krediler, nakit krediler, döviz mevcutlar›, mevduat hesaplar› ve di¤er varl›k ve yükümlülükler Di¤er Yat›r›mlar Hesab›’na kaydedilmektedir. Rezerv Varl›klar Rezerv varl›klar, ülkenin merkez bankas›n›n yönetiminde olan parasal alt›n, özel SIRA (Special S‹ZDE çekme haklar› Drawing Rights-SDR), IMF nezdindeki rezerv pozisyonu, döviz rezervleri ve di¤er alacak haklar›d›r. Rezerv Varl›klar, Finans Hesab›’n›n kapsad›¤› bir alt hesap kalemi olmas›na D Ü fi Ü N E L ‹ M ra¤men ödemeler dengesi istatistiklerinde ayr› bir bafll›k alt›nda yer almaktad›r. Rezerv Varl›klar istatistiklerinin ayr› bir bafll›k alt›nda incelenmesi, ödemeler dengesi S O R U aç›klar›n›n ve fazlalar›n›n dengelenmesi aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Rezerv Varl›klar kaydedilen ifllemlerin denklefltirici ifllemler oldu¤unu hat›rlayal›m. D ‹ KHesab›’na KAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Do¤rudan yat›r›m, yat›r›mc›n›n yerleflik oldu¤u ekonomi d›fl›ndaki bir ekonomide gerçeklefltirdi¤i uzun vadeli yat›r›m› göstermektedir. Yat›r›m›n do¤rudan yat›r›m kabul edilmesi için yat›r›mc›n›n kuruluflun sermeyesinde % 10’dan daha fazla paya sahip olmas› veya yönetiminde söz sahibi olmas› gerekmektedir. Do¤rudan yat›r›m yapan yat›r›mc› ülkeye yeni teknoloji ve iflletmecilik bilgisini de beraberinde getirebilmektedir. N N 2 SIRA S‹ZDE Cari a盤›n portföy yat›r›mlar› ile finansman›n› tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE Net Hata ve Noksan (NHN) Hesab› AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M Çift-kay›t ilkesine göre ödemeler dengesini ilgilendiren her ifllem içeri¤i gere¤i ilgili hesaba kaydedilmekte ve karfl›l›¤›nda da bir baflka hesaba karfl› kay›t yap›lmaK S‹ OT R AUDi¤er P s› gerekmektedir. bir ifadeyle Cari ‹fllemler Hesab›’n›n daima Sermaye ve Finans Hesab›’na eflit olacak flekilde muhasebelefltirilmesi gerekmektedir. Ancak ekonomik ifllemlere ait veriler farkl› kaynaklardan elde edilmekte ve bu durum da D‹KKAT TELEV‹ZYON N N SIRA S‹ZDE ‹ N T E R N E T www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 171 7. Ünite - D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M ölçme, de¤erleme ve kay›t zamanlar›nda farkl›l›klar yaratmaktad›r. Bu nedenle ortaya ç›kan farklar Net Hata ve Noksan Hesab›’na yans›t›lmakta ve böylece hesapS O R U larda alacak ve borç dengesi sa¤lanm›fl olmaktad›r. S O R U NHN Hesab›’na kaydedilen ifllemlerin denklefltirici ifllemler oldu¤unuDhat›rlayal›m. ‹KKAT Sonuç itibar›yla; SIRA S‹ZDE Ödemeler Dengesi = Cari ‹fllemler Hesab› + Sermaye ve Finans Hesab› + Net Hata ve Noksan Hesab› + Rezerv Varl›klar Hesab› = 0 AMAÇLARIMIZ eflitli¤i sa¤lanmak zorundad›r. Ödemeler dengesi hesaplar›n›n iflleyiflini iki farkl› örnek üzerinde inceleyelim: D‹KKAT N N K ‹ T A Hesab› P Bir ekonomide Cari ‹fllemler Hesab› 50 birim aç›k, Sermaye ve Finans 40 birim fazla vermekte, Rezerv Varl›klar Hesab›’nda ise 7 birim azal›fl görülmektedir. Bu ekonominin ödemeler dengesini de¤erlendiriniz. TELEV‹ZYON Çözüm: Bu ekonomide var olan 50 birimlik Cari ‹fllemler Hesab› a盤›n›n 40 birimlik k›sm› Sermaye ve Finans Hesab› ile kapat›lmaktad›r. Geriye kalan 10 birimlik a盋 N T E RVarl›klar NET ¤›n ise rezervlerden karfl›lanmas› gerekmektedir. Fakat Rezerv Hesab›’ndaki azal›fl›n 10 birim olmas› gerekirken 7 birim gerçekleflmifl olmas›, ülkeye 3 birimlik kay›t d›fl› sermaye girifli oldu¤unu göstermektedir. M A K AHesab› LE Ödemeler Dengesi = Cari ‹fllemler Hesab› + Sermaye ve Finans + NHN Hesab› + Rezerv Varl›klar Hesab› = 0 Ödemeler dengesi = (-50) + (+40) + (+3) + (+7) = 0 Bir ekonomide Cari ‹fllemler Hesab› 60 birim aç›k, Sermaye ve Finans Hesab› 80 birim fazla vermekte, Rezerv Varl›klar Hesab›’nda ise 15 birim art›fl görülmektedir. Bu ekonominin ödemeler dengesini de¤erlendiriniz. Çözüm: Bu ekonomide Cari ‹fllemler Hesab› a盤›n›n tümü Sermaye ve Finans Hesab› ile kapat›lmaktad›r. Bu durumda geri kalan 20 birimlik Sermaye ve Finans Hesab› fazlas›n›n Rezerv Varl›klar Hesab›’nda art›fl olarak görülmesi gerekmektedir. Oysa Rezerv Varl›klar Hesab›’nda görülen art›fl 15 birimdir. Aradaki 5 birimlik fark, kay›t eksikliklerinden veya eksik de¤erlemeden kaynaklanm›fl olabilir veya ülkeden 5 birimlik bir kay›t d›fl› sermaye ç›k›fl› yaflanm›flt›r. Ödemeler Dengesi = Cari ‹fllemler Hesab› + Sermaye ve Finans Hesab› + NHN Hesab› + Rezerv Varl›klar Hesab› = 0 Ödemeler dengesi = (-60) + (+80) + (-5) + (-15) = 0 Yukar›daki iki örnekte de Rezerv Varl›klar Hesab› ile NHN Hesab›’n›n iflleyifline özellikle dikkat edilmelidir. ‹lk örnekte ülkenin rezervlerinde bir azal›fl yaflanm›fl fakat bu azal›fl hesaplamada art› (+) de¤er alm›flt›r. ‹kinci örnekte de ülkenin rezervlerinde bir art›fl yaflanm›fl fakat bu art›fl hesaplamada (-) de¤er alm›flt›r. Bunun nedeni, merkez bankas› rezervlerindeki art›fl›n Rezerv Varl›klar Hesab›’na (-) de¤erle borç olarak, azal›fl›n ise (+) de¤erle alacak olarak kaydedilmesidir. www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Ö RKN‹ETKA 1P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE ÖRNEK 2 SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 172 Uluslararas› ‹ktisat S O R U S O R U Merkez bankas›n›n D ‹ K K A Trezervlerindeki art›fl Rezerv Varl›klar Hesab›’na borç (-) olarak kaydedilir. Di¤er taraftan, merkez bankas›n›n rezervlerindeki azal›fl Rezerv Varl›klar Hesab›’na alacakSIRA (+) S‹ZDE olarak kaydedilir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N NHN Hesab›’na ise her iki örnekte de görüldü¤ü gibi tamamen hesaplar› denAMAÇLARIMIZ gelemek amac›yla baflvurulmaktad›r. NHN Hesab› alacak (+) ve borç (-) kay›tlar› aras›ndaki fark›n kal›nt› fleklinde yans›t›ld›¤› bir hesapt›r. K ‹ T Dengesi A P Ödemeler A盤› ve Fazlas› K ‹ T A P Ödemeler dengesi a盤›: Ülkenin ödemeler Tdengesinde E L E V ‹ Z Y yer O Nalan otonom ifllem giderlerinin otonom ifllem gelirlerinden fazla olmas› durumunu ifade etmektedir. ‹ N T E R Ndengesi ET Ödemeler fazlas›: Ülkenin ödemeler dengesinde yer alan otonom ifllem gelirlerinin otonom M A Kgiderlerinden ALE ifllem fazla olmas› durumunu ifade etmektedir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Muhasebe anlam›nda dengenin oluflmas›na ra¤men, ekonomik anlamda dengeye ulafl›lamam›fl olunmas› ödemeler dengesi a盤› veya fazlas› olarak karfl›m›za ç›kE L E V ‹ Z Y O N dengesi a盤›, ülkenin ödemeler dengesinde yer alan otomaktad›r. TÖdemeler nom ifllem giderlerinin otonom ifllem gelirlerinden fazla olmas› durumunu, ödemeler dengesi fazlas› ise otonom ifllem gelirlerinin otonom ifllem giderlerinden fazla olmas› ifade etmektedir. Ödemeler dengesi a盤› d›fl aç›k, öde‹ N Tdurumunu ERNET meler dengesi fazlas› ise d›fl fazla olarak adland›r›lmaktad›r. Ödemeler dengesi a盤›, Cari ‹fllemler Hesab› ile Sermaye ve Finans Hesab›’ndaki borçlu alacakl› ifllemleri aflan k›sm›d›r. Rezerv Varl›klar HesaM A K Aifllemlerin LE b›’ndaki alacakl› ifllemlerin borçlu ifllemleri aflan bölümü de ödemeler dengesi a盤›n› vermektedir. Di¤er taraftan ödemeler dengesi fazlas›, Cari ‹fllemler Hesab› ile Sermaye ve Finans Hesab›’ndaki alacakl› ifllemlerin borçlu ifllemleri aflan k›sm›d›r. SIRA S‹ZDE Rezerv Varl›klar Hesab›’ndaki borçlu ifllemlerin alacakl› ifllemleri aflan bölümü de ülkenin ödemeler dengesi fazlas›n› ifade etmektedir. Özetle, ödemeler dengesinin sa¤lanabilmesi için cari a盤›n Sermaye ve Finans D Ü fi Ü N E L ‹ M Hesab› fazlas› ile cari fazlan›n ise Sermaye ve Finans Hesab› a盤› ile dengelenmesi gerekmektedir. Dengesizlik durumunda, rezervlerde oluflan azal›fl ödemeler S O R art›fl U dengesi a盤›n›, ise ödemeler dengesi fazlas›n› göstermektedir. Rezervlerde Doluflan ‹ K K A Tazal›fl ödemeler dengesi a盤›n›, art›fl ise ödemeler dengesi fazlas›n› göstermektedir. N N SIRA S‹ZDE Ödemeler Dengesi Aç›klar›n›n Nedenleri Ödemeler dengesi aç›klar›n›n bafll›ca nedenleri; h›zl› büyüme sürecine girilmesi, harcama geniflletici AMAÇLARIMIZpolitikalar uygulanmas›, ulusal paran›n afl›r› de¤erlenmesine yol açan döviz kuru politikas› izlenmesi, ekonomideki dalgalanmalar, ithal girdi fiyatlar›ndaki art›fllar ve üretimde verimlili¤in art›r›lamamas›d›r. K ‹ T Asürecine P H›zl› büyüme girilmesi: Ülke ekonomisinin h›zl› büyüme sürecine girmesi ithal girdilere olan gereksinimi art›rmakta; böylece ülkenin d›fl ticaret a盤› büyüyerek ödemeler dengesi aç›klar›na neden olabilmektedir. T E L Egeniflletici V ‹ Z Y O N politikalar uygulanmas›: Ekonomi yönetiminin toplam talebi Harcama artt›r›c› yönde geniflletici para ve maliye politikalar› izlemesi toplam harcamalar› art›rmaktad›r. Geniflletici politikalar sayesinde geliri artan tüketiciler ise yerli mallar›n yan› s›ra ithal mallar›na de art›rmaktad›r. ‹thal mallardaki talep art›fl›, ülkenin d›fl ‹ N T E R N Etaleplerini T ticaret a盤› vermesine neden olarak ödemeler dengesi a盤› yaratabilmektedir. Ulusal paran›n afl›r› de¤erlenmesine yol açan döviz kuru politikas› izlenmesi: Bilindi¤i gibiM enflasyon sorunu olan bir ekonominin ulusal paras› fiilen de¤er kayAKALE bederek sat›n alma gücü düflmektedir. Ülkede fiyatlar artarken döviz kurunun art- www.hedefaof.com 7. Ünite - D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› mas›n› engelleyen bir kur politikas› izlendi¤inde ulusal para afl›r› de¤erli olmaktad›r. Afl›r› de¤erli ulusal para ise ülkenin d›fl ticarette rekabet gücünü düflürmekte ve ihracat› azalt›c› etki yaratmaktad›r. Ulusal paran›n afl›r› de¤erli olmas›, ithal mallar›n fiyatlar›n›n ulusal para cinsinden düflmesine ve ithalat›n artmas›na neden olmaktad›r. Sonuçta ise ülkede d›fl ticaret a盤› oluflmaktad›r. Ekonomideki dalgalanmalar: Son y›llarda s›kl›kla tecrübe edildi¤i gibi dünya ekonomisindeki dalgalanmalar ülkelerin ödemeler dengesi aç›klar› vermesine neden olabilmektedir. Örne¤in ekonomik durgunluk dönemlerinde ülkeler harcama daralt›c› politikalar uygulamakta ve böylece ithalatlar›n› k›s›tlamaktad›r. Ülkelerin ithalatlar›n› k›s›tlamalar› ise d›fl ticaret partnerlerinin ihracatlar›n›n k›s›tlanmas› anlam›na gelmektedir. K›sacas› bu durum ekonomik durgunluk yaflayan ülkelerin ticaret partnerlerinin d›fl ticaret a盤› vermesine neden olabilmektedir. ‹thal girdi fiyatlar›ndaki art›fllar: Özellikle enerji ürünlerinde d›fla ba¤›ml› olan ülkelerde ilgili ürünlerin fiyatlar›nda meydana gelen art›fllar, ülkelerin ödemeler dengesi aç›klar›n›n önemli nedenlerinden biri olabilmektedir. Üretimde verimlili¤in artt›r›lamamas›: Özellikle ihraç mallar›n›n üretiminde verimlili¤in düflük olmas› ihraç ürünlerinin d›fl piyasalarda rekabet gücünü olumsuz yönde etkilemektedir. Bu durum do¤al olarak ülkenin ödemeler dengesi a盤› sorunu yaflamas›na neden olabilmektedir. Tasarruf-Yat›r›m Eflitli¤i ve Cari ‹fllemler Hesab› Dengesi Bilindi¤i gibi kapal› bir ekonomide ulusal tasarruflar (S) yat›r›mlara (I) eflittir: I=S S = Özel tasarruflar + Kamu tasarruflar› I = Özel yat›r›mlar + Kamu yat›r›mlar› Aç›k bir ekonomide ise ulusal tasarruflar yat›r›mlara eflit olmak zorunda de¤ildir. Yat›r›mlar›n finansman›nda yabanc› tasarruflar da kullan›labilir. Toplam yat›r›mlar›n ulusal tasarruflar› aflmas› ekonominin gelirinden fazla harcama yapmas› anlam› tafl›maktad›r. Toplam Yat›r›mlar = Ulusal Tasarruflar + Yabanc› Tasarruflar Ulusal tasarruflar›n yat›r›mlar› karfl›lamakta yetersiz kalmas› Cari ‹fllemler Hesab› a盤›n› (cari aç›k - CA) do¤urmaktad›r. Di¤er bir ifade ile Cari ‹fllemler Hesab›’ndaki aç›k, ulusal tasarruflar ile yat›r›mlar aras›ndaki farkt›r: CA = S - I Cari ‹fllemler Hesab› a盤› afla¤›daki flekilde de ifade edilebilir: CA = Yabanc› Tasarruflar Bütçe Dengesi ve Cari ‹fllemler Hesab› Dengesi Bilindi¤i gibi d›fla aç›k bir ekonomide millî gelir dengesi afla¤›daki gibidir: Y = C + I + G + (X - M) Millî geliri artt›ran ve azaltan unsurlar bir arada yaz›ld›¤›nda eflitlik afla¤›daki gibi olacakt›r: I+G+X=S+T+M www.hedefaof.com 173 174 Uluslararas› ‹ktisat ‹laveler: Millî gelir art›fl› yaratan kalemlerdir. ‹lgili kalemler yat›r›mlar (I), hükümet harcamalar› (G) ve ihracat (X) t›r. Yat›r›mlar (I), kamu harcamalar› (G) ve ihracat (X) art›fl› millî geliri (Y) art›rmaktad›r. Bu nedenle eflitli¤in solunda görülen ilgili kalemlere ilaveler ad› verilir. Di¤er taraftan tasarruflar (S), vergiler (T) ve ithalat (M) art›fl› millî geliri azaltmaktad›r. Bu nedenle eflitli¤in sa¤›nda görülen ilgili kalemler de s›z›nt›lar olarak adland›r›lmaktad›r. Yukar›daki eflitlik afla¤›daki gibi yeniden yaz›labilir: S›z›nt›lar: Millî gelir azal›fl› yaratan kalemlerdir. ‹lgili kalemler tasarruflar (S), vergiler (T) ve ithalat (M) t›r. (I - S) + (G - T) = (M - X) (Özel yat›r›m ve özel tasarruf fark›) + (Bütçe a盤›) = (D›fl Ticaret A盤›) ‹kiz Aç›klar: Bütçe a盤› veren bir ekonomide özel kesim tasarruflar› da yetersiz ise cari aç›k oluflmaktad›r. Bu nedenle bütçe a盤› ve cari aç›k ikiz aç›klar olarak adland›r›lmaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 3 Bu eflitlik bir ekonominin net borçlanmas›n› göstermektedir. Buna göre, bir hükûmet d›fl ticaret a盤›n› (M - X) veya hizmetlerin ve cari transferlerin eklenmesi ile daha genifl anlamda cari a盤› gidermek için; • Bütçe a盤›n› (G - T) azaltmak ve/veya • Özel tasarruflar› art›rmak (S > I) zorundad›r. Buradan, cari a盤›n nedeninin bütçe a盤› veya özel sektör tasarruf yetersizli¤i oldu¤u sonucu ç›kmaktad›r. Hükûmetin gelirinden fazla harcama yapmas› yani bütçe a盤› yaratmas› ve/veya özel sektörün tasarruflar›ndan fazla yat›r›m yapmas› Cari ‹fllemler Hesab› a盤›na yol açmaktad›r. Bu nedenle bütçe a盤› ile Cari ‹fllemler Hesab› a盤›na ikiz aç›klar ad› verilmektedir. Bütçe a盤› veren bir ekonomide hükûmetin bütçe a盤›n› kapatmak üzere izleyece¤i poliSIRA S‹ZDE tikalar ekonomiyi nas›l etkileyecektir? D Ü fi Ü N E L ‹DENGES‹ M ÖDEMELER DENGE MEKAN‹ZMALARI Ekonomide ortaya ç›kan ödemeler dengesizliklerinin, yani ödemeler dengesi aç›klar› (d›fl aç›klar) S O R ve U fazlalar›n›n (d›fl fazlalar) belirli bir sürede giderilmesi ve d›fl dengenin yeniden sa¤lanmas› gerekmektedir. Çünkü d›fl dengesizlikler baflka ekonomik sorunlar do¤urabilmektedir. Örne¤in; ödemeler dengesi aç›klar› ülkelerin D‹KKAT rezerv varl›klar›n›n tükenmesine neden olmaktad›r. Rezerv varl›klar› tükenen bir ülkenin yabanc› tasarruflara baflvurma olas›l›¤› da neredeyse ortadan kalmaktad›r. SIRA S‹ZDE Çünkü rezervleri tükenen ülkenin geri ödeme gücünün zay›flam›fl olmas› nedeniyle d›fl kredi bulmas› zorlaflmaktad›r. Di¤er taraftan ödemeler dengesi fazlas› veren bir ekonomide millî gelir, yurt içi AMAÇLARIMIZ üretim ve iç talep artmaktad›r. ‹ç talebin artmas› ise fiyatlar genel düzeyinin yükselmesine ve enflasyon sürecine girilmesine neden olmaktad›r. Bir ekonomide bir nedenle d›fl dengesizlik ortaya ç›kt›¤›nda dengeye K ‹ T A herhangi P yeniden nas›l ulafl›laca¤›n›n kesin ve tek bir formülü yoktur. Baz› iktisatç›lar dengenin hiçbir müdahale olmaks›z›n otomatik olarak kendili¤inden sa¤lanaca¤›n› savunurken Tbaz›lar›na E L E V ‹ Z Y O Ngöre ise dengeye tekrar ulaflabilmek için hükûmet müdahalesi flartt›r. Ödemeler dengesinde oluflan dengesizli¤in giderilmesi ve d›fl dengenin sa¤lanmas› için hükûmet müdahalesinin gereklili¤ini savunan iktisatç›lar, otomatik ‹ N T E R Niflleyiflindeki ET mekanizmalar›n gecikmelerin ve/veya yetersizliklerin müdahaleyi zorunlu k›ld›¤›na inanmaktad›r. ‹lgili müdahaleler d›fl denklefltirme politikalar› olarak adland›r›lmaktad›r. K›sacas› ödemeler dengesi denge mekanizmalar›; otoM A K A L Emekanizmalar› ve d›fl denklefltirme politikalar› bafll›klar› alt›nmatik denkleflme da incelenmektedir. N N www.hedefaof.com 175 7. Ünite - D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› Otomatik Denkleflme Mekanizmalar› Otomatik denkleflme mekanizmalar› d›fl dengenin kendili¤inden sa¤lanmas›n› dalgal› döviz kuru sistemi, fiyat-alt›n para ak›m› mekanizmas›, millî gelirin de¤iflimi ve parasalc› yaklafl›mla aç›klamaktad›r. Dalgal› Döviz Kuru Sistemi ve D›fl Denge Dalgal› döviz kuru sisteminde döviz kuru, d›flar›dan herhangi bir müdahale olmaks›z›n döviz piyasas›nda döviz arz› ve talebi taraf›ndan belirlenmektedir. Dalgal› döviz kuru sistemini benimsemifl bir ekonomide herhangi bir nedenle d›fl aç›k veya d›fl fazla oluflmas› durumunda ilgili dengesizlik döviz kurundaki de¤ifliklik nedeniyle kendili¤inden giderilmektedir. fiekil 7.1.’de, ulusal paran›n Türk liras›, yabanc› paran›n ise R= T/$ ABD dolar› oldu¤u varsay›m› alt›nda oluflan döviz piyasas› S$ görülmektedir. D$ ülkedeki dolar talebini, S$ ise dolar arz›n› göstermektedir. Piyasada E noktas›nda oluflan denge döviz kuru R0’d›r. Bu denge kurunda ülkede ödemeler dengesi dengededir. Ülkede ithalat›n E R0 ihracat› aflt›¤›n› yani d›fl ticaret a盤› olufltu¤unu varsayal›m D$ (Döviz kuru R1 iken). Bu durum, döviz talebinin döviz arQ 0 Q0 z›n› aflt›¤› anlam›na gelmektedir. Türkiye’nin dalgal› döviz kuru sistemini benimsedi¤i varsay›m› alt›nda döviz kuru yükselifle geçecek ve R0 düzeyinde dengeye gelecektir. Böylece d›fl ticaret a盤›n›n neden oldu¤u d›fl aç›k, döviz kurunun yükselmesiyle herhangi bir müdahaleye gerek kalmadan kapanacakt›r. fiekil 7.1 Döviz Piyasas› Fiyat-Alt›n Para Ak›m› Mekanizmas› ve D›fl Denge Klasik iktisatç›lar d›fl dengenin sa¤lanmas›nda para arz› ile fiyatlar genel düzeyi aras›ndaki iliflkilerin rol oynad›¤›na inanm›fllard›r. Klasik denkleflme mekanizmas› olarak da adland›r›lan fiyat-alt›n para ak›m› mekanizmas› temelde uluslararas› alt›n standard›na dayanmaktad›r. Bilindi¤i gibi yirminci yüzy›l›n bafllar›na kadar dünyada alt›n para standard› geçerli idi. Alt›n, hem ulusal ekonomide hem de uluslaraSIRA S‹ZDE ras› ifllemlerde ödeme arac› olarak kullan›lmaktayd›. Ulusal paralar›n de¤erleri alt›n cinsinden tan›mland›¤› ve alt›n›n d›fl ticareti serbest oldu¤u için ulusal paralar sabit kurlardan birbirine ba¤lanm›fl idi. Ayr›ca ulusal paralar›n D Ü fitam Ü N E Lalt›n ‹ M karfl›l›¤› bulunmakta ve paralar istenildi¤inde alt›na dönüfltürülebilmekte idi. D›fl aç›k durumunda ülkeden alt›n ç›k›fl›, d›fl fazla durumunda ise ülkeye alt›n girifli gerçekleflS O R U mekte idi. D‹KKAT Klasik denkleflme mekanizmas› ayr›ca klasik miktar kuram›n› esas almaktad›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ www.hedefaof.com K ‹ T A P SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 176 Uluslararas› ‹ktisat D›fl aç›k veren bir ekonomide dengenin nas›l sa¤lanaca¤›n› fiyat-alt›n para ak›m› mekanizmas› ve miktar kuram›na dayanarak aç›klamaya çal›flal›m. D›fl aç›k alt›n ihrac› ile karfl›lanacakt›r. Ülkeden alt›n ç›k›fl› sonucunda para arz› ç›kan alt›n miktar› kadar azalacakt›r. Çünkü hat›rlanaca¤› gibi ulusal paralar›n tam alt›n karfl›l›¤› bulunmaktad›r. Para arz›n›n azalmas› fiyatlar genel düzeyini düflürecek ve böylece ihracat artacak, ithalat azalacakt›r. ‹hracat›n artmas›n›n nedeni fiyatlar genel düzeyindeki düflüflle birlikte ihraç mallar›n›n döviz cinsinden ucuzlamas›d›r. ‹hraç mallar› döviz cinsinden ucuzlarken ithal mallar› döviz cinsinden pahal›laflmaktad›r. Bu nedenle ihracat artmakta ve ithalat azalmaktad›r. Böylece d›fl aç›k kendili¤inden kapanmakta ve d›fl denge otomatik olarak sa¤lanmaktad›r. SIRA S‹ZDE 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M Çarpan: Otonom harcamalardaki bir de¤iflmenin S O R Udengedeki toplam harcama miktar›nda ve reel GSY‹H düzeyinde kaç kat de¤iflmeye neden D ‹ K K gösteren AT olaca¤›n› bir katsay›d›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Klasik denkleflme mekanizmas›n› klasik miktar kuram› ile nas›l aç›klayabiliriz? SIRA S‹ZDE Milli Gelirin De¤iflimi ve D›fl Denge D Ü fi Ü N E L ‹ M D›fl dengenin millî gelirin de¤iflimi ile kendili¤inden sa¤lanaca¤›n› öngören görüfl esasen Keynesyen millî gelir teorisine dayanmaktad›r. Bilindi¤i gibi Keynesyen S O R Ude¤iflimini çarpan mekanizmas› ile aç›klamaktad›r. Teoriye göre teori, millî gelirin harcamalar ile millî gelir aras›nda çarpan mekanizmas› ile kurulan bir iliflki mevcuttur. Üretimin ve yat›r›mlar›n artmas› durumunda millî gelir de çarpan katsay›s› D‹KKAT kadar artmaktad›r. D›fl dengenin millî gelirin de¤iflimi ile otomatik olarak sa¤lanaca¤›n› öngören SIRA S‹ZDE yaklafl›m baz› temel varsay›mlara dayanmaktad›r. Bu varsay›mlar; ülkede sabit kur sisteminin geçerli olmas›, fiyatlar genel düzeyinin, ücretlerin ve faiz oran›n›n sabit olmas› varsay›mlar›d›r. AMAÇLARIMIZ ‹lgili yaklafl›ma göre d›fl aç›k veren bir ekonomide tüketiciler yerli mallar de¤il, ithal mallar talep etmektedir. Bu nedenle ekonomide ithal mallar›n a¤›rl›¤› artarken, yerli K mallar›n ‹ T A P üretimi azalacakt›r. Yerli mallar›n üretiminin azalmas› ihracat› da azaltacakt›r. Üretimdeki azalma, millî gelirde çarpan katsay›s› kadar azal›fl yaratacakt›r. Millî gelirdeki azalma ise ithalat› marjinal ithalat e¤ilimi kadar azaltacakt›r. TELEV‹ZYON Di¤er taraftan milli gelirin azalmas›yla birlikte iç talep de azalacak, böylece yurt içi üretim ihracata yönelecektir. Millî gelirdeki düflüfl, ülkedeki fiyatlar genel düzeyini de düflürecek ve böylece ihraç mallar› d›fl piyasalarda rekabet gücü kazana‹ N Titibar›yla ERNET cakt›r. Sonuç ithalatta marjinal ithalat e¤ilimi oran›nda ortaya ç›kan azal›fl ve ihracattaki art›fl ile d›fl aç›k kendili¤inden kapanacakt›r. fiüphesiz ki yukar›da d›fl aç›k için yapt›¤›m›z analizi d›fl fazla durumu için de yapabiliriz. M A K A L E N N Marjinal ithalat e¤ilimi: Reel GSY‹H düzeyindeki bir birimlik art›fl›n ithalat K ‹ T Ane kadar P miktar›n› artt›rd›¤›n› gösteren bir katsay›d›r. Di¤er de¤iflkenler sabitken, ithalat reel Tmiktar›ndaki E L E V ‹ Z Y Ode¤iflimin N GSY‹H miktar›ndaki de¤iflime bölünmesi ile hesaplanmaktad›r. ‹NTERNET MAKALE Parasalc› Yaklafl›m ve D›fl Denge Para arz›: Merkez bankas› taraf›ndan belirlenir. Faiz oran›ndan etkilenmez. Para talebi: Bir ekonomideki hane halk› ve firmalar›n belirli bir anda hemen harcanabilir durumda bulundurmak istedikleri para miktar›d›r. Para talebi, likidite tercihi olarak da adland›r›lmaktad›r. Parasalc› yaklafl›ma göre, ekonomideki bütün sorunlar›n nedeni para arz› ile para talebi aras›ndaki dengesizliktir. Parasalc› yaklafl›ma göre para arz› para talebine eflit oldu¤unda d›fl aç›k ya da d›fl fazla sorunu ortaya ç›kmamaktad›r. Para arz› ile para talebi aras›ndaki denge bozuldu¤unda d›fl denge de bozulmaktad›r. Fakat para arz› ile talebi aras›nda denge olufltu¤unda d›fl denge de kendili¤inden oluflmaktad›r. Parasalc› yaklafl›m sabit döviz kuru sisteminde geçerlidir. Parasalc› yaklafl›ma göre d›fl aç›k veren bir ekonomide döviz talebinin döviz arz›n› aflmas› nedeniyle döviz kuru yükselme e¤ilimine girmekte, fakat sabit döviz kuru sistemi nedeniyle merkez bankas› bu yükselifle izin vermemekte ve a盤› piyasaya döviz sürerek ka- www.hedefaof.com 177 7. Ünite - D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› patmaktad›r. Merkez bankas› piyasaya döviz sürerken karfl›l›¤›nda ulusal para çekSIRA S‹ZDE mekte, yani para arz›n› azaltmaktad›r. Para talebi sabitken para arz›n›n azalmas› karfl›s›nda hane halk› ve firmalar reel para talebindeki azalmay› önlemek için harcamalar›n› azaltmaktad›r. Harcamalar›n azalmas› demek, yerli Dve Ü fi Üithal N E L ‹ Mtüm varl›klara talebin azalmas› demektir. ‹thal varl›klara talebin azalmas› döviz talebini azaltmakta ve