01 Bulten 37 - Türk Psikoloji Dergisi

ISSN: 1300-7408
Türk Psikoloji Bülteni
Turkish Psychological Bulletin
Cilt 11, Say› 37, Aral›k 2005
Volume 11, No. 37, December 2005
Türk Psikologlar Derne¤i Yay›n›d›r
Publication of the Turkish Psychological Association
Sahibi
Türk Psikologlar Derne¤i Yönetim Kurulu ad›na
Prof. Dr. Ayﬂe Yal›n
Bu Say›n›n
Yay›n Yönetmenleri
Uzm. Psk. Banu Y›lmaz
Uzm. Psk. Ilg›n Gökler
Yay›n Kurulu
Dr. Psk. Derya Hasta
Dr. Psk. Okan Cem Ç›rako¤lu
Teknik Editör
Ejder Korkmaz
TÜRK PS‹KOLOJ‹ BÜLTEN‹ ALTI AYDA B‹R, YILDA ‹K‹ DEFA YAYIMLANIR.
Kapak Resmi: Mosaic, Emma Sampson
©Türk Psikologlar Derne¤i
Bu Bülten Türk Psikologlar Derne¤i Yay›n›d›r.
Kaynak gösterilerek yap›lacak k›sa al›nt›lar d›ﬂ›nda, tamam› ya da bölümleri yaz›l› izin al›nmadan hiçbir yolla
ço¤alt›lamaz.
Bültendeki yaz›lar›n içeri¤inden yazarlar›n kendileri sorumludur.
TÜRK PS‹KOLOJ‹ BÜLTEN‹, A‹DAT BORCU OLMAYAN DERNEK ÜYELER‹NE
ÜCRETS‹Z GÖNDER‹L‹R.
Türk Psikoloji Bülteni Online: http://www.psikolog.org.tr/bulten/
Genel Merkez: Meﬂrutiyet Cad. No: 22 / 12 06640 K›z›lay-ANKARA Tel: 0 312 425 67 65
Tel/Faks: 0 312 417 40 59 Web Adresi: www.psikolog.org.tr E-posta: [email protected]
Posta Çeki Hesap No: 105222 Banka Hesap No: Yap› Kredi Meﬂrutiyet ﬁubesi Hesap No: 1023481-5
‹stanbul ﬁube: Dr. Ayla Dönmez Adres: Hüseyin A¤a Mah. Meﬂrutiyet Cad. No. 10 Galatasaray HSBC Banka
Binas› Beyo¤lu-‹STANBUL Tel: 0212-251 6661-62 Faks: 0212-251 7111 E-posta: [email protected]
‹zmir ﬁube: Uzm. Psk. Nurdan Ökten Adres: 1477 Sok. Türker Apt. No. 8 D. 5 Alsancak-‹ZM‹R
Tel/Faks: 0232-422 1224 Web Adresi: www.psikologizmir.com E-posta: [email protected]
Bursa ﬁube: Psk.Gülçer Ayd›n Tel: 0224-243 1140/402 E-posta: [email protected]
Bask›: DETAMAT Adres: ‹stanbul Caddesi, ‹stanbul Çarﬂ›s› No: 48/13-14 06060 ‹skitler/Ankara
Tel: 0 312 384 47 21-384 39 36 Faks: 0 312 384 47 01 E-posta: [email protected]
Derne¤imiz, Bakanlar Kurulu’nun 97 / 10448 say›l› ve 19 / 12 / 1997 tarihli karar› ile
“Kamu Yarar›na Çal›ﬂan Dernek” statüsünü kazanm›ﬂt›r.
ISSN: 1300-7408
Türk Psikoloji Bülteni
Cilt 11, Say› 37, Aral›k 2005
‹Ç‹NDEK‹LER
Editörlerden - Banu Y›lmaz, Ilg›n Gökler
DERNEKTEN HABERLER
2004-2006 Çal›ﬂma Raporu
1
14. Ulusal Psikoloji Kongresi - ‹hsan Da¤
6
Türk Psikologlar Derne¤i Araﬂt›rma, Uygulama ve E¤itim Merkezi ‹ç Yönetmeli¤i
13
Rana Sey Uluç’un Ard›ndan
19
ÖZEL GÜNDEM: S‹YASET PS‹KOLOJ‹S‹
Siyaset Psikolojisi Nedir? - Özlem D. Gümüﬂ
24
Post-Modernlik, Kimlik Siyaseti ve Siyaset Psikolojisi Üzerindeki Di¤er Siyasi Etkiler -
31
Özlem D. Gümüﬂ
Siyasal Düﬂünmeye Nörobiliﬂsel Yaklaﬂ›m - Özgür Güldü
38
Kamuoyu ve Propaganda - Sevgi Duman
50
Irkç›l›¤a Psikolojik Bak›ﬂ - Damla Çimen
58
Farkl› Fakültelerde Okuyan Ö¤rencilerin Siyasal ‹deolojileri, Otoriteryanizm ve
62
Dindarl›k Düzeyleri- Melis Çelik
‹ngiliz Avam Kamaras›’ndaki Siyasi ‹nanç Sistemleri ve Biliﬂsel Tarz -
67
Derya Hasta, Banu Özkolçak
Alg›lanan Grup Statüsü Farkl›l›klar› ‹le Cinsiyet, Etnik Köken Ve Dinin Sosyal Bask›nl›k
75
Yönelimi Üzerindeki Etkisi - Derya Hasta
Soka¤›n Dili ve ‹nsan Bilimlerinin Münzevili¤i - Canani Kaygusuz
86
Siyaset Psikolojisi Kapsam›nda Türkçe Yay›nlanm›ﬂ Araﬂt›rma ve Yaz›lar - Derya Hasta
97
PS‹KOLOJ‹N‹N ALT ALANLARI
Güvenli Sürücülü¤ü Etkileyen Etkenler - P›nar Ç›nar
106
TEKNOLOJ‹ VE YAﬁAM
‹nternetin Patolojik Kullan›m›na ‹liﬂkin Araﬂt›rmalar - Özgen Yalç›n
117
Selim Hoca’n›n Fareleri - Selim Hovardao¤lu
124
KONGRE ve SEMPOZYUMLAR
125
TEMS‹LC‹LER
126
ED‹TÖRLERDEN
De¤erli Bülten Okuyucular›,
Yeni say›m›zla bir kez daha sizlere ulaﬂ›yoruz...
P
sikoloji, yaﬂam›n içinde insana iliﬂkin hemen her olguyu kapsayan oldukça geniﬂ bir
alan... Psikologlar olarak, dünya ve ülke gündemini yak›ndan izleyerek, bilimsel bilgi birikimi, araﬂt›rma, uygulama ve yaklaﬂ›m yöntemleri arac›l›¤›yla insan yaﬂam›n›n niteli¤ine katk›da bulunma sorumlulu¤umuz oldu¤una inanmaktay›z. Siyasal olaylar, tarih boyunca insan
yaﬂam›n› hem toplumsal hem de bireysel düzeyde etkileyen en önemli olgular aras›nda olagelmiﬂtir ve siyaset alan›n›n psikoloji bilimi ve mesle¤inin üzerine e¤ilmesi gereken bir alan oldu¤u giderek daha da belirginlik kazanm›ﬂt›r.
Bülten'in Özel Gündemi'ni Siyaset Psikolojisi'ne ay›rarak, oda¤›m›z› biraz daha bu yöne çevirmeyi, psikologlar›n bu alanda yapabilece¤i katk›lar konusunda genel bir çerçeve oluﬂturmay›, mesle¤imizi siyaset alan›nda nas›l iﬂlevsel k›labilece¤imizi sorgulamay› ve bu alanda yeni çal›ﬂmalara
olabildi¤ince yön ve h›z vermeyi amaçlad›k. Alandaki çeﬂitli konular› ele alan yaz›lar›n biraraya getirilmesiyle haz›rlanan Siyaset Psikolojisi Özel Gündemi'ni ilgiyle okuyaca¤›n›z› umuyoruz.
Bülten'de baﬂka neler var?.. Türk Psikologlar Derne¤i Genel Kurulu'na yaklaﬂt›¤›m›z bu günlerde, Derne¤imiz çat›s› alt›nda gerçekleﬂtirilmiﬂ olan çal›ﬂmalar›n geniﬂ raporunu Dernek'ten Haberler bölümünde bulabilirsiniz. Ayr›ca, Psikolojinin Alt Alanlar› ve Teknoloji ve Yaﬂam bölümünde
de farkl› alanlarda keyifle okuyaca¤›n›z yaz›lara yer verdik.
Geliﬂmeye yönelik eleﬂtiri, katk› ve ilgileriyle Bülten'e sahip ç›kan sevgili psikoloji ö¤rencileri
ve meslekdaﬂlar›m›za teﬂekkür ederiz...
Uzm. Psk. Banu Y›lmaz
Uzm. Psk. Ilg›n Gökler
DERNEK’TEN HABERLER
2004-2006 ÇALIﬁMA RAPORU
Türk Psikologlar Derne¤i Genel Merkez 20042006 dönemi Yönetim Kurulu olarak, Bültenlerimizde sizlere duyurmaya çal›ﬂt›¤›m›z etkinliklerimizi, yönetim dönemimizin sonuna geldi¤imiz ﬂu
günlerde yay›nlad›¤›m›z bu son Bültenle genel
baﬂl›klar alt›nda sunuyoruz.
Yasa Çal›ﬂmalar›
Meslek Yasas› ile ilgili olarak TBMM, Avrupa
Birli¤i Uyum Komisyonu ve Sa¤l›k Bakanl›¤› ile
çok say›da görüﬂme yap›ld›.
Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumunun Teﬂkilat ve Görevleri ile Baz› Kanunlarda
De¤iﬂiklik Yap›lmas› Hakk›nda Kanun Tasar›
Tasla¤› hakk›nda (Aral›k 2005)
Kongre/Sempozyum/Kurultay
13. Ulusal Psikoloji Kongresi (2004) ‹stanbul
Bilgi Üniversitesi
II. Prof. Dr. Iﬂ›k Savaﬂ›r Klinik Psikoloji Sempozyumu (22-23 Nisan 2005) ODTÜ, Psikoloji Bölümü
II. Psikoloji Kurultay›: Psikoloji E¤itiminde
Minimum Standartlar (24 Nisan 2005)
Yasa tasla¤› ile ilgili olarak resmi görüﬂ bildirildi
(A¤ustos 2004).
Kurultay sonunda “Psikoloji E¤itiminde Minimum Standartlar Komisyonu” ve “Akreditasyon
Komisyonu” oluﬂturuldu.
Yönetmelikler
E¤itim Çal›ﬂmalar›
Belirli yönetmeliklerin haz›rlanmas› aﬂamas›nda
aﬂa¤›da ad› geçen kurumlara görüﬂ bildirildi:
E¤itim say›s›n› artt›rmak, araﬂt›rma ve uygulamalar yapabilmek için TPD E¤itim Araﬂt›rma ve Uygulama Merkezi kuruldu (2. 4. 2005) ve TPD E¤itim Araﬂt›rma ve Uygulama Merkezleri yönetmeli¤i haz›rland›.
