ort1003 unite 7

HEDEFLER
İÇİNDEKİLER
HECE BİLGİSİ, TÜRKÇENİN
YAPIM EKLERİ ve ÇEKİM EKLERİ
• Temel Kavramlar
• Kök
• Gövde
• Kelime
• Kelime Çeşitleri
• Ekler
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• Türkçenin yapısı hakkında genel bilgi sahibi
olacak,
• Türkçenin eklerini ayırt edebilecek,
• Kelime türlerini tanıyabileceksiniz.
TÜRK DİLİ - I
ÜNİTE
7
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
GİRİŞ
Daha önceki ünitelerde dillerin çeşitli şekillerde gruplandırıldığı belirtilmişti.
Türkçenin yapısı itibarıyla sondan eklemeli diller arasında yer aldığı anlatılmıştı.
Sondan eklemeli bir dil olarak Türkçe açısından eklerin en az kelimeler kadar
önemli olduğu bir gerçektir. Çünkü kullanılan ekler vasıtasıyla hem yeni kelimeler
türetilmekte hem de kelimeler istenilen şekilde çekimlenebilmektedir.
Türkçenin ekleri, bu eklerin şekillerini ve kullanım çeşitlerini bilmek dilin
daha etkin bir şekilde kullanılması açısından son derece önemlidir. Bu ünitede
Türkçede kullanılan eklerin çeşitleri ve kullanım özellikleri üzerinde durulacaktır.
HECE BİLGİSİ, TÜRKÇENİN YAPIM EKLERİ ve ÇEKİM
EKLERİ
Yapı Bilgisi: Kelimelerin yapısını, türeme yollarını ve çekim biçimlerini
içeren bilgi.
Şekil Bilgisi (morfoloji): Kelime ve kelime çeşitlerinin köklerini, eklerini,
bunların yapısını ve görevini inceler.
Biçim Birimi (morfem): Kelimelere dil bilgisi bakımından biçim veren çoğu ek
hâlinde olan kelime parçalarını inceler.
Ek: Kelimelerle cümleler kurmak, onlara cümle içinde görev yüklemek ve
kelimelerden yeni kelimeler türetmek amacıyla onlara eklenen seslere/hecelere ek
denir.
Kök
Bir kelimenin, daha küçük parçalara ayrılmayan, anlamlı en küçük parçasına
kök denir.
Kelime kökü, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır.
“Okul” kelimesinin kökü, “oku-” fiilidir. Bu kelimede “ok” kısmı da bir anlam
taşır. Ancak “okul” ile “ok” arasında bir ilgi yoktur.
Kökler dilin ana malzemesi olup bilemediğimiz zamanlardan beri vardır.
Sonradan yapılmazlar. İhtiyaç duyduğumuz kelimeler bu köklerden faydalanılarak
yapılır.
Kökler iki çeşittir:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
İsim Kökleri
Bir varlığı, niteliği, ilgiyi veya duyguyu en kısa biçimde tanıtan köklere denir.
Dört çeşittir:
a) Varlık kökleri: Çöl, yol, sıra, ev...
b) Nitelik kökleri: İyi, güzel, kötü...
c) Duygu kökleri: Ah, vah, tüh, ey...
d) İlgi kökleri : Ben, sen, o, ile, için...
İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem”
göreviyle kullanılabilir.
Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.
Karınca, kelebek, araba... gibi
Örnek
İsim kökü içine “yansıma kök” dediğimiz doğa ses ve görüntülerinden
esinlenerek yapılmış kökler de girer.
•fış – kır•miyav-la•çıt-ırtı
•fıs- ılda-
Fiil Kökleri
İş, oluş, hareket ve durum bildiren köklere fiil kökleri denir.
gel-, otur-, ver-... gibi.
Dilimizde hem fiil hem isim kökü olarak kullandığımız kelimeler de vardır.
Bunlara “ortak kök” denir.
Bu kelimeler tek anlam taşımalarına rağmen diğer köklerin tersine hem isim
hem fiil eklerini alabilirler.