böylece d›fl aç›k otomatik olarak giderilmektedir. Ekonomide d›fl fazla S O R U oluflmas› durumunda, bu analizin tam tersi bir analiz geçerli olmaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D ‹ K K A T finansal varYerli ve ithal tüm varl›klar sadece mallar› ve hizmetleri de¤il, ayn› zamanda l›klar› da kapsayan bir ifadedir. D›fl Denklefltirme Politikalar› SIRA S‹ZDE D‹KKAT N N Otomatik denkleflme mekanizmalar›n›n k›sa sürede beklenen dengeleyici sonuçlar› verememesi, kimi zaman hükûmet müdahalelerinin yani d›flAMAÇLARIMIZ denklefltirme politikalar›n›n uygulanmas›n› gerektirebilmektedir. D›fl denklefltirme politikalar›; sabit döviz kuru sistemi ve d›fl denge, harcama de¤ifltiren politikalar ve d›fl denge, har‹ Tdenge A P bafll›klar› cama kayd›ran politikalar ve d›fl denge ile di¤er politikalar veKd›fl alt›nda incelenmektedir. Sabit Döviz Kuru Sistemi ve D›fl Denge TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE Sabit döviz kuru sisteminde döviz kuru hükûmet taraf›ndan belirlenmektedir. Sabit döviz kuru sisteminde döviz kurunun yükseltilmesi sonucunda ulusal paran›n de¤er kaybetmesine devalüasyon, düflürülmesi sonucunda de¤er kazanmas›na D‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TMise revalüasyon denmektedir. D›fl aç›k veren ve sabit döviz kuru sistemini benimsemifl bir ekonomi için devalüasyon bir d›fl denklefltirme politikas› seçene¤i olabilmektedir. Di¤er S O R U taraftan d›fl fazla veren bir ekonomide de revalüasyona baflvurulabilmektedir. MAKALE D ‹ Kkullan›lmaktad›r. KAT Devalüasyon ve revalüasyon terimleri sadece sabit döviz kuru sisteminde Dalgal› döviz kuru sisteminde kurun döviz piyasas›nda yükselmesi ulusal paran›n de¤er kaybetmesi, kurun düflmesi ise ulusal paran›n de¤er kazanmas› olarak adland›r›lmaktad›r. SIRA S‹ZDE Devalüasyon ve Esneklik Yaklafl›m› TELEV‹ZYON Esneklik yaklafl›m›, devalüasyonun sadece d›fl ticaret dengesi üzerindeki etkisini incelemekte, sermaye hareketleri üzerindeki etkisini ise ihmal etmektedir. Devalüasyondan ihraç mallar› d›fl talebini artt›rmas› ve ithal mallar› iç talebini azaltmas› ‹NTERNET beklenmektedir. Devalüasyonun bu iki etkiyi yaratabilmesi ve sonuç itibar›yla d›fl ticaret dengesini sa¤layabilmesi baz› koflullar›n varl›¤›na ba¤l›d›r. Bu koflullar, ithal mallar talebinin fiyat esnekli¤i ile ihraç mallar talebinin fiyat esnekli¤i ile ilgilidir. MAKALE Marshall-Lerner koflulu olarak adland›r›lan esneklik kofluluna göre devalüasyonun d›fl ticaret dengesini sa¤layabilmesi için ithal mallar› iç talebinin fiyat esnekli¤i (DM) ile ihraç mallar› d›fl talebinin fiyat esnekli¤i (DX) toplam› bire eflit veya birden büyük olmal›d›r. www.hedefaof.com AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Devalüasyon: Sabit döviz T E Ldöviz EV‹ZYON kuru sisteminde SIRA S‹ZDE kurunun yükseltilmesi sonucunda ulusal paran›n de¤er kaybetmesidir. NÜTfiEÜdöviz RN NE LE‹TM Revalüasyon: D‹Sabit kuru sisteminde döviz kurunun düflürülmesi sonucunda ulusal S Oparan›n R U de¤er kazanmas›d›r. MAKALE N N Devalüasyonla ulusal para yabanc› paralar karfl›s›nda de¤er kaybetti¤i için ithalat AMAÇLARIMIZ daha pahal› hâle gelmektedir. Di¤er taraftan ulusal paran›n de¤er kayb›, ihraç ürünlerine rekabet gücü kazand›rmakta ve böylece ihracat artmaktad›r. Bir taraftan ihracattaki art›fl, di¤er taraftan ithalattaki azal›fl d›fl a盤›n kapat›lmas› sonucunu do¤urmaktad›r. K ‹ incelenmektedir. T A P Devalüasyonun d›fl denge üzerindeki etkisi iki ayr› yaklafl›mla ‹lgili yaklafl›mlar; esneklik yaklafl›m› ve toplam harcama (massetme) yaklafl›m›d›r. SIRA S‹ZDE D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 178 Uluslararas› ‹ktisat Marshall-Lerner kofluluna göre; eDM + eDX ≥ 1 Fiyat etkisi: Devalüasyonun ihracat üzerindeki olumsuz etkisidir. Fiyat etkisi, ihraç mallar›n›n döviz cinsinden nispi olarak ucuzlamas›n› ifade SIRAetmektedir. S‹ZDE Hacim etkisi: Devalüasyonun ihracat D Ü fi Ü N E olumlu L ‹ M etkisidir. üzerindeki Hacim etkisi, devalüasyon sonras›nda ihracat hacminde S O R Uortaya ç›kan art›flt›r. Devalüasyonun azaltma yönüyle baflar›l› olaca¤› kesin olmakla birlikte ayn› baflaD ‹ Kithalat› KAT r›y› döviz kazand›rma konusunda gösterebilece¤i kesin de¤ildir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T Hipotezi: A P K›sa J-E¤risi dönem fiyat esnekliklerinin birden küçük olmas› nedeniyle devalüasyonun Tk›sa E L Edönemde V ‹ Z Y O Nbaflar›s›z, uzun dönemde baflar›l› olaca¤›n› ileri süren hipotezdir. ‹NTERNET fiekil 7.2 J-E¤risi MAKALE sa¤lanm›flsa, devalüasyonun yukar›da belirtilen iki etkiyi yaratarak d›fl ticaret dengesini sa¤lamada baflar›l› olaca¤› varsay›lmaktad›r. Ancak bu noktada bir konuyu aç›kl›¤a kavuflturmak gerekmektedir. Devalüasyonun ithalat› azaltma yönüyle baflar›l› olaca¤› kesindir. Dolay›s›yla devalüasyon mutlaka döviz tasarrufu sa¤layacakt›r. Fakat devalüasyonun ayn› baflar›y› döviz kazand›rma konusunda gösterebilece¤i kesin de¤ildir. Çünkü devalüasyon ihracat üzerinde iki z›t etki yaratmaktad›r. Bunlar; fiyat etkisi ve hacim etkisidir. Fiyat etS‹ZDE döviz cinsinden nispi olarak ucuzlamas›d›r. Bu etki, devalükisi, ihraç SIRA mallar›n›n asyonun ihracat üzerindeki olumsuz etkisidir. Hacim etkisi ise devalüasyon sonras›nda ihracat ortaya ç›kan art›flt›r. Bu etki ise devalüasyonun ihracat D Ü fi Ü Nhacminde EL‹M üzerindeki olumlu etkisidir. Devalüasyonun ülkeye ihracat yoluyla döviz kazand›rabilmesi veya döviz gelirlerini art›rabilmesi için hacim etkisinin fiyat etkisinden S O R U büyük olmas› gerekmektedir. SIRA S‹ZDE Devalüasyonun d›fl ticaret dengesi üzerindeki etkisinde zaman faktörü de önemli rol oynamaktad›r. Bilindi¤i gibi, k›sa dönemde talebin fiyat esnekli¤i düflüktür. AMAÇLARIMIZ Ayn› durum, ithal mallar› iç talebi ve ihraç mallar› d›fl talebinin fiyat esneklikleri için de geçerlidir. Dolay›s›yla k›sa dönemde ithal mallar› iç talebinin fiyat esnekli¤i düflük oldu¤u için ithalat hacmi hemen daralamaz. Ayn› flekilde, k›sa dönemde K ‹ d›fl T Atalebinin P ihraç mallar› fiyat esnekli¤i de düflük oldu¤u için ihracat hacmi hemen artamaz. Devalüasyondan sonra ayn› miktarda fakat daha düflük fiyatla ihracat yap›l›rken ayn› miktarda fakat daha yüksek fiyattan ithalat yap›l›r. Sonuç itibaT E L E V ‹ Z Y O N sonra k›sa dönemde d›fl ticaret dengesi daha da bozulur; anr›yla, devalüasyondan cak uzun dönemde bir iyileflme sa¤lan›r. Devalüasyonun k›sa dönemde baflar›s›z, uzun dönemde baflar›l› olaca¤›n› ileri süren hipoteze J E¤risi Hipotezi ad› verilmektedir. J-E¤risi Hipotezi, J-E¤risi ile aç›klanmaktad›r. ‹NTERNET fiekil 7.2.’de görüldü¤ü gibi, d›fl ticaret dengesinin devalüasD›fl Ticaret Dengesi yona tepkisi J harfine benzemekMAKALE tedir. J-E¤risi, devalüasyon öncesinde d›fl ticaretin dengede oldu¤unu varsaymaktad›r. Devalüas+ yondan önce dengede olan d›fl ticaret, devalüasyon sonras›nda A Zaman 0 zaman noktas›na kadar d›fl ticaA ret a盤› vermekte, A noktas›ndan sonra ise d›fl ticaret fazlas› vermeye bafllamaktad›r. www.hedefaof.com 179 7. Ünite - D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› Devalüasyon ve Toplam Harcama (Massetme) Yaklafl›m› Toplam harcama yaklafl›m›, devalüasyonun d›fl dengeye etkilerini millî gelir üzerinde yaratt›¤› de¤ifliklikler yoluyla aç›klamaktad›r. Toplam harcama yaklafl›m› esasen Keynes’in millî gelir teorisine dayanmaktad›r. Dolay›s›yla toplam harcama yaklafl›m›, ödemeler dengesini ekonominin genel iflleyifli ile iliflkilendirmektedir. Toplam harcama yaklafl›m›na göre bir ekonomide toplam harcamalar reel üretime eflitse o ekonomide ödemeler dengesi a盤› veya fazlas› sorunu yoktur; yani ödemeler dengesi sa¤lanm›flt›r. Di¤er bir ifade ile bir ekonomide d›fl dengenin sa¤lanmas› için reel üretimin toplam harcamalar› massetmesi gerekmektedir. E¤er bir ekonomide yerli mal ve ithal mal talebini içeren toplam harcamalar reel üretimden fazlaysa ilgili ekonominin üretti¤inden fazla harcama yapt›¤› sonucu ortaya ç›kmaktad›r. Ekonomi eksik istihdamdaysa, reel üretim art›r›larak toplam harcamalar› karfl›lamas› ve bu yolla ödemeler dengesinin sa¤lanmas› mümkün olabilir. Reel üretimi art›rabilmek için devalüasyona da baflvurulabilir. Bilindi¤i gibi, devalüasyon sonucunda ithalat azal›r ve ihracat›n artmas› beklenir. Reel üretim, ithal ikamesi mallar›n ve ihraç mallar›n›n üretimindeki art›fl nedeniyle artar. Böylece artan reel üretim toplam harcamalar› karfl›lar ve ödemeler dengesi sa¤lanm›fl olur. Fakat ekonomi tam istihdamdaysa devalüasyon ile ödemeler dengesini sa¤lamak mümkün olmaz. Çünkü tam istihdamdaki bir ekonomide reel üretim art›r›lamaz. Devalüasyon sonucunda ihraç mallar›n›n ve ithal ikamesi mallar›n üretiminin art›r›lmas› mümkün olmad›¤›ndan talep art›fl› ithal mallar ile karfl›lan›r. Sonuç itibar›yla d›fl ticaret a盤› daha da artar. Harcama De¤ifltiren Politikalar ve D›fl Denge Harcama de¤ifltiren politikalar, hükûmetlerin d›fl dengeyi sa¤lamak üzere baflvurduklar› para ve maliye politikalar›d›r. Para politikas› esasen merkez bankas› taraf›ndan yürütülmektedir. Merkez bankas› d›fl dengeyi, bafll›ca para politikas› araçlar› olan aç›k piyasa ifllemleri, zorunlu karfl›l›k oranlar› ve reeskont oran›n› kullanarak sa¤lamaya çal›flmaktad›r. Maliye politikas›n›n araçlar› ise hükûmet harcamalar›, vergiler ve transfer harcamalar›d›r. Ödemeler dengesi aç›k veren bir ekonomide merkez bankas› para politikas› araçlar›n› kullanarak para arz›n› azalt›r. Para arz›n›n azalmas›, faiz oranlar›n› yükselterek yat›r›mlar›n azalmas›na neden olur. Yat›r›mlar›n azalmas› ise çarpan etkisiyle millî geliri azalt›c› bir etki yaratarak ithalat›n azalmas› sonucunu do¤urur. ‹tS‹ZDE halat› azalan bir ekonomide d›fl ticaret dengesi iyileflir ve Cari SIRA ‹fllemler Hesab› a盤› ortadan kalkar. Di¤er taraftan, faiz oranlar›n›n yükselmesi ülkeye sermaye giriflini ve D Ü fi Ü N E Lh›zland›r›r ‹M böylece Sermaye ve Finans Hesab› iyileflir. Sonuç itibar›yla daralt›c› (s›k›) para politikas› uygulamas› hem Cari ‹fllemler Hesab› hem de Sermaye ve Finans Hesab›’n› S O R U iyilefltirerek ödemeler dengesi a盤›n› ortadan kald›r›r. Ödemeler dengesi aç›k veren bir ekonomide daralt›c› (s›k›) para politikas› D ‹ K K A T uygulamas› hem Cari ‹fllemler Hesab› hem de Sermaye ve Finans Hesab›’n› iyilefltirerek ödemeler dengesi a盤›n› ortadan kald›rmaktad›r. Ancak, s›k› para politikas› uygulamas› d›fl SIRA S‹ZDE ekonomik dengeyi olumlu yönde etkilerken iç ekonomik denge üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktad›r. AMAÇLARIMIZ Aç›k piyasa ifllemleri: Merkez bankas›n›n likidite hacmini düzenlemek amac›yla piyasada kamu menkul k›ymetlerini al›p satmas›d›r. Merkez bankas› likidite hacmini daraltmak istedi¤inde di¤er bir ifade ile s›k› para politikas› uygulad›¤›nda portföyündeki hazine bonosu, devlet tahvili gibi devlet iç borçlanma senetlerini satmakta, likidite hacmini art›rmak istedi¤inde ise piyasadaki devlet iç borçlanma senetlerini sat›n almaktad›r. Merkez bankas›n›n ilgili al›m sat›mlar› aç›k piyasa ifllemleri olarak adland›r›lmaktad›r. Zorunlu karfl›l›k oranlar›: Bankalar›n mevduatlar› karfl›l›¤›nda merkez bankas› için ay›rd›klar› zorunlu karfl›l›klard›r. Merkez bankas› s›k› para politikas› uygulamas› gere¤i, zorunlu karfl›l›k oranlar›n› art›rarak para arz›n› azalt›p faiz oranlar›n› yükseltebilir. Merkez bankas› geniflletici para politikas› uygulamak istedi¤inde ise zorunlu karfl›l›k oranlar›n› düflürerek para arz›n› art›rmaktad›r. Para arz›n›n artmas› ise faiz oranlar›n› düflürmektedir. Reeskont oran›: Ticari bankalar ellerindeki müflteri senetlerini merkez bankas›na yeniden iskonto (reeskont) ettirdiklerinde merkez bankas›n›n SIRAilgili S‹ZDE reeskont ifllemine uygulad›¤› orand›r. Merkez bankas› s›k› para politikas› uygulamas› gere¤i, reeskont D Üoran›n› fi Ü N E L ‹ M yükselterek para arz›n› azaltmaktad›r. N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON www.hedefaof.com 180 Uluslararas› ‹ktisat Mundell’in Tahsisler Kural›: ‹ç denge sorunlar› için maliye politikas›n›n, d›fl denge sorunlar› için para politikas›n›n izlenmesinin uygun oldu¤unu savunan görüfltür. ‹thalat tarifeleri: ‹thalat tarifeleri, ithal edilen mallar üzerinden tahsil edilecek vergileri belirleyen listelerdir. ‹thalat tarifeleri literatürde ithal edilen mal üzerinden al›nan vergiler olarak da tan›mlanmaktad›r. Tarife d›fl› k›s›tlamalar: ‹thalat tarifeleri d›fl›nda kalan di¤er d›fl ticaret k›s›tlamalar›d›r. Bafll›ca tarife d›fl› k›s›tlamalar; ithalat kotalar›, ihracat sübvansiyonlar›, gönüllü ihracat k›s›tlamalar›, kamu SIRA S‹ZDE al›mlar›na iliflkin düzenlemeler, yerli katk› zorunlulu¤u, ürün standartlar›, D Ü fi Ü N E L ‹ anti-damping M ve telafi edici vergi uygulamalar› ve emek standartlar›d›r. S O R U D›fl dengeyi sa¤lamada D ‹ K K A T para politikas›, iç dengeyi sa¤lamada maliye politikas› tam etkilidir. D‹KKAT Resim 7.1 SIRA S‹ZDE N N Ekonomide ‹ç ve D›fl Denge AMAÇLARIMIZ Ödemeler dengesi fazla veren bir ekonomide merkez bankas› geniflletici para politikas› uygular. Geniflletici para politikas› para arz›n› art›r›r, para arz›n›n artmas› faiz oranlar›n› düflürür ve yat›r›mlar›n artmas›na neden olur. Yat›r›mlardaki art›fl çarpan etkisiyle millî geliri art›r›r, millî gelir art›fl› ise ithalat› art›rarak d›fl ticaret dengesi üzerinden Cari ‹fllemler Hesab› fazlas›n› ortadan kald›r›r. Di¤er taraftan faiz oranlar›n›n düflmesi ülkeden sermaye ç›k›fl›na neden olur ve böylece Sermaye ve Finans Hesab› fazlas› azal›r. Sonuç itibar›yla, geniflletici para politikas› uygulamas› Cari ‹fllemler Hesab› fazlas› ile Sermaye ve Finans Hesab› fazlas›n› ortadan kald›rarak ödemeler dengesi fazlas›n› dengeler. Ödemeler dengesi aç›k veren bir ekonomide hükûmet harcamalar› azaltmak amac›yla, örne¤in vergi oranlar›n› artt›rarak, hükûmet harcamalar›n› veya transfer harcamalar›n› azaltarak daralt›c› maliye politikas› uygular. Bu yolla millî gelir azal›r. Milli gelirin azalmas› ithalat› azaltarak d›fl ticaret dengesini ve dolay›s›yla Cari ‹fllemler Hesab›’n› iyilefltirir. Milli gelirin azalmas› para talebini de azaltarak faiz oranlar›n›n düflmesine neden olur. Faiz oranlar›n›n düflmesi ülkeden sermaye ç›k›fl›na neden olur. Bu nedenle Sermaye ve Finans Hesab› aç›k verir. Sonuç itibar›yla, daralt›c› maliye politikas› uygulamas› Cari ‹fllemler Hesab›’n› olumlu, Sermaye ve Finans Hesab›’n› olumsuz etkiler. Bu durumda daralt›c› maliye politikas›n›n d›fl denge üzerindeki etkisinin net olmad›¤› anlafl›lmaktad›r. Hangi etki büyükse d›fl denge o etkiye göre flekillenecektir. SIRA S‹ZDE Harcama de¤ifltiren politikalar ve d›fl denge ile ilgili genel bir de¤erlendirme yapmak gerekirse d›fl dengeyi sa¤lamada para politikas› tam etkilidir. Maliye politikas›n›n d›fl D Ü fidenge Ü N E L ‹ Müzerindeki etkisi ise belirsizdir. Di¤er taraftan maliye politikas› iç dengeyi sa¤lamada tam etkili olurken para politikas›n›n iç denge üzerindeki etkisi belirsizdir. ‹ç ve d›fl dengeye iliflkin bu genel de¤erlendirme Mundell’in TahS O R U sisler Kural› olarak adland›r›lmaktad›r. Kaynak: http://kalyancity.blogspot.com/201 0/12/why-balance-ofK ‹ T A P payments-ofcountry.html Eriflim tarihi: 1 A¤ustos 2012. TELEV‹ZYON ‹ N T E R Ndenetimleri: ET Kambiyo Ülke d›fl›na döviz ç›k›fl›n›n engellenmesi veya s›n›rland›r›lmas›d›r. M A K A L Eözellikle Hükûmetler sermaye ç›k›fl›n› engellemek üzere kambiyo denetimleri uygulamaktad›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Di¤er Politikalar ‹ N T E R N E T ve D›fl Denge Harcama Kayd›ran Politikalar ve D›fl Denge Harcama kayd›ran politikalar, hükûmetlerin harcamalar› ithal mallardan yerli mallara kayd›rmaya yönelik olarak uygulad›klar› politikalard›r. Bafll›ca harcama kayd›ran politika araçlar›; ithalat tarifeleri, tarife d›fl› k›s›tlamalar ve kambiyo denetimleridir. D›fl denge üzerinde etkili olan di¤er politikalar döviz kazand›r›c› politikalard›r. D›fl dengenin sa¤lanmas› için harcamalar›n kontrolü veya düzenlenmesi kadar döviz kazand›r›c› ifllemlerin teflviki de önemlidir. Hükûmetler döviz gelirlerini art›rmaya MAKALE yönelik olarak mal ve hizmet ihracat›n› teflvik edebilir, ülkeye sermaye giriflini art›rmak için çeflitli teflvik düzenlemeleri gelifltirebilir. www.hedefaof.com 7. Ünite - D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Ödemeler dengesini tan›mlamak TCMB taraf›ndan benimsenen ayr›nt›l› tan›ma göre ödemeler dengesi, bir ekonomide merkezî hükûmet, bankalar, gerçek ve tüzel kifli ve kurulufllardan oluflan yerleflik kiflilerin, di¤er ekonomilerde yerleflik kifliler ile belli bir dönem içinde yapm›fl olduklar› ekonomik ifllemlerin sistematik kay›tlar›n› elde etmek üzere haz›rlanan istatistiki bir rapordur. Ekonomik ifllemler, mal, hizmet ve gelirle ilgili ifllemleri, finansal varl›k ve yükümlülüklerle ilgili ifllemleri, bir ekonomide yerleflik kiflilerden di¤er bir ekonomide yerleflik kiflilere karfl›l›ks›z olarak reel veya mali/finansal kaynaklar›n sa¤land›¤› transferleri kapsamaktad›r. Ekonomi, bir ülkeyi, bir federal devleti, bir flehri, bir ekonomik birli¤i veya bölgesel bir ekonomik grubu ifade etmektedir. Yerleflikler ise bir ekonomide bir y›ldan fazla süre ile devaml› ve düzenli olarak ikamet eden, o ekonomi içinde faaliyette olan kurum ve kiflilerdir. Ödemeler dengesi kay›t ilkelerini belirlemek Ödemeler dengesi hesaplar› üç farkl› kay›t ilkesi esas al›narak kaydedilmektedir. Bu ilkeler çiftkay›t ilkesi, mülkiyet de¤iflimi ilkesi ve piyasa de¤eri ilkesidir. Çift-kay›t ilkesine göre uluslararas› ifllemler, alacak ifllemleri ve borç ifllemleri fleklinde s›n›fland›r›lmaktad›r. Alacak ifllemleri, yabanc›lardan ödeme kabulü içeren ifllemlerdir. Borç ifllemleri ise yabanc›lara ödeme gerektiren ifllemlerdir. Alacak ifllemleri ödemeler bilançosunda art› (+) iflaretle yer al›rken borç ifllemleri eksi (-) iflaretle kaydedilmektedir. Mülkiyet de¤iflimi ilkesi, çift-kay›t ilkesi çerçevesinde ekonomik ifllemlerin alacak ve borç kay›tlar›n›n mülkiyet de¤ifliminin gerçekleflti¤i anda yap›lmas› kural›na dayanmaktad›r. Piyasa de¤eri ilkesi ise ekonomik ifllemlerin de¤erlendirilmesinde piyasa fiyatlar›n›n kullan›lmas› gere¤ini ifade etmektedir. N A M A Ç 3 181 Ödemeler dengesi hesaplar›n› tan›mlamak. TCMB’ye göre ödemeler dengesi, Cari ‹fllemler Hesab› ile Sermaye ve Finans Hesab› ad› verilen iki ana hesaptan oluflmaktad›r. Cari ‹fllemler Hesab›’nda mal, hizmet ve gelir gibi reel kaynaklarla ilgili ifllemler, Sermaye ve Finans Hesab›’nda da reel kaynaklar›n finansman›n› sa¤layan ifllemler yer almaktad›r. Cari ‹fllemler Hesab› ile Sermaye ve Finans Hesab›’na kaydedilen ifllemler, ekonomik yaflam›n iflleyiflinden kaynaklanan ve d›fl dengesizlikler yaratabilen ifllemlerdir. Bu ifllemler otonom ifllemler (autonomous transactions) olarak adland›r›lmaktad›r. Otonom ifllemlerden kaynaklanan d›fl dengesizlikleri ortadan kald›rmaya yönelik ifllemler ise denklefltirici ifllemler (accommodating transactions) olarak adland›r›lmakta ve Rezerv Varl›klar Hesab› ile Net Hata ve Noksan Hesab›’nda (NHN) izlenmektedir. Dengesizlik yaratan ifllemler ile denge unsuru olan ifllemler aras›nda bir çizgi oldu¤u varsay›larak otonom ifllemler çizgi-üstü ifllemler, denklefltirici ifllemler ise çizgi-alt› ifllemler olarak nitelendirilmektedir. Cari ‹fllemler Hesab›; Mal Ticareti, Hizmet Ticareti, Gelirler ve Cari Transferler Hesab›’ndan oluflmaktad›r. Sermaye ve Finans Hesab›; Sermaye Hesab› ile Finans Hesab›’ndan meydana gelmektedir. Sermaye Hesab›’na ba¤›fllanan borçlar ve göçmen transferleri gibi sermaye transferleri ile üretilmeyen ve finansal olmayan varl›klar kaydedilmektedir. Finans Hesab› ise daha kapsaml› olup sermaye flekline göre befl alt hesap kalemine ayr›lmaktad›r. Bunlar; do¤rudan yat›r›mlar, portföy yat›r›mlar›, finansal türevler, di¤er yat›r›mlar ve rezerv varl›klard›r. Rezerv Varl›klar, Finans Hesab›’n›n kapsad›¤› bir alt hesap kalemi olmas›na ra¤men ödemeler dengesi istatistiklerinde ayr› bir bafll›k alt›nda yer almaktad›r. Rezerv Varl›klar istatistiklerinin ayr› bir bafll›k alt›nda incelenmesi ödemeler dengesi aç›klar›n›n ve fazlalar›n›n dengelenmesi aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Cari ‹fllemler Hesab›’n›n daima Sermaye ve Finans Hesab›’na eflit olacak flekilde muhasebelefl- www.hedefaof.com 182 Uluslararas› ‹ktisat tirilmesi gerekmektedir. Ancak ekonomik ifllemlere ait verilerin farkl› kaynaklardan elde edilmesi ölçme, de¤erleme ve kay›t zamanlar›nda farkl›l›klar yaratmaktad›r. Bu nedenle ortaya ç›kan farklar, Net Hata ve Noksan (NHN) Hesab›’na kaydedilmektedir. K›sacas› NHN Hesab›, hesaplarda alacak ve borç dengesini sa¤lamaktad›r. N A M A Ç 4 N A M A Ç 5 D›fl ticaret a盤›-cari aç›k ile d›fl ticaret fazlas›cari fazla kavramlar›n› birbirinden ay›rmak D›fl ticaret a盤›, Cari ‹fllemler Hesab› içinde yer alan ithalat tutar›n›n ihracat tutar›n› aflmas› durumunda oluflmaktad›r. Cari aç›k ise Cari ‹fllemler Hesab› a盤›d›r. Di¤er taraftan d›fl ticaret fazlas›, ihracat tutar›n›n ithalat tutar›n› aflmas› sonucunda meydana gelmektedir. Cari fazla ise Cari ‹fllemler Hesab› fazlas›d›r. Ödemeler dengesi a盤› ve ödemeler dengesi fazlas› kavramlar›n› tan›mlamak Ödemeler dengesi a盤›, ülkenin ödemeler dengesinde yer alan otonom ifllem giderlerinin otonom ifllem gelirlerinden fazla olmas› durumunu, ödemeler dengesi fazlas› ise otonom ifllem gelirlerinin otonom ifllem giderlerinden fazla olmas› durumunu ifade etmektedir. Ödemeler dengesi a盤› d›fl aç›k, ödemeler dengesi fazlas› ise d›fl fazla olarak adland›r›lmaktad›r. Ödemeler dengesi a盤›, Cari ‹fllemler Hesab› ile Sermaye ve Finans Hesab›’ndaki borçlu ifllemlerin alacakl› ifllemleri aflan k›sm›d›r. Rezerv Varl›klar Hesab›’ndaki alacakl› ifllemlerin borçlu ifllemleri aflan bölümü de ödemeler dengesi a盤›n› vermektedir. Di¤er taraftan ödemeler dengesi fazlas›, Cari ‹fllemler Hesab› ile Sermaye ve Finans Hesab›’ndaki alacakl› ifllemlerin borçlu ifllemleri aflan k›sm›d›r. Rezerv Varl›klar Hesab›’ndaki borçlu ifllemlerin alacakl› ifllemleri aflan bölümü de ülkenin ödemeler dengesi fazlas›n› ifade etmektedir. K›sacas›, ödemeler dengesinin sa¤lanabilmesi için cari a盤›n Sermaye ve Finans Hesab› fazlas› ile cari fazlan›n ise Sermaye ve Finans Hesab› a盤› ile dengelenmesi gerekmektedir. Dengesizlik durumunda, rezervlerde oluflan azal›fl ödemeler dengesi a盤›n›, art›fl ise ödemeler dengesi fazlas›n› göstermektedir. N A M A Ç 6 Ödemeler dengesi aç›klar›n›n nedenlerini belirlemek Ekonominin h›zl› büyüme sürecine girmesi, harcama geniflletici politikalar uygulanmas›, ulusal paran›n afl›r› de¤erlenmesine yol açan döviz kuru politikas› izlenmesi, ekonomideki dalgalanmalar, ithal girdi fiyatlar›ndaki art›fllar ve üretimde verimlili¤in art›r›lamamas› ödemeler dengesi aç›klar›n›n bafll›ca nedenleridir. Ülke ekonomisinin h›zl› büyüme sürecine girmesi ithal girdilere olan gereksinimi art›rmaktad›r. ‹thalat art›fl› ise d›fl ticaret a盤›n› art›rarak ödemeler dengesinin aç›k vermesine neden olmaktad›r. Toplam talebi artt›r›c› yönde geniflletici para ve maliye politikalar› izlenmesi toplam harcamalar› art›rmaktad›r. Toplam harcamalardaki art›fl, yerli mallarla birlikte ithal mal talebini de art›rmaktad›r. ‹thalat art›fl› ise d›fl