Sa¤l›k Bakanl›¤›’na Psikologlar›n Performans
Çarp›mlar› hakk›nda (A¤ustos 2004)
Baﬂbakanl›k Gençlik ve Spor Genel Müdürlü¤ü’ne Sporcular›n E¤itimi ve Performans Testleri
hakk›nda (A¤ustos 2004)
Adalet Bakanl›¤›’na Aile Mahkemeleri hakk›nda
(Ekim 2004)
‹çiﬂleri Baﬂkanl›¤›’na Özel Güvenlik Hizmetlerine dair Kanunun Uygulanmas›na ‹liﬂkin Yönetmelik hakk›nda (Kas›m 2004)
TPD Genel Merkez taraf›ndan düzenli olaarak verilen e¤itim hizmetleri Bahar-Güz-Yaz dönemlerinde sürdürüldü. Ayr›ca, “Geliﬂimi ‹zleme” konulu Çal›ﬂma Grubu toplant›lar› ve Özel e¤itim
komisyonu toplant›s› gerçekleﬂtirildi.
Projeler
SHÇEK ile Aile Dan›ﬂmanl›¤› Merkezi Yönetmeli¤i hakk›nda (Ocak 2005)
Türkiye Avrupa Komisyonu Delegasyonu
“Türkiye’de Üreme Sa¤l›¤› Program›”n›n yürütülmesi için ‹stanbul ﬁubemiz yetkili k›l›nd›
(Mart 2005).
Baﬂbakanl›k Özürlüler ‹daresi Baﬂkanl›¤›’na
özürlülük oranlar› ile ilgili yönetmelik hakk›nda
Sosyal Hizmetlerin Yeniden Yap›land›r›lmas›,
‹zmir ﬁubemiz taraf›ndan önerilen “Genç Psikologlar Araﬂt›rma Ödülleri” Projesinin bu ﬂubemiz taraf›ndan yürütülmesi uygun görüldü (Ekim 2005).
1
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
TÜB‹TAK Sosyal ve Beﬂeri Bilimler projeleri
kapsam›nda Wechsler Zeka Ölçeklerinin (WISCIV, WAIS-III, WPPSI-II) Türkiye standardizasyonu çal›ﬂmalar›na baﬂland› (Aral›k 2005).
Yay›nlar
Temsilciliklerle ‹liﬂkiler
2 Nisan 2005 tarihinde Ankara’da temsilcilerimizle bir toplant› yap›ld›.
Kat›l›mc›lar:
Adana Temsilcisi, Masum Ayd›n
11 ayr› kongre/sempozyumda yay›n tan›t›m› ve
sat›ﬂ› yap›ld›.
Yeni ve bask›s› tükenen kitaplar bas›ld›.
Türk Psikoloji Dergisi için web sitesi haz›rland›.
Türk Psikoloji Yaz›lar› Psych INFO kapsam›na
al›nd›.
Türk Psikoloji Dergisi, Türk Psikoloji Yaz›lar› ve
Türk Psikoloji Bülteni’nin yay›nlanmas›na devam
edildi.
Bas›lan Kitaplar
Afyon Temsilcisi, Ecel Seçer
Eskiﬂehir Temsilcisi, Mukaddes Özdemir
Kocaeli Temsilcisi, Elif Karagün ve
Konya Temsilcisi, Arzu Çiçekçi
Sosyal Etkinlikler
Psikologlar Günü nedeniyle An›tkabir ziyareti
(10 May›s 2004)
TPD E¤itim Araﬂt›rma ve Uygulama Merkezi’nin
aç›l›ﬂ kokteyli (02 Nisan 2005)
Psikologlar Günü nedeniyle An›tkabir ziyareti
(10 May›s 2005)
Geçiﬂ Döneminde Türkiye
Evrimsel Psikolojiye Giriﬂ
Koﬂullanma ve Ö¤renmenin Temelleri
Anormal Psikolojisi
Psikologlar Günü nedeniyle Üyelerimize resepsiyon (10 May›s 2005)
2004-2006 Yönetimi süresince etkinliklerin tan›t›m› ve yeni y›l kokteyli (17 Aral›k 2005)
Psikolojiyi Anlamak
Psikoloji Terimleri Sözlü¤ü
Ö¤rencilerimizle ‹liﬂkiler
Endüstri Örgüt Psikolojisi
Türkiye’de Ergenlik Dönemi Araﬂt›rmalar› Konu
ve Yazar Dizini
AÜ DTCF Psikoloji Bölümü Mezuniyet Töreni,
Yer: TPD E¤itim Araﬂt›rma ve Uygulama Merkezi (Temmuz 2005)
Di¤er Yay›nlar
Ö¤renci kongreleri
Cinsel Tedaviler El Kitab› (1.000 adet)
Ö¤rencilerimize yurt d›ﬂ› kongrelere kat›l›m için
maddi destek
WISC-R Kay›t Formundan (5.000 adet)
Medya ile ‹liﬂkiler
AGTE Ankara Geliﬂim Tarama Envanteri (1.000
adet)
Çok say›da TV, radyo programlar›na kat›l›m
Gevﬂeme Egzersizleri CD (500 adet)
Kamuoyunu bilgilendirici bas›n bültenleri
2
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
S›nav Stresi Rehberi (Hürriyet ve Milliyet gazeteleri)
Ankara içinde ve d›ﬂ›nda kamu kurum ve kuruluﬂlar›na ve özel kurumlara çok say›da seminer/konferans
Kamu Kuruluﬂlar›yla ‹liﬂkiler
Resmi ve Gönüllü Kuruluﬂlarla
‹liﬂkiler
Türkiye K›z›lay Derne¤i
Sivil Toplum Kuruluﬂlar›yla yap›lan ‹ﬂbirli¤i Protokolüne kat›l›m (11. 6. 2005).
Sivil Toplum Kuruluﬂlar›yla iﬂbirli¤i protokolü
çerçevesinde çal›ﬂtay (21. 1. 2006)
Sa¤l›k Bakanl›¤›
Temel Sa¤l›k Hizmetleri Genel Müdürlü¤ü’nün
“Türkiye’de Ruh Sa¤l›¤› Hizmetlerinin ‹yileﬂtirilmesi” çal›ﬂma grubu
Baﬂbakanl›k
Kat›l›mc›lar: Türk Psikologlar Derne¤i, Türkiye
Psikiyatri Derne¤i, Türk Tabipleri Birli¤i, Sosyal
Hizmet Uzmanlar› Derne¤i, Türkiye K›z›lay
Derne¤i
Özürlüler ‹daresi Baﬂkanl›¤›, özürlülük oranlar›n›n belirlenmesi için çal›ﬂma grubu
Pakistan Depremi sonras› psikososyal destek çal›ﬂmalar›
Türkiye Aile Planlamas› Derne¤i’nin Avrupa Birli¤i taraf›ndan finanse edilen T. C. Sa¤l›k Bakanl›¤› Türkiye Üreme Sa¤l›¤› Program› kapsam›nda
desteklenen, Türkiye Aile Planlamas› Derne¤i –
TAPD ile TBMM Nüfus ve Kalk›nma Grubu –
NKG iﬂbirli¤iyle yürütülen Anne Bebek Ölümlerinin Azalt›lmas›na Parlamenterler Arac›l›¤› ile
Multi-Sektörel ‹ﬂbirli¤i ve Politik Kararl›l›k Yarat›larak Katk› Verilmesi Projesi Tan›t›m Toplant›s›’na kat›l›m (Ocak 2006).
Psikososyal Krizlerde ‹ﬂbirli¤i amaçl› STK Toplant›s› (Ocak 2006)
Çal›ﬂma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›
Türkiye ‹ﬂ Kurumu ‹ﬂgücü Uyum dairesi, Mesleki Rehberlik ve Dan›ﬂmanl›k Hizmetleri Ulusal
Politika ve Eylem Plan› Oluﬂturma Çal›ﬂtay›
Yak›n Meslek Dernekleriyle ‹liﬂkiler
Yak›n meslek derneklerinin baﬂkan ve temsilcileriyle görüﬂmeler yap›ld›.
Di¤er Resmi ve Gönüllü Kuruluﬂlarla ‹liﬂkiler
Sosyal Psikiyatri Kongresi, “Ruh Sa¤l›¤›
Hizmetlerinde Ekip Çal›ﬂmas›” paneline kat›l›m
(Haziran 2005)
Birleﬂmiﬂ Milletler Mülteciler Yüksek Komiserli¤i, STK, Vakf› ve Yerel Yönetim, Belediye ve
Devlete Ba¤l› Sosyal hizmet kuruluﬂ temsilcilerinin kat›l›m› ile Türkiye’de ‹ltica Sisteminin Güçlendirilmesi Toplant›s›na kat›l›m (Aral›k 2005).
0-6 Yaﬂ Çocuk Kurumlar›ndaki Çocu¤a Verilen
Hizmet ve E¤itimlerin Desteklenmesi için Durum
Saptamas› ve Öneriler Çal›ﬂtay›’na kat›l›m (Aral›k 2005).
Çocuk Ruh Sa¤l›¤› Derne¤i Baﬂkan›
Uluslar aras› Çocuk Merkezi ve UNICEF iﬂbirli¤i
ile yap›lan “Sokakta Yaﬂayan ve Çal›ﬂan Çocuklara Yönelik Önleyici ve Koruyucu Hizmetler”
Çal›ﬂtay›’na kat›l›m (ﬁubat 2006).
Türk Psikiyatri Derne¤i Baﬂkan›
Dostlar Dayan›ﬂma Derne¤i
Sosyal Hizmet Uzmanlar› Derne¤i temsilcisi
Sa¤l›k Sosyal Hizmet Emekçileri Sendikas›
Türk Tabipler Birli¤i Baﬂkan›
3
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Dikkat Eksikli¤i Hiperaktivite ve Ö¤renme Güçlü¤ü Derne¤i
SPOT Marmara Grubu
UMAG U¤ur Mumcu Araﬂt›rmac› Gazetecilik
Uluslararas› Üyeliklerimiz
Çal›ﬂma Grubu, A¤ustos 2004, Pekin
Kat›l›mc› Organizasyonlar: IUPyS Baﬂkan› ve
Yönetim Kurulu Üyeleri, EFPA, APA
Kat›l›mc› Ülkeler: Avusturalya, Hindistan, Hollanda, Nijerya, Singapur, Sri Lanka, Türkiye, Yemen, Yeni Zelanda
IUPsyS:International Union of Psychological Science (1992)
IUPys Uluslar aras› Psikoloji Kongresi Sonras›
Çal›ﬂma Grubu, A¤ustos 2004, Pekin
EFPA:European Federation of Psychologists’ Associations (1993)
Çalﬂma grubu program›na, TPD formal bir sunum
ile kat›lm›ﬂ; TPD’nin tarihçesi; ”geliﬂim öyküsü”
ve tan›t›m› yap›larak Marmara Depremi Psikososyal Etkinliklerine yönelik sinevizyon gösterilmiﬂtir.