Bu kökleri sesteş (eş sesli) kelimelerle karıştırmamak gerekir. Sesteş
kelimeler, iki ayrı kelimedir, ortak kök ise tek bir anlamı olan, kullanıldığı yere göre
fiil ya da isim olan kelimedir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
Fiil Kökü
İsim Kökü
eski - y – en giysi
eski-ci
ağrı - yor
ağrı - lar
taş – kın su
taş
“eski/eski-, ağrı/ağrı-, taş/taş-” ortak köklerdir.
Sesteş kelimeler
yüz (sima/çehre)(isim kökü)
yüz (100) (isim kökü)
Gövde
Bir dilde bulunan isim ve fiil kökleri varlıkların, kavramların, hareketlerin
teker teker karşılığını verecek kadar çok değildir. Gerekli olan kelimeler bu köklere
yapım ekleri getirilerek sağlanır. Bu yolla yapılmış kelimelere gövde denir.
Bir kelimenin gövde olabilmesi için en az bir yapım eki alması gerekir.
Fiil Gövdesi
İsim Gövdesi
Fiil Kökü + Yapım Eki
İsim Kökü + Yapım Eki
Göz - le
Uç - ak
Uç - ur
Göz - cü
Kelime (Sözcük)
Cümlenin anlamlı en küçük birimine ya da bazen tek başına anlamı olmadığı
hâlde (edat) cümle içinde anlam kazanan anlatım birimlerine kelime (sözcük) denir.
Kelimelerin belirli bir düzen içerisinde bir araya getirilmesi sonucu insanlar
arasında anlaşma sağlanır.
Bunu, dağınık hâldeki kelimelerle bir cümle kurarak görelim.
"anlaşma, ara, belirli, bir, düzen, getiril(mek), içeri, insanlar, kelimeler,
sağlan(mak), sonuç"
"İnsanlar arasında anlaşma kelimelerin belirli bir düzene getirilmesiyle
sağlanır. “
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
Kelime Çeşitleri
Kelimelerin anlam ilgilerine, aldıkları çekim eklerine ve cümledeki
görevlerine göre ayrıldıkları sınıflara kelime türleri (çeşitleri) denir.
Kök bakımından Türkçede iki çeşit kelime vardır: İsim ve fiil.
İsimler, cümlede üstlendikleri göreve göre alt başlıklara (türlere) ayrılırlar:
"isim, sıfat, zamir, zarf, edat, bağlaç, ünlem" gibi.
İsim kökleri, varlık ve kavramları karşılarken, fiil kökleri, kılışları, durumları ve
oluşları karşılar.
Tür ve Görev Bakımından Kelimeler
İsim Soylu Kelimeler
İsim (Ad)
Tek başına görev
üstlenenler
Zamir (Adıl)
İsim Soylu Kelimeler
Tam Anlamı
Olanlar
Sıfat (Önad)
Başka Kelimelerle
Birlikte Görev
Üstlenenler
Zarf (Belirteç)
Edat (İlgeç)
Tam Anlamı
Olmayanlar
Bağlaç
Ünlem
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
Fiil Soylu Kelimeler
Fiil Soylu Kelimeler
Fiil
İsim-fiiller (Ad-Eylem)
Sıfat-Fiiller (Ortaç)
Fiilimsi
Zarf-Fiiller (Bağ-Fiil, Ulaç)
Şekilden de anlaşılacağı gibi, Türkçe de dokuz çeşit kelime vardır. Bunlardan
yedisi isim soylu, ikisi fiil soyludur.
İsimler (Adlar)
Örnek
Canlı cansız bütün varlıkları, kavramları, hatta fiilleri de karşılayan, onları
anmaya, tanımaya, birbirinden ayırmaya yarayan kelimelere isim (ad) denir:
•ağaç, su, deniz, Hasan, Anadolu, gidiş, dönüş vb.