ticaret a盤›n› art›rarak ülkenin ödemeler dengesi a盤› vermesi ile sonuçlanmaktad›r. Ülkede fiyatlar artarken döviz kurunun artmas›n› engelleyen bir kur politikas› izlendi¤inde ulusal para afl›r› de¤erli olmaktad›r. Afl›r› de¤erli ulusal para ise ülkenin d›fl ticarette rekabet gücünü düflürmekte ve ihracat› azalt›c› etki yaratmaktad›r. Ulusal paran›n afl›r› de¤erli olmas› ithal mallar›n fiyatlar›n›n ulusal para cinsinden düflmesine ve ithalat›n artmas›na neden olmaktad›r. Sonuçta ise ülkede d›fl ticaret a盤› oluflmaktad›r. Dünya ekonomisindeki dalgalanmalar ülkelerin ödemeler dengesi aç›klar› vermesine neden olabilmektedir. Ekonomik durgunluk dönemlerinde ülkelerin harcama daralt›c› politikalar uygulamalar›, ticaret partnerlerinin ihracat hacimlerini daraltarak d›fl ticaret a盤› vermelerine neden olmaktad›r. ‹thal girdi fiyatlar›ndaki, özellikle de enerji ürünlerindeki fiyat art›fllar› ülkelerin ödemeler dengesi aç›klar›n›n önemli nedenlerinden birini oluflturabilmektedir. Ayr›ca, ihraç mallar›n›n üretiminde verimlili¤in düflük olmas› ihraç ürünlerinin d›fl piyasalarda rekabet gücünü olumsuz etkilemektedir. Bu durumda ülkenin ihracat›n› art›rmak mümkün olmamakta ve ülke d›fl ticaret a盤› kaynakl› ödemeler dengesi a盤› sorunu ile karfl› karfl›ya kalmaktad›r. www.hedefaof.com 7. Ünite - D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› N A M A Ç 7 Ödemeler dengesi denge mekanizmalar›n› tart›flmak D›fl dengesizliklerin baflka ekonomik sorunlar yaratmas›n› önlemek için ödemeler dengesi aç›klar›n›n veya fazlalar›n›n belirli bir süre içinde giderilmesi ve d›fl dengenin yeniden sa¤lanmas› gerekmektedir. Bir ekonomide herhangi bir nedenle d›fl dengesizlik ortaya ç›kt›¤›nda dengeye yeniden nas›l ulafl›laca¤›n›n kesin ve tek bir formülü yoktur. Baz› iktisatç›lar dengenin hiçbir müdahale olmaks›z›n otomatik olarak kendili¤inden sa¤lanaca¤›n› savunurken baz›lar›na göre ise dengeye tekrar ulaflabilmek için hükûmet müdahalesi gerekmektedir. Bu durumda ödemeler dengesi denge mekanizmalar›; otomatik denkleflme mekanizmalar› ve d›fl denklefltirme politikalar› bafll›klar› alt›nda incelenmektedir. Otomatik denge mekanizmalar› d›fl dengenin kendili¤inden sa¤lanmas›n› dalgal› döviz kuru sistemi, fiyat-alt›n para ak›m› mekanizmas›, millî gelirin de¤iflimi ve parasalc› yaklafl›mla aç›klamaktad›r. Otomatik denkleflme mekanizmalar›n›n k›sa sürede beklenen dengeleyici sonuçlar› verememesi, kimi zaman hükûmet müdahalelerinin yani d›fl denklefltirme politikalar›n›n uygulanmas›n› gerektirebilmektedir. D›fl dengenin sa¤lanmas› için baflvurulacak d›fl denklefltirme politikalar› ise sabit döviz kuru sistemi, harcama de¤ifltiren politikalar, harcama kayd›ran politikalar ve di¤er politikalard›r. Sabit döviz kuru sisteminde döviz kurunun yükseltilmesi sonucunda ulusal paran›n de¤er kaybetmesi devalüasyon, düflürülmesi sonucunda de¤er kazanmas› ise revalüasyon olarak adland›r›lmaktad›r. D›fl aç›k veren ve sabit döviz kuru sistemini benimsemifl bir ekonomi için devalüasyon bir d›fl denklefltirme politikas› seçene¤i olabilmektedir. Di¤er taraftan d›fl fazla veren bir ekonomide de revalüasyona baflvurulabilmektedir. www.hedefaof.com 183 184 Uluslararas› ‹ktisat Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Cari ‹fllemler Hesab› içinde yer almaz? a. Mal Ticareti Hesab› b. Hizmet Ticareti Hesab› c. Cari Transferler Hesab› d. Cari Yat›r›mlar Hesab› e. Gelirler Hesab› 2. Afla¤›dakilerden hangisi ödemeler dengesi ana hesaplar›ndan biridir? a. Cari Transferler Hesab› b. Cari Yat›r›mlar Hesab› c. Sermaye ve Finans Hesab› d. Do¤rudan Yat›r›mlar Hesab› e. Portföy Yat›r›mlar› Hesab› 3. Bir ekonomiye karfl›l›ks›z hediye girifli afla¤›daki hesaplardan hangisine kaydedilir? a. Gelirler Hesab› b. Portföy Yat›r›mlar› Hesab› c. Cari Transferler Hesab› d. Sermaye ve Finans Hesab› e. Rezerv Varl›klar Hesab› 4. Rezerv Varl›klar Hesab›’ndaki azal›fl afla¤›dakilerden hangisini ifade etmektedir? a. Ödemeler dengesi a盤›n› b. Ödemeler dengesi fazlas›n› c. ‹thalat›n ihracat› aflmas›n› d. D›fl ticaret fazlas›n› e. Yat›r›m gelirlerinde azalmay› 5. Afla¤›dakilerden hangisi bir çizgi-üstü ifllem de¤ildir? a. Mal ihracat›ndaki art›fl b. Hizmet ithalat›ndaki azal›fl c. Do¤rudan yat›r›mlardaki azal›fl d. Portföy yat›r›mlar›ndaki art›fl e. Özel çekme haklar› (SDR)’ndaki art›fl 6. Afla¤›dakilerden hangisi ödemeler dengesi aç›klar›n›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. H›zl› büyüme sürecine girilmesi b. Harcama daralt›c› politikalar uygulanmas› c. Ulusal paran›n afl›r› de¤erlenmesi d. Ekonomik dalgalanmalar e. ‹hraç mallar› üretiminde verimlili¤in düflük olmas› 7. Dalgal› döviz kuru sisteminin benimsendi¤i bir ekonomide d›fl aç›k nas›l kapat›l›r? a. Döviz piyasas›nda döviz kurunun yükselmesi sonucunda otomatik olarak b. Döviz piyasas›nda döviz kurunun düflmesi sonucunda otomatik olarak c. Merkez bankas›n›n döviz arz›n› art›rmas› sonucunda d. Merkez bankas›n›n döviz arz›n› azaltmas› sonucunda e. ‹thalat› k›s›tlay›c› önlemlerin uygulanmas› sonucunda 8. Devalüasyonun baflar›l› olabilmesi için afla¤›daki koflullardan hangisi sa¤lanmal›d›r? a. eDM + eDX ≥ 1 b. eDM + eDX ≤ 1 c. eDM - eDX = 1 d. eSM + eSX ≥ 1 e. eSM + eSX ≤ 1 9. Bir ekonomide Cari ‹fllemler Hesab› 50 birim aç›k verirken Rezerv Varl›klar Hesab› 10 birim fazla vermektedir. Bu durumda Sermaye ve Finans Hesab› dengesi ne kadard›r? a. 40 birim fazla b. 40 birim aç›k c. 60 birim aç›k d. 60 birim fazla e. 10 birim fazla 10. Toplam harcama yaklafl›m› için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Reel üretim toplam harcamalardan az ise ekonomide d›fl fazla sorunu vard›r. b. Ekonomi eksik istihdamda olup d›fl aç›k var ise reel üretimdeki art›fl ile d›fl denge sa¤lan›r. c. Ekonomi eksik istihdamda olup d›fl aç›k var ise toplam harcamalardaki art›fl ile d›fl denge sa¤lan›r. d. Ekonomi tam istihdamda olup d›fl aç›k var ise toplam harcamalardaki art›fl ile d›fl denge sa¤lan›r. e. Ekonomi tam istihdamda olup d›fl aç›k var ise reel üretimdeki art›fl ile d›fl denge sa¤lan›r. www.hedefaof.com 7. Ünite - D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› “ 185 Yaflam›n ‹çinden Frenler Tuttu ‹thalat ve ihracat rakamlar› bizim için önemlidir. ‹hracat döviz geliri, ithalat döviz gideri demektir. Gider ile gelir aras›ndaki farka “D›fl Ticaret A盤›” diyoruz. D›fl ticaret a盤› bizim döviz a盤›m›z› (Cari Aç›k diyoruz) oluflturan ana kalemdir. D›fl ticaret a盤› büyüdükçe cari aç›k büyüyor. Döviz aç›kl›¤›n›n büyüklü¤ü milli gelire oranlanarak ölçülüyor. 2011 y›l›nda döviz a盤›m›z (cari a盤›m›z) 76.9 milyar dolar oldu. Milli gelirimizin yüzde 10’una ulaflt›. Bu çok yüksek bir oran idi. Bu oran›n yüksek olmas›, ülkenin riskli bir ülke görünümü almas›na neden oluyor. Risk flurada: (1) Cari a盤›n büyümesi ülkenin a盤› kapatmak için d›flar›dan giderek daha fazla döviz bulmas›n› gerektiriyor. (2) Cari a盤› büyüyen ve giderek daha fazla döviz bulmak zorunda kalan ülkelerin, döviz borçlar›n›n faizlerini ve anaparalar›n› tekrar borçlanarak ödemeleri zorlafl›yor. Hatta imkâns›z hale geliyor. Madem ki cari a盤›n nedeni d›fl ticaret a盤›, o halde d›fl ticaret a盤›n› küçültelim. Bunun için ise (1) ihracat›n art›r›lmas›, (2) ithalat›n k›s›lmas› gerekiyor. D›fl ticaret a盤›n› küçültmenin en kolay yolu döviz kurunu art›rmakt›r (Örne¤in dolar›n fiyat›n› 1.80’den 2.00’ye yükseltmektir). O zaman (1) ihracatç› dünya piyasalar›nda mal›n› daha kolay satar, (2) Üretimde ve tüketimde ithal mal› kullananlar daha az ithal mal› kullan›r. Hükümet, (1) Özel sektörün büyük döviz borcu nedeniyle döviz fiyat› yükseldi¤inde ekonomide risklerin ortaya ç›kaca¤›n› görerek, (2) Yükselen döviz fiyat›n›n enflasyonu azd›raca¤›ndan korkarak döviz fiyat›n› yükseltmemeye karar verdi. Üreticinin ve tüketicinin ithal mala yönelik talebini s›n›rlayarak ithalat harcamalar›n› afla¤›ya çekmeyi tercih etti. Talebin s›n›rlanmas› demek, ekonomide büyümenin yavafllamas›n› kabul etmektir. 2012 y›l›nda ekonomide iflte bu politikan›n sonuçlar›n› izliyoruz. Talebin k›s›lmas›na, büyümenin yavafllamas›na paralel olarak ithalat art›fl› durdu. Hatta ithalatta biraz gerileme var. Döviz fiyat›n›n artmamas›na, Avrupa Birli¤i ülkeleri pazar›n›n durgunlu¤una ra¤men ihracatta art›fl devam ediyor. 2012 y›l›nda hükümet cari a盤› (döviz a盤›n›) küçültmek için ekonomide frene bast›. Acaba netice nedir? Cari a盤›n y›l sonunda 76 milyar dolardan 55 milyar dolarlara inebilece¤i tahmin ediliyor. Bu durumda cari a盤›n milli gelire oran› yüzde 10’dan yüzde 8’e inebilecek. Petrol fiyatlar›n›n 100 dolar dolay›nda seyretmesi ithalat faturas›n›n büyümesini önlüyor. ‹hracat konusunda art›fl›n az da olsa devam etmesi iyi de, ihracatta Avrupa Birli¤i ülkelerine yap›lan ihracat›n pay›n›n yüzde 37’lere inmesi kötü. Avrupa Birli¤i pazar› zengin ve devaml› pazard›r. ‹hracatç›lar›m›z göreceli olarak fakir ve bakir pazarlara girme çabalar›n› sürdürüyor ama bu pazarlar uzun dönemde ihracat›n geliflmesini sa¤layacak zenginlikte de¤il. Bu y›l›n ilk alt› ay›nda ithalat, geçen y›l›n ayn› döneminde yap›lan ithalata göre 2.6 milyar dolar (yüzde -2.1) azald›. 2011 Haziran ay›ndaki ithalat bir önceki döneme göre 36.3 milyar dolar (yüzde 43.4) art›fl göstermiflti. Bu y›l›n ilk alt› ay›ndaki ihracat, geçen y›l›n ayn› dönemindeki ihracata göre 8.8 milyar dolar (yüzde 13.4) artm›fl görünüyor. 2011 y›l›n›n ilk yar›s›ndaki ihracat bir önceki döneme göre 10.9 milyar dolar (yüzde 19.9) artm›flt›. Görülüyor ki büyümede frene bas›l›nca ithalattaki art›fl e¤ilimi durmufl. ‹hracatta art›fl var ama önceki art›fl h›z›n›n gerisinde kalan bir art›fl. 2012 y›l›n›n ilk alt› ay›nda ihracat kalemlerinde öne ç›kan alt›n oldu. ‹ran’a alt›n ihraç etmeye bafllad›k. Alt›n ihracat› Türkiye ‹statistik Kurumu’nun ihracat rakamlar›n› büyütüyor. Türkiye ‹hracatç›lar Meclisi’nin rakamlar›na yans›m›yor. 2012 y›l›n›n ilk alt› ayl›k d›fl ticaret rakamlar›na bakanlar, “(1) ‹thalat art›fl› durmufl. Hatta ithalatta gerileme var. ‹hracat az da olsa art›yor. D›fl ticaret a盤› küçülüyor. (2) D›fl ticaret a盤› küçüldü¤üne göre, cari aç›kta iyileflme var” diyecekler. Bu iyimserlikle (1) Türkiye’ye döviz giriflleri (paradan para kazanmak amac›yla gelen dövizler) artacak. (2) Döviz girifli art›nca dolar›n fiyat› 1.80’nin alt›na düflecek. Döviz sepeti 2.00 dolay›na oturacak. (3) Bu iyimserlik rüzgar› borsay› da hareketlendirecek ve de yaz aylar›nda piyasalarda “›l›k rüzgarlar” esecek. Döviz fiyat›n›n ucuzlamas› ihracatç›lar› üzecek ama iç talebin s›n›rl› olmas› karfl›s›nda onlar ihracat› sürdürmeye ve de art›rmaya mecbur. Bu y›l› böylece kazas›z belas›z geçirebiliriz. Önemli olan hükümetin gelecek y›l politikas›n›n ne olaca¤›. Hükümet ekonomide daralmay› devam ettirecek mi, yoksa aya¤›n› frenden kald›racak m›? Döviz kurunu art›rmadan talebin gevfletilmesi demek, ithalat›n tekrar t›rman›fla geçmesini kabul etmek demektir. O zaman da frenden ayak çekilince ithalat yine patlayacak ise biz 2012 y›l›nda neden küçüldük? tart›flmas› bafllayacak. Kaynak: Güngör Uras, http://ekonomi.milliyet.com.tr/frenler-tuttu/ekonomi/ekonomiyazardetay/01.08.2012/1574577/default.htm Milliyet, Eriflim tarihi: 1 A¤ustos 2012. www.hedefaof.com ” 186 Uluslararas› ‹ktisat Okuma Parças› ‹fl Döngüleri, Ekonomik Büyüme ve Cari ‹fllemler Cari ifllemler ülkenin ifl döngüsü ve uzun dönem ekonomik büyümesi ile nas›l iliflkilidir? ‹fl döngüsü itibariyle üretim ve istihdamdaki h›zl› art›fla genellikle büyük ve artan d›fl ticaret a盤› ve cari aç›k efllik ederken, üretim ve istihdamdaki yavafllama büyük ve artan d›fl ticaret fazlas› ve cari fazla ile paralel bir süreç izlemektedir. Örne¤in, ABD cari a盤› 1973-1975, 1980, 1990-1991 ekonomik durgunluk dönemlerinde iyileflmifl fakat 19701972, 1983-1990 ve 1993-2000 ekonomik canlanma dönemlerinde bozulmufltur. Bu durum, bir taraftan ekonomik durgunluk dönemlerinde yaflanan ithal mallar talebindeki azalmay›, di¤er taraftan da tasarruf ve yat›r›mlar›n ola¤an döngüsel hareketlerini yans›tmaktad›r. Ekonomik durgunluk döneminde hem tasarruflar hem de yat›r›mlar azalma e¤ilimi gösterir. Tasarruflar, hanehalklar›n›n gelirlerindeki düflüfl karfl›s›nda tüketim al›flkanl›klar›n› korumaya çal›flmalar›; yat›r›mlar ise kapasite kullan›m oranlar›n›n ve kârlar›n azalmas› nedeniyle düfler. Bununla birlikte yat›r›mlar, ekstra kapasite ihtiyac›na çok duyarl› olduklar› için ekonomik durgunluk dönemlerinde tasarruflardan daha keskin bir düflüfl gösterirler. Bu nedenle cari ifllemler dengesi iyileflir. Bu duruma farkl› bir aç›dan bak›ld›¤›nda, ekonomik durgunluk döneminde tüketim ve yat›r›m talebindeki düflüflle birlikte ithalat azal›r ve d›fl ticaret dengesi iyileflir. Ekonomik canlanma dönemlerinde ise bu durumun tam tersi geçerlidir. Ekonomik canlanma döneminde yat›r›m ve tasarruf talebindeki art›flla birlikte cari ifllemler dengesi bozulur. Cari ifllemler ile ekonomik performans aras›ndaki bu iliflki sadece k›sa dönemde veya ifl döngülerinde de¤il, uzun dönemde de geçerlidir. Genellikle h›zl› büyüme sürecine giren ülkeler uzun dönem cari aç›k sorunu yaflarken, büyüme süreci yavafl seyreden ülkeler uzun dönem cari fazla ile karfl› karfl›ya kalmaktad›r. Bu iliflki büyük olas›l›kla h›zl› ekonomik büyümenin ve güçlü yat›r›mlar›n birlikte ortaya ç›kmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Ekonomik büyümenin itici gücü yeni do¤al kaynaklar›n bulunmas›, teknolojik ilerleme veya ekonomik reform uygulamalar› oldu¤unda, h›zl› ekonomik büyüme ve kârl› yeni yat›r›mlar ayn› döneme denk gelmektedir. Bununla birlikte e¤er ulusal tasarruflar kârl› yeni yat›r›mlar› karfl›lamada yetersiz kal›yorsa, bu durumda ülke aradaki fark› yabanc› tasarruflara baflvurarak kapatmak zorundad›r. Sonuçta ülke cari aç›k ve net sermaye girifli ile karfl› karfl›ya kalmaktad›r. Yeni yat›r›mlar kârl› oldu¤u sürece, ekstra kazançlar sa¤layarak yabanc› tasarruflar›n geri ödenmesine yard›mc› olmaktad›r. Bu nedenle, cari aç›klar güçlü ve kârl› yat›r›mlar› beraberinde getiriyorsa üretim ve istihdam art›fl›na neden olmaktad›r. Kaynak: Robert J. Carbaugh (2006), International Economics, Canada: Thomson South-Western, ss. 331332. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. c 3. c 4. a 5. e 6. b 7. a 8. a 9. d 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Dengesi Hesaplar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Dengesi Hesaplar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Dengesi Hesaplar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Dengesi A盤› ve Fazlas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Dengesi Hesaplar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Dengesi Aç›klar›n›n Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dalgal› Döviz Kuru Sistemi ve D›fl Denge” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sabit Döviz Kuru Sistemi ve D›fl Denge” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Net Hata ve Noksan (NHN) Hesab›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devalüasyon ve Toplam Harcama (Massetme) Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. www.hedefaof.com 7. Ünite - D›fl Ödemeler Dengesi ve Ödemeler Bilançosunda Denge Mekanizmalar› 187 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 1 ‹nflaat firmas› yurt d›fl›nda köprü infla ederek 600 bin dolarl›k hizmet ihraç etmifltir. Bu durumda Cari ‹fllemler Hesab›’nda Hizmet ‹hracat› Hesab› 600 bin dolar alacakl›, ülkeye döviz girifli oldu¤u için Sermaye ve Finans Hesab›’n›n Di¤er Yat›r›mlar/Varl›klar Hesab› 600 bin dolar borçlu olacakt›r. Appleyard, D. R., Field, A. J. Jr., Cobb, S. L. (2010). International Economics, Singapore: Mc Graw Hill Comp. Inc. Carbaugh, R. J. (2006). International Economics. Canada: Thomson South-Western. Dunn, R. M. Jr., Mutti, J. H. (2004). International Economics, London and New York: Routledge. Gerber, J. (2005). International Economics, Boston: Pearson Education Inc. Karluk, S. R. (2009). Uluslararas› Ekonomi, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. Köhler, G. (2007). Global Economics, New York: Nova Science Publishers Inc. Krugman, P. R., Obstfeld, M. (2009). International Economics, Boston: Pearson Addison Wesley. Pugel, T. A. (2007). International Economics, Singapore: Mc Graw Hill Comp. Inc. Salvatore, D. (2007). International Economics, USA: Wiley Inc. Seyido¤lu, H. (2003). Uluslararas› ‹ktisat, ‹stanbul: Güzem Yay›nlar›. TCMB. Ödemeler Dengesi ‹statistikleri Tan›m ve Türkiye Uygulamas›, http://www.tcmb.gov.tr/ Eriflim tarihi: 17 Temmuz 2012. Ünsal, E. M. (2005). Uluslararas› ‹ktisat, Ankara: ‹maj Yay›nc›l›k. Van den Berg, H. (2004). International Economics, New York: Mc Graw Hill Comp. Inc. http://ekonomi.milliyet.com.tr/frenler-tuttu/ekonomi/ekonomiyazardetay/01.08.2012/1574577/default.htm Güngör Uras, Milliyet, 1 A¤ustos 2012. S›ra Sizde 2 Cari a盤›n portföy yat›r›mlar› ile finansman› baz› sorunlar yaratabilmektedir. Özellikle k›sa vadeli portföy yat›r›mlar›, di¤er bir ifadeyle k›sa vadeli s›cak para girifli güvenilir bir finansman kayna¤› de¤ildir. Çünkü s›cak para herhangi bir nedenle çok k›sa sürede ülke d›fl›na ç›kabilmektedir. Dolay›s›yla cari a盤›n finansman›nda s›cak para girifline güvenmek çok do¤ru de¤ildir. S›ra Sizde 3 Bütçe a盤› veren bir ekonomide hükûmet a盤› kapatmak üzere kamu harcamalar›n› azaltacak ve/veya vergileri art›racakt›r. Her iki uygulama sonucunda millî gelir azalacakt›r. S›ra Sizde 4 Klasik miktar kuram›na göre ekonomide para arz›n›n azalmas›yla birlikte fiyatlar genel düzeyi de ayn› oranda düfler. Bu görüfl, klasiklerin ekonomiyi her zaman tam istihdam koflullar›nda varsaymalar› esas›na dayanmaktad›r. Ekonomi her zaman tam istihdamda oldu¤u için para arz›ndaki de¤iflmeler reel üretim düzeyini etkileyememekte, sadece nominal fiyat düzeyini de¤ifltirebilmektedir. www.hedefaof.com 8 ULUSLARARASI ‹KT‹SAT Amaçlar›m›z N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bir ülkenin ödemeler dengesi için yabanc› tasarruflar›n önemini aç›klayabilecek, Yabanc› tasarruf kaynaklar›n› birbirinden ay›rabilecek, Yabanc› tasarruf kaynaklar›na baflvurman›n fayda ve maliyetini tart›flabilecek, 1980’li y›llarda yaflanan d›fl borç krizini analiz edebilecek, D›fl borç sorunlar›n›n nedenlerini tart›flabilecek, D›fl borç sorunlar›n›n olas› çözüm yollar›n› de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Ödemeler Dengesi Yabanc› Tasarruf Kaynaklar› Yerleflik Sermaye Ç›k›fl› Borç-Servis Ödemeleri Borç-Servis Oran› Do¤rudan Yabanc› Yat›r›mlar • • • • • D›fl Borçlar D›fl Borç Krizi Likidite Sorunu Ödeme Sorunu Borç-Hafifletme Laffer E¤risi ‹çindekiler Uluslararas› ‹ktisat D›fl Borçlar ve D›fl Borç Sorunlar› www.hedefaof.com • G‹R‹fi • ÖDEMELER DENGES‹ VE YABANCI TASARRUFLAR • YABANCI TASARRUF KAYNAKLARI • DIfi BORÇ SORUNLARI VE OLASI ÇÖZÜM YOLLARI D›fl Borçlar ve D›fl Borç Sorunlar› G‹R‹fi Ülkeler geliflmifllik düzeylerine ba¤l› olmaks›z›n zaman zaman yabanc› tasarruflara baflvurmaktad›r. Geliflmifl ülkeler yabanc› tasarruflara geçici ve dönemsel ekonomik sorunlar nedeniyle baflvururken az geliflmifl veya geliflmekte olan ülkeler yabanc› tasarruflara yap›sal ekonomik sorunlar nedeniyle baflvurmaktad›r. Az geliflmifl veya geliflmekte olan ülkelerde yat›r›mlar› karfl›layacak ulusal tasarruflar düflüktür. Ayr›ca sermaye piyasas› da geliflmifl olmad›¤›ndan iç borçlanma yoluyla finansman sa¤lanamamaktad›r. Az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler ekonomik kalk›nma sürecinin bafllat›lmas› ve sürdürülmesi için gerekli olan verimli yat›r›mlar› finanse etmek, ham madde, ara mal› ve yat›r›m mallar›n›n ithalat› için gerekli döviz gereksinimini karfl›lamak, ödemeler dengesi aç›klar›n› kapatmak gibi nedenlerle yabanc› tasarruflara baflvurmaktad›r. Ayr›ca do¤al afetler ve krizler gibi ola¤and›fl› durumlardan kaynaklanan harcamalar› finanse etmek, bütçe aç›klar›n› kapatmak, enflasyonla mücadele etmek, vadesi gelen borçlar› geri ödemek ve rezervleri art›rmak gibi nedenler de yabanc› tasarruflara baflvurmay› gerekli k›lmaktad›r. Yukar›da say›lan gerekçelerin her biri yabanc› tasarruflara baflvurman›n nedenlerini oluflturmakta olup her bir neden ayr› inceleme konusu olacak öneme sahiptir. Bununla birlikte, kitab›m›z›n uluslararas› iktisat kitab› oldu¤unu göz önünde bulundurarak ve kendimizi bu çerçeve ile s›n›rlayarak bu ünitede sadece yabanc› tasarruflar›n ödemeler dengesi aç›s›ndan önemini inceleyece¤iz. ÖDEMELER DENGES‹ VE YABANCI TASARRUFLAR Ödemeler dengesi ve denge mekanizmalar›n› ele ald›¤›m›z kitab›m›z›n yedinci ünitesinde de¤indi¤imiz gibi kapal› bir ekonomide ulusal tasarruflar (S) yat›r›mlara (I) eflittir: I=S Aç›k bir ekonomide ise ulusal tasarruflar yat›r›mlara eflit olmak zorunda de¤ildir. Yat›r›mlar›n finansman›nda yabanc› tasarruflar da kullan›labilir. Ulusal tasarruflar›n yat›r›mlar› karfl›lamakta yetersiz kalmas› Cari ‹fllemler Hesab› a盤›n› (Cari Aç›k - CA) do¤urmaktad›r. Di¤er bir ifade ile Cari ‹fllemler Hesab›’ndaki aç›k ulusal tasarruflar ile yat›r›mlar aras›ndaki farkt›r: CA = S - I www.hedefaof.com 190 Uluslararas› ‹ktisat Ulusal tasarruflar›n yat›r›mlar› karfl›lamad›¤› aç›k bir ekonomide oluflan cari aç›k yabanc› tasarruflarla yani yabanc› sermaye ile kapat›lmaktad›r. Az geliflmifl ülkelerde ve geliflmekte olan ülkelerin önemli bir bölümünde yoksulluk ve finansal kurulufllar›n ve sistemin zay›fl›¤› nedeniyle ulusal tasarruflar düflüktür. Mevcut tasarruflar da istikrarl› geliflmifl ülkelere transfer edilmektedir. Bu transfer, yerleflik sermaye ç›k›fl› olarak adland›r›lmaktad›r. ‹lgili ülkeler yabanc› tasarruflar› faiz ve anapara geri ödemesi karfl›l›¤›nda cari aç›k finansman›nda kullanmaktad›r. Dolay›s›yla yabanc› sermaye kullan›m› ilgili ülkeler için önemli bir d›fl borç yükü oluflturmaktad›r. fiimdi kitab›m›z›n yedinci ünitesinde ayr›nt›lar›yla ele ald›¤›m›z ödemeler dengesi konusuna yabanc› sermaye ve uluslararas› finansman kaynaklar› yönünü daha detayl› incelemek üzere geri dönelim. Tablo 8.1.’de bir ülkenin d›fl dünya ile aras›ndaki finansal ifllemleri özetlemek üzere flematik bir ödemeler dengesi oluflturulmufltur. Tablo 8.1’i incelemeye geçmeden önce ödemeler dengesi kay›t ilkelerini an›msamakta yarar vard›r. Yedinci üniteden hat›rlanaca¤› gibi yabanc›lardan ödeme kabulü içeren ifllemler alacak ifllemleridir. Yabanc›lara ödeme gerektiren ifllemler ise borç ifllemleridir. Alacak ifllemleri ödemeler bilançosunda art› (+) iflaretle yer al›rken borç ifllemleri eksi (-) iflaretle kaydedilmektedir. Mal ve hizmet ihracat›, yabanc›lardan sa¤lanan hediyeler gibi tek tarafl› transferler ve sermaye giriflleri yabanc›lardan ödeme kabulü içerdi¤inden birer alacak ifllemidir ve bu nedenle ödemeler dengesinde art› iflaretle yer almaktad›r. Di¤er taraftan, mal ve hizmet ithalat›, yabanc›lara sa¤lanan hediyeler ve benzeri di¤er tek tarafl› transferler ile sermaye ç›k›fllar› yabanc›lara ödeme gerektirdi¤inden birer borç ifllemidir ve bu nedenle ödemeler dengesinde eksi iflaretle yer almaktad›r. Tablo 8.1 fiematik Bir Ödemeler Dengesi Mal ve hizmet ihracat› A Mal ve hizmet ithalat› B Yat›r›m geliri C Borç-servis ödemeleri D Net transferler E Toplam Cari ‹fllemler Hesab› dengesi (A - B + C - D + E) Net yat›r›m geliri: Ülke vatandafllar›n›n kendi ülkeleri d›fl›nda elde ettikleri faiz ve kâr pay› gibi yat›r›m gelirleri ile yabanc› ülke vatandafllar›n›n ilgili ülkede elde ettikleri benzer yat›r›m gelirleri aras›ndaki farkt›r. Borç-servis ödemeleri: D›fl borçlar için gerçeklefltirilen anapara ve faiz ödemeleridir. Net özel ve kamu transferleri: Farkl› ülke yerleflikleri aras›nda yap›lan karfl›l›ks›z ödemelerdir. Resmî veya özel ba¤›fllar›, hibeleri, yard›mlar› ve iflçi dövizlerini kapsamaktad›r. F Do¤rudan yabanc› yat›r›mlar G D›fl borçlar (özel ve kamu) H Yerleflik sermaye ç›k›fl› I Toplam Sermaye Hesab› dengesi (G + H - I) Rezervler Hesab›’nda art›fl veya azal›fl Net Hata ve Noksan (K - F - J) J K L Yedinci üniteden hat›rlanaca¤› ve Tablo 8.1’den de görülece¤i gibi Cari ‹fllemler Hesab› mallar›n ve hizmetlerin ihracat›ndan ve ithalat›ndan, yat›r›m gelirlerinden, borç-servis ödemelerinden ve özel ve kamu net transferlerinden oluflmaktad›r. Toplam Cari ‹fllemler Hesab› dengesine ulaflabilmek için mal ve hizmet ihracat de¤erinden (A) mal ve hizmet ithalat de¤eri (B) ç›kar›lmakta bulunan de¤ere net yat›r›m geliri (C) eklenmektedir. Ortaya ç›kan bu toplamdan (A - B + C) günümüzde özellikle az geliflmifl veya geliflmekte olan ülkelerde yaflanan Cari ‹fllemler Hesab› a盤›n›n önemli bir nedeni hâline gelen borç-servis ödemeleri (D) ç›kar›lmakta ve net özel ve kamu transferleri (E) eklenmektedir. Sonu- www.hedefaof.com 8. Ünite - D›fl Borçlar ve Borç Sorunlar› 191 cun (A - B + C - D + E) pozitif ç›kmas› durumunda ülkede Cari ‹fllemler Hesab› fazlas›ndan, negatif ç›kmas› durumunda ise Cari ‹fllemler Hesab› a盤›ndan söz edilmektedir. K›sacas› Cari ‹fllemler Hesab›, bir ülkenin uluslararas› mal ve hizmet ticaretini, yat›r›m gelirlerini ve karfl›l›ks›z ödemelerini analiz etmemize yard›mc› olmaktad›r. Di¤er taraftan Sermaye Hesab›, çok uluslu flirketler taraf›ndan gerçeklefltirilen özel do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›, uluslararas› bankalardan sa¤lanan ödünçleri, yabanc› ülkelerden sa¤lanan d›fl borçlar ile yard›mlar› ve Uluslararas› Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankas› gibi uluslararas› kurulufllardan elde edilen kredileri kapsamaktad›r. Tablo 8.1.’e dönecek olursak do¤rudan yabanc› yat›r›mlar (G) ve d›fl borçlar (H) ülkeye sermaye giriflini göstermektedir. Bu nedenle (G + H) bir alacak ifllemidir ve ödemeler bilançosunda art› iflaretle yer alacakt›r. Elde edilen toplamdan yerleflik sermaye ç›k›fl› (I) ç›kart›larak toplam Sermaye Hesab› dengesine (G + H - I) ulafl›lmaktad›r. Bilindi¤i gibi yerleflik sermaye ç›k›fl›, ülkeden sermaye ç›k›fl›n› göstermektedir ve bu nedenle bir borç ifllemidir ve ödemeler bilançosunda eksi iflaretle yer alacakt›r. Cari ‹fllemler Hesab› dengesinde oldu¤u gibi pozitif denge Sermaye Hesab› fazlas›na, negatif denge ise Sermaye Hesab› a盤›na iflaret etmektedir. Yerleflik sermaye ç›k›fl› özellikle borçlu ülkeler için büyük önem arz etmektedir. Cari ‹fllemler Hesab› dengesini sa¤lamak için yeterli sermaye birikimine sahip olmayan az geliflmifl ve borçlu ülkeler, ellerindeki k›t sermayeyi de yurt d›fl›nda de¤erlendirmek üzere gönderdiklerinde bafl edilmesi güç cari aç›k ve d›fl borç sorunlar›yla karfl›laflmaktad›r. Nitekim 1980’lerdeki d›fl borç krizi döneminde zengin az geliflmifl ülke vatandafllar› paralar›n› de¤erlendirmek üzere geliflmifl ülke bankalar›nda hesap açt›rm›fl, hisse senedi, tahvil ve gayrimenkul sat›n alm›flt›r. ‹lgili yerleflik sermaye ç›k›fl›n›n baz› borçlu ülkelerin toplam borçlar›n›n yaklafl›k yar›s›na karfl›l›k geldi¤i tahmin edilmifltir (Williamson, Lessard, 1987). Uluslararas› Para Fonu: Uluslararas› parasal ifl birli¤ini güçlendirmeyi, uluslararas› ticaretin genifllemesini ve dengeli büyümesini teflvik etmeyi ve böylece yüksek istihdam› ve reel gelir art›fl›n› desteklemeyi, döviz kuru istikrar›n› sa¤layarak ülkelerin rekabetçi döviz de¤er kay›plar›na baflvurmalar›n› engellemeyi, uluslararas› ödemeler sistemi oluflturulmas›na yard›mc› olmay›, ödemeler dengesi dengesizli¤i sorunu yaflayan ülkelere finansal destek sa¤lamay› amaçlayan bir uluslararas› kurulufltur. Yerleflik sermaye ç›k›fl›n›n nedenleri nelerdir? SIRA S‹ZDE Dünya Bankas›: Uluslararas› ‹mar ve Kalk›nma Bankas›, Uluslararas› Kalk›nma Birli¤i, Uluslararas› Finans Kurumu, Çok Tarafl› Yat›r›m Garanti Ajans› ve Uluslararas› Yat›r›m Uyuflmazl›klar›n›n Çözümü Mekanizmas›’ndan oluflan bir gruptur. 1 fiematik ödemeler dengesi tablosunda (K) ile tan›mlad›¤›m›z Rezervler Hesab› D Ü fi Ü N E L ‹ M ise istatistiki hatalar› gösteren Net Hata ve Noksan Hesab› ile birlikte bir dengeleyici hesapt›r. Cari ‹fllemler Hesab› ve Sermaye Hesab›’ndaki toplam ödemeler topS Ohesaptaki R U lam kazançlar› geçti¤inde Rezervler Hesab›’nda azal›fl; tersine iki toplam kazançlar toplam ödemeleri geçti¤inde Rezervler Hesab›’nda art›fl meydana gelir. Bilindi¤i gibi bir ülkenin rezervleri; yabanc› ülke paralar›ndan,D ‹alt›n, K K A T gümüfl gibi de¤erli madenlerden, IMF nezdindeki rezerv pozisyonundan ve özel çekme haklar› (SDR-Special Drawing Rights) ndan oluflmaktad›r. SIRA S‹ZDE Tablo 8.1’de inceledi¤imiz ödemeler dengesi tablosunun az geliflmifl bir ülkeye ait oldu¤unu ve ülkenin Cari ‹fllemler Hesab›’nda aç›k olufltu¤unu ve bu a盤›n Sermaye Hesab› ile kapat›lamad›¤›n› varsayal›m. Di¤er bir ifade ile ülkenin Cari ‹fllemAMAÇLARIMIZ ler Hesab› ve Sermaye Hesab›’ndaki toplam ödemeler toplam kazançlar› geçmifltir. Bu durumda ülke a盤› Rezervler Hesab› ile kapatacakt›r. Fakat ülke az geliflmifl bir ülke oldu¤u için rezervleri de s›n›rl›d›r. S›n›rl› rezervler a盤› kapatmak K ‹ T A P için kullan›ld›¤›nda ülkenin üretim yapmak için ihtiyaç duydu¤u girdilerin veya yaflamsal öneme sahip mallar›n ithali için döviz bulmak zorlaflacakt›r. Cari ‹fllemler Hesab› ile birlikte Sermaye Hesab› da aç›k veren T E L E Vülkeler ‹ Z Y O N için oluflan ödemeler dengesi a盤›n› kapatmak üzere birçok politika seçene¤i mevcuttur. Politika seçeneklerinden ilki, ülkenin Cari ‹fllemler Hesab›’ndaki a盤› kapatmak Yerleflik sermaye ç›k›fl›: D Ü fi Ü N E L ‹ M Ülke yerlefliklerinin ellerindeki fonlar› ülke d›fl›nda de¤erlendirmek S O R U üzere yabanc› ülkelerde yat›r›m yapmalar› sonucunda yaflanan sermaye kaç›fl›d›r. D‹KKAT N N ‹NTERNET www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Özel çekme haklar› (SDR): IMF taraf›ndan yarat›lan hayali bir uluslararas› rezerv parad›r. IMF her befl y›lda bir AMAÇLARIMIZ SDR yaratarak üye ülkelere IMF’deki kotalar› ölçüsünde rezerv tahsisinde bulunur. K›sacas› SDR, KIMF’nin ‹ T A P yaratt›¤›, belli bir sembolü olmayan ve sepet niteli¤inde hayali bir parad›r. TELEV‹ZYON ‹NTERNET 192 Uluslararas› ‹ktisat ‹thalat kotalar›: Belirli bir zaman diliminde ithal edilebilecek mal miktar›na uygulanan fiziki k›s›tlamalard›r. üzere ithalat›n› k›s›tlamas› ve ihracat›n› teflvik etmesidir. Ancak günümüz koflullar›nda bu önlemlere baflvurmak pek mümkün de¤ildir. Bilindi¤i gibi günümüzde uluslararas› ticaret, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) kurallar› ile düzenlenmifltir. DTÖ, ödemeler dengesi sorunlar› yaflayan ülkelerin geçici süreyle d›fl ticaretlerini k›s›tlamalar›na izin vermektedir. Ancak ilgili k›s›tlamalar›n ithalat kotalar›yla de¤il, ithalat tarifeleri ile yap›lmas› ve geçici süreyle uygulanmas› gerekmektedir. ‹thalat› k›s›tlay›p ihracat› teflvik etmek isteyen ülkeler devalüasyona da baflvurabilirler. Fakat günümüzde az geliflmifl ülkeler de dahil olmak üzere ülkelerin çok büyük bir ço¤unlu¤u dalgal› döviz kuru sistemini benimsemifltir. Bu nedenle ödemeler dengesi a盤›n› kapatmak üzere devalüasyona baflvurmak uygun bir politika seçene¤i olmaktan uzakt›r. ‹thalat tarifeleri: ‹thal edilen mallar üzerinden tahsil edilecek vergileri belirleyen listelerdir. Literatürde ithalat tarifeleri, ithal edilen mal üzerinden al›nan vergiler olarak da tan›mlanmaktad›r. SIRA S‹ZDE 2 Devalüasyon: Sabit döviz D Ü fi Ü N E L ‹ M kuru sisteminde ulusal paran›n de¤erinin parasal otoritenin karar› ile resmen S O R U düflürülmesidir. Dalgal› döviz kuru sistemi: Döviz kurunun döviz arz›na D‹KKAT ve talebine göre belirlendi¤i döviz kuru sistemidir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Devalüasyon,SIRA CariS‹ZDE ‹fllemler Hesab› a盤›n›n kapat›lmas›na nas›l yard›mc› olur? Cari ‹fllemler Hesab› a盤›n› kapatmak için di¤er bir politika alternatifi ise D Ü fi Ü N E L ‹ M Dünya Bankas› öncülü¤ünde yap›sal uyum, IMF öncülü¤ünde istikrar programlar› üzerinde uzlaflarak ilgili programlar›n gerektirdi¤i s›k› para ve maliye poliS O R U tikalar›n› uygulamakt›r. S›k› para ve maliye politikalar›n›n temel amac› talebi daraltmakt›r. Yukar›daDincelenen politika alternatiflerinin tümü ülkenin Cari ‹fllemler Hesab› ‹KKAT a盤›n›n kapat›lmas›na yöneliktir. Bunlar›n yan› s›ra, Sermaye Hesab› a盤›n›n kapat›lmas› için de do¤rudan yabanc› yat›r›mlar teflvik edilebilir, yabanc› yat›r›mc›y› SIRA S‹ZDE ülkeye çekmek için yüksek faiz politikas› uygulanabilir, yabanc› ticari bankalardan borç al›nabilir veya yabanc› ülke hükümetlerinden mali yard›m talep edilebilir. Ancak ülkeyeAMAÇLARIMIZ gelen do¤rudan yabanc› yat›r›mlar kârlar›n› kendi ülkelerine transfer edecektir. Portföy yat›r›mc›s›na faiz ödemesi ve geri ödeme günü geldi¤inde anapara ödemesi yap›lacakt›r. Yabanc› ticari bankalardan al›nan borçlar›n faiz ve geri ödemesi olacakt›r. durum yabanc› ülke hükûmetlerinden al›nan mali yard›mK ‹ T A Ayn› P lar için de söz konusudur. Cari ‹fllemler Hesab› a盤› ile Sermaye Hesab› a盤›n›n kapat›lmas› için son politika alternatifi art›r›lmas›d›r. Ülkelerin, özellikle de az geliflmifl ülT E L E V ‹ise Z Y Orezervlerin N kelerin rezervlerindeki yabanc› ülke paralar›n› ve alt›n, gümüfl gibi de¤erli madenleri art›rmalar› çok kolay de¤ildir. Bu durumda IMF nezdindeki özel çekme haklar›n› (SDR) art›rma yoluna gidebilirler (Todaro, Smith, 2009, ss. 670-672). Ancak ülTERNET kelerin IMF‹ Nnezdindeki özel çekme haklar› IMF’deki kotalar›na göre da¤›t›lmaktad›r. IMF’deki kotalar ise ülkelerin millî gelirleri, d›fl ticaret hacimleri, döviz rezervleri, ihracat çeflitlili¤i ve d›fl ödemeleri göz önünde bulundurularak belirlenmektedir. Do¤al olarak az geliflmifl ülkelerin geliflmifl ülkelere k›yasla IMF’deki kotalar› düflüktür ve k›sa dönemde yüksek bir büyüme h›z›na ulaflamad›klar› takdirde kotalar›n› ve özel çekme haklar›n› art›rmalar› mümkün de¤ildir. Görüldü¤ü gibi a盤›n rezervlerin art›r›lmas› yoluyla kapat›lmas› sadece geliflmifl ülkeler için olas› bir politika alternatifi gibi görünmektedir. Sonuç itibariyle, ödemeler dengesi a盤› yaflayan az geliflmifl ülkeler için en uygun politika seçene¤inin ülkeye giren yabanc› sermayeyi art›rmaya çal›flmak veya d›fl borçlanma yoluna gitmek oldu¤u anlafl›lmaktad›r. K›sa dönemde ülkeye giren yabanc› sermayeyi art›rmak çok kolay olmad›¤›ndan, geriye sadece d›fl borçlanma alternatifi kalmaktad›r. N N www.hedefaof.com 8. Ünite - D›fl Borçlar ve Borç Sorunlar› YABANCI TASARRUF KAYNAKLARI Yabanc› tasarruflar›n kullan›m› özellikle cari aç›k sorunu yaflayan az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler için büyük önem tafl›maktad›r. Bununla birlikte yabanc› tasarruf kaynaklar›ndan yararlanma maliyetleri de unutulmamal›d›r. Özellikle yabanc› ülkelerden sa¤lanan krediler k›sa dönemde cari a盤›n kapat›lmas› için h›zl› bir çözüm iken, faiz ve anapara ödemeleri nedeniyle uzun dönemde büyük bir maliyet unsuru oluflturabilmektedir. Bu nedenle yabanc› tasarruflardan, özellikle de yabanc› kredilerden etkin bir flekilde yararlanabilmek için afla¤›da belirtilen koflullar›n varl›¤› hayati önem tafl›maktad›r: • Yabanc› kredilerin ülkenin üretim kapasitesini h›zla art›rmas›, • Ülkedeki tasarruf e¤iliminin h›zla yükselmesi, • Ülkede büyüme h›z›n› sürdürecek düzeyde yat›r›m yap›lmas›, • Yabanc› kredilerin geri ödeme koflullar›n›n uygun olmas›, • D›fl ticaret hadlerinde ve ödemeler dengesinde olumlu geliflmelerin yaflanmas› (Han, 2011, s. 88). Yabanc› tasarruf kaynaklar›n› do¤rudan yabanc› yat›r›mlar, d›fl borçlar, hibeler ve d›fl yard›mlar bafll›klar› alt›nda inceleyebiliriz: Do¤rudan Yabanc› Yat›r›mlar IMF’nin tan›mlamas›na göre do¤rudan yabanc› yat›r›m, bir ekonomide yerleflik bir iflletmenin baflka bir ülkede uzun süreli bir iliflki kurmak amac›yla yapt›¤› uluslararas› yat›r›md›r. Uzun süreli iliflki, do¤rudan yat›r›mc› ile do¤rudan yat›r›m iflletmesi aras›ndaki uzun dönemli iliflkinin varl›¤›n› ve iflletmenin yönetiminde do¤rudan yat›r›mc›n›n yeterli derecede etkisini ifade etmektedir. Bu noktada, yeterli derecede etkinin nas›l belirlenece¤i konusu önem kazanmaktad›r. IMF’nin tan›m›na göre, iflletmenin yönetiminde %10 veya daha fazla hissenin mülkiyeti veya buna efl de¤erde oy hakk›na sahip olunmas› yeterli derecede etkiye karfl›l›k gelmektedir (IMF, 1993, ss. 86-87). Cari aç›k veya daha genel anlamda ödemeler dengesi a盤› yaflayan ülkelerin baflvurdu¤u yabanc› tasarruf kaynaklar›ndan biri olan do¤rudan yabanc› yat›r›mlar, ev sahibi ülkeye aç›k kapatmaya yard›mc› olman›n d›fl›nda baflka yararlar da sa¤layabilmektedir. Bununla beraber, do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n olas› sak›ncalar›n› da göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Do¤rudan Yabanc› Yat›r›mlar›n Potansiyel Yararlar› • Ç›kt› düzeyinde art›fl: Yabanc› sermayenin girifliyle ev sahibi ülkenin üretim hacmi ve ç›kt› düzeyi artacakt›r. • Ücret art›fl›: Yabanc› sermayenin girifliyle ev sahibi ülkede ücret art›fl› yaflanabilmektedir. • ‹stihdam art›fl›: Ev sahibi ülke emek yo¤un geliflmekte olan bir ülke ise do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n istihdam art›fl› yarataca¤› aç›kt›r. • ‹hracat art›fl›: E¤er do¤rudan yabanc› yat›r›m ihraç mallar› üretiyorsa ilgili yabanc› yat›r›m nedeniyle ev sahibi ülkenin döviz geliri artacakt›r. • Vergi gelirlerinde art›fl: Ev sahibi ülkede etkin vergi düzenlemeleri mevcutsa, do¤rudan yabanc› yat›r›mlardan tahsil edilecek vergilerle vergi gelirleri artacakt›r. • Ölçek ekonomilerinin ortaya ç›k›fl›: Yabanc› sermaye yat›r›mlar›, yerli firmalar›n yeterli sermayeye sahip olmamalar› nedeniyle giremedikleri ölçek www.hedefaof.com 193 194 Uluslararas› ‹ktisat ekonomilerinin var oldu¤u endüstrilere girebilir. Böylece ilgili endüstride fiyatlar düflebilir. • ‹leri teknoloji ve ileri teknik ve yönetsel beceriler kazan›lmas›: Yabanc› sermaye yat›r›mlar› ile ev sahibi ülke çal›flanlar› ileri teknik ve yönetsel beceriler kazanabilir; ayr›ca ileri teknoloji kullan›m› nedeniyle ev sahibi ülkenin üretim olanaklar› e¤risi d›fla do¤ru kayabilir. • Yerli monopol gücünün zay›flamas›: Yabanc› sermaye yat›r›m›ndan önce ev sahibi ülkede bir endüstri belirli bir firman›n veya birkaç küçük firman›n kontrolü alt›ndaysa, ilgili endüstriye yabanc› sermayenin girmesiyle ev sahibi firman›n veya firmalar›n monopol gücü zay›flayacakt›r. Çünkü artan rekabet nedeniyle fiyatlar düflecek ve ç›kt› artacakt›r. Bu nedenle yabanc› sermaye yat›r›mlar›na bir antitröst politikas› arac› olarak da baflvurulmaktad›r. SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Üülke: N E LDünya ‹ M ticaret Büyük hacminde büyük paya sahip olan ülkedir. Bu nedenle S Oülke R Uherhangi bir büyük mal›n ithalat›n› s›n›rlad›¤›nda ilgili mala olan dünya talebi azalmakta D‹KKAT ve mal›n fiyat› düflmektedir. Ayn› flekilde büyük ülke ihraç etti¤i mal›n ihracat›n› SIRA S‹ZDEilgili mal›n s›n›rlad›¤›nda fiyat› artmaktad›r. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Üretim olanaklar› e¤risinin d›fla do¤ru kaymas› ifadesinden ne anl›yorsunuz? Do¤rudan Yabanc› Yat›r›mlar›n Potansiyel Sak›ncalar› D Ü fi Ü N E L ‹ M • Ev sahibi ülkenin d›fl ticaret hadlerinin kötüleflmesi: Bilindi¤i gibi bir ülkenin d›fl ticaret hadleri, ihracat fiyatlar›n›n ithalat fiyatlar›na bölünmesiyR U Yabanc› sermaye yat›r›m› nedeniyle ev sahibi ülkenin d›fl ticale eldeS Oedilir. ret hadlerinin kötüleflmesi ancak iki koflulun varl›¤›na ba¤l›d›r: Bunlardan ilki yat›r›m›n ihraç mallar› üreten bir endüstriye yap›lm›fl olmas› di¤eri ise ev D‹KKAT sahibi ülkenin ilgili mal›n ihracat›nda büyük ülke olmas›d›r. • Ulusal tasarruflarda azal›fl: Ev sahibi ülke geliflmekte olan bir ülke ise SIRA S‹ZDE hükûmet ulusal tasarruflar› art›rma çabas›ndan vazgeçerek sadece do¤rudan yabanc› yat›r›mlar› teflvik etme stratejisi izleyebilir. Böyle bir stratejinin izlenmesi ulusal tasarruflar› art›rmaya çabalamaktan daha kolayd›r. Bu duAMAÇLARIMIZ rumda zaten düflük olan ulusal tasarruflar daha da azalabilir. Ayr›ca ekonomide do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n a¤›rl›k kazanmas›, beraberinde ülke yönetiminin politikalar üzerindeki kontrolünü yitirmesi problemini getiK ‹ T ulusal A P rebilmektedir. Bu konuya afla¤›da ayr›ca de¤inilmifltir. • Ödemeler dengesinde ve döviz kurunda istikrars›zl›k: Yabanc› sermaye yat›r›m›n›n T E L E V ‹ Z Y O N girifliyle genellikle ev sahibi ülkenin ödemeler dengesi iyileflir ve ülkenin ulusal paras› de¤er kazan›r. Ancak yabanc› sermaye yat›r›m› ile birlikte ithal girdilerde art›fl yafland›¤›nda ve yabanc› sermaye yat›r›m›ndan elde edilen kârlar yat›r›mc› ülkeye gönderildi¤inde, ev sahibi ülkenin ‹ N T E R Nbilançosunda ET ödemeler aç›k oluflur ve ulusal paras› de¤er kaybeder. • Ulusal politikalar üzerindeki kontrolün yitirilmesi: Bu potansiyel sak›nca, do¤rudan yabanc› yat›r›mlara yöneltilen elefltirilerin bafl›nda gelmektedir. Ülkeye giren do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n artmas›yla birlikte ev sahibi ülkenin ülke yönetiminde egemenli¤ini kaybetmeye bafllayaca¤› düflünülmektedir. • ‹flsizlikte art›fl: Bu potansiyel sak›nca, ev sahibi ülkenin emek yo¤un geliflmekte olan bir ülke olmas› ve do¤rudan yabanc› yat›r›m›n kendi ülkesinden getirdi¤i sermaye yo¤un üretim teknikleri ile üretim yapmas› durumunda geçerlidir. • Yeni monopol gücünün ortaya ç›kmas›: Do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›m› ev sahibi ülkenin monopol gücünü zay›flatarak kendi bir monopol gücü oluflturabilir. • ‹fl gücünün e¤itilmesine ve yeni beceriler kazanmas›na yeterli önem verilmemesi: Do¤rudan yabanc› yat›r›m uzmanl›k gerektiren iflleri kendi N N www.hedefaof.com 8. Ünite - D›fl Borçlar ve Borç Sorunlar› 195 ülkesinde gerçeklefltirip, ev sahibi ülkede daha düflük nitelik gerektiren iflleri yürütebilir. Bu durumda do¤rudan yabanc› yat›r›m›n ev sahibi ülkedeki iflgücünün e¤itilmesine ve yeni beceriler kazanmas›na bir katk›s› olmayacakt›r (Appleyard, Field, Cobb, 2010, ss. 239-241). Ekonomist dergisinin haberine göre, dünya ekonomisindeki tüm olumsuzluklara ra¤men küresel do¤rudan yabanc› yat›r›mlar 2011 y›l›nda %17 oran›nda artarak 1,5 trilyon dolara ulaflm›flt›r. Bu tutar›n yaklafl›k yar›s›n› baflta Latin Amerika ülkeleri ile Rusya olmak üzere eski komünist ülkelere ve geliflmekte olan ülkelere giren do¤rudan yabanc› yat›r›mlar oluflturmaktad›r. Afrika ülkelerine giren do¤rudan yabanc› yat›r›mlardaki düflüfl sürmektedir. Geliflmifl ülkelerde, özellikle Avrupa’da do¤rudan yabanc› yat›r›mlar ise flirket birleflmeleri ve devralmalar fleklinde ortaya ç›km›flt›r. ABD 210,7 milyar dolarla en fazla do¤rudan yabanc› yat›r›m çeken ülke olmay› sürdürmektedir (The Economist, 2012, s. 89). D›fl Borçlar D›fl borçlar veya di¤er bir ifade ile d›fl krediler hükûmetlerin, özel firmalar›n ve bankalar›n ülke d›fl›ndan sa¤lad›klar› döviz cinsinden kredileri ifade etmektedir. D›fl borçlar› vadelerine, kullan›m amaçlar›na ve koflullar›na göre afla¤›daki flekilde s›n›fland›rabiliriz: • K›sa ve orta vadeli krediler: Özellikle cari aç›klar›n finansman›nda kullan›lmaktad›r. Ekonomi politikalar›n›n uygulanmas›nda gerek duyuldu¤unda baflvurulan krediler yine k›sa ve orta vadeli kredilerdir. • Uzun vadeli krediler: Altyap› yat›r›mlar› ile üretken yat›r›mlara finansman sa¤lamaktad›r. Uzun vadeli krediler kalk›nma kredileri olarak düflünülmeli, k›sa ve orta vadeli krediler gibi k›sa vadeli ödeme güçlüklerinin giderilmesi amac›yla kullan›lmamal›d›r. Bu kredilerin faizleri, k›sa ve orta vadeli kredilerin faizlerine oranla daha düflük olmal›d›r. • Çok tarafl› krediler: Krediler herhangi bir ülke veya finansman kurumundan temin edilebilece¤i gibi, uluslararas› resmî veya özel ekonomik kurulufllar taraf›ndan oluflturulan konsorsiyumdan da elde edilebilir. Bu durumda çok tarafl› krediden söz edilir. • Proje ve program krediResim 8.1 leri: Proje kredileri belirli D›fl Borçlar: Geçmiflten kalk›nma projelerini finanse günümüze d›fl borçlar etmek amac›yla al›nmaktaözellikle az geliflmifl ve d›r. Program kredileri ise kalgeliflmekte olan ülkelerin önemli finansman k›nma planlar›n›n ve progkaynaklar› aras›nda yer ramlar›n›n uygulanmas› için almaktad›r. Ancak Resim kullan›lmaktad›r. 8.1’de de görüldü¤ü gibi borçlar›n yükünü borçlu • Ba¤l› ve serbest krediler: ülke vatandafl› s›rt›nda Ba¤l› kredilerde krediyi veren tafl›maktad›r. taraf, kredinin kullan›m›n› beKaynak: lirli ülkeler veya mallar ile s›http://www.rediff.com/bus n›rlayabilmektedir. Dolay›s›yiness/report/indiasla ba¤l› kredi ancak belirleexternal-debt-up-bynen ülkelerle ve belirlenen 139/20110331.htm Eriflim tarihi: 17 Temmuz mallar veya hizmetler için kul2012. lan›labilmektedir. Serbest kredilerde ise böyle bir s›n›rlama yoktur (Han, 2011, ss. 91-92). www.hedefaof.com 196 Uluslararas› ‹ktisat Hibeler ve D›fl Yard›mlar Hibeler, karfl›l›ks›z olarak kullan›lan yabanc› tasarruf kaynaklar›d›r. D›fl yard›mlar ise k›smen veya tamamen karfl›l›ks›z olabilmektedir. Bir ülkeye gerçeklefltirilen sermaye girifli, afla¤›da belirtilen iki koflulu sa¤lad›¤› takdirde d›fl yard›m olarak kabul edilmektedir. Bu koflullar: • Finansör ülke finansman sa¤larken ticari kayg› tafl›mamal›d›r. • Sa¤lanan finansman›n faizi di¤er finansman kaynaklar›na göre daha düflük tutulmal› ve anapara geri ödemesi daha uzun vadeye yay›lm›fl olmal›d›r (Todaro, Smith, 2009, s. 729). Hibeler ve d›fl yard›mlar genellikle az geliflmifl ülkelerin ihtiyaç duydu¤u yabanc› tasarruf kaynaklar›d›r. Hibelere do¤al afet veya di¤er ola¤an d›fl› dönemlerde baflvurulurken d›fl yard›mlara kalk›nma amaçl› olarak baflvurulabilmektedir. Ancak d›fl yard›mlar son y›llarda giderek daha fazla tart›fl›l›r ve elefltirilir olmufltur. Tart›flmalar›n ve elefltirilerin özünde d›fl yard›mlar›n az geliflmifl ülkelerin kalk›nma sürecine tahmin edilenden daha az hizmet etti¤i tezi yer almaktad›r. Örne¤in, az geliflmifl ülkeler içerisinde göreceli olarak daha az yoksul olan %40’l›k kesim, daha fazla yoksul olan %40’l›k kesimden iki kat daha fazla d›fl yard›m almaktad›r. Belki daha da çarp›c› olan›, az geliflmifl ülkelerden askerî gücü fazla olanlar›n, zay›f olanlara oranla yaklafl›k iki kat daha fazla d›fl yard›m elde etmekte oldu¤udur (The Economist, 1994). DIfi BORÇ SORUNLARI VE OLASI ÇÖZÜM YOLLARI D›fl borçlar ulusal tasarruflar› düflük, Cari ‹fllemler Hesab› aç›k veren ve yerli kaynaklar› ifllemek için sermaye ithal etmek zorunda olan kalk›nma sürecindeki ülkeler için önemli yabanc› tasarruf kaynaklar›d›r. Di¤er taraftan ilgili yabanc› tasarruf kaynaklar›, yabanc› tasarruf sahiplerinin faiz elde