European Mental Health Association (2004)
APA: American Psychological Association
ITC: International Test Commission
Avrupa Psikoloji Birli¤i-EFPA Temsilcilerimiz
Avrupa Psikoloji Birli¤i-EFPA Etik Komite Toplant›s›, Ekim 2004, Prag
Krize Müdahale ve Travma Çal›ﬂma Grubu Prof. Dr. Nuray KARANCI
TPD Temsilcisi: Yrd. Doç. Dr. Yeﬂim KORKUT
Trafik Psikolojisi Çal›ﬂma Grubu - Doç. Dr. Yeﬂim YASAK
Bilimsel Komite -Prof. Dr. Nebi SÜMER
TPD Genel Kurulu’nda kabul edilen “Etik ‹lkeler
Yönetmeli¤i/Yönergesi” konusunda bilgilendirme
Etik Komite - Yrd. Doç. Dr. Yeﬂim KORKUT
Avrupa Psikoloji Birli¤i-EFPA Baﬂkanlar Toplant›s›, Aral›k 2004
Geropsikoloji Çal›ﬂma Grubu - Doç. Dr. Banu
CANGÖZ
TPD Temsilcileri: Prof. Dr. Ayﬂe YALIN, Doç.
Dr. Gonca SOYGÜT
E¤itim Sisteminde Psikologlar Çal›ﬂma Grubu Doç. Dr. Gonca SOYGÜT (2005’te görev tamamlanarak çal›ﬂma grubu etkinlikleri sonland›r›lm›ﬂt›r.)
Avrupa Psikoloji Birli¤i-EFPA Baﬂkanlar Toplant›s›, Aral›k 2004, Brüksel
Uluslararas› Çal›ﬂmalar
IUPys Uluslararas› Psikoloji Kongresi Sonras›
Çal›ﬂma Grubu, A¤ustos 2004, Pekin
Konu: “Derneklerin Kapasitelerini Geliﬂtirme”
TPD Temsilcisi: Doç. Dr. Gonca SOYGÜT
IUPys Uluslar aras› Psikoloji Kongresi Sonras›
EFPA Yönetim Kurulu Toplant›s›na Kat›l›m:
TPD’nin tan›t›m› yap›lm›ﬂ ve EFPA ile iﬂbirli¤i
konusunda beklentiler iletilmiﬂtir.
Avrupa Psikoloji Birli¤i-EFPA Baﬂkanlar Toplant›s›, Nisan 2005, Brüksel
TPD Temsilcisi: Prof. Dr. Ayﬂe YALIN
Yunanistan Psikologlar Derne¤i temsilcilerinin II.
Iﬂ›k Savaﬂ›r Klinik Psikoloji Sempozyumu için
Türkiye’de olmalar› nedeniyle, Yönetim Kurulu
4
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
üyeleri ile toplant› düzenlenmiﬂ ve Dernek çal›ﬂmalar› hakk›nda kendilerine bilgi verilmiﬂtir (Nisan 2005)
Avrupa Psikoloji Birli¤i-EFPA Psikoloji Kongresi, Temmuz 2005, Granada
TPD Temsilcileri: Prof. Dr. Ayﬂe YALIN, Doç.
Dr. Gonca SOYGÜT
Avrupa Psikoloji Birli¤i-EFPA Psikoloji Kongresi, Temmuz 2005, Granada
Kongre Kapsam›nda Afetlerde Organizasyon ve
Müdahale Konulu iki sunum
TPD’nin 2011 EFPA kongresine adayl›¤›n›n
duyurulmas›, gerekli tan›t›mlar›n yap›lmas›
TPD’nin tarihçesi European Psychologist’de yay›nland›
09-11 Ekim 2005 tarihlerinde Paris’te yap›lan
Güney Avrupa Ülkeleri Psikoloji Dernek Baﬂkanlar› Toplant›s›na Genel Baﬂkan Prof. Dr. Ayﬂe
YALIN kat›lm›ﬂt›r.
Avrupa Psikoloji Birli¤i-EFPA Etik Komite Toplant›s›, Kas›m 2005, Oslo
Prof. Dr. Ayﬂe YALIN ve Doç. Dr. Gonca SOYGÜT
TPD Temsilcisi: Yrd. Doç. Dr. Yeﬂim KORKUT
Avrupa Psikoloji Birli¤i-EFPA Psikoloji Kongresi, Temmuz 2005, Granada
lant›s›, Aral›k 2005, Brüksel
Avrupa Psikoloji Birli¤i-EFPA Baﬂkanlar Top-
TPD Temsilcisi: Doç. Dr. Elif KABAKÇI
EFPA Krize Müdahale ve Travma Çal›ﬂma Grubu
toplant›s›na kat›l›m
Avrupa Psikoloji Birli¤i-EFPA Genel Kurulu,
Temmuz 2005, Granada
Avrupa Psikoloji Birli¤i-EFPA Bilimsel ‹ﬂler Komitesi Toplant›s›, ﬁubat 2006, Berlin
TPD Temsilcisi: Prof. Dr. Nebi SÜMER
5
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
14. ULUSAL PS‹KOLOJ‹
KONGRES‹
6-8 Eylül 2006
Hacettepe Üniversitesi, Kongre ve Kültür
Merkezi, Ankara
Aﬂa¤›da sizlere Davetli Konferans ve Panellerimiz ile Önerilip de Kabul Edilen Konferans, Panel ve Çal›ﬂma Gruplar›n›n bir listesini sunuyoruz. Serbest Bildiri baﬂvurular› ise daha sonra de¤erlendirilerek ilan edilecektir.
Kongre kay›t takvimi, baﬂvuru tarihlerine göre
Türk Psikoloji Bülteni’nin De¤erli Okurlar›,
kay›t ücretleri ve koﬂullar› da bir süredir Kongre
Türk Psikologlar Derne¤i’nin bilimsel faaliyetlerinden en büyü¤ü olan ve her iki y›lda bir çeﬂitli üniversitelerin psikoloji bölümleri taraf›ndan
organize edilen Ulusal Psikoloji Kongrelerinin
ondördüncüsü, 6-8 Eylül 2006 tarihleri aras›nda
Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü’nce yap›lacakt›r.
Web Sayfas›nda “Kay›t” linkinde verilmiﬂtir. Bu-
Sizlerden daha önce verdi¤imiz tarihe kadar
gelen panel, konferans ve çal›ﬂma grubu önerilerini Bilim Kurulumuz de¤erlendirdi ve kabul edilen önerilerin sahiplerine sonuçlar bildirildi. Kabul edilen panel, konferans ve çal›ﬂma gruplar›n›
sizlere de ﬂimdiden, kongremize 5 ay› aﬂk›n bir
zaman kala duyurmaktan da gurur duyuyoruz.
Herhalde bizim kongrelerimizde bu da bir ilki
oluﬂturuyor... Öneride bulunan tüm meslektaﬂlar›m›za çok teﬂekkür ediyoruz. Kabul edilen tüm
öneriler, kongremizin bilimsel içeri¤inin çok iyi
olmas› hedefimize yaklaﬂt›¤›m›z› düﬂündürmektedir. Düzenleme Kurulu olarak bundan büyük sevinç duymaktay›z.
radaki “Önemli Notlar” Bölümünü özellikle hemen okumal›s›n›z, çünkü bu seferki kongremizde
kongre s›ras›nda ödeme yaparak kay›t olma konusunda çok büyük bir teknik güçlü¤ümüz var. Erken kay›t olanaklar›ndan yararlanman›z› öneriyoruz.
Kongremizin haz›rl›klar›yla ilgili geliﬂmeleri
ad›m ad›m takip edebilmek için web adresimizi
s›k s›k ziyaret etmenizi rica ediyoruz.
www.psikon06.hacettepe.edu.tr)
(w
Sizleri 6-8 Eylül 2006 tarihlerinde Hacettepe’de 14. Ulusal Psikoloji Kongresinde aram›zda
görmeyi umut ediyoruz.
Sayg›lar›m›zla,
Prof. Dr. ‹hsan Da¤
Kongre Düzenleme Kurulu Baﬂkan›
KONGRE DAVETL‹ KONUﬁMACILARI ve
KONUﬁMA BAﬁLIKLARI
Konferans Baﬂl›¤›: Erken Ba¤lanma ve Sonraki Geliﬂim için
J. Bruce Overmier, Ph. D
Development)
President, IUPsyS
Prof. Dr. Reﬂit Canbeyli
Professor of Psychology, University of Minnesota
Bo¤aziçi Üniversitesi, Psikoloji Bölümü
Konferans Baﬂl›¤›: Klinik Uygulamalar ve Hayvan Labota ruvar› Araﬂt›rmalar›ndan Ç›kart›lan Dersler (Clinical Practice and Lessons Learned from the Animal Laboratory)
Sonuçlar› (Early Attachment and its Consequences for Later
Konferans Baﬂl›¤›: Psikolojinin Iﬂ›¤› Yeniden Keﬂfi: Biyolo jik Saatin Psikolojik Etkileri
Ross A. Thompson, Ph. D
Prof. Dr. Üstün Dökmen
Department of Psychology, University of California
Ankara Üniversitesi, E¤itim Bilimleri Bölümü
6
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Konferans Baﬂl›¤›: Psikoloji Nereden Nereye, ‹nsan
Nerelerde?
KABUL ED‹LEN PANEL ÖNER‹LER‹
001. Psikoterapi Araﬂt›rmalar›nda De¤erlendirme
Prof. Dr. Y›lmaz Esmer
Öneren: Doç. Dr. Gonca SOYGÜT; H. Ü. Psikoloji Bölümü
Bo¤aziçi Üniversitesi, Siyaset Bilimleri Bölümü
Konferans Baﬂl›¤›: Siyasal-Ekonomik Yap›, De¤erler ve
Mutluluk: Toplumlararas› Karﬂ›laﬂt›rmal› bir Yaklaﬂ›m
Doç. Dr. Erol Göka
Gonca SOYGÜT (Panel Yöneticisi): Psikoterapi Araﬂt›rmalar›nda De¤erlendirme Süreçlerine ‹liﬂkin Genel Bir Bak›ﬂ
Ça¤ay DÜRÜ (HÜ Klinik Psikoloji Doktora Mezunu): K›sa
Süreli Biliﬂsel Psikoterapiye Vaka Seçiminde De¤erlendirme
Ankara Numune Hastanesi, Psikiyatri Klini¤i
Sait ULUÇ / Zeynep TÜZÜN (HÜ Klinik Psikoloji Doktora
Konferans Baﬂl›¤›: Felsefe, Psikolojik Bilimler ‹çin Gerekli
Mezunu / Ö¤rencisi): K›sa Süreli Biliﬂsel Terapi Sürecinde
mi?
Uygunluk ve Yetkinli¤in De¤erlendirilmesi
Prof. Dr. Olcay ‹mamo¤lu
Sedat IﬁIKLI (HÜ Klinik Psikoloji Doktora Ö¤rencisi): Psi-
ODTÜ Psikoloji Bölümü
koterapi Süreçlerinde Terapötik ‹ttifak›n Niceliksel De¤er-
Konferans Baﬂl›¤›: Dengeli Yetiﬂme Ortam› ve Benlik Mo-
lendirilmesi
deli: 1970’lerden 2000’lere bir Araﬂt›rma
002. Psikoterapide De¤iﬂim Süreci: Farkl› Yakla-
Öyküsü
ﬂ›mlar
Prof. Dr. Nuray Karanc›
Öneren: Prof. Dr. Falih Köksal; Bo¤aziçi Üniversitesi, Psikoloji Böl.