İsimler çeşitli yönlerden sınıflara ayrılır:
Varlıklara Verilişlerine Göre
İsimler ait oldukları varlığın veya kavramın eşi benzeri olup olmamasına göre
ikiye ayrılır: Varlık veya kavram eşsiz ve benzersizse özel isim; aynısından birden
fazla bulunuyorsa cins isim denir. O hâlde:
a) Özel İsim: Kâinatta tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları
karşılayan kelimelere denir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
Örnek
Bütün özel isimler (özel ismi oluşturan her kelime ve onları
niteleyen, tanıtan unvanlar) büyük harfle başlar. Büyük harfle
başlamazsa cins ismi zannedilebilirler.
•Yavuz, Kayseri, Ulu Cami, Hatice, Türkçe, Türk Dil Kurumu,
İslamiyet, Türkiye, Asya, Uludağ, Venüs, Yaprak Dökümü,
Karabaş...
b) Cins İsmi: Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir.
Örnek
Dilin temel kavramları cins (tür) isimleridir.
•taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, ev, çocuk, su, sıra,
hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza...
•el, anne, kaşık, kedi, fındık, öğretmenlik, ceket, ekmek, su, beş
yüz, kırmızı, büyük, saat, kim...
Örnek
Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:
•tırmık: Bir ziraat aleti.
•Tırmık: Bir kedinin özel adı
•ozan: Şair
•Ozan: Erkek ismi
Maddelerine Göre İsimler
İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından herhangi biriyle
algılanıp algılanamamasına göre ikiye ayrılırlar.
a) Somut İsim: Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz,
kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların isimleridir. Somut varlıkları
karşılayan isimlerdir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen,
hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları
karşılarlar.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
Örnek
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
•su, toprak, ağaç, ses, televizyon, rüzgâr, sarı, mavi, duman, koku...
b) Soyut İsim: Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde
hâlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna
(akla, ruha, sezgiye, inanca bağlı olarak) inandığımız varlıkların
isimleridir.
Örnek
c)
•sevinç, şüphe, tezat, Allah, cesaret, keder, korku, aşk, melek, ruh,
şeytan...
Varlıkların Sayılarına Göre İsimler
a) Tekil isim: Tek varlığı belirten ve karşılayan, yapıca tekil olan
(topluluk isimleri hariç) kelimelerdir. Kendi, ben, çocuk, kalem,
defter...
Örnek
Tür adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı gibi, biçimce
çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir bölümünü de
anlatabilir.
•İnsan, düşünen, konuşan bir varlıktır. (bütün insanlar)
•Çiçek, susuzluktan kurumuş. (herhangi bir çiçek)
Bu durumda da tekil sayılır.
b)
Çoğul isim: Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran,
çokluk eki almış isimlerdir. Cins isimlerinin çoğulu yapılır.
Şekil yönüyle çoğul olmadığı, çokluk eki almadığı hâlde anlamca çoğul olan
kelimeler vardır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
Örnek
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
•onlar, evler, fikirler, merkezler, dünyalar, kuşlar, böcekler,
kelebekler, arılar...
Örnek
Aşağıdaki cümlelerde seçmen, asker ve saç kelimeleri tekil oldukları hâlde
anlamca çokluk bildirmektedirler. Bunlar, topluluk isimleri değildir.
•Seçmen, tercihini yarın ortaya koyacak.
•Asker, sınırları bekliyor.
•Genç yaşta saçı dökülmüş.
Yapılarına Göre İsimler
İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de
sınıflandırılırlar.
Örnek
a) Basit İsim: Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere
denir. Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler. Türemiş ve birleşik
kelimeler yaparken bunlara yapım ekleri getirilir.
•İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler),
dağ(dan)...
Basit isimlerimizin çoğu tek hecelidir, ama bütün basit isimler tek
heceli zannedilmemeli.
Basit isimler, daha küçük ve anlamlı parçalara ayrılamazlar. Meselâ
"kelebek kelimesini kel-ebek şeklinde ikiye ayırıp "kel" diye anlamlı
bir kelime bulabiliriz gibi bir düşünce yanlıştır.
b) Türemiş isim: İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere
bir yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak
yeni isimlere denir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
 İsimden türeyenler: Kitapçı, tuzluk, insanlık, Türklük,
çocukluk, Müslümanlık, kulluk, bilgelik, bayramlık, kışlık,
iyilik, öğretmenlik, demircilik, rehberlik...