ettikleri kaynaklard›r. Yabanc› tasarruf sahiplerinin bekledikleri faizi elde etmeleri ve günü geldi¤inde anaparalar›n› geri alabilmeleri için yabanc› tasarrufu kullanan ülkenin, yani borçlu ülkenin yükümlülü¤ünü yerine getiremez duruma düflmemesi gerekmektedir. Geçmiflte d›fl borçlar›n› ödeme yükümlülüklerini yerine getirememifl ülkelerle ilgili birçok örnek verilebilir. Örne¤in, 19. yüzy›l›n bafllar›nda baz› Amerikan devletleri kanallar yapmak üzere Avrupa’dan ald›klar› d›fl kredileri ödeyemez duruma düflmüfltür. Ayn› dönemde Latin Amerika ülkeleri, özellikle de Arjantin benzer bir durumla karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Rusya’da 1917 y›l›nda iflbafl›na gelen yeni hükûmet, daha önceki yönetimlerin ald›¤› d›fl borçlar› ödememe karar› alm›flt›r. 1930’larda yaflanan Büyük Buhran döneminde artan korumac›l›k nedeniyle geliflmekte olan ülkelerin ihraç ürünleri geliflmifl ülke pazarlar›na girmekte zorlanm›fl ve sonuçta geliflmekte olan ülkelerin neredeyse tamam› d›fl borçlar›n› ödeyemez hale gelmifltir (Krugman, Obstfeld, 2009, s. 630). Büyük Buhran dönemindeki geliflmelerin ard›ndan d›fl borçlar uzunca bir süre s›kça baflvurulan bir yabanc› tasarruf kayna¤› olmaktan ç›km›flt›r. Bu durum 1970’li y›llara kadar devam etmifltir. Bu dönemdeki d›fl borçlar a¤›rl›kl› olarak yabanc› ülke hükûmetlerinden, IMF ve Dünya Bankas› gibi uluslararas› finansal kurulufllardan ve bölgesel kalk›nma bankalar›ndan edinilmifltir. Sa¤lanan d›fl krediler düflük faizli olup, kalk›nma projelerinin hayata geçirilmesinde ve sermaye mallar›n›n ithalinde kullan›lm›flt›r. Fakat 1970’li y›llar›n sonlar›nda ve 1980’li y›llar›n bafllar›nda ticari bankalar az geliflmifl ülkelere ödemeler dengesi ve ihracat deste¤i sunan genel amaçl› krediler yaratarak uluslararas› borç vermede aktif rol oynamaya bafllam›flt›r. www.hedefaof.com 197 8. Ünite - D›fl Borçlar ve Borç Sorunlar› D›fl borçlar, pek çok ülke için önemli yabanc› tasarruf kaynaklar› olmalar›na karfl›n, iyi yönetilmedikleri takdirde çok maliyetli olabilmektedir. D›fl borçlar ile ilgili en önemli maliyet unsuru borç servisidir. Genel bir ifadeyle borç servisi, yabanc› sermayenin y›ll›k faiz, kâr ve anapara ödemeleridir. Borç servisi ödemeleri dövizle yap›lmaktad›r. Dolay›s›yla borç servisi ödemeleri ihracattan elde edilen kazançlarla, ithalat›n s›n›rland›r›lmas›yla veya yeni d›fl borçlarla gerçeklefltirilebilir. Normal koflullarda bir ülkenin borç servisi ödemelerinin en büyük bölümü ihracat gelirleriyle yap›lmaktad›r. Bununla birlikte ithalat kompozisyonunun de¤iflmesi, ihracat›n azalmas› veya faiz oranlar›n›n yükselmesiyle birlikte ülkelerin borç servisi ödemeleri zora düflebilmektedir. Nitekim a¤›r d›fl borç yükü alt›ndaki ço¤u az geliflmifl ülke bu nedenlerle borç servisi sorunlar› ile karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Ülkelerin d›fl borçlar›n› ödeme kapasiteleri genellikle borç-servis oran› ile belirlenmektedir. Borç-servis oran›, y›ll›k borç servisi ödemelerinin y›ll›k ihracat gelirlerine oranlanmas›yla elde edilmektedir. Di¤er koflullar›n de¤iflmedi¤i varsay›SIRA S‹ZDE m› alt›nda, d›fl borç faiz oran›nda bir art›fl borç-servis oran›n› art›r›rken ihracatta bir art›fl borç-servis oran›n› düflürmektedir. Bu oran, d›fl borç ödeme gücünün önemli bir göstergesi olmakla birlikte tek bafl›na fazla bir anlam ifade ÇünD Ü fietmeyebilir. ÜNEL‹M kü borç servisi için ihracat gelirlerinin büyüklü¤ü kadar borçlar›n bileflimi, rezervler ve acil durumlarda elde edilebilecek d›fl kaynaklar da önem tafl›maktad›r (SeyiS O R U do¤lu, 2003, s. 758). Borç servisi: D›fl borcun faiz ve anapara ödemeleridir. Borç-servis oran›: Y›ll›k SIRA S‹ZDE borç servisi ödemelerinin y›ll›k ihracat gelirlerine oran›d›r. D ‹ K Kborç A T yükü artar. D›fl borç faiz oran› ihracattaki art›fl oran›n› aflarsa d›fl borç alan ülkenin Dünya Ekonomisinin D›fl Borç Krizi Deneyimleri SIRA S‹ZDE N N Ülkelerin d›fl borçlar›n› ödeyememeleri ile ortaya ç›kan d›fl borç krizi sadece borçlu ülke ile borç veren ülkenin de¤il, dünya ekonomisinin de bir sorunudur. 19. AMAÇLARIMIZ yüzy›l›n bafllar›ndan 20. yüzy›l›n sonlar›na kadar geçen yaklafl›k iki as›rl›k süreyi kapsayacak flekilde d›fl borçlanman›n tarihçesinin ele al›nd›¤› bir çal›flmada, geliflmekte olan ülkeler için dört büyük d›fl borç alma dalgas› tan›mlanm›flt›r. Yaklafl›k ‹ T A P elli y›lda bir yaflanan d›fl borç alma dönemleri, borçlar› ödemeK kapasitelerinin yok olmas›yla sona ermifltir. Ödeme kapasitesinin yok olmas›yla birlikte bankalar ve tahvil yat›r›mc›lar› ilgili ülkelerden h›zla çekilmifltir. T E L Eedildi¤i V ‹ Z Y O N gibi dönYabanc› tasarruflar›n geliflmekte olan ülkelere yukar›da sözü güler hâlinde giriflinin ve ç›k›fl›n›n nedenleri tam olarak bilinememektedir. Bununla birlikte teknoloji devrimlerinin uzun dönemdeki ritminin, d›fl borç döngüsünde etkili oldu¤u düflünülmektedir. Örne¤in; otomobil ve bilgisayar›n ‹ N T E R Nyayg›nlaflmas› ET geliflmifl ülkelerde büyük yat›r›m patlamalar›na yol açm›flt›r. Yat›r›mlar›n doru¤a ç›kt›¤› bu dönemlerde borç veren geliflmifl ülkeler, daha yüksek gelir sa¤lamak amac›yla tasarruflar›n› geliflmekte olan ülkelerde de¤erlendirmeye bafllam›flt›r (Suter, 1992, ss. 61-63). Tablo 8.2’de, 1820 y›l›ndan 1990 y›l›na kadarki dönemde d›fl borç alan ve veren ülkeler ile d›fl borç miktarlar› yer almaktad›r. Tablo 8.2.’de, incelenen yaklafl›k iki as›rl›k dönem boyunca d›fl borç alan ve veren ülkelerin çok fazla de¤iflmedi¤i görülmektedir. Geçmiflte s›kça d›fl borçlara baflvuran Latin Amerika ülkelerinin, eski Do¤u Avrupa ülkelerinin, Akdeniz ülkelerinden Yunanistan, ‹spanya ve Portekiz’in günümüzde de borçlu olduklar› anlafl›lmaktad›r. ‹lgili ülkelere d›fl borç veren ülkeler de a¤›rl›kl› olarak ‹ngiltere, Fransa, Almanya, ABD ve Japonya olmufltur. Ayr›ca Türkiye’nin de Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminden itibaren borçlu ülkeler aras›nda yer ald›¤› dikkat çekmektedir. www.hedefaof.com D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 198 Uluslararas› ‹ktisat ‹ncelenen dönem içinde d›fl borç alan ve veren ülkelerin çok fazla de¤iflmemesinin nedeni, ülkelerin tarihine ve kimli¤ine dayand›r›lmaktad›r. Örne¤in, Latin Amerika ülkelerinin büyük bir bölümüne sömürge dönemindeki egemen devletler ‹spanya ve Portekiz’den eflit olmayan toprak mülkiyeti miras kalm›flt›r. Bu eflitsizlik yüzy›llard›r sürmektedir ve d›fl borçlar için bir zemin oluflturmaktad›r. Geri ödenmelerinde karfl›lafl›lan sorunlar ve borçlanmalardaki afl›r›l›klara ra¤men d›fl borçlar, borç alan ve veren ülkelere yarar sa¤lam›flt›r. D›fl borçlar borç veren ülkelere yüksek getiriler sa¤lam›fl; borç alan ülkelerin de çeflitli verimli yat›r›mlar yapmalar›na destek olmufltur. Sanayileflmeye di¤erlerinden daha önce bafllayan ‹ngiltere ve ABD gibi ülkeler, sanayileflmeye daha sonra bafllayan ülkelerdeki temel altyap› yat›r›mlar›n› finanse etmifltir (Kenwood, Lougheed, 1992, ss. 38-41). Tablo 8.2 D›fl Borç Krizi Tarihi: 1820-1990 Kaynak: Suter, C. (1992). Debt Cycles in the World Economy: Foreign Loans, Financial Crises and Debt Settlements, 18201990, Boulder, Colo: Westview Press, s. 69. Dönem Seçili Borç Veren Ülkeler Borç Miktar› (milyar dolar) 1826-1830 Yunanistan, Latin Amerika’n›n ‹ngiliz hisse senedi yat›r›mc›lar› büyük bir bölümü, ‹spanya 3 1840-1845 Meksika, Portekiz, ‹spanya, ABD’nin dokuz eyaleti 6 1875-1882 M›s›r, Yunanistan, Latin ‹ngiliz hisse senedi yat›r›mc›lar›, Amerika’n›n büyük bir bölümü, Alman Bankalar›, Frans›z Osmanl› ‹mparatorlu¤u Devleti 40 1890-1900 Yunanistan, Latin Amerika, Portekiz, S›rbistan Alman, ‹ngiliz ve Frans›z hisse senedi yat›r›mc›lar›, Barings Bankas› 20 1911-1918 Bulgaristan, Meksika, Osmanl› ‹mparatorlu¤u, Rusya* Frans›z hisse senedi yat›r›mc›lar› 200 1931-1940 Çin, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan, Latin Amerika’n›n büyük bir bölümü, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n galipleri Polonya, Türkiye, ‹ngiltere, Yugoslavya 80 Latin Amerika’n›n büyük bir bölümü, Polonya, Filipinler, Sahra-Alt› Afrika’s›n›n büyük bir bölümü, Türkiye, Yugoslavya 430 1982- *Bu Resesyon: Toplam ç›kt›da, gelirde, istihdamda ve ticarette önemli azalmalar›n oldu¤u, genellikle alt› ay veya bir y›l süren ve ekonominin birçok sektöründeki daralmalarla kendini gösteren bir dönemdir. Seçili A¤›r Borçlu Ülkeler ‹ngiliz ve Frans›z hisse senedi yat›r›mc›lar› Frans›z, Bat› Alman, Japon, ‹ngiliz ve Amerikan bankalar›, G-7 ülkeleri, IMF, Dünya Bankas›, Afrika Kalk›nma Bankas› dönem ödenmeyen borçlar›n yüzde 85’i Rusya’n›n borçlar›d›r. Dünya ekonomisi 1980’li y›llar›n bafllar›nda büyük bir borç kriziyle karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Krize yol açan d›fl borçlanma süreci 1960’l› y›llar›n sonlar›nda bafllam›fl ve 1982 y›l›n›n A¤ustos ay›nda Meksika’n›n Merkez Bankas›ndaki rezervlerinin tükenmesi nedeniyle ABD bankalar›na olan borçlar›n› ödeyemeyece¤ini ilan etmesiyle sona ermifltir. D›fl borç krizini 1981-1983 y›llar› aras›nda dünya ekonomisinde yaflanan resesyon tetiklemifltir. T›pk› 1930’lardaki Büyük Buhran döneminde oldu¤u gibi, 1980’li y›llar›n bafllar›nda yaflanan resesyon da geliflmekte olan ülkelerin d›fl borçlar›n› ödemelerini zorlaflt›rm›flt›r. Resesyon, 1970’li y›llar›n sonlar›nda ABD Merkez Bankas›n›n enflasyonla mücadele için faiz oranlar›n› yükseltmesiyle bafllam›flt›r. Dolar›n döviz piyasas›nda www.hedefaof.com 199 8. Ünite - D›fl Borçlar ve Borç Sorunlar› h›zla de¤er kazanmas› geliflmekte olan ülkelerin reel d›fl borç yüklerini daha da artt›rm›flt›r. 1982 y›l› itibar›yla d›fl borç krizi ile karfl› karfl›ya kalan geliflmekte olan ülkelerde 1970’li y›llar›n sonlar›na do¤ru cari aç›k ve bütçe a盤› büyük boyutlara ulaflm›flt›r. Bunun nedenleri aras›nda petrol fiyatlar›ndaki art›fl, geliflmifl ülkelerdeki toplam talep düflüflü nedeniyle geliflmekte olan ülkelerin ihracat hacimlerinin daralmas›, d›fl ticaret hadlerinin bozulmas› ve d›fl ticarette korumac›l›¤›n artmas› yer almaktad›r (Sönmez, 1998, ss. 135-136). S‹ZDE Bir ülkede cari aç›k ve bütçe a盤›n›n oluflmas›, ilgili ülkede hangi SIRA sorunun varl›¤›na iflaret etmektedir? 4 D Ü fi Ü N E L ‹ M 1980’li y›llar›n bafllar›nda bafllayan d›fl borç krizi di¤er krizlerde oldu¤u gibi yine belirli ülkelerde bafl göstermifltir. 1982 y›l› itibar›yla en borçlu ülkeler Latin Amerika S O dolar R U olup borçve Karayip ülkeleridir. Bu ülkelerin kifli bafl›na düflen d›fl borcu 939 servis oran› %47’ye ulaflm›flt›r. Latin Amerika ülkelerini Do¤u Asya ve Pasifik ülkeleri, Orta Do¤u ve Kuzey Afrika ülkeleri izlemifltir (Roodman, 2001, s. 224). D‹KKAT 1980’li y›llarda yaflanan d›fl borç krizi döneminde Do¤u Asya ülkelerinin birço¤u ekonomik büyümeyi sürdürmüfl ve d›fl borçlar›n›n yeni bir takvime ba¤lanmas›SIRA S‹ZDE n› veya hafifletilmesini talep etmemifltir. Bununla birlikte, 1986 y›l›n›n sonlar›na do¤ru ilgili ülkelerde de d›fl borç ödeme güçlükleri bafl göstermeye bafllam›flt›r. Geliflmekte olan ülkelerin büyük bir k›sm›nda ekonomik büyüme yavafllam›fl, hatta AMAÇLARIMIZ küçülme bafllam›flt›r. Bu dönemde d›fl borçlanma geliflmekte olan ülkelerde gerilerken, geliflmifl ülkelerde art›fla geçmifltir. 1990 y›l›nda bankalar Meksika’n›n borçlar›n› %12 oran›nda hafifletmifl; ayn› y›l içinde Filipinler, Kosta Rica, UruK ‹ Venezüella, T A P guay ve Nijer için de benzer borç hafifletmelerine gidilmifltir. 1992 y›l›nda Arjantin ve Brezilya’n›n da borç ald›klar› bankalarla anlaflmalar› üzerine 1980’lerde bafllayan d›fl borç krizi dönemi sona ermifltir (Krugman, Obstfeld, 2009,T Es.L E634). V‹ZYON SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON D›fl Borç Sorunlar›n›n Nedenleri 1980’li y›llarda yaflanan d›fl borç krizi, d›fl borç sorunlar›na neden olan faktörlerin ‹ N T E R N E Tülkeye farkaç›kl›¤a kavuflturulmas›n› daha da önemli k›lm›flt›r. Nedenler ülkeden l›l›k göstermekle birlikte bir genelleme yap›lmas›na engel teflkil edecek kadar da de¤iflkenlik göstermemektedir. D›fl borç sorunlar›n›n nedenleri; • Petrol fiyatlar›ndaki art›fl: 1973-1974 y›llar›nda ve 1979-1981 y›llar›nda yaflanan iki petrol krizi geliflmekte olan ülkelerin petrol ithalat› için yapt›klar› ödemeleri art›rm›fl ve di¤er mallar›n ithalat› için d›fl borçlanmay› zorunlu hâle getirmifltir. • Geliflmifl ülkelerde 1970’li y›llarda bafllayan ve 1980’li y›llar›n ortalar›na kadar süren resesyon: Geliflmifl ülkelerdeki resesyonun nedeni a¤›rl›kl› olarak petrol fiyatlar›ndaki art›flt›r. Bununla beraber ilgili ülkelerdeki anti-enflasyonist politikalar da resesyonun etkilerini güçlendirmifltir. Geliflmifl ülkelerin resesyona girmesi az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin ihracatlar›n› azaltm›fl ve bu nedenle ilgili ülkeler ithalatlar›n›n finansman› için d›fl borçlanma yoluna gitmek zorunda kalm›flt›r. • Reel faiz oranlar›: 1970’li y›llarda reel faiz oran› yüksek enflasyon beklentisi nedeniyle düflüktü ve bu düflüklük d›fl borçlanmay› cazip hâle getiriyordu. Ancak 1980’lerde özellikle ABD’de enflasyondaki h›zl› düflüfl ve uygulanan s›k› para politikas› reel faiz oran›n›n artmas›na neden olmufltur. Böylece var olan d›fl borçlar› ödemek için al›nan yeni d›fl borçlar›n maliyeti daha da artm›flt›r. www.hedefaof.com ‹NTERNET Reel faiz oran›: Nominal faiz oran›ndan beklenen enflasyon oran› ç›kar›larak hesaplan›r. 200 Uluslararas› ‹ktisat ‹lksel mallar; bir mal›n üretiminde kullan›lan ifllenmemifl veya yar› ifllenmifl g›da maddeleri, tar›msal hammaddeler ve madenlerdir. • ‹lksel mallar›n fiyatlar›ndaki düflüfl: 1980’li y›llarda geliflmekte olan ülkelerin önemli ihraç ürünleri olan ilksel mallar›n fiyatlar›nda düflüfller yafland›. ‹hraç mallar›n›n fiyatlar›ndaki düflüfller nedeniyle geliflmekte olan ülkeler ithalatlar›n›n finansman› için yeni d›fl borçlar bulmak zorunda kald›lar. • Geliflmekte olan ülkelerde uygulanan yanl›fl ekonomi programlar›: E¤er al›nan d›fl borçlar verimli yat›r›mlar yerine tüketim için kullan›l›yorsa veya ülkede para arz›ndaki art›fla efllik eden bütçe aç›klar› ve yüksek enflasyon oran› söz konusu ise d›fl borçlar›n geri ödemeleri zorlaflmakta ve yeni d›fl borç temini kaç›n›lmaz olmaktad›r. Ayr›ca ulusal finansal kurumlar›n do¤ru bir flekilde yönetilmemesi, sorunu daha da çözümsüz bir hâle dönüfltürebilir. Bunlarla beraber, örne¤in ülke paras›n›n afl›r› de¤erli olmas› ihracat› pahal› hale getirip ihracat hacmini düflürürken, ithalat› ucuzlat›p ithalat hacmini art›rabilir. Bu durum yeni d›fl borçlar› beraberinde getirir. • Geliflmekte olan ülkelerden yerleflik sermaye ç›k›fl›: Hat›rlanaca¤› gibi yerleflik sermaye ç›k›fl› ödemeler dengesinin aç›k vermesine neden olan bir unsurdur. Yüksek enflasyon ve düflük faiz oranlar›, 1980’li y›llarda Latin Amerika ülkelerinden yerleflik sermaye ç›k›fl›na neden olmufltur. Latin Amerikal› tasarruf sahipleri tasarruflar›n› ülkelerinde de¤il, geliflmifl ülkelerde de¤erlendirmeyi tercih etmifltir. Ulusal yat›r›mlar›n finansman› ise d›fl borçlarla sa¤lanm›flt›r. • Geliflmifl ülke ticari bankalar›n›n borç verme arzusu: 1980’li y›llarda geliflmifl ülkelerin ticari bankalar›n›n ellerinde at›l duran fonlar› geliflmekte olan ülkelerde de¤erlendirme arzusu ve kredi portföylerini çeflitlendirme iste¤i geliflmekte olan ülkelerin d›fl borçlar›n›n artmas›nda önemli bir etken olmufltur. D›fl Borç Sorunlar›n›n Olas› Çözüm Yollar› Likidite sorunu: Ödeme gücüne sahip oldu¤u hâlde k›sa vadede borç servisi ödemelerini gerçeklefltirecek finansal varl›¤› bulunmayan borçlu ülkenin likidite sorunu SIRA vard›r. S‹ZDE Ödeme sorunu: Borçlu ülkenin d›fl borçlar›n› geri ödeyecek D Ü fi Ü N Ekaynaklar› L‹M yaratacak ekonomik gücünün kalmamas› durumunu S O R Uifade etmektedir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON D›fl borç sorunlar›n›n olas› çözüm yollar›n› incelemeye geçmeden önce, borçlu ülkeler aç›s›ndan d›fl borç sorunlar›n› de¤erlendirirken likidite sorunu (liquidity problem) ile ödeme sorunu (solvency problem) kavramlar›n› birbirinden ay›rmak gerekmektedir. Likidite sorunu, borçlu ülkenin ödeme gücünün varl›¤›na iflaret etmektedir. Ödeme gücüne sahip oldu¤u hâlde k›sa vadede borç servisi ödemelerini gerçeklefltirecek finansal varl›¤› bulunmayan borçlu ülkenin likidite sorunu vard›r. Bu nedenle likidite sorunu yaflayan borçlu ülkeye uzun vadeli düzenlemeler gerçeklefltirilinceye kadar geçici finansman sa¤lan›r. Ödeme sorunu ise ülkeSIRA S‹ZDE nin d›fl borçlar›n› geri ödeyecek kaynaklar› yaratacak ekonomik gücünün kalmamas› durumunu ifade etmektedir. Ödeme sorununun varl›¤›nda borçlu ülke için borç aff› söz D Ü fikonusu Ü N E L ‹ M olabilir. D›fl borç sorunu 1980’li y›llara kadar likidite sorunu olarak tan›mlanmaktayken 1980’li y›llarda yaflanan d›fl borç krizi ço¤u borçlu geliflmekte olan ülke için sorunun likidite sorunu de¤il, ödeme sorunu oldu¤unu S O R U göstermifltir. ‹ K K Asorunlar›n› T Ülkelerin d›flDborç de¤erlendirirken likidite sorunu ile ödeme sorunu kavramlar›n› birbirinden ay›rmak gerekmektedir. N N SIRA S‹ZDE Günümüzde d›fl borç sorunlar›n›n olas› çözüm yollar›; geliflmekte olan ülkelerde uygulanan ekonomi programlar›n›n de¤ifltirilmesi, borçlar›n yeni bir takvime AMAÇLARIMIZ ba¤lanmas›, borçlar›n hafifletilmesi ve borç-sermaye takas›d›r. • Geliflmekte olan ülkelerde uygulanan ekonomi programlar›n›n de¤ifltirilmesi: Geliflmekte olan ülkeler d›fl borç ödeme kapasitelerini güçlenK ‹ T A P T E L E V ‹ Z Y Owww.hedefaof.com N 201 8. Ünite - D›fl Borçlar ve Borç Sorunlar› dirmek için ekonomi programlar›nda de¤iflikliklere gidebilir. Bu çözüm yolu d›fl borç sorununu likidite sorunu olarak kabul etmektedir. Günümüzde IMF ve Dünya Bankas› borçlu ülkelere kredi verirken ilgili ülkelerin baz› yap›sal dönüflümleri gerçeklefltirmelerini flart koflmaktad›r. Yap›sal uyum programlar› veya istikrar programlar› ad› alt›nda gerçeklefltirilen düzenlemeler genellikle bütçe aç›klar›n›n azalt›lmas›n›, enflasyonun düflürülmesi ve ona efllik eden ödemeler dengesi aç›klar›n›n kapat›lmas› için para arz›n›n daralt›lmas›n› ve gerçekçi bir kur politikas› izlenmesini içermektedir. Bu düzenlemeler tasarruf tedbirleri olarak adland›r›lmaktad›r (Appleyard, Field, Cobb, 2010, s. 444). • Borçlar›n yeni bir takvime ba¤lanmas›: D›fl borçlar›n anapara ve faiz ödemeleri yeni bir takvime ba¤lanabilir. Genellikle borç veren ülkeler IMF ile görüflerek borçlar›n yeni bir takvime ba¤lanmas›n› borçlu ülkenin s›k› bir istikrar program› uygulamas› kofluluna ba¤layabilmektedir. Bir IMF istikrar program›n›n bafll›ca befl temel bilefleni vard›r: Bunlar; döviz ve ithalat kontrollerinin kald›r›lmas›, ulusal paran›n de¤er kaybetmesi, güçlü bir enflasyonla mücadele program›, yabanc› sermaye için uygun ekonomik ortam›n yarat›lmas› ve ekonominin d›fla aç›lmas›d›r (Todaro, Smith, 2009, s. 680). SIRA S‹ZDE Güçlü bir enflasyonla mücadele program› hangi tedbirleri içermelidir? 5 • Borçlar›n hafifletilmesi: D›fl borçlar›n hafifletilmesi ile ilgili olarak geçD Ü fi Ü N E L ‹ M miflte iki plan uygulanm›flt›r. Bunlar Baker Plan› ve Brady Plan›’d›r. Baker Plan›, 1985 y›l›nda dönemin ABD Hazine Bakan› James Baker taraf›ndan S O R U Baker Plan›, önerilmifl ve plan daha sonra onun ad›yla an›lmaya bafllam›flt›r. bankalar taraf›ndan borçlu ülkelere daha fazla kredi verilmesi ve mevcut kredilerin vadelerinin uzat›larak yeniden yap›land›r›lmas›D esaslar›na dayan›‹KKAT yordu. Baker Plan›, bankalar›n borçlu ülkelere yeni krediler verme konusunda istekli olmamalar› nedeniyle d›fl borç sorunlar›n›n çözümünde baflaSIRA S‹ZDE r›l› olamam›flt›r. Baker Plan›’n›n baflar›s›zl›¤› üzerine, 1989 y›l›nda ABD’nin yeni Hazine Bakan› Nicholas Brady taraf›ndan yeni bir plan haz›rlanm›flt›r. Brady Plan›, d›fl borcun AMAÇLARIMIZ anapara ve faiz ödemelerinde indirim yap›lmas›, borçlar›n ikincil piyasalarda sat›lmas›n› öngören borç takas› ve geri ödemelerin ihracat gelirleri dikkate al›narak yap›lmas› gibi unsurlar› içermifltir. Brady Plan›, d›fl borçlar›n hafifletilmesinde Baker K ‹ T A P Plan›’na göre daha baflar›l› olmufltur (Karluk, 2009, ss. 786-788). 1996 y›l›nda IMF ve Dünya Bankas› borç veren ülkelerle birlikte borç servisini ve geri ödeme yükümlülüklerini yerine getirmekte zorlanan geliflmekte T E L E V ‹ Z Y O N olan ülkelerin borçlar›n›n hafifletilmesi için bir ifl birli¤i program› gelifltirme girifliminde bulunmufltur. A¤›r Borçlu Yoksul Ülkeler Giriflimi (Heavily Indebted Poor Countries - HIPC), IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan sürdürülemez borç yüküne sa‹NTERNET hip ülkeler olarak tan›mlanan ülkelere yol göstermeyi amaçlamaktad›r. HIPC Giriflimi kapsam›nda uygun bulunan ülkeler IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan düzenli olarak de¤erlendirilen uyum ve reform programlar› uygulamakta ve finansal destek elde etmektedir. Borçlar›n hafifletilmesi uygulamas› bizzat IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan yürütülmektedir. D›fl borçlar› hafifleyen ülkeler e¤itim ve sa¤l›k gibi kalk›nma amaçl› harcamalara daha fazla kaynak aktarabilmektedir. 