ODTÜ Psikoloji Bölümü
Konferans Baﬂl›¤›: Afetlerle Yaﬂamak
Güler Fiﬂek (Prof. Dr., Bo¤aziçi Üniversitesi, Psikoloji Böl.)
(Panel Yöneticisi)
Prof. Dr. Yank› Yazgan
Murat Paker (Yard. Doç. Dr., Bilgi Üniversitesi, Psikoloji
Marmara Üniversitesi T›p Fak. Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi
Anabilim Dal›
Böl.): ‹liﬂkisel Psikanaliz
Kadir Özer (Doç. Dr., Do¤uﬂ Üniversitesi, Psikoloji Böl.):
Konferans Baﬂl›¤›: Semptom Nas›l Rahats›zl›k Olur ? Geli-
ﬂim ve Beyin Bilimleri Perspektifinden Gündelik Psikopatoloji
Varoluﬂçu-Biliﬂsel Yaklaﬂ›m
Falih Köksal: Ö¤renme Teorileri
Aydan Gülerce (Prof. Dr., Bo¤aziçi Universitesi, E¤itim Bi-
DAVETL‹ PANEL
limleri Böl.): Kritik Psikoloji
Panel Yöneticisi: Yard. Doç. Dr. Murat Paker
Saffet M. Tura (Psikiyatr Dr., ‹mago Psikoterapi Merkezi):
‹stanbul Bilgi Üniversitesi, Psikoloji Bölümü
Analitik Psikolojide De¤iﬂimin Biyolojik Aç›klamas›
Panel Baﬂl›¤›: TOPLUMSAL ﬁ‹DDET / TERÖR PS‹KOLO-
003. Türkiye’de Psikanaliz
J‹S‹ ve BA⁄LANTILI TRAVMA
Öneren: Uzm. Psk. Yavuz ERTEN; ‹çgörü Psikoterapi Mer-
Yard. Doç. Dr. Murat Paker (Bilgi Ü.-Psikoloji B.): PsikoPolitik Aç›dan ﬁiddet ve Terör
kezi, ‹stanbul
Melis TANIK (Psk. Dr., Bo¤aziçi Üniversitesi): Türkiye’de
Yard. Doç. Dr. Ferhat Kentel (Bilgi Ü.-Sosyoloji B.): Sosyo-
Psikanaliz ve Psikanalitik Psikoterapi Uygulamalar›
Politik Aç›dan Örgütlü ve Kendili¤inden ﬁiddetin Nedenleri
Nilüfer GÜNGÖRMÜﬁ ERDEM (Psk., Psikanaliz ve Psika-
Uzm. Klinik Psikolog Yavuz Erten (‹çgörü Psikoterapi Mer-
nalitik Psikoterapiler Derne¤i): Psikoloji E¤itiminde Psika-
kezi): Psikanalitik Aç›dan ﬁiddet ve Sald›rganl›k
nalizin Yeri
Dr. Ayten Zara-Page (Bilgi Ü.-Psikoloji B.): Toplumsal
Yavuz ERTEN (Panel Yöneticisi): Psikolojik ve Psiﬂik Ayr›-
ﬁiddet Ma¤durlar›n›n Psikolojisi
m›: Psikolojik Bilgiden Psikanalitik Meraka
7
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
004. Klinik Psikolojide Nöropsikanalitik Yaklaﬂ›m
Öneren: Prof. Dr. Güler OKMAN F‹ﬁEK; Bo¤aziçi Üniversitesi, Psikoloji Böl.
Güler OKMAN F‹ﬁEK (Panel Yöneticisi)
Duygu M. Bruce (Bo¤aziçi Üniversitesi): Ergenlik ve Nöropsikanaliz
007. Ba¤›ml›l›¤›n Farkl› Yüzleri
Öneren: Uzm. Psk. Ceyda Y›lmazçetin Eke; Yeniden Sa¤l›k
ve E¤itim Derne¤i
Kültegin Ögel (Doç. Dr., Yeniden Sa¤l›k ve E¤itim Derne¤i)
(Panel Yöneticisi): Antisosyal Davran›ﬂlar ve Madde Ba¤›ml›l›¤›: Bir Tavuk Civciv Öyküsü mü?
P›nar S. Çeliko¤lu (Bo¤aziçi Üniversitesi): Psikonöroimmunolojinin Klinik Prati¤e Yans›mas›
Alper Aksoy (Uzm. Psk., Yeniden Sa¤l›k ve E¤itim Derne¤i): Ya Maddeyi B›rakmak ‹stemiyorsa: Zarar Azaltma Yöntemi
Gökçe Özkarar (Bo¤aziçi Üniversitesi): ﬁizofreni ve Nöropsikanaliz
Ceyda Y›lmazçetin Eke: Nesiller Aras› Bir Aktar›m: Ba¤›ml› Ebeveynlerin Çocuklar›ndaki Özellikler
Sibel T. Özkan (Bo¤aziçi Üniversitesi): Kiﬂilik Geliﬂiminde
Nöropsikanaliz
It›r Tar› (Uzm. Psk. Dan., Yeniden Sa¤l›k ve E¤itim Derne¤i): Bilgisayar ve ‹nternet: Teknolojiden Ba¤›ml›l›¤a Uzanan
Bir Hikaye
Berta A. Saporta (Bo¤aziçi Üniversitesi): Çocuklarda Yayg›n Görülen Sorunlarda Nöropsikanalizin Etkisi
005. Bir Yaﬂam Felsefesi Olarak Geﬂtalt
Yaklaﬂ›m›
Öneren: Doç. Dr. Ceylan DAﬁ; Psikolojik De¤erlendirme,Terapi ve E¤itim Merkezi, Ankara
Sevda Sakarya (Uzm. Psk., Psikolojik De¤erlendirme, Terapi ve E¤itim Merkezi, Ankara): Sa¤l›kl› ‹nsan Kimdir?
Harika Yücel (Psk., Yeniden Sa¤l›k ve E¤itim Derne¤i): “Erken” Cinsellik ve Madde Kullan›m›
008. ‹nsan Eliyle Yarat›lm›ﬂ Travmalar›n
Psikososyal Boyutlar› ve ‹stanbul Protokolu
Öneren: Doç. Dr. Tamer AKER; Kocaeli Üniv. T›p Fak. Psikiyatri ABD.
Ceylan Daﬂ (Panel Yöneticisi): Yaﬂam›n Temeli: ‹htiyaçlar
Tamer AKER (Panel Yöneticisi)
Feza Balkaya (Psk. Dr., Sahneler: Psikoloji, E¤itim, Drama,
‹stanbul): Duygu, Düﬂünce ve Beden Bütünlü¤ü
Melek Göregenli (Prof. Dr., Ege Üniv. Psikoloji Böl.): Ruhsal ve Toplumsal Yönleriyle ‹ﬂkence
Hanna Rita Scherler (Doç. Dr., Bilgi Üniversitesi, Psikoloji
Böl.) : Fark›ndal›k
P›nar Önen (Uzm. Psk., Kocaeli Üniv. Psikiyatri ABD Ruhsal Travma Birimi): Türkiye’de Ülke ‹çinden Yerinden Edilme; Sonuçlar› ve Çözüm Önerileri
006. Klinik kuramlarda ‹hmal Edilmiﬂ Bir Kav ram: Otobiyografik Bellek
Öneren: Yard. Doç. Dr. Ahmet TOSUN; Okan Üniv. Psikoloji Böl.
Sait ULUÇ (Psk. Dr., HÜ Psikoloji Bölümü): Çocuk ve Yetiﬂkinlerde Ba¤lanma Temsilleri, Benlik Temsilleri ve Otobiyografik Bellek Aras›ndaki ‹liﬂki
Ahmet TOSUN: Otobiyografik Bellek ve Benlik Sistemi
Gonca SOYGÜT (Panel Yöneticisi) (Doç. Dr., HÜ Psikoloji
Bölümü): Terapist ve Hastan›n Ba¤lanma Tarzlar› ve Terapötik ‹liﬂkinin Yap›s›
Ufuk Sezgin (Doç. Dr., ‹stanbul Üniv. Psikososyal Travma
Program›): Kad›na Yönelik ﬁiddetin Psikososyal Sonuçlar›
Türkcan Baykal (Dr., Türkiye ‹nsan Haklar› Vakf› ‹zmir
Temsilcili¤i): ‹stanbul Protokolü; Dünü, Bugünü ve Gelece¤i
009. Afetlerde Ülke / Bölge De¤erlendirme:
Uygulanabilir ve ‹ﬂlevsel Ölçütler Oluﬂturulabilir
mi?
Öneren: Doç. Dr. Tamer AKER; Kocaeli Üniv. T›p Fak. Psikiyatri ABD.
Zeynep TÜZÜN (Uzm. Psk., HÜ T›p Fak. Ergen Poliklini¤i): Ergenlerde Ba¤lanman›n Projektif De¤erlendirmesi ve
Psikopatoloji ile ‹liﬂkisi
Hande Karak›l›ç (Uzm. Dr., Türkiye Psikiyatri Derne¤i) (Pa nel Yöneticisi)
Ça¤la GÜLOL (Psk. Dr., Sabanc› Üniv. Bireysel ve Akademik Geliﬂim Merk.): Temas Biçimleri, Benlik Alg›s› ve Otobiyografik An›lar
Eylem ﬁavur (Psk., Türkiye K›z›lay Derne¤i): Afetlerin Hemen Sonras›nda Gereksinimler Nas›l Saptan›yor? : Güney
Asya ve Pakistan Deneyimleri
8
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Ilg›n Gökler (Uzm. Psk., Türk Psikologlar Derne¤i): Pakistan Deneyimi: Psikososyal Destek Çal›ﬂmalar›n›n Planlanmas›na Yönelik De¤erlendirmeler
Tamer Aker: Güney Asya Afeti: De¤erlendirme Çal›ﬂmalar›
ve Sonuç Önerileri
Banu Y›lmaz (Uzm. Psk., Türk Psikologlar Derne¤i): Afet
Sonras› Psikososyal Çal›ﬂmalarda Ülke ve Bölge De¤erlendirme: Dünyadaki Uygulamalar
010. Ölüm: Kaç›n›lmaz Son, Bitmeyen Dehﬂet ve
Arkada Kalanlar
Öneren: Yard. Doç. Dr. Do¤an Kökdemir; Baﬂkent Üniversitesi; ‹‹BF, Eleﬂtirel - Yarat›c› Düﬂünme ve Davran›ﬂ Araﬂt›rmalar› Laboratuvar› (ELYADAL)
Do¤an Kökdemir (Panel Yöneticisi): Ölüm Metaforlar›: Nedir ﬁu Ölüm Dedikleri?