 Yansımalardan türeyenler: Çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı,
homur-tu, gıcır-tı, patır-tı
 Fiilden türeyenler: gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalışmak...
başlama, okuma, nakletme, danışma, sevme, inanma...
c) Birleşik İsim: Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip
yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak
oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir.
Birleşik ismi oluşturan kelimeler arasına herhangi bir ek veya kelime
giremez; girerse bu kelime grubu birleşik isim olmaktan çıkar,
belirtili isim tamlaması veya başka bir kelime grubu olur.
Bu isimler anlam bakımından tam bir kalıplaşmaya uğradıkları için
tek bir kelime olarak kabul edilir ve bu şekilde kullanılırlar.
Türkçede üç yolla birleşik isim yapılır:
1- Anlam kayması yoluyla
2- Ses kaynaşması yoluyla
3- Kelime sınıfı kayması yoluyla
1- Anlam kayması yoluyla:
 Birincisi: Birleşik ismi oluşturan kelimelerin tamamı (genellikle
iki kelimeden oluşurlar) anlam kaybına uğrar: Hanımeli,
aslanağzı, suçiçeği, demirbaş, denizaltı, kuşpalazı...
 İkincisi: Kelimelerden sadece birincisi anlam kaybına uğrar:
Adamotu, yayın balığı, ince hastalık...
 Üçüncüsü: İkinci kelime anlamını kaybeder: Karatavuk, yer
elması, karafatma...
2- Ses kaynaşması yoluyla: Cumartesi, pazartesi, kahvaltı, çörotu,
peki...
3- Kelime sınıfı kayması yoluyla: Kaptıkaçtı, külbastı, mirasyedi,
dedikodu, hünkârbeğendi, albastı, gecekondu...
örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, kapkaççı...
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
10
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
giderayak, bilirkişi, vatansever, hacıyatmaz, cankurtaran...
elverişli, rasgele, albeni, çalçene...
Ekler
Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Türkçede değişmez kökler, onlardan
türetilen gövdeler ile kök ve gövdelere eklenen yapım ve çekim ekleri vardır.
Dilimizi kullanışlı hâle getiren; aynı kelimelerle farklı anlamlar ifade
edilmesini, kelime hazinesinin genişlemesini sağlayan eklerdir.
Kelimelere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni kelimeler
türetilirken öncelik yapım eklerinindir. Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri gelir.
Ekler kendilerinden önceki kelimelere bitişik yazılır. Yalnız, “mi” soru eki her
zaman ayrı yazılır; “ek-fiil”in kendisi, yani “i-(mek)” de ayrı ya da bitişik yazılabilir.
Zaten ek-fiil bitişik yazıldığında düşer, sadece zaman eki kalır:
mi: Gelmedi mi?
i-(mek): Gelecek idi, gelecekti
Türkçede ekler aşağıdaki grafikte görüldüğü gibi sınıflandırılabilir:
EKLER
ÇEKİM EKLERİ
YAPIM EKLERİ
İSİM ÇEKİM
EKLERİ
FİİL ÇEKİM EKLERİ
1. İSİMDEN İSİM
YAPIM EKLERİ
1. ÇOĞUL EKLERİ
1. ZAMAN EKLERİ
2. İSİMDEN FİİL
YAPIM EKLERİ
2. HÂL EKLERİ
2. DİLEK EKLERİ
3. FİİLDEN İSİM
YAPIM EKLERİ
3. İYELİK EKLERİ
3. ŞAHIS EKLERİ
4. FİİLDEN FİİL
YAPIM EKLERİ
4. İLGİ EKLERİ
5. EK EYLEM
EKLERİ
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
İsim Çekim Ekleri
1- Çokluk Ekleri: İsmin teklik şekline çokluk eki (-lar/-ler) getirilmek
suretiyle bir şeyin birden fazla olduğunu gösteren eklerdir. Ağaçlar,
kitaplar, bulutlar gibi.