2010 y›l› sonu itibariyle HIPC kapsam›ndaki otuz dokuz ülke d›fl borçlar›n›n hafifletilmesi için toplam 76 milyar dolar destek elde etmifltir. Bu finansal deste¤in yaklafl›k %55’i N N www.hedefaof.com SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 202 Uluslararas› ‹ktisat Borcun nominal de¤eri: Borcun temin edildi¤i itibari de¤eridir. Borcun piyasa de¤eri: Borcun fiili ticari fiyat›d›r. Bonolar veya benzeri borç SIRA S‹ZDE araçlar› ikincil borç piyasas›nda al›n›p sat›labilmektedir. Borcu veren D Ü fi Ütaraf, N E L ‹borcu M di¤er varl›klarla de¤ifltirmek istedi¤inde bu ifllemi ikincil borç piyasas›nda S O R U gerçeklefltirebilmektedir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET borç veren ülkeler, kalan %45’i ise IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan sa¤lanm›flt›r (IMF, Factsheet, 2012). Borçlar›n hafifletilmesi ile ilgili ünlü ekonomist Krugman taraf›ndan gelifltirilen hipoteze göre, d›fl borçlar›n hafifletilmesi sadece borçlu ülkenin ödeme kapasitesini güçlendirmekle kalmamakta, ayn› zamanda borç veren bankan›n yarar›na da bir sonuç do¤urmaktad›r (Krugman, 1989). Borçlar›n hafifletilmesinin borçlu ülkenin ödeme kapasitesini güçlendirece¤i hipotezi yeni bir önerme de¤ildir ve flüphesiz ki do¤rudur. Bir ülkenin yabanc› bankalara olan borçlar›n›n çok yüksek oldu¤unu varsayal›m. Bu durumda gerek ülke içindeki gerek ülke d›fl›ndaki yat›r›mc›lar hükümetin vergi oranlar›n› yükseltece¤i beklentisiyle ülkeye yat›r›m yapmaktan vazgeçebilir. Böylece ekonominin büyüme oran› gerileyebilir. Borçlar› hafifletilen bir ülke ise yat›r›mlar›n› art›rarak yüksek bir büyüme h›z› yakalayabilir. Hipotezin tart›flmaya aç›k yönü ise borçlar›n hafifletilmesinin borç veren bankalar›n nas›l yarar›na sonuçlar do¤uraca¤› konusudur. Krugman, hipotezin bu yönünü Borç-Hafifletme Laffer E¤risi (Debt-Relief Laffer Curve) ad›n› verdi¤i bir grafik ile aç›klam›flt›r. fiekil 8.1.’de yer alan Borç-Hafifletme Laffer E¤risi’nin yatay ekseninde borcun nominal de¤eri, dikey ekseninde ise borcun piyasa de¤eri SIRA S‹ZDE yer almaktad›r. ‹kincil piyasada oluflan piyasa de¤eri, borcun gerçek de¤erini yans›tmaktad›r. E¤er borcu verenler borcun anapara ve faiziyle birlikte tamam›n›n geri ödenece¤ini borcun nominal de¤eri piyasa de¤erine eflit olmakta D Ü fi Ü Nöngörüyorsa, EL‹M ve iki fiyat aras›ndaki iliflki orijinden geçen 45 derecelik do¤ru ile temsil edilmektedir. fiekil 8.1’de, A noktas›nda borcun nominal de¤eri olan 120 milyar dolar, borS O R U cun piyasa de¤erine eflittir. D ‹ K K veren AT D›fl borçlar, borç taraf›n istemesi durumunda ikincil borç piyasas›nda al›n›p sat›labilmektedir. N N SIRA S‹ZDE fiekil 8.1’de görüldü¤ü gibi, borcu veren taraf A noktas›ndan sonra borçlunun borcun tamam›n› ödeyemeyece¤ini düflünmeye bafllamakta ve faizi ile birlikte 180 milyarAMAÇLARIMIZ dolara ulaflan borcu ikincil piyasada yüzde 15 iskonto ile 153 milyar dolara satmaktad›r (B noktas›). Borcun nominal de¤erinin 200 milyar dolara ulaflt›¤› C noktas›nda ise borç ikincil piyasada bu kez yüzde 20 iskonto ile 160 K ‹ sat›lmaktad›r. T A P milyar dolara Borcun nominal de¤erinin daha da art›¤› ve 240 milyar dolara ulaflt›¤› D noktas›nda ise borç ikincil piyasada ancak 120 milyar dolara sat›labilmektedir. T E L E Vgibi, ‹ Z Y O Nborcun piyasa de¤erinin en yüksek oldu¤u nokta C noktas›d›r. Görüldü¤ü Di¤er bir ifade ile C noktas› optimumdur. Bu noktada borcun nominal de¤eri 200 milyar dolard›r. C noktas›ndan sonra d›fl borç düzeyi ülkeye yap›lacak yerli ve yabanc› yat›r›mlar› azaltacak ve ekonomik büyüme h›z› düflecektir. Di¤er taraftan, C ‹NTERNET noktas›ndan sonra borçlar›n piyasa de¤eri düflecek ve bu durum borç verenin aleyhine olacakt›r. Sonuç itibar›yla, e¤er borçlar 240 milyar dolardan 200 milyar dolara çekilirse, yani borçlarda 40 milyar dolarl›k bir hafifletme sa¤lan›rsa bu hafifletme borçlu ülkeye yap›lacak yerli ve yabanc› yat›r›mlar› teflvik edecek ve ekonomik büyüme h›z›n› art›racakt›r. Di¤er taraftan, borcun piyasa de¤erini 120 milyardan 160 milyar dolara yükselterek borç verenin borcunu daha yüksek bedelle satmas›na neden olacakt›r. K›sacas› borç hafifletme, borç alanla birlikte borç verene de yarar sa¤layacakt›r. www.hedefaof.com 203 8. Ünite - D›fl Borçlar ve Borç Sorunlar› fiekil 8.1 Borcun piyasa de¤eri 160 153 120 Borç-Hafifletme Laffer E¤risi C A B D 45° 0 120 180 200 240 Borcun nominal de¤eri • Borç-sermaye takas›: Borç-sermaye takas›nda borç veren taraf borç tutar›n› borçlu ülkenin paras›na çevirmekte ve borçlu ülkenin paras›ndan oluflan bu tutar› borçlu ülkedeki verimli flirketlerin hisselerini alarak de¤erlendirmektedir. Bu durumda borçlu ülke borcunu anapara ve faiziyle birlikte ödeme yükümlülü¤ünden, borç veren taraf ise borcu tahsil edememe riskinden kurtulmaktad›r (Carbaugh, 2006, s. 503). www.hedefaof.com 204 Uluslararas› ‹ktisat Özet N A M A Ç 1 Bir ülkenin ödemeler dengesi için yabanc› tasarruflar›n önemini aç›klamak Bir ülkenin Cari ‹fllemler Hesab›’nda aç›k olufltu¤unu ve bu a盤›n Sermaye Hesab› ile kapat›lamad›¤›n› varsayd›¤›m›zda oluflan aç›k Rezervler Hesab› ile kapat›lacakt›r. Ülkenin rezervlerinin s›n›rl› oldu¤unu kabul edersek, s›n›rl› rezervlerin ödemeler dengesi a盤›n› kapatmak için kullan›lmas› durumunda, ülkenin üretim yapmak için ihtiyaç duydu¤u girdilerin veya yaflamsal öneme sahip mallar›n ithali için gereken dövizi bulmas› zorlaflacakt›r. Cari ‹fllemler Hesab› ile birlikte Sermaye Hesab› da aç›k veren ülkeler için oluflan ödemeler dengesi a盤›n› kapatmak üzere birçok politika seçene¤i mevcuttur. Politika seçeneklerinden ilki, ülkenin Cari ‹fllemler Hesab›’ndaki a盤› kapatmak üzere korumac› d›fl ticaret araçlar›na baflvurarak ithalat›n› k›s›tlamas› ve ihracat›n› teflvik etmesidir. Fakat günümüzde DTÖ kurallar› gere¤i bu seçenek ancak geçici süreyle uygulanmaktad›r. A盤› kapatmak için devalüasyona baflvurulabilir. Ancak günümüzde ülkelerin çok büyük bir k›sm› dalgal› döviz kuru sistemini benimsemifl oldu¤undan kurla ilgili ancak çok küçük ayarlamalar yap›labilmektedir. Cari ‹fllemler Hesab› a盤›n› kapatmak için di¤er bir politika alternatifi ise Dünya Bankas› öncülü¤ünde yap›sal uyum, IMF öncülü¤ünde istikrar programlar› üzerinde uzlaflarak ilgili programlar›n gerektirdi¤i s›k› para ve maliye politikalar›n› uygulamakt›r. Görüldü¤ü gibi bu üç politika alternatifi, ülkenin Cari ‹fllemler Hesab› üzerinde etkili olacak düzenlemelerdir. Ödemeler dengesinin Cari ‹fllemler Hesab›’n›n yan› s›ra Sermaye Hesab› üzerinde de etkili olacak düzenlemeler içeren politika seçenekleri de mevcuttur. Sermaye Hesab› a盤›n›n kapat›lmas› için do¤rudan yabanc› yat›r›mlar teflvik edilebilir, yabanc› yat›r›mc›y› ülkeye çekmek için yüksek faiz politikas› uygulanabilir, yabanc› ticari bankalardan borç al›nabilir veya yabanc› ülke hükûmetlerinden mali yard›m talep edilebilir. Rezervlerin art›r›lmas› yoluna gidilmesi, Cari ‹fllemler Hesab› a盤› ile Sermaye Hesab› a盤›n›n kapat›lmas› için son politika alternatifi olarak de¤erlendirilmektedir. Ülkelerin, özellikle de az geliflmifl ülkelerin k›sa dönemde rezervlerindeki yabanc› ülke paralar›n› ve alt›n, gümüfl gibi de¤erli madenleri art›rmalar› pek mümkün de¤ildir. Bu durumda ülkeler IMF nezdindeki özel çekme haklar›n› art›rma yoluna gidebilirler Ancak ülkelerin IMF nezdindeki özel çekme haklar› IMF’deki kotalar›na göre da¤›t›lmaktad›r. IMF’deki kotalar ise ülkelerin ekonomik güçleri göz önünde bulundurularak belirlenmektedir. Dolay›s›yla az geliflmifl ülkelerin IMF’deki kotalar› düflüktür ve k›sa dönemde yüksek bir büyüme h›z›na ulaflamad›klar› takdirde kotalar›n› ve özel çekme haklar›n› art›rmalar› mümkün de¤ildir. Sonuç itibar›yla, ödemeler dengesi a盤› yaflayan az geliflmifl ülkeler için en uygun politika seçene¤inin yabanc› tasarruflara baflvurmak oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. N A M A Ç 2 Yabanc› tasarruf kaynaklar›n› birbirinden ay›rmak Bir ülkenin yabanc› tasarruf kaynaklar› do¤rudan yabanc› yat›r›mlar, d›fl borçlar, hibeler ve d›fl yard›mlard›r. Do¤rudan yabanc› yat›r›mlar, ekonomide yerleflik iflletmelerin baflka bir ülkede uzun süreli bir iliflki kurmak amac›yla yapt›¤› uluslararas› yat›r›mlard›r. D›fl borçlar veya di¤er bir ifade ile d›fl krediler, hükûmetlerin, özel firmalar›n ve bankalar›n ülke d›fl›ndan sa¤lad›klar› döviz cinsinden kredilerdir. D›fl borçlar vadelerine, kullan›m amaçlar›na ve koflullar›na göre k›sa ve orta vadeli krediler, uzun vadeli krediler, çok tarafl› krediler, proje ve program kredileri ile ba¤l› ve serbest krediler fleklinde befl bafll›k alt›nda s›n›fland›r›lmaktad›r. Hibeler, karfl›l›ks›z olarak kullan›lan yabanc› tasarruf kaynaklar›d›r. D›fl yard›mlar ise k›smen veya tamamen karfl›l›ks›z olabilmektedir. Hibeler ve d›fl yard›mlar, genellikle az geliflmifl ülkelerin ihtiyaç duydu¤u yabanc› tasarruf kaynaklar›d›r. Hibelere do¤al afet veya di¤er ola¤an d›fl› dönemlerde baflvurulurken, d›fl yard›mlara kalk›nma amaçl› olarak baflvurulabilmektedir. www.hedefaof.com 8. Ünite - D›fl Borçlar ve Borç Sorunlar› N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Yabanc› tasarruf kaynaklar›na baflvurman›n fayda ve maliyetini tart›flmak Yabanc› tasarruf kaynaklar›ndan do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n potansiyel yararlar›; ç›kt› düzeyinde art›fl, ücretlerde art›fl, istihdamda art›fl, ihracatta art›fl, vergi gelirlerinde art›fl, ölçek ekonomilerinden faydalanma olana¤›nda art›fl, ileri teknoloji transferi ve ileri teknik ve yönetsel beceriler kazan›m›n› sa¤lamas› ve yerli monopol gücünün zay›flamas› fleklindedir. Yabanc› tasarruf kaynaklar›ndan do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n potansiyel sak›ncalar›; ev sahibi ülkenin d›fl ticaret hadlerinin kötüleflmesi, ulusal tasarruflar›n azalmas›, ödemeler dengesinde ve döviz kurunda istikrars›zl›k, ev sahibi ülkenin ulusal politikalar üzerindeki kontrolünü kaybetmesi, iflsizli¤in artmas›, do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n yeni monopol gücü yaratmas› ve ifl gücünün e¤itimine ve yeni beceriler kazanmas›na gereken önemin verilmemesidir. Bir di¤er yabanc› tasarruf kayna¤› olan d›fl borçlar›n ödemeler dengesi a盤› yaflayan az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelere d›fl aç›klar›n› kapatma konusunda büyük fayda sa¤lad›¤› tart›flmas›zd›r. Ancak d›fl borçlar›n borç-servis ödemeleri borçlu ülkeler için önemli bir maliyet unsuru oluflturmaktad›r. D›fl borçlar iyi yönetilmediklerinde ve olumsuz uluslararas› konjonktürün varl›¤›nda ülkeleri d›fl borç krizine sürükleyebilmektedir. Nitekim 1980’li y›llar d›fl borç krizi yaflayan ülke örnekleriyle hat›rlanmaktad›r. 1980’li y›llarda yaflanan d›fl borç krizini analiz etmek Büyük Buhran dönemindeki olumsuz geliflmelerin ard›ndan ülkeler 1970’li y›llara kadar d›fl borçlanma yoluna gitmemeye özen göstermifltir. Bu dönemdeki d›fl borçlar a¤›rl›kl› olarak yabanc› ülke hükûmetlerinden, IMF ve Dünya Bankas› gibi uluslararas› finansal kurulufllardan ve bölgesel kalk›nma bankalar›ndan edinilmifltir. Sa¤lanan d›fl krediler düflük faizli olup, kalk›nma projelerinin hayata geçirilmesinde ve sermaye mallar›n›n ithalinde kullan›lm›flt›r. Fakat 1970’li y›llar›n sonlar›nda ve 1980’li y›llar›n bafllar›nda ticari bankalar az geliflmifl ülkelere ödemeler dengesi ve ihracat deste¤i sunan genel amaçl› krediler yaratarak uluslararas› borç vermede aktif rol oynamaya bafllam›flt›r. N A M A Ç 5 205 1980’li y›llar›n bafllar›nda büyük bir d›fl borç krizi yaflanm›flt›r. Krize yol açan d›fl borçlanma süreci 1960’l› y›llar›n sonlar›nda bafllam›fl ve 1982 y›l›n›n A¤ustos ay›nda Meksika’n›n ABD bankalar›na olan borçlar›n› ödeyemeyece¤ini ilan etmesiyle sona ermifltir. 1981-1983 y›llar› aras›nda dünya ekonomisinde yaflanan resesyon, d›fl borç krizinin ortaya ç›kmas›nda önemli bir etken olmufltur. Resesyon, 1970’li y›llar›n sonlar›nda ABD Merkez Bankas›’n›n faiz oranlar›n› yükseltmesiyle bafllam›flt›r. Dolar›n döviz piyasas›nda h›zla de¤er kazanmas› geliflmekte olan ülkelerin reel d›fl borç yüklerini daha da art›rm›flt›r. D›fl borç krizi yaflayan geliflmekte olan ülkelerde cari aç›k ve bütçe a盤› büyük boyutlara ulaflm›flt›r. Aç›klar›n nedenleri aras›nda petrol fiyatlar›ndaki art›fl, geliflmifl ülkelerdeki toplam talep düflüflü nedeniyle geliflmekte olan ülkelerin ihracat hacimlerinin daralmas›, d›fl ticaret hadlerinin bozulmas› ve d›fl ticarette korumac›l›¤›n artmas› yer almaktad›r. 1982 y›l› itibar›yla en borçlu ülkeler Latin Amerika ve Karayip ülkeleri olmufltur. Latin Amerika ülkelerini Do¤u Asya ve Pasifik ülkeleri, Orta Do¤u ve Kuzey Afrika ülkeleri izlemifltir. 1980’li y›llarda yaflanan d›fl borç krizi döneminde geliflmekte olan ülkelerin büyük bir bölümünde ekonomik büyüme yavafllam›fl, hatta küçülme bafllam›flt›r. Bu dönemde geliflmekte olan ülkelerde d›fl borçlanma gerilerken, geliflmifl ülkelerde art›fla geçmifltir. 1990 y›l›nda bankalar Meksika’n›n borçlar›n› hafifletmifl, ayn› y›l içinde Filipinler, Kosta Rica, Venezüella, Uruguay ve Nijer için de benzer borç hafifletmelerine gidilmifltir. 1992 y›l›nda Arjantin ve Brezilya’n›n da borç ald›klar› bankalarla anlaflmalar› üzerine 1980’lerde bafllayan d›fl borç krizi dönemi sona ermifltir. D›fl borç sorunlar›n›n nedenlerini tart›flmak 1980’li y›llarda yaflanan d›fl borç krizi, d›fl borç sorunlar›na neden olan faktörlerin aç›kl›¤a kavuflturulmas› aç›s›ndan büyük öneme sahiptir. D›fl borç sorunlar›n›n nedenleri aras›nda petrol fiyatlar›ndaki art›fl, geliflmifl ülkelerde yaflanan resesyon, reel faiz oranlar›ndaki art›fl, ilksel mallar›n fiyatlar›ndaki düflüfl, geliflmekte olan ülkelerde uygulanan yanl›fl ekonomi programlar›, geliflmekte olan ülkelerden yerleflik sermaye ç›k›fl› ve geliflmifl ülke ticari bankalar›n›n borç verme arzusu yer almaktad›r. www.hedefaof.com 206 Uluslararas› ‹ktisat 1970’li y›llarda yaflanan iki petrol krizi, geliflmekte olan ülkelerin petrol ithalat› için yapt›klar› ödemeleri art›rm›fl ve di¤er mallar›n ithalat› için d›fl borçlanmay› zorunlu hâle getirmifltir. Yine, ayn› dönemde bafllayan ve 1980’li y›llar›n ortalar›na kadar süren geliflmifl ülkelerdeki resesyon az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin ihracatlar›n› azaltarak d›fl borçlar›n›n artmas›na neden olmufltur. 1980’li y›llarda ABD’de uygulanan s›k› para politikas› ve anti-enflasyonist politikalar nedeniyle reel faiz oran› yükselmifl ve böylece geliflmekte olan ülkelerin d›fl borçlar›n›n maliyeti daha da artm›flt›r. Yine, ayn› dönemde geliflmekte olan ülkelerin önemli ihraç ürünleri olan ilksel mallar›n fiyatlar›nda düflüfller yaflanm›flt›r. ‹hraç mallar›n›n fiyatlar›ndaki düflüfller nedeniyle geliflmekte olan ülkeler ithalatlar›n›n finansman› için yeniden borçlanm›flt›r. Geliflmekte olan ülkelerin büyük bir bölümünün ald›klar› d›fl borçlar› verimli yat›r›mlarda de¤erlendirememeleri d›fl borçlar›n geri ödemelerini zorlaflt›rm›flt›r. Ayr›ca geliflmekte olan ülke paralar›n›n afl›r› de¤erli olmas› ihracat› pahal› hâle getirip, ithalat› ucuzlatm›flt›r. Böylece d›fl borçlar›n› ihracat gelirleriyle ödeyemeyen ülkeler yeniden borçlanmak durumunda kalm›flt›r. Yukar›da say›lan nedenlerin d›fl›nda 1980’li y›llarda özellikle Latin Amerika ülkelerinde yaflanan yerleflik sermaye ç›k›fl› ülkelerin ödemeler dengesinde aç›klar yaratm›fl ve bu aç›klar d›fl borçlarla kapat›lm›flt›r. Ayr›ca, ayn› dönemde geliflmifl ülke ticari bankalar›n›n ellerinde at›l duran fonlar› geliflmekte olan ülkelerde de¤erlendirme arzusu ve kredi portföylerini çeflitlendirme iste¤i geliflmekte olan ülkelerin d›fl borçlar›n›n artmas›nda önemli bir etken olmufltur. N A M A Ç 6 D›fl borç sorunlar›n›n olas› çözüm yollar›n› de¤erlendirmek Günümüzde d›fl borç sorunlar›n›n dört olas› çözüm yolu oldu¤u kabul edilmektedir. Bunlar; geliflmekte olan ülkelerde uygulanan ekonomi programlar›n›n de¤ifltirilmesi, borçlar›n yeni bir takvime ba¤lanmas›, borçlar›n hafifletilmesi ve borç-sermaye takas›d›r. Geliflmekte olan ülkeler, d›fl borç ödeme kapasitelerini güçlendirmek için ekonomi programlar›nda de¤iflikliklere gidebilir. Günümüzde IMF ve Dünya Bankas› borçlu ülkelere kredi verirken il- gili ülkelerin baz› yap›sal dönüflümleri gerçeklefltirmelerini flart koflmaktad›r. Yap›sal uyum programlar› veya istikrar programlar› ad› alt›nda gerçeklefltirilen düzenlemeler genellikle bütçe aç›klar›n›n azalt›lmas›n›, enflasyonun düflürülmesi ve ona efllik eden ödemeler dengesi aç›klar›n›n kapat›lmas› için para arz›n›n daralt›lmas›n› ve gerçekçi bir kur politikas› izlenmesini içermektedir. D›fl borç sorunlar›n›n bir di¤er olas› çözüm yolu; d›fl borçlar›n anapara ve faiz ödemelerinin yeni bir takvime ba¤lanmas›d›r. Genellikle borç veren ülkeler IMF ile görüflerek borçlar›n yeni bir takvime ba¤lanmas›n› borçlu ülkenin s›k› bir istikrar program› uygulamas› kofluluna ba¤layabilmektedir. Bir IMF istikrar program›n›n temel bileflenleri; döviz ve ithalat kontrollerinin kald›r›lmas›, ulusal paran›n de¤er kaybetmesi, güçlü bir enflasyonla mücadele program›, yabanc› sermaye için uygun ekonomik ortam›n yarat›lmas› ve ekonominin d›fla aç›lmas›d›r. D›fl borç sorunlar›n›n olas› çözüm yollar›ndan biri olan d›fl borçlar›n hafifletilmesi ile ilgili olarak geçmiflte iki plan uygulanm›flt›r. Bunlar Baker Plan› ve Brady Plan›’d›r. Baker Plan›, 1985 y›l›nda dönemin ABD Hazine Bakan› James Baker taraf›ndan önerilmifl ve plan daha sonra onun ad›yla an›lmaya bafllam›flt›r. Baker Plan›, bankalar taraf›ndan borçlu ülkelere daha fazla kredi verilmesi ve mevcut kredilerin vadelerinin uzat›larak yeniden yap›land›r›lmas› esaslar›na dayan›yordu. Baker Plan›, bankalar›n borçlu ülkelere yeni krediler verme konusunda istekli olmamalar› nedeniyle d›fl borç sorunlar›n›n çözümünde baflar›l› olamam›flt›r. Daha sonra haz›rlanan Brady Plan›, d›fl borcun anapara ve faiz ödemelerinde indirim yap›lmas›, borçlar›n ikincil piyasalarda sat›lmas›n› öngören borç takas› ve geri ödemelerin ihracat gelirleri dikkate al›narak yap›lmas› gibi unsurlar› içermifltir. 1990’l› y›llarda IMF, Dünya Bankas› ve borç veren ülkeler önderli¤inde borç servisini ve geri ödeme yükümlülüklerini yerine getirmekte zorlanan geliflmekte olan ülkelerin borçlar›n›n hafifletilmesi için bir ifl birli¤i program› gelifltirme girifliminde bulunulmufltur. A¤›r Borçlu Yoksul Ülkeler (Heavily Indebted Poor Countries - HIPC) Giriflimi, IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan sürdürülemez borç yüküne sahip ülkeler olarak tan›mlanan bu ülkelere yol göstermeyi amaçlamaktad›r. www.hedefaof.com 8. Ünite - D›fl Borçlar ve Borç Sorunlar› HIPC Giriflimi kapsam›nda uygun bulunan ülkeler, IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan düzenli olarak de¤erlendirilen uyum ve reform programlar› uygulamakta ve finansal destek elde etmektedir. Borçlar›n hafifletilmesi uygulamas› bizzat IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan yürütülmektedir. D›fl borçlar› hafifleyen ülkelerin e¤itim ve sa¤l›k gibi kalk›nma amaçl› harcamalara daha fazla kaynak aktarabilmeleri mümkün olmaktad›r. Ünlü ekonomist Krugman borçlar›n hafifletilmesi ile ilgili yeni bir hipotez gelifltirmifltir. Krugman’›n hipotezine göre, d›fl borçlar›n hafifletilmesi sadece borçlu ülkenin ödeme kapasitesini güçlendirmekle kalmamakta ayn› zamanda borç veren bankan›n yarar›na da bir sonuç do¤urmaktad›r. Borçlar›n hafifletilmesinin borçlu ülkenin ödeme kapasitesini güçlendirece¤i aç›kt›r. D›fl borçlar› fazla olan bir ülkede gerek ülke içindeki gerekse ülke d›fl›ndaki yat›r›mc›lar hükûmetin vergi oranlar›n› yükseltece¤i beklentisiyle ülkeye yat›r›m yapmaktan vazgeçebilmekte ve bu nedenle büyüme oran› gerileyebilmektedir. Borçlar› hafifletilen bir ülke ise yat›r›mlar›n› art›rarak yüksek bir büyüme h›z› yakalayabilmektedir. Borçlar›n hafifletilmesinin borç veren bankalar›n nas›l yarar›na sonuçlar do¤uraca¤› konusu ise hipotezin tart›flmaya aç›k yönünü oluflturmaktad›r. Krugman hipotezin bu yönünü, Borç-Hafifletme Laffer E¤risi (Debt-Relief Laffer Curve) ad›n› verdi¤i bir grafik ile aç›klam›flt›r. 207 Borcu veren taraf belirli bir noktadan sonra borçlunun borcun tamam›n› ödeyemeyece¤ini düflünmeye bafllamakta ve borcu faizi ile birlikte ikincil piyasada iskonto ile satmaktad›r. Borcun nominal de¤erinin en yüksek oldu¤u noktada; borç, ikincil piyasada ancak bafllang›çtaki piyasa de¤eriyle sat›labilmektedir. Dolay›s›yla e¤er borç veren borcu ikincil piyasada satabilece¤i en yüksek piyasa de¤erine karfl›l›k gelen optimum noktada hafifletirse, bu borç hafifletmeden borçlu ile birlikte yarar sa¤layabilecektir. ‹lgili optimum nokta geçildikten sonra yap›lacak borç hafifletme ise borç verenin borcu ikincil piyasada en düflük piyasa fiyat›yla satmas› ile sonuçlanacak ve borç veren zarar edecektir. D›fl borç sorunlar›n›n olas› çözüm yollar›ndan sonuncusu olan borç-sermaye takas›nda ise borç veren taraf borç tutar›n› borçlu ülkenin paras›na çevirmekte ve borçlu ülkenin paras›ndan oluflan bu tutar› borçlu ülkedeki verimli flirketlerin hisselerini alarak de¤erlendirmektedir. Bu durumda borçlu ülke borcunu anapara ve faiziyle birlikte ödeme yükümlülü¤ünden, borç veren taraf ise borcu tahsil edememe riskinden kurtulmaktad›r. www.hedefaof.com 208 Uluslararas› ‹ktisat Kendimizi S›nayal›m 1. Kapal› bir ekonomi için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Yabanc› tasarruflar yabanc› yat›r›mlara eflittir. b. Yabanc› tasarruflar ulusal yat›r›mlara eflittir. c. Ulusal tasarruflar yat›r›mlara eflittir. d. Yat›r›mlar d›fl borçlarla finanse edilir. e. Sermaye Hesab› fazlas› do¤rudan yabanc› yat›r›mlar ile kapat›l›r. 2. Yerleflik sermaye ç›k›fl› afla¤›daki sorunlardan hangisine neden olmaz? a. Cari ‹fllemler Hesab› a盤›na b. Sermaye hesab› a盤›na c. Ödemeler dengesi a盤›na d. Kamu gelirlerinde art›fla e. D›fl borçlarda art›fla 3. Afla¤›dakilerden hangisi bir ülkenin rezerv kaynaklar› aras›nda yer almaz? a. Ulusal para b. Yabanc› ülke paralar› c. IMF nezdindeki rezerv pozisyonu d. IMF’deki özel çekme haklar› e. Alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenler 4. Afla¤›dakilerden hangisi Sermaye Hesab› a盤›n›n kapat›lmas› için baflvurulan önlemlerinden biri de¤ildir? a. ‹thalat›n k›s›tlanmas› ve ihracat›n teflvik edilmesi b. Do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n teflvik edilmesi c. Ülkedeki faiz oranlar›n›n yükseltilmesi d. D›fl borçlanmaya baflvurulmas› e. Yabanc› ülkelerden mali yard›m talep edilmesi 5. Afla¤›dakilerden hangisi, 1980’li y›llarda geliflmekte olan ülkelerin d›fl borç yüklerinin artmas›na neden olan bir d›fl faktördür? a. Geliflmifl ülkelerdeki deflasyon b. Geliflmifl ülkelerdeki resesyon c. Geliflmifl ülkelere giren sermayedeki art›fl d. Geliflmifl ülkelerde artan ekonomik büyüme e. IMF ve Dünya Bankas›’n›n yap›sal uyum programlar› 6. Afla¤›dakilerden hangisi borç servisi kavram›n› ifade eder? a. Ülke yerlefliklerinin ellerindeki fonlar› yabanc› ülkelere borç vermeleri b. Borç veren taraf›n verdi¤i borç karfl›l›¤›nda mali dan›flmanl›k hizmeti sunmas› c. Al›nacak d›fl borcun istikrar tedbirlerine uyum kofluluna ba¤lanmas› d. D›fl borcun anapara ve faizinin ödenmesi e. D›fl borcun faiz ödemelerinin hafifletilmesi 7. Afla¤›dakilerden hangisi do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n potansiyel yararlar›ndan biridir? a. ‹thalat art›fl› b. Monopol gücünde art›fl c. Ölçek ekonomilerinden yararlanma d. Do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n kârlar›n› ülke d›fl›na transfer etmesi e. D›fl ticaret hacminin daralmas› 8. Afla¤›dakilerden hangisi bir d›fl borç türü de¤ildir? a. K›sa ve orta vadeli krediler b. Uzun vadeli krediler c. Hibeler d. Çok tarafl› krediler e. Ba¤l› ve serbest krediler 9. Afla¤›dakilerden hangisi d›fl borç sorunlar›n›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. Petrol fiyatlar›ndaki art›fl b. Reel faiz oranlar›ndaki düflüfl c. ‹lksel mal fiyatlar›ndaki art›fl d. Geliflmifl ülke ticari bankalar›n›n borç verme arzusu e. D›fl borçlar›n verimli yat›r›mlarda de¤erlendirilmemesi 10. Afla¤›dakilerden hangisi günümüzde d›fl borç sorunlar›n›n olas› çözüm yollar›ndan biri de¤ildir? a. Geliflmekte olan ülkelerde uygulanan ekonomi programlar›n›n de¤ifltirilmesi b. Borç-sermaye takas› c. Borçlar›n tamamen silinmesi d. Borçlar›n yeni bir takvime ba¤lanmas› e. Borçlar›n hafifletilmesi www.hedefaof.com 8. Ünite - D›fl Borçlar ve Borç Sorunlar› “ 209 Yaflam›n ‹çinden 7 May›s 2012 D›fl Borç Rekor Düzeyde; Ancak Borcun GSYH’ya Oran›nda Son Üç Y›l›n En ‹yi Durumu Söz Konusu Ne zaman bir uluslararas› derecelendirme kuruluflunun not vermesi gündeme gelse, gözlerin ilk çevrildi¤i göstergelerin bafl›nda d›fl borçlar gelir. Normaldir de bu; yaln›zca bizim için de¤il, her ülke için önemlidir çünkü d›fl borçlar. Son olarak Standard and Poors (S&P) taraf›ndan yap›lan de¤erlendirmede Türkiye’nin notu de¤ifltirilmemekle beraber, pozitif olan kredi notu görünümü dura¤ana çevrilirken de dikkate al›nan en önemli göstergelerden biri d›fl borçlard›. S&P kredi notumuzu düflürmedi ancak bir basamak gerilemifl olduk yine de. S&P Türkiye’nin kredi notu görünümünü pozitiften dura¤ana çevirirken d›fl talebin zay›flad›¤› ve ticaret kapasitesinin kötüleflti¤i görüflünden hareket etti. S&P’un aç›klamas›nda, “D›fl ticarette yaflanan zay›fl›k, özellikle ihraç ürünlerinin yüksek fiyatlanmas›ndan kaynaklan›yor. Bu durum ekonomik dengelemeyi zorlaflt›rd›¤› gibi, Türkiye’nin yüksek d›fl borcunun yaratt›¤› riski ve devlet bütçesinin dolayl› vergiye ba¤›ml›l›¤›ndan kaynaklanan riski yüksek oranda artt›r›yor” görüflüne yer verildi. Giriflte de vurgulad›k; Türkiye’nin özellikle d›fl borç sorunu çok s›k gündeme gelen bir konu. Neredeyse her platformda d›fl borçlar›n çok artt›¤›ndan dem vurulur. Bu görüfller ne kadar do¤rudur, d›fl borçlar gerçekten çok mu h›zl› artmaktad›r, birlikte bakal›m: Hemen her veri için barda¤›n bir dolu taraf› vard›r, bir de bofl taraf› de¤il mi? Nas›l bir sonuca varmak istedi¤inize ba¤l› olarak çok de¤iflik yöntemlerle de¤erlendirme yapabilirsiniz, kimisi biraz zorlama da olsa... Türkiye’nin d›fl borcunda da durum ayn›. Birinci görüfl... Türkiye’nin d›fl borcu 2002’den 2011’e yüzde 137 artt›. 