Okan Cem Ç›rako¤lu (Panel Yöneticisi): Sosyal Sapman›n
S›n›flanmas›
Do¤an Kökdemir ve Zuhal Yeniçeri (ELYADAL): Sosyal
Bir Ayk›r›l›k Olarak Kahramanl›k Kavram›: Örümcek
Adamlar Nerede?
Kürﬂad Demirutku (ELYADAL): De¤erler, Sosyalleﬂme ve
Sosyal Sapma
Mehmet Çakar (ELYADAL): Yap›sal Nedenlerden Bireysel
Farkl›l›klara Anomi Kavramsallaﬂt›rmalar›: Sosyal Sapma
Davran›ﬂ›n›n Nedenleri Üzerine Sosyolojik Bir De¤erlendirme
013. (6 Nisan 2006 Tarihinde geri çekildi¤i bildi rilmiﬂtir!) Muzaffer ﬁerif Baﬂo¤lu’ndan Muzafer
Sherif’e
Öneren: Ersin AslItÜrk; MA, Carleton University, Ottowa,
Kanada
Feza Balkaya (Psk. Dr., Psikiyatrik Tedavi ve Psikolojik Dan›ﬂma Merkezi- Ankara): Varoluﬂ Psikolojisi Aç›s›ndan Ölümü Anlamak
Ersin AslItÜrk (Panel Yöneticisi): Muzafer Sherif’in Yaﬂam›
ve Eserlerine Bir Bak›ﬂ
Ça¤ay Dürü (Psk. Dr., Carpe Diem, Ankara): Ölüm ve Travma Sonras› Büyüme
Sertan BATUR (MA; Viyana Üniversitesi, Viyana, Avusturya): Muzafer Sherif ve “Irk Psikolojisi”
Sedat Iﬂ›kl› (Uzm. Psk., Hacettepe Üniv., Psikoloji Böl.) :
Kay›p ve Yas Psikolojisi: Ölüm Karﬂ›s›nda ‹nsani Tepkiler
Melek GÖregenli (Prof. Dr., Ege Üniv. Psikoloji Böl.): Muzafer Sherif ve Sosyolojik Sosyal Psikoloji
Zuhal Yeniçeri (ELYADAL) : Ölüm, Dehﬂet ve Dehﬂet Yönetimi
014. Türkiye’de Ergen Olmak
011. Demanslar›n Disiplinleraras› Yaklaﬂ›mla
‹ncelenmesi
Öneren: Doç. Dr. Banu CANGÖZ; H.Ü. Psikoloji Böl.
Sibel Örsel (Doç. Dr., Ankara D›ﬂkap› E¤itim ve Araﬂt›rma
Hastanesi Psikiyatri Klini¤i): Hafif Kognitif Bozukluk Tan›m› ve Tan›s›
Kaynak Selekler (Prof. Dr., H.Ü. T›p Fakültesi Nöroloji AD)
(Panel Yöneticisi): Alzheimer Hastal›¤› Tan›s›, Tedavisi ve
Korunma Stratejileri
Banu Cangöz: Demans Türlerinin Ay›rdedilmesinde Nöropsikolojik De¤erlendirme
Asena Akdemir (Doç. Dr., Ankara D›ﬂkap› E¤itim ve Araﬂ t›rma Hastanesi Psikiyatri Klini¤i): Demanslarda Görülen
Psikiyatrik Sorunlar
012. Delilikten Kahramanl›¤a Sosyal Sapma
Öneren: Ö¤r. Gör. Okan Cem Ç›rako¤lu; Baﬂkent Üniversitesi, ‹‹BF, Eleﬂtirel-Yarat›c› Düﬂünme ve Davran›ﬂ Araﬂt›rmalar› Laboratuvar› (ELYADAL)
Öneren: Uzm. Psk. Ceyda Y›lmazçetin Eke; Yeniden Sa¤l›k
ve E¤itim Derne¤i
Ceyda Y›lmazçetin Eke (Panel Yöneticisi): Ailem Beni Anlam›yor (mu)?!: Risk Alma Davran›ﬂ› ve Aile Özellikleri
Nazl› Erdo¤an (Psk.,Yeniden Sa¤l›k ve E¤itim Derne¤i): Ergenlik ve Cinsellik: Risk Bunun Neresinde?
Alper Aksoy (Uzm. Psk., Yeniden Sa¤l›k ve E¤itim Derne¤i): Suç ve Madde Kullan›m› Döngüsü
Emin Dönmez (Psk.,Yeniden Sa¤l›k ve E¤itim Derne¤i): Evden Kaçan Çocuk ve Ergenler
Harika Yücel (Psk.,Yeniden Sa¤l›k ve E¤itim Derne¤i): Ticari Cinsel Sömürü: “Münferit” mi?
015. Ebeveynlerin Sosyalleﬂtirme Hedef ve
Davran›ﬂlar› ile Çocuklar›n Sosyal –Zihinsel
Geliﬂimleri Aras›ndaki ‹liﬂki ve Sosyokültürel
Etkiler
Öneren: Yard. Doç. Dr. Bilge Ya¤murlu; Koç Üniversitesi,
Psikoloji Böl.
Melike Say›l (Panel Yöneticisi)
9
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Elif Durgel (Koç Üniv., Psikoloji Böl.), Birgit Leyendecker,
Bilge Ya¤murlu, Banu Ç›tlak: Türk Göçmen ve Alman Annelerin Uzun-Süreli Sosyalleﬂtirme Hedefleri: Kültürel ve
sosyal çevrenin etkisi
Sinem Olcay (Koç Üniv., Psikoloji Böl.), Birgit Leyendec ker, Bilge Ya¤murlu, Banu Ç›tlak: Anne-Babal›k Uygulamalar› ve Almanya’da Yaﬂayan Türk ve Alman Okul Öncesi
Çocuklar›n›n Zihinsel Geliﬂimi
Ayfer Dost (Koç Üniv., Psikoloji Böl.), Banu Ç›tlak, Bilge
Ya¤murlu, Birgit Leyendecker: Türk Annelerinin Çocuklar›na ‹liﬂkin Uzun Süreli Sosyalleﬂtirme Hedefleri: Annelerin
E¤itim Durumunun Sosyalleﬂme Hedeflerine Etkisi
Asiye Kumru (Abant ‹zzet Baysal Üniv., Psikoloji Böl.),
Melike SAYIL, Bilge Ya¤murlu: Okulöncesi ve Okul Ça¤›ndaki Çocuklar›n Sosyalleﬂme Deneyimleri ile Duygusal ve
Olumlu Sosyal Davran›ﬂlar› Aras›ndaki ‹liﬂkiler
016. Ergenlerin sosyalleﬂmesinde ebeveyn tutum
ve davran›ﬂlar› ile arkadaﬂl›k ‹liﬂkilerinin niteli¤i
Öneren: Yard. Doç. Asiye KUMRU; Abant ‹zzet Baysal
Üniv., Psikoloji Böl.
Asiye KUMRU (Panel Yöneticisi)
Ahu Öztürk (Hacettepe Üniv., Psikoloji Böl.), Melike Say›l,
Yeliz K›ndap, Nilay Pekel-Uluda¤l›, Fatih Bayraktar: Ergenlerin Olumlu ve Olumsuz Arkadaﬂl›klar› ile Anne-Babalar›n›n Akran Yönetimi, Yeterlik Alg›s› ve Akranlara Yönelik
Düﬂünceleri Aras›ndaki ‹liﬂkilerin ‹ncelenmesi
017. Adli Psikoloji Ba¤lam›nda Sald›rgan
Davran›ﬂ ve Suç
Öneren: Dr. Asl› Akdaﬂ Atamer; MA, Klinik Psikolog, PhD
Adli Bilimler, ‹st.Bilgi Üniv., Psikoloji Böl.
Gökhan Oral (Doç. Dr., ‹stanbul Adli T›p Kurumu Baﬂkanl› ¤›, 4. ‹htisas Daire Baﬂkan› / ‹stanbul Üniv. Cerrahpaﬂa TF
Psikiyatri ABD, Adli Psikiyatri BD) (Panel Yöneticisi)
‹rem Akduman (MA, Klinik Psikolog, PhD aday›, Adli Bi limler, ‹.Ü. Adli T›p Enstitüsü, Cerrahpaﬂa): Psikopatoloji ve
Sald›rgan Davran›ﬂ
Selin Müderriso¤lu (MA, Psikolojik Dan›ﬂman, PhD aday›,
Adli Bilimler, ‹st.Bilgi Üniv., Psikoloji Böl.): Madde ve Sald›rgan Davran›ﬂ
Asl› Akdaﬂ Atamer: Kriminalite ve Ma¤duriyet
Sinem Y›ld›z (Uzm. Psk., ‹stanbul Üniversitesi Adli T›p Enstitüsü): Suç Ma¤duru Olmaktan Duyulan Korku: Tan›m›, Etkileri, Nedenleri ve Araﬂt›rma Metodlar›
018. Ceza ‹nfaz Sistemi ve Psikoloji
Öneren: Dr. Asl› Akdaﬂ Atamer;MA, Klinik Psikolog, PhD
Adli Bilimler, ‹st.Bilgi Üniv., Psikoloji Böl.