2- İyelik Ekleri: Aitlik bildiren eklerdir. Türkçedeki iyelik ekleri şunlardır:
Teklik
1. şahıs ekleri: m (evim, arabam, arkadaşım)
2. şahıs ekleri: n (evin, araban, arkadaşın)
3. şahıs ekleri: -ı, -i, -u, -ü (evi, arabası, arkadaşı, topu)
Çokluk
1. şahıs : +mız, +miz, +muz, +müz (evimiz, arabamız, arkadaşımız)
2. şahıs: +nız, + niz, +nuz, +nüz (eviniz, arabanız, arkadaşınız)
3. şahıs: +ları, +leri (evleri, arabaları, arkadaşları)
•3. Teklik şahıs eki ünsüzle biten isimlerde +ı, +i, +u, +ü; ünlüyle
bitenlerde +sı, +si, +su, +sü’dür.
•Su ve ne kelimelerinde olduğu gibi iki ünlü bir arada bulunamayacağı
için araya +y ünsüzü girer.
•İyelik ekleri isimleri isimlere bağlar.
•Ünlüyle biten 3. şahıs ekinden sonra (n) ünsüzü araya girer.
Evine: Ev (isim kökü) +i (3. Teklik şahıs eki) +n (ünsüz) +e (hâl eki)
3- Hâl Ekleri: Sözcüğün görevini belirleyen eklerdir. Özellikle “cümlenin
ögelerini” belirlemede etkili olmaktadırlar.
İsim beş hâlde bulunabilir. Bu hâllerden “yalın hâl”in eki yoktur. Sözcük
hâl eki almamışsa yalın hâlde bulunur. İyelik veya çoğul eki alması
yalınlığı etkilemez.
İsmin hâlleri şunlardır:
a) Yalın hâl: İsimlerin teklik, çokluk ve iyelik şekillerine denir: kitap,
kalem, defter (teklik yalın hâl); kitaplar, kalemler, defterler (çokluk
yalın hâl); kitaplarım, kalemlerim, defterlerim (iyelik yalın hâldir).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
12
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
b) Yönelme hâli (-e/-a): ev-e, ayağ-ı, el-i
c) Bulunma hâli (-de/-da): ev-de, ayak-ta, el-de
d) Ayrılma hâli (-den/-dan): ev-den, ayak-tan, el-den
e) Vasıta hâli (-ın/-in): yazın, kışın, güzün
f)
Eşitlik hâli (-ce/-ca, çe/-ça); bence, insanca, kadınca.
g) Yön gösterme hâli (-r, ra/-re, -arı/-eri): taşra, üzre, il-eri, dış-arı.
4- Soru Eki (mı/mi; -mu/-mü): İsimlere getirilen bir çekim ekidir. İyi mi, hoş
mu, dolu mu, boş mu, küçük mü, büyük mü gibi.
Yapım Ekleri
İsimden İsim Yapan Ekler
İsim köklerine getirilen eklerle yeni isimler yaparlar.
1- –ca/-ce, -ça/-çe
 Gibilik, kadarlık, görelik bildiren bir ektir. (bence, insanca, onca, yiğitçe,
irice, hunharca, bunca, doğruca)
 Bu ekin sonuna –ne eki getirildiğinde kuvvetlendirme bildirir. (iyicene,
bolcana, usulcana, güzelcene)
 Yer adları yapar. (Yenice, Kalınca, Çamlıca, Derince, Kumluca)
 Birleşik isimlerden sıfat yapar. Bunlar genellikle yer ve şahıs adlarıdır.
(Akça ağaç, kızılca böcek, alacahöyük, Akçakoca, Akçadağ, Sarıca Halil,
Karaca su, Karaca hisar, Kızılca hamam)
 İsim yapar. (akça, alaca, karaca, delice, ılıca, kaplıca, kokarca)
 Dil isimleri yapar. (Türkçe, İngilizce, İspanyolca…)
2- –cak/-cek, -çak/-çek: Küçültme, sevgi ve acıma bildiren bir ektir.
Yavrucak, büyücek, çabucak, evcek, yumurcak (yumru+cak)
3- –cı/-ci, -cu/-cü: Türkçede çok kullanılan eklerden biridir.