2011 sonundaki 306,6 milyar dolarl›k borç stoku, y›lsonu itibariyle flimdiye kadarki en yüksek düzeyi iflaret ediyor. 2002-2011 döneminde özellikle k›sa vadeli borçlarda inan›lmaz bir art›fl oldu. Bu dönemde k›sa vadeli d›fl borçlar tam yüzde 410 art›fl gösterdi. K›sa vadeli d›fl borçlarda, san›lan›n aksine as›l h›zl› art›fl özel sektörde de¤il, kamu sektöründe kaydedildi. Bu dönemde kamunun k›sa vadeli d›fl borçlar›nda yüzde 666 oran›nda art›fl ortaya ç›kt›. Özel sektörün k›sa vadeli borcu ise yüzde 445 oran›nda artt›. K›sa vadeli d›fl borçlar›n toplam borç stoku içindeki pay›, 2002 y›l›nda yaln›zca yüzde 13 düzeyinde bulunuyordu. Bu pay 2011 y›l›nda yüzde 27’ye ç›kt›. Uzun vadeli borçlar›n toplamdaki pay› da do¤al olarak yüzde 87’den yüzde 73’e geriledi. Görüldü¤ü gibi ilk görüfle göre Türkiye’nin d›fl borçlar yönüyle durumu, neredeyse bir felaket. Elle tutulur bir yön kalmam›fl. Acaba? ‹kinci görüfl... Toplam d›fl borç stoku her ne kadar 2011’de y›lsonu olarak 306,6 milyar dolarla rekor k›rm›flsa da, 2011’in ikinci ve üçüncü çeyre¤inde daha yüksek noktalara ç›k›lm›flt›. Borç stoku, ikinci çeyrek sonunda 314,7, üçüncü çeyrek sonunda 314 milyar dolar düzeyindeydi. Dolay›s›yla borç stokunda 2010 sonuna göre bir art›fl varsa da, örne¤in son çeyre¤e göre yüzde 2.4’lük bir gerileme yaflanm›fl durumda. Kald› ki, d›fl borç düzeyi genellikle tek bafl›na bir ölçü oluflturmaktan uzak. D›fl borcu baflka büyüklüklerle k›yaslamak gerek. Hele hele ülkeler aras›nda borç karfl›laflt›rmas› yap›lmak isteniyorsa, borcun mutlak de¤er olarak düzeyinin önemi iyice azal›yor. Borç, GSYH’n›n kaçta kaç›d›r, ona bakmak gerekir. 2002 y›l›nda brüt d›fl borç, GSYH’n›n yüzde 56.2’si kadar bir büyüklü¤e sahipti. Bu oran üç y›l boyunca geriledi ve 2005’te yüzde 35.4’e geriledi. Daha sonra dalgal› bir seyir izlemekle birlikte yeniden art›fl e¤ilimine giren borcun GSYH’ya oran›, 2009’da uzun bir aradan sonra yüzde 40 s›n›r›n› bir kez daha aflt› ve yüzde 43.7 oldu. Borç/GSYH dengesi 2010’da keskin bir düflüflle yüzde 39.9’a, geçen y›l ise yine az da olsa bir gerileme göstererek yüzde 39.7’ye indi. Türkiye’nin d›fl borcu, özellikle milli gelire oran yönüyle bak›ld›¤›nda artm›yor, aksine azal›yor. Ayr›ca 2002’den 2011’e gelinceye kadar kamunun d›fl borcu yaln›zca yüzde 46 artm›fl, özel sektörün d›fl borcunda ise yüzde 371 art›fl olmufl. Borcu kimin ödeyece¤i önemlidir tabii ki; ama sonuçta o borcun ödenmesi s›ras›nda dövizin nereden temin edilmesi gerekti¤i de önemlidir ve o yer büyük ölçüde Türkiye’dir. Büyük ölçüde diyoruz; çünkü özel sektörün yasal olarak yurtd›fl›nda tuttu¤u döviz de bulunmaktad›r; yani ödeme s›ras›nda tüm dövizin Türkiye’den ç›kmas› söz konusu de¤ildir. Ama ne olursa olsun, kurlarda yaflanacak bir art›fl, d›fl borç yönüyle özel sektörü tedirgin edecek, ödemeyi h›zland›rma e¤ilimi ortaya ç›karacakt›r. Bu kaç›n›lmaz... ‹flte do¤abilecek bir panik havas› ve dövize yönelme e¤ilimiyle kurlar yükseldi¤inde, d›fl borçlara dikkat çekmifl olan derecelendirme kurulufllar› hiç kuflkunuz olmas›n, “Biz dememifl miydik” diye ortaya ç›kacaklard›r. Kaynak: Alaattin Aktafl, Eko Analiz, http://www.dunya.com/dis-borc-rekor-duzeyde-ancak-borcun-gsyhyeoraninda-son-uc-yilin-en-iyi-durumu-s-148265yy.htm Eriflim tarihi: 16 Temmuz 2012. www.hedefaof.com ” 210 Uluslararas› ‹ktisat Okuma Parças› Geliflmekte Olan Ülke Borç Krizlerinin ‹ki On Y›l› Tarih, ödemeler dengesi sorunu nedeniyle d›fl borç ödeme yükümlülüklerini yerine getiremeyen geliflmekte olan ülke örnekleri ile dolu olmas›na ra¤men, 1982 sonras› dönem daha önceden al›fl›k olmad›¤›m›z türden olumsuz geliflmelere sahne olmufltur. Meksika, Brezilya ve di¤er birçok Latin Amerika ülkesi, 1982-1983 y›llar›nda on y›ldan daha fazla süren, ekonomilerinin düzlü¤e ç›kmas› için ac› reçete uygulamalar›na maruz kalan ve onlara borç veren ABD ve di¤er ülke bankalar›n›n büyük zararlara u¤ramas›na neden olan d›fl borç geri ödeme sorunu ile karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Meksika 1994 y›l›nda yeni bir kriz yaflam›fl fakat ABD ve IMF taraf›ndan sa¤lanan finansman paketi bankalar›n büyük kay›plara u¤ramas›n› önlemifl; yap›sal tedbirler içeren politikalar h›zla uygulanmaya bafllam›fl ve böylece Meksika ekonomisi iki y›ldan daha k›sa sürede düzlü¤e ç›km›flt›r. 1997 y›l›nda Güney Do¤u Asya’da benzer bir d›fl borç krizi bafl göstermifltir. Borç krizi 1997 yaz›nda Tayland’da bafllam›fl, k›sa sürede Malezya ve Endonezya’ya, daha sonra da Güney Kore’ye s›çram›flt›r. 2004 y›l› itibariyle Güney Kore ve Malezya’n›n krizi büyük ölçüde atlatt›¤›, Tayland’›n da atlatmak üzere oldu¤u ve Endonezya’da krizin hala sürdü¤ü görülmektedir. Rusya 1998’de ciddi bir borç sorunu yaflam›fl ve d›fl borç ödemelerini ask›ya alm›flt›r. 2002 y›l›n›n bafllar›nda Arjantin, yaklafl›k 100 milyar dolarl›k d›fl borcunu ödeme yükümlülü¤ünü yerine getirememifl ve 1930’larda ABD’nin yaflad›¤› ekonomik buhrana benzer bir buhran yaflam›flt›r. Bu dönem, hem sorunlu geliflmekte olan ülkeler için hem de onlara borç veren ticari bankalar için çok zor geçen iki on y›l olmufltur. Detaylar› her ne kadar krizden krize de¤iflse de d›fl borç sorunu yaflayan ülkelerin tafl›d›klar› belli bafll› baz› karakteristik özellikler flunlard›r: 1. Borçlu ülke, geçmiflten itibaren cari aç›k sorunu yaflamakta ve bu nedenle cari a盤› kapatmak için New York, Londra, Tokyo ve di¤er benzeri geliflmifl ülke ticari bankalar›ndan d›fl borç almaktad›r. Borçlar›n dolar, sterlin, yen gibi güçlü paralarla elde edilmesi, borçlu ülkenin paras›n›n devalüe edilmesi sonucunda büyük sermaye kayb› oluflmas› anlam›na gelmektedir. 2. D›fl borçlar genellikle, borçlu ülkenin borçlar›n› s›kl›kla ödeyebilmesi için k›sa vadelidir. D›fl borçlar›n k›sa vadeli olmas›, yabanc› bankalara ülke ile ilgili bir risk alg›lad›klar›nda fonlar›n› geri çekme f›rsat› vermektedir. D›fl borçlar›n faiz oranlar› düflüktür ancak borç veren ülkelerdeki s›k› para politikas› uygulamalar› nedeniyle veya borçlu ülkenin riskli hale gelmesiyle faiz oranlar› yükselebilmektedir. 3. Borçlu ülke kriz sürecinde sabit nominal döviz kuru ve ciddi enflasyon sorunlar›n›n neden oldu¤u, büyük bir cari aç›k sorunu yaflamaktad›r. Enflasyon, hükümetin ve merkez bankas›n›n disiplini sa¤lamadaki yetersizliklerinin efllik etti¤i geniflletici maliye ve para politikalar› nedeniyle ortaya ç›kmaktad›r. Artan bütçe aç›klar› genellikle para basarak kapat›lmaktad›r. Cari aç›k, ülkenin d›fl ticaret hadlerinin kötüleflmesiyle daha da artabilmektedir. Ülkenin ihraç etti¤i mallar›n dünya fiyatlar›ndaki düflüfl, d›fl borç krizinin yaklaflmakta oldu¤unun bir iflareti say›labilir fakat as›l sorun, efektif döviz kurundaki enflasyon kaynakl› yükselifltir. 4. Borçlu ülkenin ulusal bankac›l›k sistemi genellikle çok sorunludur. Bat›k krediler, toplam krediler içinde büyük bir yüzdeye sahiptir, öz kaynaklar yetersizdir ve merkez bankas› ile di¤er düzenleyici otoritelerin sistem üzerindeki gözetimi ve denetimi zay›ft›r. Bu göz korkutucu sorunlar listesi, ak›llara New York, Londra veya di¤er ülkelerdeki ticari bankalar›n bu gibi ülkelere borç vermeyi nas›l düflünebildikleri sorusunu getirmektedir. Bu sorunun yan›t›, borç verme karar›n› veren banka çal›flanlar›n›n fazla ak›ll› olmamalar› veya en az›ndan geçmifl y›llarda bankalar›n bu veya benzeri ülkelerdeki kay›plar›n› hat›rlayamayacak kadar unutkan olmalar› olabilir. Daha gerçekçi bir yan›t ise kredi talebinin az oldu¤u geliflmifl ülkeler için ilgili ülkelere verilen borçlar›n içerdi¤i yüksek faiz oran›n›n cazibesidir. Bankac›lar borçlar›n ötelenebilece¤ini veya herhangi bir kriz durumunda, 1994-1995 y›llar›nda yaflanan Meksika krizinde oldu¤u gibi, IMF, ABD veya baflka bir ülkenin borçlu ülkeye bankalara olan borçlar›n› ödeyebilmesi için gereken paray› verece¤ini tahmin etmektedir. Meksika krizinden çok fazla zarara u¤ramadan kurtulmalar› yabanc› bankalar› Asya ülkelerine sorumsuzca borç vermeye teflvik etmifl; ancak daha önceki krize göre daha az korunan yabanc› bankalar, 1997-1998 y›llar›nda yaflanan Asya krizinde büyük kay›plara u¤ram›flt›r. Olas› kriz ülkelerinin karakteristik özellikleri büyük ölçüde biliniyor olmas›na ra¤men, çöküflün zamanlamas› tam olarak bilinememektedir. 1997 y›l›n›n bafllar›nda kimse Tayland’da bir sorun öngörmüyordu ancak yaz www.hedefaof.com 8. Ünite - D›fl Borçlar ve Borç Sorunlar› 211 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› döneminde d›fl borç verenler borçlar›n› yenilemeyi reddetmifller ve onun yerine paralar›n› ülkeden çekmifllerdir. George Soros gibi spekülatörler, daha büyük çapl› bir krizin yaklaflmakta oldu¤unu tahmin ederek Malezya paras› olan ringitte k›sa pozisyona girmifllerdir. Di¤er borç verenler, Endonezya ve Güney Kore’den paralar›n› çekmeye bafllam›fllard›r. Bir önceki ay ülkedeki koflullardan memnun olan borç verenler, bir sonraki ay ülkedeki koflullardan memnun olmad›klar›n› beyan ederek, paralar›n› hemen, o anda talep etmifllerdir. Döviz rezervleri h›zla azalan, hatta tükenme noktas›na gelen borçlu ülkelerin ulusal paralar› devalüe edilmifl veya dalgalanmaya b›rak›lm›flt›r. Yerli ülke vatandafllar› ve d›fl borç verenler, flimdi daha büyük mali kay›plardan ve panik havas›yla ülkeden sermaye kaç›fl› olaca¤›ndan korkmaktad›rlar. Bu durumda ulusal para ya de¤er kaybedecek ya da yeniden devalüe edilecektir. Döviz rezervlerinin h›zla azalmas› ve ödenecek borçlar›n artmas› nedeniyle d›fl borçlar›n faiz ve anapara ödemeleri, en az›ndan geçici olarak ertelenmifltir. Art›k yang›n felaketi sona erdi¤ine göre, itfaiye departman›, yani IMF, sahnede yerini alabilir. 1. c 2. d 3. a 4. a 5. b 6. d 7. c 8. c 9. b Kaynak: Robert M. Dunn Jr., John H. Mutti. (2004). International Economics, London: Routledge, ss. 478481. 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Dengesi ve Yabanc› Tasarruflar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Dengesi ve Yabanc› Tasarruflar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Dengesi ve Yabanc› Tasarruflar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödemeler Dengesi ve Yabanc› Tasarruflar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünya Ekonomisinin D›fl Borç Krizi Deneyimleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Borç Sorunlar› ve Olas› Çözüm Yollar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤rudan Yabanc› Yat›r›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Borçlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Borç Sorunlar›n›n Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Borç Sorunlar›n›n Olas› Çözüm Yollar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. www.hedefaof.com 212 Uluslararas› ‹ktisat S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Yerleflik sermaye ç›k›fl›, genellikle ekonomik ve siyasi risk unsurlar›n›n varl›¤›nda ortaya ç›kmaktad›r. Yerleflik sermayenin, ülke ekonomisine ve siyasetine iliflkin risk alg›lamas› yüksekse, birikimini yabanc› ülkelerde de¤erlendirmeyi tercih etmektedir. Ayr›ca ülkede geliflmifl bir sermaye piyasas›n›n bulunmamas› da yerleflik sermaye ç›k›fl›na neden olmaktad›r. S›ra Sizde 2 Devalüasyon sonucunda ülkenin ulusal paras› yabanc› paralar karfl›s›nda de¤er kaybeder. Ulusal paradaki de¤er kayb›, dünya piyasalar›nda ülkenin ihraç mallar›n›n ucuzlamas›na ve rekabet gücü elde etmesine neden olur. Di¤er taraftan ulusal paran›n de¤er kayb› ile ithal mallar› daha pahal› hâle gelir. Böylece ihracat artarken ithalat azal›r ve Cari ‹fllemler Hesab›’ndaki aç›k kapan›r veya azal›r. S›ra Sizde 3 Üretim olanaklar› e¤risinin d›fla do¤ru kaymas› ekonomik büyümeyi ifade etmektedir. Her ekonomide k›t olan üretim faktörleriyle çok çeflitli mal ve hizmetler üretilmektedir. Bir ekonomide sadece iki mal üretildi¤i, tüm üretim faktörlerinin veri teknoloji ile üretime kat›ld›¤› varsay›m› alt›nda, belirli bir dönemde eriflilebilecek mal bileflenlerini gösteren e¤riye üretim olanaklar› e¤risi ad› verilmektedir. Üretim olanaklar› s›n›r›n›n alt›nda kalan bir noktada üretim yap›ld›¤›nda üretim faktörlerinin tümü üretime kat›lmam›flt›r; yani üretimde at›l kapasite mevcuttur. Üretim olanaklar› s›n›r›n›n ötesinde daha ileri bir noktada üretim yap›lmas› ise mevcut teknoloji ve üretim faktörleriyle mümkün de¤ildir. Üretim olanaklar› s›n›r›n›n ötesinde daha ileri bir noktada üretim yap›labilmesi için teknoloji veya üretim faktörlerinde art›fl yaflanmas› gerekmektedir. Bu durumda üretim olanaklar› e¤risi sa¤a yani d›flar›ya do¤ru kayar; ülkede ekonomik büyüme yaflan›r. S›ra Sizde 4 Bir ülkede cari aç›k ve bütçe a盤›n›n oluflmas› ilgili ülkede ikiz aç›klar sorununun varl›¤›na iflaret etmektedir. Kamu harcamalar› kamu gelirlerini aflan yani bütçe a盤› veren bir ekonomide özel kesim tasarruflar› da yetersiz ise cari aç›k oluflur. Bu nedenle bütçe a盤›na ve cari a盤a ikiz aç›klar denir. S›ra Sizde 5 Güçlü bir enflasyonla mücadele program› banka kredilerinin kontrolü, kamu harcamalar›n› azalt›p, kamu gelirlerini art›racak önlemlerin hayata geçirilmesi, ücret art›fllar›n›n s›n›rland›r›lmas› ve serbest piyasa koflullar›n›n geçerli k›l›nmas› tedbirlerini içermelidir. Yararlan›lan Kaynaklar Appleyard, D. R., Field, A. J. Jr., Cobb, S. L. (2010). International Economics, Singapore: Mc Graw Hill Comp. Inc. Carbaugh, R. J. (2006). International Economics, Canada: Thomson South-Western. Dunn Jr., R. M., Mutti, J. H. (2004). International Economics, London: Routledge. Han, E. (2011). “Kalk›nman›n Finansman›”, Kutlu, E. (ed), ‹ktisadi Kalk›nma ve Büyüme, Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi, Yay›n No: 831, ss. 77-103. Karluk, S. R. (2009). Uluslararas› Ekonomi, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. Kenwood, A. G., Lougheed, A. L. (1992). The Growth of the International Economy, 1820-1990: An Introductory Text, London: Routledge. Krugman, P. R. (1989). “Market Based Debt-Reduction Schemes”, in Frenkel, J. A., Dooley, M. P., Wickham, P. (eds), Analytical Issues in Debt, Wasington DC: International Monetary Fund, ss. 258-288. Krugman, P. R., Obstfeld, M. (2009). International Economics, Boston: Pearson Addison Wesley. Roodman, D. M. (2001). “Borç Krizini Bitirmek”, Eser, ‹. (çev), Dünyan›n Durumu 2001, ‹stanbul: Tema Vakf› Yay›nlar›, No. 35, ss. 210-244. Seyido¤lu, H. (2003). Uluslararas› ‹ktisat, ‹stanbul: Güzem Yay›nlar›. Sönmez, S. (1998). Dünya Ekonomisinde Dönüflüm, Ankara: ‹mge Yay›nlar›. Suter, C. (1992). Debt Cycles in the World Economy: Foreign Loans, Financial Crises and Debt Settlements, 1820-1990, Boulder, Colo: Westview Press. Williamson, J., Lessard, R. L. (1987). Capital Flight: The Problem and Policy Responses, Washington D.C.: Institute for International Economics. www.hedefaof.com 8. Ünite - D›fl Borçlar ve Borç Sorunlar› Todaro, M. P., Smith, S. C. (2009). Economic Development, USA: Addison-Wesley. IMF, (1993). Balance of Payments Manual, Fifth Edition, http://www.imf.org/external/np/sta/bop/ BOPman.pdf, Eriflim tarihi: 6 Temmuz 2012. The Economist, 28 January 2012, 402, 8769, s. 89. The Economist, 7 May 1994, 7862, s. 21. IMF, (2012). Debt Relief under the Heavily Indebted Poor Countries (HIPC) Initiative, Fact Sheet, http://www.imf.org/external/np/exr/facts/hipc.ht, Eriflim tarihi: 11 Temmuz 2012. http://www.dunya.com/dis-borc-rekor-duzeydeancak-borcun-gsyhye-oraninda-son-uc-yilin-en-iyidurumu-s-148265yy.htm, Eriflim tarihi: 16 Temmuz 2012. http://www.rediff.com/business/report/indias-external-debt-up-by-139/20110331.htm, Eriflim tarihi: 17 Temmuz 2012. www.hedefaof.com 213 www.hedefaof.com Sözlük 215 Sözlük A B Aç›k Piyasa ‹fllemleri: Merkez bankas›n›n likidite hacmini Belirli (Certain) Usul: Ulusal para biriminin de¤erinin ya- düzenlemek amac›yla piyasada kamu menkul k›ymetlerini al›p satmas›. banc› ülke paras› ile ifade edilmesi. Belirsiz (Uncertain) Usul: Yabanc› para biriminin de¤erinin Ad valorem Gümrük Tarifeleri: Mal›n de¤erinin belirli bir oran› (yüzdesi) fleklinde al›nan gümrük vergileri. Alt›n Para Standard›: Her ülkenin ulusal paras›n›n de¤eri ulusal para ile ifade edilmesi. Borç Servisi: D›fl borcun faiz ve anapara ödemeleri. Borç-Servis Oran›: Y›ll›k borç servisi ödemelerinin y›ll›k ih- belirli a¤›rl›kta saf alt›n biçiminde tan›mlan›r; alt›n›n al›m ve sat›m›, ithal ve ihrac› serbesttir. Arada Bir Yap›lan Damping (Sporadic): Firmalar›n ekono- racat gelirlerine oranlanmas›. C mideki talep daralmas› ve tüketici tercihlerinin de¤iflme- C.I.F. (Cost, Insurance and Freight - Maliyet, Sigorta ve si gibi geçici nedenler sonucu oluflan stoklar›n› eritmek Navlun) Fiyat: Mal›n ithalatç› ülkenin liman›na vard›¤› amac›yla d›fl piyasaya maliyetine sat›fl yapmalar›. andaki fiyat› olup, maliyetle birlikte tafl›ma ve sigorta gi- Artan F›rsat Maliyetleri: Bir mal›n daha fazla üretilebilmesi için di¤er mal›n üretiminden vazgeçilmesi gereken mik- derleri toplam›ndan oluflur. Cari (Gerçek) Kur: Döviz piyasalar›nda yap›lan al›fl ve sat›fl- tar›n her aflamada artmas›. lar sonucu belirlenen ve her gün kambiyo fiyat cetvelleri ile ilan edilen döviz fiyatlar›. Avrupa Döviz Kuru Mekanizmas› (European Exchange Rate Mechanism: ERM): Avrupa Toplulu¤u (AT)’na Cari Aç›k: Cari ‹fllemler Hesab›’n›n aç›k vermesi durumunda üye ülkelerin paralar› aras›ndaki kurlara belli bir dalgalanma marj› (pay›) getiren bir düzenleme. oluflur. Cari Fazla: Cari ‹fllemler Hesab›’n›n fazla vermesi durumunda oluflur. Avrupa Ekonomik Alan› (European Economic Area: AEA): 1 Ocak 1994 tarihinde AB ve EFTA aras›nda oluflturulan, Cari ‹fllemler Hesab›: Mal Ticareti, Hizmet Ticareti, Gelirler mallar›n, hizmetlerin, sermayenin ve kiflilerin serbest dolafl›m›n› esas alan bir bölge. Avrupa Ekonomik Toplulu¤u (AET): 1957 tarihinde imza- ve Cari Transferler Hesaplar›’n› kapsar. Ç lanan Roma Anlaflmas› ile alt› bat› Avrupa ülkesi aras›n- Çapraz Kur: ‹ki yabanc› para ve bu iki paran›n her birinin bir da kurulan, bugünkü Avrupa Birli¤i’nin ilk fleklini olufl- üçüncü yabanc› para (genellikle ABD dolar›) ile aras›n- turan gümrük birli¤i. daki parite olarak tan›mlanan döviz de¤iflim kuru. Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u (European Coal and Çarpan: Otonom harcamalardaki bir de¤iflmenin dengedeki Steel Community: ECSC): Kömür ve çelik üretimi ve toplam harcama miktar›nda ve reel GSY‹H düzeyinde kaç da¤›t›m› konusunda iflbirli¤i yapmak üzere alt› bat› Av- kat de¤iflmeye neden olaca¤›n› gösteren bir katsay›. rupa ülkesi (Almanya, Fransa, ‹talya, Belçika, Lüksem- Ço¤unluk Kural›: Toplumun yar›dan fazlas› hangi mal› ter- burg, Hollanda) aras›nda 1951 y›l›nda oluflturulan birlik- cih ediyorsa, o toplumun zevk ve tercihlerinin o mal›n tir. Ayn› ülkeler daha sonra Avrupa Ekonomik Toplulu- lehine oldu¤unu ifade eder. ¤u (AET)’nu kurmufllard›r. Çok Uluslu fiirketler: Genel merkezi belli bir ülkede oldu¤u Avrupa Serbest Ticaret Birli¤i (European Free Trade halde, faaliyetlerini bir veya birden fazla ülkede kendi Association: EFTA): 3 May›s 1960’da Avrupa Ekono- taraf›ndan koordine edilen flubeler, yavru flirketler veya mik Toplulu¤u’na bir alternatif olarak kurulmufltur. EF- ba¤l› flirketler arac›l›¤›yla ve genel merkez taraf›ndan TA’n›n bu günkü üyeleri ise Norveç, ‹sviçre, ‹zlanda ve kararlaflt›r›lan bir iflletme politikas›na uygun olarak yü- Lihtenfltayn'd›r. rüten büyük flirketler. Azalan F›rsat Maliyeti: Bir mal›n üretimini art›rabilmek için di¤er mal›n üretiminden vazgeçilecek miktarlar›n gide- Çoklu Kur Sistemi: Çeflitli mal ve hizmetlerin ticaretine farkl› kurlar›n uygulanmas›. rek azalmas›. www.hedefaof.com 216 Uluslararas› ‹ktisat D Döviz Arz›: Herhangi bir flekilde elde edilen ve ulusal paraya dönüfltürülmek için döviz piyasas›na arz edilen yabanc› Dalgal› Döviz Kuru Sistemi: Döviz kurunun döviz arz›na ve talebine göre belirlendi¤i döviz kuru sistemi. Damping: Mallar›n yabanc› bir pazarda normal de¤erinin ya da iç pazarda geçerli olan fiyat›n›n alt›nda sat›lmas›. Darphane Oran›: ‹ki ülkenin paralar›n›n alt›n olarak birbiri- paralar. Döviz Kontrolü: Dövizle ilgili ifllemler üzerine hükümetin koymufl oldu¤u k›s›tlamalar. Döviz Kuru (Kambiyo Kuru veya Parite): ‹ki ulusal para birimi aras›ndaki de¤iflim oran›d›r. Döviz piyasas›nda ne oran›. Denge Döviz Kuru: Döviz arz ve talebini eflitleyen piyasa kurudur. Denge döviz kuru ekonomide ödemeler den- döviz arz ve talebi taraf›ndan belirlenir. Döviz Kuru Politikas›: Hükümetlerin uluslararas› ödemeleri belli bir düzen içinde gerçeklefltirmek amac›yla d›fl öde- gesinin sa¤lanmas› aç›s›ndan çok önemlidir. me dengesini etkilemek için döviz kuru ile ilgili olarak Devalüasyon: Sabit döviz kuru sisteminde ulusal paran›n d›fl de¤erinin ani ve iradi olarak hükümet taraf›ndan düflürülmesi. ald›klar› tüm önlemler. Döviz Kuru Riski: Uluslararas› ödemeler, kredi ve sermaye ak›mlar› ile yabanc› para baz›ndaki alacak ve borçlarda, D›fl Ticaret A盤›: ‹thalat tutar›n›n ihracat tutar›n› aflmas› du- yabanc› paran›n ulusal para karfl›s›ndaki de¤iflmelerin- rumunda ortaya ç›kar. D›fl Ticaret Fazlas›: ‹hracat tutar›n›n ithalat tutar›n› aflmas› durumunda oluflmaktad›r. D›fl Ticaret Haddi: ‹hracat fiyatlar› ile ithalat fiyatlar›n›n birbirine oran›d›r. ‹hraç mallar›n›n fiyatlar›ndaki art›fl (düflüfl) ve ithal edilen mallar›n fiyatlar›ndaki düflüfl (art›fl) d›fl ticaret hadlerini ülke lehine (aleyhine) çevirir. den do¤abilecek zarar tehlikesi. Döviz Piyasas›: Döviz al›fl ve sat›fl›n›n yap›ld›¤› ve döviz kurunun olufltu¤u piyasa. Döviz Talebi: Yabanc›lara ödemede bulunmak için talep edilen toplam yabanc› para miktar›. Dünya Bankas›: Uluslararas› ‹mar ve Kalk›nma Bankas›, Uluslararas› Kalk›nma Birli¤i, Uluslararas› Finans Kurumu, D›fl Ticareti Art›r›c› Yönlü Büyüme: Sadece ihraç mal›nda Çok Tarafl› Yat›r›m Garanti Ajans› ve Uluslararas› Yat›r›m yo¤un olarak kullan›lan üretim faktörünün miktar›nda Uyuflmazl›klar›n›n Çözümü Mekanizmas›’ndan oluflan art›fl olmas› durumunda, bir taraftan ihraç mal› üretimi bir gruptur. Azgeliflmifl ülkelere ekonomik kalk›nma artaca¤› için ihracat›n artmas›, di¤er taraftan ithal ikame- amac›yla genellikle projeye ba¤l› olarak uzun vadeli kre- si mallar›n›n üretimi azald›¤› için ithalat›n artmas› sonucu d›fl ticaret hacminin artmas›. D›fl Ticareti Azalt›c› Yönlü Büyüme: Sadece ithal ikamesi di verir. Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization: WTO): Çok tarafl› ticaret sisteminin yasal ve kurumsal organ›d›r. mal›n›n üretiminde yo¤un olarak kullan›lan üretim fak- 1 Ocak 1995’te kurulmufltur. DTÖ, hükümetlerin iç tica- törünün miktar›nda art›fl olmas› durumunda, bir taraftan ret yasalar›n› ve düzenlemelerini nas›l yapacaklar› husu- ithal ikamesi mal›n›n üretimi artaca¤› için ithalat›n azal- sunda yasal bir çerçeve ortaya koymaktad›r ve toplu gö- mas›, di¤er taraftan ihraç mal› üretimi azalaca¤› için ihra- rüflmeler ve müzakereler yoluyla ülkeler aras›nda ticari cat›n azalmas› sonucu d›fl ticaret hacminin azalmas›. D›flsal Ölçek Ekonomileri: Firman›n ba¤l› oldu¤u endüstrinin toplam olarak hacmi geniflledikçe, endüstrideki fir- iliflkilerin gelifltirildi¤i bir platform. Düz Kur: ‹ki ulusal para aras›nda do¤rudan do¤ruya uygulanan döviz kuru. malar›n maliyetlerinin düflüfl göstermesi durumu. Dinamik Analiz: Zamanla ortaya ç›kan ekonomik de¤iflmeleri. Do¤rudan Yat›r›m: Yat›r›mc›n›n yerleflik oldu¤u ekonomi d›fl›ndaki bir ekonomide gerçeklefltirdi¤i uzun vadeli yat›r›m› gösterir. Yat›r›m›n do¤rudan yat›r›m kabul edilmesi için yat›r›mc›n›n kuruluflun sermeyesinde yüzde 10’dan daha fazla paya sahip olmas› veya yönetiminde söz sahibi olmas› gerekmektedir. Dönüflüm E¤risi (Üretim Olanaklar› E¤risi): Bir ülkenin veri teknoloji ve tam çal›flma koflullar› alt›nda s›n›rl› kaynaklar›yla üretebilece¤i mal bileflimlerini gösteren e¤ri. E Ekonomik Ambargo: Baz› nedenlerden (siyasi vs.) dolay› al›nan bir kararla belirli bir ülkeden baz› mallar›n al›m› ve baz›lar›n›n sat›m›n›n yasaklanmas›. Ekonomik Büyüme: Ülkedeki mevcut teknoloji seviyesinin ve üretim faktörlerinin miktar›n›n artmas› sonucunda dönüflüm e¤risinin d›fla do¤ru kaymas›, bir di¤er deyiflle üretilen mal ve hizmet kapasitesindeki art›fl. Ekonomik ve Parasal Birlik: Mal ve hizmetlerin yan› s›ra üretim faktörlerinin serbest dolafl›m›n›n sa¤land›¤› Ortak Pazar’dan bir sonraki entegrasyon aflamas›. www.hedefaof.com Sözlük 217 Eksik Uzmanlaflma: Bir ülkenin tüm kaynaklar› ile bir mal› F›rsat Maliyetleri Teorisi: Herhangi bir mal›n üretimini bir daha fazla üretirken, di¤er mal› az miktarda da olsa üret- birim art›rmak için baflka bir maldan vazgeçilmesi, fera- mesi durumu. gatta bulunulmas› gereken mal ve/veya kazanç miktar›d›r. ‹ktisadi bir seçim yap›l›rken vazgeçilmek zorunda Emek-De¤er Teorisi: Bir mal›n de¤erini belirleyen tek unsu- kal›nan ikinci en iyi alternatiftir. run emek oldu¤unu savunur. En Çok Kayr›lan Ülke Kural› (The Most Favoured Nations): Fizyokrasi: Fransa’da 1760-1770 y›llar› aras›nda Merkantilist- Bir üye ülkenin di¤er ülkelerden birinin ithalat› konusun- lere bir tepki olarak ortaya ç›kan ve art›k ürün yaratan da ödün vermesinin, ayr›m yap›lmadan bütün ülkelere de tek üretim dal›n›n tar›m oldu¤unu ileri süren bir iktisadi aynen geçerli k›l›nmas›d›r. Bir ülkeye tarife indirimi gibi ö¤reti. bir ödün veriliyorsa, bu indirimin Dünya Ticaret Örgütü'ne Friksiyonel (Geçici) ‹flsizlik: ‹flgücüne yeni kat›lanlar ve ifl- mensup her ülkeye verilmesi durumudur. Yani örgütteki lerinden yeni ifl bulmak amac›yla ayr›lanlardan kaynak- tüm ülkeler birbirleri için en çok kayr›lm›fl ülkelerdir. lanan ifl arama iflsizli¤i, bir baflka ifadeyle bireylerin mes- Endüstri-‹çi Ticaret: Herhangi bir ülkenin belli bir endüstri- ken ve meslek de¤ifltirmeleri nedeniyle ortaya ç›kan iflsizlik türü. de hem ihracat hem de ithalat yapmas›. Etken Koruma Oran›: Hem nihai mal hem de onun üretiminde kullan›lan girdilere tarife uygulanmas›na dayana- G rak hesaplanan gerçek koruma oran›na denir. Gelir Ve Tercihlerde Benzerlik Modeli: ‹sveç’li iktisatç› S. Euro Bölgesi (Euro Zone): AB’nin para birimi olan Euro’yu B. Linder (1961) taraf›ndan gelifltirilen Gelir Ve Tercihlerde Benzerlik Modeli sanayi ürünlerine yönelik d›fl ti- kullanan ülkelerden oluflur. caretin benzer gelir ve tercih düzeylerine sahip ülkeler F aras›nda daha çok geliflece¤ini ileri sürer. F.O.B. (Free On Board–Güvertede Teslim) Fiyat: Mal›n ih- Gönüllü ‹hracat K›s›tlamalar›: Tekstil ve giyim gibi emek racatç›n›n liman›nda gemiye yüklendi¤i fiyatt›r. Maliyet yo¤un mallar ihracat›n›n sat›c› ülke taraf›ndan kotalarla ile mal›n geminin güvertesine yüklenmesine kadar yap›- s›n›rland›r›lmas› konusunda al›c› ve sat›c› ülkeler aras›n- lan masraflar› kapsar. da var›lan anlaflmalara ba¤l› olarak konulan engeller. Faktör Fiyatlar› Eflitli¤i Teoremi: Faktör Fiyatlar› Eflitli¤i Görünmez Engeller: ‹thalatç› ülke devletlerinin çevreyi ve Teoremi, ülkeler aras›nda faktör hareketlili¤inin s›f›r, ül- halk sa¤l›¤›n› korumak ve kamu güvenli¤ini sa¤lamak ke içinde ise sonsuz olmas› durumunda iki ülke aras›n- gibi nedenlerle ç›kartm›fl oldu¤u, ancak gizli bir d›fl tica- da serbest ticaret yap›l›rsa d›fl ticaret sayesinde faktör fi- ret engeli gibi etkide bulunan yasal, idari, teknik düzen- yatlar›n›n birbirine eflitlenece¤ini ileri sürer. lemeler veya standartlar. Faktör Yo¤unlu¤u: Mallar›n üretiminde faktör yo¤unluklar› Grubel-Lloyd ‹ndeksi: Endüstri-içi ticareti ölçmek için kulla- farkl›d›r. Mallar›n faktör yo¤unlu¤u mallar›n emek yo- n›lan indekstir. ‹ndeks de¤eri s›f›r (0) ile bir (1) aras›nda ¤un tekniklerle mi veya sermaye yo¤un tekniklerle mi de¤erler al›r. GLi de¤erinin 1’e yaklaflmas› endüstri içi ti- üretildi¤ine bak›larak bulunur. caretin toplam d›fl ticaret içindeki pay›n›n artt›¤›n›; GLi Faktör Yo¤unlu¤unun Tersine Dönmesi: Bir mal›n d›fl ti- de¤erinin s›f›ra yaklaflmas› ise endüstri-içi ticaretin top- caret öncesinde di¤er mala göre emek yo¤un teknikler- lam d›fl ticaret içindeki pay›n›n azald›¤›n› gösterir. le üretilirken, d›fl ticaretten sonra nispeten sermaye yo- Gümrük Birli¤i: Üye ülkelerin mal ticaretinin önündeki engel- ¤un tekniklerle üretilmeye bafllanmas› durumunu ifade leri ortadan kald›rd›¤›, üçüncü ülkelere karfl› ise ortak güm- eder. rük tarifesinin (OGT’nin) uyguland›¤› entegrasyon flekli. Faktör Zenginli¤i: Ülkelerin hangi üretim faktörü aç›s›ndan Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaflmas› (GATT): daha zengin olduklar› faktörün miktar›, faktörün fiyat› Dünya ticaretini serbestlefltirmek üzere 1947 y›l›nda ya- ve faktörün hangi sektörde kullan›ld›¤› ülkeler aras›nda p›lan ve 1995 y›l›nda Dünya Ticaret Örgütü (WTO)’nün karfl›laflt›r›larak bulunabilir. kapsam›na al›nan çok yanl› anlaflma. Fark Giderici Vergi: ‹thalatla rekabet eden yerli endüstrileri Gümrük Vergilerinin Bölüflüm Etkisi: Gümrük tarifeleri- korumak amac›yla mallar›n yurtiçinde belirlenen destek- nin, milli gelirin tüketicilerden üreticilere do¤ru yeniden leme fiyat› ile düflük ithal fiyat› aras›ndaki fark tutar›nda ilgili mal›n ithalinden al›nan vergi. Farks›zl›k E¤risi: Tüketiciye ayn› tatmini sa¤layan farkl› mal bileflimlerinin geometrik yeri. bölüflümüne sebep olmas›. Gümrük Vergilerinin Gelir Etkisi: Gümrük tarifelerinin ithalat hacmini s›f›ra indirecek oranda olmad›kça, hazineye gelir sa¤lama özelli¤i. www.hedefaof.com 218 Uluslararas› ‹ktisat Gümrük Vergilerinin Tüketim Etkisi: Tarifelerin iç fiyatlar› Karfl›l›kl› Talep Kanunu: Ülkelerin birbirlerinin mallar›na yükselterek bir yandan yerli üretimi özendirmesi; ancak öte yandan da tüketimin k›s›lmas›na yol açmas›. olan karfl›l›kl› talepleri d›fl ticaret hadlerini belirler. Konvertibilite: Bir ülke paras›n›n, döviz piyasalar›nda bafl- Gümrük Vergilerinin Üretim Etkisi: Koruma etkisi olarak ka bir ülke paras› ile serbestçe de¤ifltirilebilmesi ve ta adland›r›lan bu etki, gümrük vergilerinin ithal mal›n›n uluslararas› ticari ifllemlerde de¤iflim arac› olarak kul- iç fiyat›n› yükselterek ithalata rakip üreticileri d›fl piyasan›n rekabetinden korumas›. lan›labilmesi. Korumac›l›k: Serbest ticaretin tam tersidir. Ülke içindeki en- Gümrük: Belli bir mal›n gümrük s›n›r›n› geçiflinde ödenen düstrilerin ithalat yasaklar›, ithalat ve ihracat kotalar›, vergi ve harçlar. gümrük tarifeleri vb. k›s›tlamalar yoluyla d›fl piyasalar›n rekabetine karfl› korunmas›. H Kota: Hükümetlerin ithal edilecek mal hacmi üzerine koydu- Heckscher-Ohlin Teorisi: Bir ülkenin hangi üretim faktörü- ¤u fiziki miktar veya de¤er s›n›rlamalar›na denir. ne bol miktarda sahipse, o üretim faktörünü yo¤un ola- Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (The North Ame- rak kullanan üretim dal›nda uzmanlaflaca¤›n› ve karfl›lafl- rican Free Trade Agreement: NAFTA): Daha önce t›rmal› üstünlük elde edece¤ini ileri sürer. ABD ve Kanada aras›nda mevcut olan serbest ticaret an- Hibe: Karfl›l›ks›z olarak kullan›lan yabanc› tasarruf kaynaklar›. laflmas›na Meksika’n›n kat›l›m› ile oluflmufl bir bölgedir. NAFTA 1 Ocak 1994'te yürürlü¤e girmifltir. ‹ Kümelenme Ekonomileri: Ayn› sektörde (endüstri dal›nda) ‹çsel Ölçek Ekonomileri: Üretimin artmas›na ve iflletme öl- faaliyet gösteren firmalar›n maliyetleri azaltmak ve bir çe¤inin büyümesine ba¤l› olarak ifl bölümü ve uzman- arada olman›n sa¤lam›fl oldu¤u avantajlardan faydalan- laflma sonucunda verimlerin artmas›. mak için belli bölgelerde toplanmas› sonucu ortaya ç›- ‹kinci En ‹yi Teori: Tüm dünyay› kapsayan serbest d›fl ticaret yani birinci en iyi mümkün olmad›¤›na göre, serbest ticaretten sonraki ikinci en iyi durum gümrük birli¤i. ‹thalat Lisans Belgesi: Kotaya tabi mallardan belirli miktar it- kan d›flsal ekonomiler. L Laissez-faire, Laissez Passer: (B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler): Kapitalist ekonomide müdahalenin olmamas› hal edebilmek için ithalatç›ya verilen özel izin belgesi. gereklili¤ini savunur. ‹lk olarak fizyokrasi düflüncesinde J ortaya ç›km›flt›r. Frans›zca “serbest b›rakmak” anlam›na J-E¤risi Hipotezi: K›sa dönem fiyat esnekliklerinin birden gelir. ‹ktisadi anlamda Laissez Faire devletin ekonomi küçük olmas› nedeniyle devalüasyonun k›sa dönemde üzerinde olabildi¤ince az etkisi bulunmas› gerekti¤ini, baflar›s›z, uzun dönemde baflar›l› olaca¤›n› ileri süren böylece özel sektörün ve piyasa ekonomisinin ticaretin hipotez. serbest kalmas›yla beraber ekonomik refaha kavuflaca¤›n› düflünür. K Leontief Paradoksu (Çeliflkisi): Wassily Leontief’in Hecks- Kambiyo: Yabanc› ülke paras›n› ve bu ülke paras› üzerinden cher-Ohlin (Faktör Donat›m›) Teorisini test etmek için düzenlenen ticari senet, çek ve havale gibi ödeme araç- ABD’nin 1947 y›l› girdi-ç›kt› tablolar›n› ve d›fl ticaret ve- lar›n› ve ayn› zamanda iki ayr› ülke paras›n›n birbiriyle rilerini kullanarak yapt›¤› çal›flma sonucu ortaya ç›kan de¤ifltirilmesini ifade eder. çeliflkidir. Çal›flman›n sonucunda, H-O Teorisi ile çeliflki- Karma Tarife (Vergi): Ad valorem ile spesifik verginin bilefli- li olarak ABD’nin emek yo¤un ürünleri ihraç etti¤i, ser- midir. ‹thal edilecek her bir otomobil için T1000 ve ilaveten otomobilin de¤erinin %1’i kadar vergi al›nmas› gibi. Karfl›laflt›rmal› Statik Analiz: Zaman›n iki ayr› an›ndaki du- maye yo¤un ürünleri de ithal etti¤i ortaya ç›km›flt›r. M Mal (Ürün) Farkl›laflt›rmas›: Ayn› ihtiyaca cevap veren, bir- rumun karfl›laflt›r›lmas›. Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi: 1817 y›l›nda David Ri- birinin yerine rahatça ikame edilebilecek ürünlerin fark- cardo taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Bir ülkenin her iki ma- l› ambalaj, farkl› görünüfl ve farkl› markalar alt›nda piya- l›n üretiminde de mutlak olarak üstün olmas› durumun- saya sürülmesi, bu farkl›l›¤›n tüketici zihnine yerlefltiril- da d›fl ticarette mutlak üstünlüklere de¤il karfl›laflt›rmal› meye çal›fl›lmas›. üstünlüklere bak›laca¤›n› ileri süren teori. www.hedefaof.com Sözlük 219 Marshall-Lerner Koflulu: Devalüasyonun d›fl ticaret denge- Otarfli: Bir ülkenin kendi kendine yeterlili¤ine denir. Otarfli, sini sa¤layabilmesi için, ithal mallar› iç talebinin fiyat es- bir ekonominin ihtiyaçlar›n› kendi bünyesinde karfl›laya- nekli¤i ile ihraç mallar› d›fl talebinin fiyat esnekli¤i top- rak uluslararas› iktisadi iliflkilerini en düflük seviyeye in- lam› bire eflit veya birden büyük olmal›d›r. dirmesi hali. Menfle Belgesi (fiahadetnamesi): ‹hraç konusu eflyan›n dü- Otonom Tarife (Autonomous Tariff): Gümrük vergileri ül- zenlendi¤i ve onayland›¤› ülke menfleli oldu¤unu veya kelerin kendileri taraf›ndan yasa ile belirleniyorsa bu ta- gördü¤ü de¤ifliklik ve ifllemler dolay›s›yla o ülke menfleli say›lmas› gerekti¤ini bildirir belge. rifelere otonom tarife denir. Ödemeler Dengesi A盤›: Ülkenin ödemeler dengesinde yer Merkantilizm: Amerika’da alt›n ve gümüfl madenlerinin bu- alan otonom ifllem giderlerinin otonom ifllem gelirlerin- lunmas›ndan sonra 16. ve 18. yüzy›llar aras›nda ortaya den fazla olmas› durumu. at›lan, devletin as›l zenginli¤inin de¤erli madenlerden Ödemeler Dengesi Fazlas›: Otonom ifllem gelirlerinin oto- olufltu¤unu ileri süren ve korumac› bir d›fl ticaret politi- nom ifllem giderlerinden fazla olmas› durumunu ifade kas›n› savunan bir iktisadi ö¤reti. eder. Metzler Çeliflkisi: Bir ülkenin ithal etti¤i mallara gümrük ta- Ödemeler Dengesi: Bir ülke yerlefliklerinin di¤er ülkeler yer- rifesi koymas› durumunda karfl› ülkenin ihracatç›lar›n›n leflikleriyle belirli bir zaman diliminde, genellikle bir y›l da buna misilleme yaparak mallar›n fiyatlar›n› indirmesi içinde gerçeklefltirdikleri bütün ifllemleri içeren bir özet sonucu ülkedeki k›t faktörün korunmas›nda korumac›l›- rapor. ¤›n etkisinin gerçekleflmeyebilece¤ini ileri süren çeliflki. Ölçe¤e Göre Artan Getiri: Üretimde kullan›lan girdiler bir Mundell’in Tahsisler Kural›: ‹ç denge sorunlar› için maliye birim art›r›ld›¤›nda, üretim miktar› bir birimden daha faz- politikas›n›n, d›fl denge sorunlar› için para politikas›n›n izlenmesinin uygun oldu¤unu savunan görüfltür. la art›yorsa ölçe¤e göre artan getiri söz konusu. Ölçek Ekonomileri: Firmalar›n büyüklü¤ünden kaynakla- Mutlak Üstünlükler Teorisi: Adam Smith taraf›ndan 1776 y›- nan unsurlar, maliyetlerin düflürülmesi, verimlilik ve üre- l›nda ortaya at›lan teoriye göre, bir ülke bir mal› di¤er ül- timin artmas› ve bunun sa¤lad›¤› tasarruflar›n yaratt›¤› keye göre mutlak olarak daha verimli (ucuza) üretiyor- olumlu sonuçlara ölçek ekonomileri denir. sa, o mal›n üretiminde uzmanlaflmal› ve üretim fazlas›n› Özel Çekme Haklar› (SDR): IMF taraf›ndan yarat›lan ve üye ihraç etmeli, buna karfl›l›k nispeten verimsiz (pahal›ya) ülkelerin kotalar› çerçevesinde üye ülkelere rezerv sa¤- üretti¤i mal›n üretiminden vazgeçerek ucuza üreten di- lamak amac›yla tahsis edilen rezervlere verilen isim. ¤er ülkeden bu mal› ithal etmelidir. P N Para Sepeti: Çeflitli ülke paralar›n›n belirli a¤›rl›klarda bir ara- Negatif Büyüme: Ülkedeki mevcut teknoloji seviyesinin ve ya getirilmesiyle oluflturulan bir de¤er ölçüsüdür. Birle- üretim faktörlerinin miktar›n›n azalmas› sonucunda dö- flik para veya hesap birimi gibi isimlerle de isimlendirile- nüflüm e¤risinin içe do¤ru kaymas›, bir di¤er deyiflle üre- bilir. tilen mal ve hizmet kapasitesinin azalmas›. Pareto Optimumu: Vilfredo Pareto taraf›ndan gelifltirilen teoriye göre, bir toplumdaki toplam refah toplumdaki bi- O-Ö reylerin refahlar›n›n toplam›ndan oluflur. E¤er bir top- Optimum Tarife: Ticaret hacmindeki daralman›n olumsuz lumda bir bireyin refah› azalt›lmadan, baflka bir bireyin etkilerine karfl›l›k, ticaret hadlerindeki iyileflmeden do- refah›n› yükseltme imkân› yoksa o toplum ulaflabilece¤i ¤an net refah art›fllar›n› maksimum yapan oran. maksimum refaha ulaflm›fl demektir. Bu durum, toplum- Ortak Gümrük Tarifesi (OGT): Gümrük birli¤ine üye ülke- da optimum kaynak da¤›l›m›n›n sa¤land›¤›n› gösterir. lerin uygulad›klar› ortak d›fl ticaret yönetmeli¤i ve bu Portföy Yat›r›mlar›: Menkul de¤erlere yap›lan yat›r›mlar. kapsamda Gümrük birli¤i üyesi ülkelerin birlik d›fl›ndaki üçüncü ülkelere karfl› uygulam›fl olduklar› gümrük R tarifesi. Reel Kur Endeksi: Ülke para birimlerinin di¤er para birimle- Ortak Pazar: Gümrük birli¤indeki mevcut yap›ya ek olarak rine karfl› reel de¤erini ölçmeye yarayan endeks. emek, sermaye ve giriflimci (müteflebbis) gibi üretim fak- Reeskont Oran›: Ticari bankalar ellerindeki müflteri senetle- törlerinin birli¤e (ortak pazara) üye ülkeler aras›nda ser- rini merkez bankas›na yeniden iskonto (reeskont) ettir- bestçe dolaflt›¤› ekonomik bütünleflme flekli. diklerinde merkez bankas›n›n ilgili reeskont ifllemine uygulad›¤› oran. www.hedefaof.com 220 Uluslararas› ‹ktisat Resesyon: Toplam ç›kt›da, gelirde, istihdamda ve ticarette Tam Konvertibilite: Bir ülkede yerleflik olan veya olma- önemli azalmalar›n oldu¤u, genellikle alt› ay veya bir y›l yan gerçek ve tüzel kiflilerin o ülkenin paras› veya di- süren ve ekonominin birçok sektöründeki daralmalarla ¤er yabanc› paralar ile olan alacaklar›n› serbest bir fle- kendini gösteren bir dönem. kilde iktisap etmesi (edinmesi) ve di¤er yabanc› para- Revalüasyon: Sabit döviz kuru sisteminde hükümet karar› ile ulusal paran›n d›fl de¤erinin yükseltilmesi. lar ile de¤ifltirmesi. Tam uzmanlaflma: Bir ülkenin tüm kaynaklar› ile sadece bir Rybczynski Teoremi: Emek ve sermaye faktörlerinden biri- mal üretmesi. nin arz› artarken di¤erinin arz›n›n sabit kalmas› duru- Tarife Savafl›: ‹ki ya da daha çok ülke aras›nda ticaret avan- munda, arz› artan faktörü yo¤un olarak kullanan üretim taj› elde etmek için karfl›l›kl› yap›lan bir seri tarife art›fl›- dallar›nda üretimin mutlak olarak artaca¤›n›, arz› sabit n› ya da misillemeleri. kalan üretim faktörünün kullan›ld›¤› üretim dal›nda ise üretimin azalaca¤›n› ileri süren teori. Tarife: Uluslararas› ticarete konu olan bütün mallara uygulanan vergi oranlar›n› gösteren listelerdir, gümrük vergisi yerine de kullan›l›r. S Tekelci (Monopolcü) Rekabet Teorisi: Tekelci Rekabet Mo- Sabit F›rsat Maliyetleri: Bir mal›n üretimi artt›kça birim bafl›na maliyetlerin de¤iflmemesi. deli’nin anahtar kavramlar›; firma düzeyinde ürün farkl›laflt›rmas› ve içsel ölçek ekonomileridir. Tekelci rekabet Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Area: FTA): Üye ülkeler aras›nda d›fl ticareti k›s›tlayan veya engelleyen tarife modelini d›fl ticarete uygulaman›n temelinde d›fl ticaretin pazar› büyüttü¤ü düflüncesi yatmaktad›r. ve kota gibi s›n›rlamalar ortadan kald›r›larak d›fl ticaretin Teklif E¤risi: Bir ülkenin ithal etti¤i mal miktarlar› birer bi- serbestlefltirildi¤i bütünleflme fleklidir. Serbest ticaret böl- rim art›r›l›rken, ithal etti¤i her birime karfl›l›k kendi gesi içinde yer alan ülkeler üçüncü ülkelere karfl› Ortak mal›ndan teklif edece¤i mal miktarlar›n› gösteren e¤ri- Gümrük Tarifesi (OGT) uygulamazlar. ye teklif e¤risi. Serbest Ticaret: Uluslararas› uzmanlaflman›n yararlar›n›n el- Teknolojik Aç›k Modeli: Michael V. Posner (1961) taraf›n- de edilebilmesi için devletin d›fl ticareti k›s›tlamamas› dan gelifltirilen Teknolojik Aç›k Modeli’ne göre teknolo- gerekti¤ini ileri süren Klasiklere ait görüfl. jik yenili¤i yapan ülkelerin üreticileri ile di¤er ülke üre- Sözleflmeli Tarife (Conventional Tariff): Ülkeler aras› ticileri aras›nda belli bir süre teknolojik aç›k oluflur. Tek- anlaflmalar ve karfl›l›kl› görüflmeler sonucu belirlenen nolojik yenilik sayesinde maliyetlerini önemli ölçüde dü- tarifeler. flüren ilk üretici, d›fl ticarette (ihracatta) di¤er ülke üreti- Spesifik Gümrük Tarifeleri: ‹thal edilecek mallar›n birim ve a¤›rl›k gibi fiziki birimleri üzerinden al›nan vergiler. Spot Döviz Kuru: Döviz al›flverifli ile ilgili anlaflman›n yap›ld›¤› günkü döviz kuru. cilerine karfl› önemli bir üstünlük sa¤lar. Tercihli Ticaret Anlaflmas›: ‹ki veya daha fazla ülke aras›nda seçilmifl ürünlerin (mallar›n) d›fl ticaretinde tarife ve tarife d›fl› engellerin kald›r›larak veya hafifletilerek taraf- Statik Analiz: Belirli bir andaki durumu. lar aras›nda ticaretin serbestlefltirildi¤i ve üçüncü ülkele- Stolper-Samuelson Gelir Da¤›l›m› Teoremi: Stolper-Samu- re karfl› herhangi bir ortak ticaret politikas› izlenmedi¤i elson Gelir Da¤›l›m› Teoremi, serbest d›fl ticaretin ülkede bol olan üretim faktörünün gelirini yükseltirken, k›t olan üretim faktörünün gelirini düflürece¤ini ileri sürer. Sürekli Damping (Persistent): Firman›n mal›n› d›fl piyasalarda sürekli olarak daha düflük fiyattan satmas›. bir ekonomik bütünleflme flekli. Ticaret Blo¤u: Üye ülkeler aras›nda gümrük tarifeleri ve di¤er gümrük ifllemlerinin ortadan kald›r›ld›¤› veya en aza indirildi¤i bölgesel ekonomik birleflmeler yerine kullan›lan bir kavram. Ticaret Hacmi (Trade Volume): Bir firman›n piyasa ile ya T da bir ülkenin baflka ülkelerle mevcut olan al›fl-verifl po- Taklit Gecikmesi (Imitation Lag): Yeni teknolojilerin di¤er ülkeler (üreticiler) taraf›ndan özümsenerek söz konusu tansiyeli. Tüketici Rant›-Art›¤›-Fazlas› (Consumer Surplus): Tüketi- mal›n üretimine geçilmesi sürecine taklit gecikmesi. cilerin bir mal›n bir birimi için vermeye raz› olacaklar› en Talep Gecikmesi: Teknolojik yenili¤in yap›ld›¤› ülkenin d›- yüksek fiyat ile gerçekte ödedikleri fiyat aras›ndaki fark. fl›ndaki di¤er ülkelerde yeni mala iliflkin talebin oluflma sürecine talep gecikmesi (demand lag) denir. www.hedefaof.com Sözlük U-Ü Uluslararas› Para Fonu (IMF): Uluslararas› parasal iflbirli¤ini güçlendirmeyi, uluslararas› ticaretin genifllemesini ve dengeli büyümesini teflvik etmeyi ve böylece yüksek istihdam› ve reel gelir art›fl›n› desteklemeyi, döviz kuru istikrar›n› sa¤layarak ülkelerin rekabetçi döviz de¤er kay›plar›na baflvurmalar›n› engellemeyi, uluslararas› ödemeler sistemi oluflturulmas›na yard›mc› olmay›, ödemeler dengesi dengesizli¤i sorunu yaflayan ülkelere finansal destek sa¤lamay› amaçlayan bir uluslararas› kurulufl. Üretici Rant›-Art›¤›-Fazlas› (Producer Surplus): Üreticilerin bir birim mal› satmaya raz› olacaklar› en düflük fiyat ile gerçekte satt›klar› fiyat aras›ndaki fark. Ürün Dönemleri (Devreleri) Teorisi: R. Vernon (1966) taraf›ndan gelifltirilen Ürün Dönemleri (Devreleri) Teorisi ürünün icat edildi¤i ilk aflamadan (yeni ürün) uluslararas› ticareti etkilemesine (ticarete konu olmas›na) kadar geçen zaman dilimi üzerinde durur. Sanayileflmifl ülkeler taraf›ndan icat edilen bir ürün ilk baflta standart ürün de¤il, yeni üründür. Zaman içerisinde olgunlaflan ürün daha sonra standart ürün haline gelir ve azgeliflmifl ülkeler taraf›ndan da ihraç edilmeye bafllan›r. V Vadeli (Forward) Döviz Kuru: Dövizlerin gelecekte belirlenen bir tarihte al›flveriflini öngören ve bugünden saptanan döviz kuru. Varl›k (Mevcudiyet) Teorisi: Irving Kravis (1956) taraf›ndan ortaya at›lan Varl›k (availability) modeline göre d›fl ticaretin sebebi, bir mal›n bir ekonomide bulunmamas›. Y Yetiflkin (Nitelikli) ‹flgücü Modeli: Yetiflkin (Nitelikli) ‹flgücü Modeli ülkeler aras›ndaki ticaretin yaln›zca faktör donan›mlar›na (emek ve sermaye farkl›l›¤›na) göre de¤il, nitelikli iflgücü donan›m›na göre de belirlendi¤ini ileri sürer. Y›k›c› Damping (Predatory): Firman›n d›fl piyasadaki rakiplerini ortadan kald›rmak için fiyatlar› onlar›n dayanamayaca¤› kadar düflürmesi. Z Zorunlu Karfl›l›k Oranlar›: Bankalar›n mevduatlar› karfl›l›¤›nda merkez bankas› için ay›rd›klar› zorunlu karfl›l›klar. www.hedefaof.com 221