Yücel Sözer (Uzman Psik, Paﬂakap›s› Kad›n Kapal› Ceza ‹n faz Kurumu): Ceza ‹nfaz Kurumlar›nda Çal›ﬂan Psikologlar›n Görevleri ve Çal›ﬂma Alanlar›
Asl› Akdaﬂ Atamer: Ceza ‹nfaz Kurumlar›nda Tutuklu ve
Mahkumlara Yönelik Rehabilitasyon Programlar›: Öfke
Kontrol Program›
Fatih Bayraktar (Hacettepe Üniv., Psikoloji Böl.), Asiye
Kumru, Melike Say›l, Nilay Pekel-Uluda¤l›, Yeliz K›ndap,
Ahu Öztürk: Olumlu ve Olumsuz Sosyal Davran›ﬂlar, Ebe-
Selin Müderriso¤lu (MA, Psikolojik Dan›ﬂman, PhD aday›,
Adli Bilimler, ‹st.Bilgi Üniv., Psikoloji Böl.) (Panel Yöneticisi): Ceza ‹nfaz Kurumlar›nda Madde Kullan›m›n› Önleme
Çal›ﬂmalar›
veyn ve Akran ‹liﬂkilerinin Niteli¤i ve Sosyo-Duygusal
Özellikler Aras›ndaki ‹liﬂki Örüntüsünün Ergenlik Dönemi
Boyunca ‹ncelenmesi
019. Endüstri psikolo¤unun yetkinlikleri, çal›ﬂma
ve uygulama alanlar›, uymas› gereken etik ‹lkel er ile karﬂ›laﬂabilece¤i etik problemler
Melike Say›l (Hacettepe Üniv., Psikoloji Böl.), Nilay PekelUluda¤l›, Asiye Kumru, Fatih Bayraktar, Ahu Öztürk, Yeliz
K›ndap: Ergenlik Dönemindeki Gençlerin Risk Alma Davra-
Öneren: Doç. Dr. P›nar ÜNSAL; ‹stanbul Üniversitesi Psikoloji Bölümü
n›ﬂ› ile Ebeveyleri ve Akranlar›yla Olan ‹liﬂkilerinin Niteli¤inin ‹ncelenmesi
P›nar Ünsal (Panel Yöneticisi): Endüstri Psikolo¤unun Sahip
Olmas› Gereken Yetkinliklere Genel Bir Bak›ﬂ
Yeliz K›ndap (Hacettepe Üniv., Psikoloji Böl.), Asiye Kum ru, Melike Say›l, Ahu Öztürk, Fatih Bayraktar, Nilay PekelUluda¤l›: Ergenlerin Sosyo-Duygusal Özellikleri, Akran ve
Nursel Telman (Prof. Dr., Maltepe Üniversitesi, Psikoloji
Böl.), Ays›n Turpo¤lu Çelik (Psk. Dr., Etkileﬂim Psikolojik
E¤itim ve Yönetim Dan›ﬂma Merkezi): Endüstri Psikolo¤unun Çal›ﬂmalar›ndan Örnekler
Ebeveyn Ba¤l›l›¤› ile Yard›mseverlik ve Sald›rgan Davran›ﬂlar› Aras›ndaki ‹liﬂki Örüntüsünün ‹ncelenmesi
Mine Eren (Uzm. Psk., Aina Kurumsal ve Bireysel Psikoloji
Dan›ﬂmanl›¤›), Çi¤dem Ç›nar (Psk., Türkiye ﬁiﬂecam A.ﬁ.),
10
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
An›l Adanal› Koçbeker (Uzm. Psk., Free Lance e¤itimci-dan›ﬂman): Endüstri Psikolojisinin Uygulama Alanlar›
ramsal aç›klamalar›n yan›s›ra konunun gündelik yaﬂama en-
Zeynep Aycan (Doç. Dr., Koç Üniversitesi, Psikoloji Böl.),
Mahmut Bayaz›t (Yrd. Doç. Dr., Koç Üniversitesi, Psikoloji
Böl.): Endüstri Psikolo¤unun Uymas› Gereken Etik ‹lkeler
yer alacakt›r.
Handan Kepir Sinangil (Prof. Dr., Marmara Üniversitesi, Örgütsel Davran›ﬂ Anabilim Dal›), Arzu Wasti (Doç. Dr., Sa banc› Üniversitesi, Yönetim Bilimleri Fak.), Uzm. Psk. Didem Aç›kal›n (Pusula E¤itim Yönetim Dan›ﬂmanl›¤›): Endüstri Psikolo¤unun Karﬂ›laﬂabilece¤i Etik Problemlerden
Örnekler
l›mc› say›s› 20 ile s›n›rl›d›r.
KABUL ED‹LEN KONFERANS ÖNER‹S‹
tegre edilmesine yard›mc› olacak etkileﬂimsel al›ﬂt›rmalar
Çal›ﬂma grubuna kiﬂisel ve profesyonel geliﬂimi amaçlayan
ve yaﬂant›sal deneyimlere aç›k olan kiﬂiler kat›labilir. Kat›-
02. Küçük Düﬂ’ten Büyük Düﬂ’e: Psikanaliz ve
Düﬂ Yorumu
Uzm. Psk. Yavuz Erten; ‹çgörü Psikoterapi Merkezi-‹stanbul
Özet: Psikanalitik kuram ve uygulaman›n temelinde düﬂleri
çözümleyen bir araﬂt›rmac›l›k vard›r. Freud’un psikanalizi
Biliﬂsel Davran›ﬂç› Terapi Uygulamalar›n›n Eleﬂtirisi
kurarken kulland›¤› temel veri haznesi kendi düﬂlerinin çö-
Öneren: Prof. Dr. Benal ‹NCEER; EÜTF Psikiyatri Anabilim Dal›
zümlenmesidir. Psikanalitik araﬂt›rma daha sonra benzer dü-
Özet: Son y›llarda biliﬂsel devrimin ilk ç›kt›¤› zamana göre
de¤iﬂti¤i ve olgunlaﬂt›¤› gözönüne al›narak, savunmac› ve reaktif olmadan Biliﬂsel Davran›ﬂç› Terapi (BDT) ele al›nm›ﬂt›r. Son on y›lda görülen h›zl› büyümenin (%600) geliﬂme
anlam›nda olumlu olmakla birlikte, dilde, tekniklerde ve uygulamalarda farkl›laﬂmalara da yol açt›¤›na dikkat çekilmiﬂtir. Türkiyedeki uygulama örnekleri verilmiﬂtir. Konuﬂmada
BDT nin temel ilkeleri s›ralanm›ﬂ ve klinik uygulamalar›na
de¤inilmiﬂ, ard›ndan uygulama sorunlar› tek tek ele al›nm›ﬂt›r. Görülen sorunlar›n tan›mlanma güçlükleri ve sorun alanlar› gözden geçirilmiﬂtir. BDT uygulamalar›n›n genel eleﬂtirilerine ve dan›ﬂan görüﬂlerinin eleﬂtirel niteliklerine yer verilmiﬂtir. Son olarak terapistin iﬂlevsel olmayan inançlar›na
de¤inilmiﬂtir. Konferans BDT nin gelece¤ine iliﬂkin görüﬂler
ile sonland›r›lm›ﬂt›r.
lin ba¤lant›land›r›lmas› ve eyleme dökmelerde de kullanm›ﬂ-
KABUL ED‹LEN ÇALIﬁMA GRUBU ÖNER‹LER‹
kuramsal yap›s› araﬂt›r›l›p, literatür bilgisi verilecektir. ‹kin-
01. Kutuplar: bütünlü¤e giden yol
Doç. Dr. Ceyla DAﬁ;Psikolojik De¤erlendirme, Terapi ve
E¤itim Merkezi, Ankara & Doç. Dr. Hanna Rita Scherler; ‹st.
Bilgi Üniversitesi, Psikoloji Böl.
Özet: Geﬂtalt yaklaﬂ›m›na göre bütünlü¤e giden yollardan biri de kutuplar›n birleﬂmesidir. Herﬂeyin “z›dd›” ile var oldu¤una inan›lan Geﬂtalt yaklaﬂ›m›nda kiﬂinin kendini gerçekleﬂtirebilmesi için içindeki z›tl›klar›n fark›nda olmas› ve bunlar› d›ﬂlamadan bütünleﬂtirmesi amaçlan›r. Bu çal›ﬂma grubunun amac›; Geﬂtalt yaklaﬂ›m›n›n tan›mlad›¤› ﬂekli ile, kat›l›mc›lar›n kutup kavram›n› anlamalar›, kendi kutuplar›n›n
baz›lar›n›n fark›na varmalar› ve bunlar›n gündelik yaﬂama
nas›l yans›d›klar›n› keﬂfetmeleridir. Bu amaçla çal›ﬂmada ku-
zenek ve kavramlaﬂt›rmay› aktar›m, düﬂlem, geçmiﬂle güncet›r.
Psikanaliz için, çözümlenecek ruhsall›k merkezindeki en dar
çemberde “düﬂ”ü bar›nd›r›r. Bu en dar çemberin etraf›nda ise
ruhsall›¤›n bilinçd›ﬂ›ndan, ön-bilince ve bilince do¤ru aç›lan
daha geniﬂ çemberleri yer al›r. Bu geniﬂleyen çemberler,
farkl› görünümlerde olsalar da, hamurlar› düﬂtendir. Bu sebeple, öznelli¤e “Büyük Düﬂ” diyebiliriz. “Büyük Düﬂ” iç
dünyan›n nesnelli¤i e¤ip büken ve kendine uyduran öznel
malzemesinden dokunmuﬂtur. ‹lk bak›ﬂta farkedilmeseler de,
“Küçük Düﬂler” (uyuyup gördü¤ümüz düﬂler) ve öznelli¤in
kendisi olan “Büyük Düﬂ” aras›nda say›s›z ba¤ bulunur.
Bu bir tam günlük çal›ﬂman›n ilk bölümünde bu önermelerin
ci bölümde ise, kat›l›mc›lar›n getirdi¤i düﬂler üzerinde hep
beraber çal›ﬂ›lacakt›r.
03. Ba¤›ml›l›kta Motivasyonel Görüﬂme Teknik leri
Doç. Dr. Kültegin ÖGEL; Psikiyatr, Yeniden Sa¤l›k ve E¤i tim Derne¤i
Özet: Bu görüﬂme tekni¤ininin yarat›c›s› olan Miller ve Rollnick’ten 1997 y›l›nda e¤itici e¤itimi alm›ﬂt›m. O y›ldan beri
de klinik uygulamalar›mda kullan›yorum. Birçok kez psikiyatri kongrelerinde bu konuda e¤itim verdim. Psikologlar›n
da bu alanda bilgilenmesi için böyle bir kurs yapmay› istedim.
Kurs yaklaﬂ›k 3 saat sürecektir.
11
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
04. AYDA ve Aile Degerlendirmesi
(9) AYDA’n›n pratik amaçl› veya niteliksel kullan›m›;
Prof. Dr. Aydan Gülerce; Bo¤azici Üniversitesi, E¤itim
Bilimleri Böl.
(10) Örnek vak’a tartiﬂmalar›.
Özet: AYDA (Aile Yap›s›n› De¤erlendirme Arac›), Türkiye’deki ailelerin psikolojik yap› ve sistemleri konusunda, gerek görgül araﬂt›rmaya dayal› kuramsal bilgi üretilebilmesi,
gerekse pratikte de¤erlendirme veya sa¤alt›m amaçl› kullan›labilmesi için geliﬂtirildi. AYDA’nin psikometrik özelliklerini ve 600 aile üzerinden edinilmiﬂ normlar›n› içeren Elkitab›
(Gülerce, 1992) ve AYDA kullan›larak 1600 aile ve 4800
üyesi ile yürütülmüﬂ araﬂt›rman›n sonucu olan Türkiye’de
Ailelerin Psikolojik Örüntüleri (Gülerce, 1996) cal›ﬂmalar›
daha önce yay›mland›. Geçtigimiz on y›lda Türkiye’deki psikoloji e¤itimi ve pratiklerinde aileye verilen önemin giderek
artmas›na paralel olarak AYDA’ya gösterilen ilgi ve gereksinim de kayda de¤er ölçüde artt›. Özgun kaynaklar›n tükenmiﬂ olmas› ve çok say›dak› tekil baﬂvuruya doyurucu yan›tlar verebilmenin zorlu¤u, böyle bir etkileﬂimsel çal›ﬂma grubu önerisini adeta zorunlu k›ld›.
Tam kat›l›ml› 2 saat. ‹lk on dakikadan sonra oturum önkay›tl› veya önkay›ts›z kat›l›mc›lara kapal› seyredecektir. 15-20
Kat›l›mc›ya izin verilecektir.
Kaynaklar
Gülerce, A. (1992). Aile Yap›s›n› De¤erlendirme Arac›: Elkitabi ve Türkiye Normlar›. ‹stanbul: Alphagraphics.
Gülerce, A. (1996). Türkiye’de Ailelerin Psikolojik Örüntüleri. ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nevi.