 Meslek isimleri yapar. (sütçü, doğramacı, denizci, iktisatçı…)
 İlgi isimleri yapar. (yolcu, biracı, davacı, yaylacı)
 Alışkanlık ve davranış ile taraftar bildiren isimler yapar. (Yalancı, şakacı,
nişancı, tatlıcı, hürriyetçi, milliyetçi, ayrılıkçı, kaderci…)
 Yer isimleri yapar. (Cebeci, Ayrancı, Bostancı…)
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
13
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
4- –cık/-cik, -cuk/-cük: Küçültme, sevgi ve acıma bildirir: yer, şahıs ve
hastalık isimleri yapar. (Evcik, kısacık, zavallıcık, kuzucuk, küçücük)
 Çeşitli bitki, hayvan, organ, alet isimleri yapar. (Gelincik, tomurcuk,
elmacık, bademcik, kulakçık, maymuncuk, dağarcık, dipçik)
 Hastalık isimleri yapar. (Yılancık, kızamıkçık, arpacık)
 Şahıs ve lakap isimleri yapar. (Ayşecik, Osmancık, Kuzguncuk, Ovacık)
 Yer isimleri yapar. (Çınarcık, Kuzguncuk, Ovacık)
5- –cıl/-cil, -cul/-cül: Sonuna geldiği ismin ifade ettiği şeyi seven anlamını
veren bir ektir.
Bencil, evcil, insancıl
6- –daş/-taş: Beraberlik ve ortaklık bildiren bir ektir.
Yandaş, yoldaş, arkadaş, dindaş, vatandaş, sırdaş, yurttaş
7- –de: Bulunma hâlinin kalıplaşmasıyla meydana gelen bir ektir.
Gözde, gün-de-lik
8- –lak/-lek: Yer isimleri ve aşağılayıcı manada insan tiplerini belirten
isimler yapar.
Kışlak, otlak, yaylak, ötlek, dişlek, dazlak, hortlak
9- –lı/-li, -lu/-lü
 İsimlere ve sıfatlara gelerek “sahip olma” manasını veren sıfatlar yapar.
Güçlü, tatlı, yaşlı, kıllı, bilgili,
 Yer ve şahıs bildiren isimlere gelerek mensubiyet bildirir.
Erzurumlu, Ispartalı, Karslı
 Mensubiyet bildiren yer isimleri yapar.
Dudullu, Salihli, Erdemli
 Ve, birlikte manasına gelen ikilemeler yapar.
İrili ufaklı, geceli gündüzlü, oğullu kızlı, analı babalı
10- –lık/-lik, -luk/-lük: Türkçede en yaygın kullanılan eklerden biridir.
İsimlere gelerek, içinlik ve aitlik bildiren sıfatlar yapar: Bulgurluk buğday,
çiğ köftelik et, yazlık ev, kışlık çorap
 İçin manasına gelen alet isimleri yapar. Ağızlık, başlık, gecelik, gözlük vs.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
14
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
 İçin anlamına gelen tekil isimler yapar: Hediyelik, arpalık, harçlık, yıllık.
 İçin anlamına gelen mekân isimleri yapar: Odunluk, kömürlük, yemlik,
samanlık
 Önüne geldiği isme, çokluk manası veren bir ektir: Ağaçlık, kavaklık,
çamlık, ormanlık
 Sıfatlara gelerek, soyut isimler yapar: Güzellik, çirkinlik, yaşlılık, cimrilik
 Hâl isimleri yapar: Arkadaşlık, yiğitlik, gençlik
 Meslek isimleri yapar: Öğretmenlik, hemşirelik, işçilik, halkçılık
 Rütbe ve makam isimleri yapar: Kaymakamlık, valilik, paşalık
11- –msar/-mser: Türkçede sıfat yapan bir ektir: İyimser, kötümser,
karamsar
12- –msı/-msi: Sıfatlara gelir ve benzerlik bildirir.