05. Yabanc› Bilimsel Dergilerde Yay›n Yapman›n Temel Gereklilikleri
Doç. Dr. Zeynep Aycan; Koç Üniversitesi, Psikoloji Böl.
Çal›ﬂma grubunda ﬂu ana konular ele al›nacakt›r:
Özet: Yabanc› pek çok yay›n› olan ve uluslararas› dergilerde
Editörlük ve hakemlik yapan Aycan’›n bilgi ve deneyimlerini derleyece¤i bu çal›ﬂtay›n amac› yabanc› bilim dergilerinde
yay›n yapman›n gerekliliklerini ve püf noktalar›n› uygulamal› bir bak›ﬂ aç›s›yla anlatmakt›r. Ele al›nmas› planlanan konular:
(1) Ailenin psikolojik de¤erlendirmesi;
Yay›n süreci nas›l iﬂler, ne kadar zaman al›r.
(2) Mevcut aile de¤erlendirme yöntemleri;
Bilimsel makalede hakemlerin arad›klar› özellikler nelerdir.
(3) AYDA’n›n kuramsal temelleri;
Yabanc› bir makale yazarken nerelerde hata yap›yoruz ve
bunlar› en aza nas›l indirebiliriz.
(4) AYDA’n›n teknik özellikleri;
(5) AYDA’n›n araﬂt›rma amaçl› veya niceliksel kullan›m›;
(6) AYDA’n›n Türkiye normlar›;
(7) AYDA endeksleri;
(8) AYDA profilleri;
Türkçe ile ‹ngilizce yaz›n›n mant›¤›ndaki farkl›l›klar nelerdir.
Kat›l›mc›lar›n ileri seviyede ‹ngilizce bilmeleri gerekmektedir. Çal›ﬂtay uygulamal› olaca¤› için kat›l›m 20 kiﬂiyle s›n›rl›d›r.
12
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
TÜRK PS‹KOLOGLAR
DERNE⁄‹
ARAﬁTIRMA, UYGULAMA
ve E⁄‹T‹M MERKEZ‹
‹Ç YÖNETMEL‹⁄‹
19.11.2005
g) Proje ve Çal›ﬂma Gruplar›: Merkez bünyesinde görev alan Proje ve Çal›ﬂma Gruplar›n›,
h) E¤itimci ve Süpervizör: Psikologlar›n mesleki
geliﬂimlerinden sorumlu e¤itimci ve psikoterapistleri,
i) Kat›l›mc›: Merkezden e¤itim ve süpervizyon
hizmeti alan kiﬂileri,
j) Dan›ﬂan:Merkezden psikolojik hizmet alan kiﬂileri ifade eder.
Madde 1: Amaç ve Kapsam
Bu yönetmelik, Türk Psikologlar Derne¤i bünyesinde, Araﬂt›rma, Uygulama ve E¤itim Merkezlerinin kuruluﬂu, araﬂt›rma, proje geliﬂtirme, uygulama çal›ﬂmalar›n› ve e¤itimlerle ilgili di¤er hususlar› düzenler.
Madde 4: Merkezlerin Kurulmas›
TPD Genel Merkez Yönetim Kurulu karar› ile,
genel merkez ve ﬂubelere ba¤l› olarak Merkezler
kurulur.
Merkezi olmayan ﬂubeler ise; çal›ﬂmalar›n› bu
yönetmelik esaslar›na göre düzenler.
Madde 2: Yasal dayanak
Bu Yönetmelik 5253 say›l› Dernekler Kanununun
26. maddesi, Türk Psikologlar Derne¤i Tüzü¤ünün 4/g ve h maddeleri ve Genel Yürütme Kurulu’nun 5 say›l› toplant›s›nda al›nan 19/11/2005 tarihli karar› uyar›nca, düzenlenmiﬂtir.
Madde 5: Merkezin Amaç ve Görevleri
a) Psikologluk mesle¤inin nitelik ve niceli¤inin
art›r›lmas› amac›yla bilgi ve beceri e¤itimi
programlar› düzenlemek,
b) Psikolojinin alt alanlar›n›n geliﬂmesine katk›da bulunmak amac›yla çal›ﬂma ve araﬂt›rmalar
yapmak,
Madde 3: Tan›mlar
Bu Yönetmelikte geçen;
a) TPD: Türk Psikologlar Derne¤ini,
b) Merkez: Türk Psikologlar Derne¤i’ne ba¤l›
olarak, genel merkez ve ﬂubelerde kurulan Araﬂt›rma, Uygulama ve E¤itim Merkezlerini,
c) Müdür: Türk Psikologlar Derne¤i Araﬂt›rma,
Uygulama ve E¤itim Merkezlerinde görev alan
müdürü,
d) Yürütme Kurulu: Araﬂt›rma, Uygulama ve
E¤itim Merkezleri Yürütme Kurulunu,
e) Baﬂkan; Yürütme Kurulu Baﬂkan›n›,
f) Akademik Dan›ﬂma Kurulu: Merkez Akademik Dan›ﬂma Kurulunu,
c) Psikolojinin alt alanlar›n›n, toplum yarar›na
kullan›lmas› ve ülkemize katk›lar›n›n artt›r›lmas› amac›yla çal›ﬂmalar ve araﬂt›rmalar yapmak,
d) Psikoloji ile ilgili konularda dan›ﬂmanl›k
hizmetleri vermek,
e) Talep eden tüm kurum ile kuruluﬂlara yönelik dan›ﬂmanl›k ve e¤itim hizmetleri vermek,
f) Bilimsel ve toplumsal geliﬂime katk› sa¤lamak amac›yla radyo, televizyon programlar›, video-kaset, CD, kitap, broﬂür ve biliﬂim sektöründeki geliﬂmelere uygun di¤er e¤itim materyalini haz›rlamak, yay›nlar yapmak,
13
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
g) Bu çal›ﬂmalar› yürütmek amac› ile baﬂta Üniversiteler olmak üzere, ilgili kiﬂi ve kuruluﬂlarla iﬂbirli¤ine gitmek,
h) Psikoloji Bilimi alan›nda kongre, konferans,
sempozyum, panel, çal›ﬂma gruplar›, vb. bilimsel çal›ﬂmalarda bulunmakt›r.
Madde 6: Merkez’lerin Organlar›
Merkez’lerin organlar› idari ve iﬂlevsel olmak
üzere iki ana baﬂl›k alt›nda tan›mlan›r.
‹dari organlar›; müdür, sekreter ve hizmetlidir. ‹htiyaçlar do¤rultusunda müdür yard›mc›s›, muhasebe sorumlusu, kitapl›k sorumlusu, kafeterya sorumlusu ve di¤er idari kadrolar oluﬂturulabilir.
‹ﬂlevsel organlar›; yürütme kurulu, akademik dan›ﬂma kurulu, proje ve çal›ﬂma gruplar›, e¤itimciler, süpervizörler ve psikiyatristtir.
Merkez’lerin ‹dari Organlar›:
Madde 7: Müdür
a) Atanmas›
Merkez müdürü, genel merkezde genel merkez
yönetim kurulu, ﬂubelerde TPD ﬂube yönetim kurulu, taraf›ndan atan›r. Müdür olarak atanabilmek
için en az psikoloji lisans derecesine sahip olmak,
meslekte en az on y›l bilfiil görev yapm›ﬂ olmak,
en az beﬂ y›ll›k yönetim deneyimine sahip olmak,
herhangi bir etik ihlalden dolay› ceza almam›ﬂ olmak gereklidir. E¤itim merkezi Müdürü tam zamanl› olarak çal›ﬂ›r ve Merkez’de çal›ﬂan personelin idar‹ amiridir.
b) Görev, yetki ve sorumluluklar›
1. Merkezi, genel merkezde genel merkez yönetim kuruluna, ﬂubelerde TPD ﬂube yönetim kuruluna ba¤l› olarak yönetmek, di¤er tüm üçüncü kiﬂi ve kuruluﬂlara karﬂ› temsil etmek, (temsil ve
ilzam yetki s›n›rlar› yönetim kurulu karar› ile
y›ll›k olarak belirlenir).
2. Yürütme Kurulu toplant› gündemini belirlemek ve toplant›ya ça¤›rmak,
3. Yürütme Kurulu kararlar›n›, ﬂube yönetim kurulu onay› ve bu yönetmelik çerçevesinde uygulamak, karara ba¤lanan konularda gerekli iﬂ ve iﬂlemler ile protokol ve anlaﬂmalar› yapmak,
4. Merkez’de görev yapacak her türlü idari ve
teknik personelin görevlendirilmesi için, Yönetim
Kuruluna öneri sunmak,
5. Merkez’de çal›ﬂan görevliler ile çal›ﬂma ve
proje gruplar›n›n etkinliklerini düzenlemek, yürütmek, koordine etmek, denetlemek,
6. Merkezin idari iﬂlerini yürütmek, yaz›ﬂmalar›
yapmak, gerekli eﬂgüdüm ve denetimi sa¤lamak,
7. Merkez’den e¤itim ve süpervizyon hizmeti ve
psikolojik destek almak amac›yla baﬂvuran kiﬂilerin, mesleki ve etik ilkelere uygun bir biçimde
hizmet alabilmesi için gereken düzenlemelerin
yap›lmas›n› sa¤lamak,
8. Merkez’den e¤itim ve psikolojik hizmet alan
kiﬂilerden al›nacak ücret ile hizmet veren kiﬂilere
ödenecek ücretlerin, yürütme kurulunda belirlenmesi ve yönetim kurulunda onaylanmas›n› sa¤lamak, alacak ve borçlar›n bu esaslar dahilinde
ödenmesini sa¤lamak,
9. Merkez bütçe ve bilançolar› ile gelir-gider
cetvelini, ayl›k ve y›ll›k etkinlik raporlar›n›; bir
sonraki y›l›n çal›ﬂma plan ve program tasla¤›n› ve
bütçe önerisini haz›rlamak ve Yönetim Kuruluna
sunmak,
10.Merkez’in çal›ﬂmalar›n› sürdürebilmesi için
gereken araç ve gereçleri, di¤er taﬂ›n›r ve taﬂ›nmaz mallarla her türlü hak ve hizmetleri saptamak
ve karﬂ›lanmas›n› sa¤lamak amac›yla Yönetim
Kurulunun onay ve karar›na sunmak.
14
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
11.Merkez’in tüm kaynaklar›n›n (para, emek, zaman ve malzemenin) amaca uygun bir biçimde
edinilmesi ve kullan›lmas›n› sa¤lamak,
12.Demirbaﬂ kay›tlar›n›n düzenli olarak tutulmas›n› ve amaca uygun bir biçimde kullan›lmas› ve
korunmas›n› sa¤lamak,
13.Merkez’in sat›nalma etkinlikleri dahil her türlü borç ve alacak iliﬂkisini izlemek, ödemelerin
usulüne uygun olarak yap›lmas›n›, muhasebe kay›tlar›n›n düzenli olarak tutulmas›n›, vergi, resim
ve harçlar›n zaman›nda ve usulüne uygun olarak
ödenmesini sa¤lamakt›r.