Acımsı, delimsi, kırmızımsı, kubbemsi
13- –sız/-siz, -suz/-süz: -lı/-li ekinin zıddı anlam veren, zarf, sıfat, isim yapan
bir ektir. Ölçüsüz, çocuksuz, cansız, soysuz, dinsiz
İsimden Fiil Yapan Ekler
İsimlerin üzerine gelerek fiil görevinde kullanılmalarını sağlayan eklerdir. Bu
eklerden bazıları:
1-
–kır-/-kir-: Tabiat taklidi (yansıma) seslerden fiil yapan bir ektir. Haykır-,
fışkır-, püskür, hıçkır-
2- –l-: Sıfatlara gelen bir ektir. –al/-el ekiyle aynı fonksiyona sahiptir. Eğril-,
-doğrul, sivril-, kısal-, küçül-, alçal-, ufal- vb.
3- –la-/-le-: İsimlerin sonuna gelerek geçişli ve geçişsiz fiiller yapan bir ektir:
başla-, taşla, kışla-, fırınla-, horla-, gözle-, avla-, serinle-, gizle4-
–msa-/-mse-: Öyle kabul etmek anlamına gelen fiiller üreten bir ektir:
azımsa-, küçümse-,gülümse- vb.
5-
–sa-/-se-: Türkçede isteme, arzulama, kabul etme anlamlarına gelen
fiiller yapar: kutsa-, susa-, mühimse-, garipse-, umursa- vb.
Fiilden İsim Yapan Ekler
1- –a/-e: Türkçede kimi kelimelere gelerek yapım eki olan bu ek, zarf fiiller
yapar. Yara, öte, erte, sapa vb.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
15
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
2- –acak/-ecek:Türkçede zarf fiiller yapan bu ek isimler yapar. Yiyecek,
içecek, alacak,verecek vb.
3- –ağan/-eğen: Bir işi çok yapma ve bunu alışkanlık hâline getirmeyi
bildiren bir ektir:yatağan, keseğen, küseğen vb.
4-
–ak/-ek:Karakter, yer, alet ve organ isimleri yapan oldukça işlek bir
ektir: atak,barınak, kesek, ürkek, kavşak
5-
–alak/-elek: asalak, çökelek, yatalak
6-
–anak/-enek:gelenek, görenek, sağanak, yığınak vb.
7-
–arı/-eri: uçarı, göçeri
8- –ası/-esi: geberesi, giyesi, kör olası. Göresi(m geldi)
9-
–baç/-beç: saklambaç, dolambaç
10- –ce: dinlence, eğlence, düşünce
11- –dık/-dik, -duk/-dük, -tık/-tik, -tuk/-tük: bildik, tanıdık
12- –ga/-ge: bilge, dalga, kavurga, süpürge
13- –gaç/-geç: süzgeç, yüzgeç, kıskaç
14- –gan/-gen, -kan/-ken: çalışkan, alıngan, ısırgan, çekingen, kaygan
15- –gı/-gi, -gu/-gü, -kı/-ki, -ku/-kü: burgu, baskı, sargı, vergi, sevgi, bilgi,
görgü, kaygı
16- –gıç/-giç, -guç/-güç: başlangıç, bilgiç, örgüç, sorguç
17- –gın/-gin, -gun/-gün, -kın/-kin, -kun/-kün: gergin, yetişkin, kırgın,
coşkun, üzgün
18- –ıcı/-ici: dilenci, dikici, okuyucu, aldatıcı, bölücü
19- –k: açık, alık, delik, kapak, ıslak, tarak, karışık
20- –m: doğum, ölüm, yudum, kurum, dönüm, yapım, salkım, sunum, giyim
(bir kerelik, bir ölçülük anlamları verir.)
21- –ma/-me: basma, çelme, dolma, sürme, inme, okuma, kavurma
22- –maca/-mece: bilmece, bulmaca, aldatmaca, atmaca
23- –maç/-meç:yırtmaç, bulamaç
24- –mak/-mek: çakmak, ekmek, tokmak, yemek
25- –maz/-mez: görünmez, düşmez, kalkmaz, tükenmez
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
16
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
26- –mış/-miş: dolmuş, durmuş, görmüş, geçirmiş
27- –n: ekin, düğün, dolun, bütün
28- –r/-ar/-er: keser, döner, benzer, yatır, yanar, yazar
29- –ş, -ış/-iş, -uş/-üş: duruş, kalkış, bakış, gidiş, vuruş
30- –t: geçit, umut, öğüt, yoğurt, tirit
31- –tı/-ti, -tu/-tü: karartı, ürperti
Fiilden Fiil Yapan Ekler
1- –der/-dar-, -ter/-tar-: aktar-, gönder-, kaytar2- –dır-/-dir-, -tır/-tir-, -dur/-dür-, -tur-/-tür-: aldır-, ezdir-, söndür-, uydur-,
yüzdür-, bastır3- –ele-/-ala: eşele, silkele
4- –k-: kanık-, burk-, kalk-, silk5- –l-: kırıl-, çakıl-, örül-, vurul-, çakıl-, deşil6- –n-: bakın-, boşan-, bulun-, övün-, paslan-, savur7- –r-, -er-/-ar-: aşır-, gider-, kaçır-, savur8- –ş-: bakış-, çalış-, öpüş-, sürtüş-, tartış9- –t-: parlat-, ürküt-, inlet-, fırlat-, başlat-
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
17
Özet
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
•Türkçenin yapısı bakımından sondan eklemeli bir dil olduğu daha önceki
ünitelerde açıklanmıştı. Sondan eklemeli dillerin temel özelliği
kelimelerin köklerinin bulunması ve dilin, bu kökler üzerine getirilen
ekler yardımıyla işletilmesidir. Türkçede bulunan kelime kökleri ise isim
ve fiil kökleri olarak ikiye ayrılmıştır.
•Türkçede yeni kelimeler, kelime köklerine getirilen yapım ekleriyle
yapılmaktadır. Bu ekler isimden isim, isimden fiil, fiilden isim ve fiilden
fiil yapım ekleri olarak adlandırılmaktadır.
•Türkçede kelimelerin şahıs zaman ve benzeri çekimleri ise çekim ekleri
kullanılarak yapılmaktadır. Çekim ekleri de isim ve fiil çekim ekleri olarak
iki ana gruba ayrılmaktadır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
18
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. "Gözlemcilik" sözcüğünün kökü aşağıdakilerden hangisidir?
a) Gözle
Değerlendirme sorularını
sistemde ilgili ünite
başlığı altında yer alan
“bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
b) Gözlem
c) Göz
d) Gözlemci
2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden fazla yapım eki almış sözcük
kullanılmıştır?
a)
Utangaçlık nedir bilmeyen bir çocuktu.
b)
Basın tarihinde böyle olay yok.
c)
Eskiden yeni gelinler bir süre iş yapmazlarmış.
d)
Yazı yazmaya çok meraklıydı.
3. "Kitaplık - elmaları - kabakulak" sözcükleri için, sırasıyla aşağıdakilerden
hangisi söylenebilir?
a)
Türemiş - basit - birleşik yapılı oldukları
b)
Türemiş - birleşik - birleşik yapılı oldukları
c)
Basit - türemiş - birleşik yapılı oldukları
d)
Basit - basit - birleşik yapılı oldukları
4. Aşağıdaki sözcüklerden hangisi isimden türemiştir?
a) Durak
b) Görüş
c) İnsanlık
d) Öğrenci
5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yansımadan türemiş bir sözcük vardır?
a)
İsmini sayıklayacağım ölene kadar.
b)
Bir takırtı duydu gecenin sessizliğinde.
c)
Sözcüğü doğru heceledi.
d)
Konu incelenecek, araştırılacak.
Cevap Anahtarı: 1-C, 2-A , 3-A , 4-C , 5-B
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
19
Hece Bilgisi, Türkçenin Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER
KAYNAKLAR
Aksan, D. (1998). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK.
Gencan, T. N. (1979). Türk Dil Bilgisi. Ankara: TDK .
Gülensoy, T. (2000).Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ .
Güvenç, B. (1993).Türk Kimliği-Kültür Tarihinin Kaynakları. Ankara: Kültür Bakanlığı.
Güvenç, B. (2002). Kültürün ABC’si (2.Baskı). İstanbul: Yapı Kredi.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
20