14.Merkez müdürü Akademik Dan›ﬂma Kurulunun do¤al üyesidir.
Madde 8: Sekreter
7. Merkezde çal›ﬂan hizmetlinin görevlerini yerine getirmesini sa¤lamak,
8. E¤itim ve di¤er bas›l› ve görsel malzemeleri
haz›rlamak,
Madde 9: Kitapl›k Sorumlusu
a. Atanmas›
Müdür ve yürütme kurulunun önerileri uyar›nca
yönetim kurulu taraf›ndan atan›r. Yüksek okul,
özellikle kütüphanecilik mezunu, titiz ve dikkatli,
insan iliﬂkilerinde baﬂar›l›, konusuna hakim, görev ve sorumluluk bilincine sahip olmas› gereklidir.
b. Görev, yetki ve sorumluluklar›:
a. Atanmas›
1. Merkez Müdürüne ba¤l› olarak çal›ﬂ›r. Kitapl›¤›n, tüm hizmetlerinden sorumludur.
Müdür ve yürütme kurulunun önerileri uyar›nca
yönetim kurulu taraf›ndan atan›r. Merkez Müdürüne ba¤l› olarak çal›ﬂ›r. En az lise mezunu, insan
iliﬂkilerinde baﬂar›l›, konusuna hakim, görev ve
sorumluluk bilincine sahip olmas› gereklidir.
2. Kitapl›kta bulunan tüm kitap, dergi, broﬂür,
makale, araﬂt›rma, tez, vb. yaz›l›, görsel-iﬂitsel
yay›n, program, CD, video bant ve benzeri dokümanlar› kitapl›k düzeninde kaydetmek, korumak
ve saklamak,
b. Görev, yetki ve sorumluluklar›:
3. Kitapl›ktan yararlanmak isteyen kiﬂilere gerekli bilgi ve malzemeyi sunmak, izlemek, iﬂi biten malzemeyi tekrar yerine yerleﬂtirmek, temizlik ve bak›m›n› yapmak,
1. Merkezin haberleﬂme, yaz›ﬂma, kay›t tutma iﬂlerini yerine getirmek,
2. Hizmet alan ve hizmet veren kiﬂilerin randevu,
dosya ve ücret takibini yapmak,
3. Telefonla ya da kiﬂisel olarak baﬂvuranlara gerekli bilgileri vermek,
4. Yürütme kurulu, akademik dan›ﬂma kurulu,
proje ve çal›ﬂma gruplar›n›n randevular›n› düzenlemek,
5. Merkez’deki odalar›n kullan›m›n› düzenlemek
ve bu bilgileri haftal›k programlar ﬂeklinde duyurmak.
6. Müdürün verdi¤i di¤er görevleri yapmak,
4. Psikoloji mesle¤i ile do¤rudan veya dolayl›
iliﬂkisi olan yeni kitap, dergi, broﬂür vb. yaz›l›,
görsel-iﬂitsel yay›n, program, CD, video bant ve
benzeri dokümanlar›n kitapl›¤a kazand›r›lmas›
için müdüre öneri sunmak,
5. Kitapl›k hizmetlerini geliﬂtirmek için proje ve
öneriler geliﬂtirmek,
6. Ulusal ve uluslararas› düzeyde yay›nevleri,
üniversiteler, enstitüler, vb. kurumlar ile iletiﬂim
kurmak ve kitapl›¤›n nicelik ve niteli¤ini geliﬂtirmek,
15
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
7. Kitapl›kta sat›ﬂa sunulan yay›nlar›n sat›ﬂ›n›
yapmak, muhasebeye iletilmek üzere kay›tlar›n›
tutmakt›r.
meslek lisesi mezunu, titiz ve dikkatli, insan iliﬂkilerinde baﬂar›l›, konusuna hakim, görev ve sorumluluk bilincine sahip olmas› gereklidir.
8. Kitapl›¤›n y›ll›k çal›ﬂma plan› ve bütçesini, y›l
sonunda etkinlik raporunu haz›rlamakt›r.
b. Görev, yetki ve sorumluluklar›:
9. Kitapl›kla ve yay›nlarla ilgili müdürün verdi¤i
di¤er tüm görevleri yapmak.
Madde 10: Kafeterya Sorumlusu
a. Atanmas›
Müdür ve yürütme kurulunun önerileri uyar›nca
yönetim kurulu taraf›ndan atan›r. En az turizm
meslek lisesi mezunu, titiz, temiz ve dikkatli, insan iliﬂkilerinde baﬂar›l›, konusuna hakim, görev
ve sorumluluk bilincine sahip olmas› gereklidir.
b. Görev, yetki ve sorumluluklar›:
1. Merkez Müdürüne ba¤l› olarak çal›ﬂ›r. Kafeteryada verilecek tüm hizmetlerden sorumludur.
2. Kafeteryadan yararlanan kiﬂilere hijyen koﬂullar›na azami özen göstererek nitelikli hizmet sunmak,
3. Kafeteryan›n temizlik ve bak›m›n› hiçbir aksama olmaks›z›n sa¤lamak,
4. Kafeteryada bulunan tüm malzemenin ziyan
edilmeden kullan›lmas›n› sa¤lamak,
5. Kafeterya hizmet kalitesinin art›r›lmas› için
müdüre öneri sunmak,
6. Sat›lan g›dalar›n kayd›n› tutmak ve muhasebeye iletmek,
1. Merkez Müdürüne ba¤l› olarak çal›ﬂ›r. Merkez’de verilecek tüm hizmetlerin muhasebe kay›tlar›n› tutmaktan sorumludur.
2. Yasalar gere¤i tutulmas› gereken defterlerin
usulüne uygun biçimde tutulmas›n› sa¤lamak,
3. Yap›lan tüm ödemelerin usulüne uygun biçimde yap›lmas›n› sa¤lamak,
4. Yasal olarak verilmesi gereken beyannamelerin zaman›nda ve usulüne uygun biçimde verilmesini sa¤lamak,
5. Her türlü vergi, resim, harç ve rüsumun zaman›nda ödenmesini sa¤lamak,
6. Merkez’de yap›lan harcamalar›n bütçeye uygunlu¤unu sa¤lamak,
7. Ayl›k ve y›ll›k mali raporlar› haz›rlamak ve
sunmakt›r.
Madde 12: Hizmetli
a. Atanmas›
Müdür ve yürütme kurulunun önerileri uyar›nca
yönetim kurulu taraf›ndan atan›r. En az ilkö¤retim okulu mezunu, titiz, temiz ve dikkatli, insan
iliﬂkilerinde baﬂar›l›, görev ve sorumluluk bilincine sahip olmas› gereklidir.
7. Kafeteryan›n y›ll›k bütçesini haz›rlamak ve izlemektir.
b. Görev, yetki ve sorumluluklar›
Madde 11: Muhasebe Sorumlusu
a. Atanmas›
2. Merkez’in tüm temizlik ve bak›m›ndan sorumludur.
Müdür ve yürütme kurulunun önerileri uyar›nca
yönetim kurulu taraf›ndan atan›r. En az ticaret
3. Görevi, Merkez’in temizlik ve bak›m›n› hiçbir aksama olmaks›z›n sa¤lamak,
1. Müdür ve sekretere ba¤l› olarak çal›ﬂ›r.
16
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
4. Her tür malzemenin ziyan edilmeden kullan›lmas›n› sa¤lamak,
¤› toplant›larda toplant›y› yönetme görevini üstlenir.
5. Müdür ve sekreterin verdi¤i di¤er iﬂleri yapmakt›r.
Yürütme kurulu, ilk toplant›s›nda, toplant› s›kl›¤›n› belirler. Ayr›ca, Müdür taraf›ndan gerekli görülmesi durumunda ço¤unluk sa¤lanarak ola¤anüstü olarak toplan›r.
Merkez’in Fonksiyonel Organlar›:
Madde 13: Merkez Yürütme Kurulu
a. Kuruluﬂu
Merkez Yürütme Kurulu, TPD yönetim kurulu
onay ve karar›na ba¤l› olarak görev yapan bir organd›r. Yönetim kurulunun onay ve karar› olmaks›z›n eylem ve etkinlikte bulunamaz, her tür eylem ve etkinli¤inden, yönetim kuruluna karﬂ› sorumludur.
Yönetim Kurulu taraf›ndan atanan, psikolojinin
farkl› alt alanlar›ndan deneyimli en az yedi as›l,
üç yedek psikolog üyeden oluﬂur. Merkez Müdürü, yürütme kurulunun do¤al üyesidir. Kararlarda
eﬂitlik olmas› durumunda; Yürütme Kurulu baﬂkan›n oyu iki oy say›l›r.
Yürütme kurulunun görev süresi üç y›ld›r. Görev
süresi dolan kurul üyeleri yeniden atanabilirler.
Herhangi bir nedenle boﬂalan üyelik, yürütme kurulu önerileri de dikkate al›narak, yönetim kurulunca yedek üyeler ile doldurulur.
Her y›l›n baﬂ›nda, yürütme kurulu üyelerine ödenecek ücretler ve ödeme esaslar›, yönetim kurulu
taraf›ndan saptan›r ve kurul üyelerine ödeme bu
esaslar do¤rultusunda yap›l›r.
2006 y›l› Nisan ay›nda yap›lacak olan TPD Ola¤an Genel Kuruluna kadar yönetim kurullar›, yürütme kurullar›n›n görev ve yetkilerini yürütür.
Kurul üyelerinin toplant›lara düzenli olarak kat›l›m› esast›r. ‹ki kez üst üste mazeretsiz bir biçimde
toplant›lara kat›lmayan ya da mesleki etik ilkelerine ayk›r› davran›ﬂlarda bulundu¤u, Türk Psikologlar Derne¤i, etik kurulu taraf›ndan saptanm›ﬂ
olan Yürütme Kurulu üyeleri üyelikten düﬂürülür.
Toplant› ve karar yeter say›s› beﬂtir.
c. Görevleri
Yürütme kurulunun, TPD Yönetim Kurullar›
onay ve karar› ile uygulanacak olan görevleri:
a) Merkezce yürütülecek etkinliklerle ilgili çal›ﬂma esaslar›n›, hizmet ve haklara ait esaslar›, ihtiyaç duyulan personelin çal›ﬂma esaslar›n› belirlemek,
b) Mesleki e¤itim ve süpervizyon etkinliklerini
yürütecek e¤itimci ve süpervizörleri belirlemek,
c) Kat›l›mc›lar›n e¤itim ve süpervizyon program
ve takvimini haz›rlay›p uygulamak;
d) Kat›l›mc›lar›n, kat›l›mlar›n› ve çal›ﬂmalar›n›
izlemek; e¤itimlerini baﬂar›yla tamamlayanlara
belge ve sertifikalar›n› vermek;
b. Çal›ﬂma Biçimi
e) Merkez bünyesinde kurulacak proje ve çal›ﬂma gruplar›n›, bu gruplarda görevlendirilecek
üyeleri ve ödenecek ücretleri tespit edip çal›ﬂma
ve proje gruplar›n› oluﬂturmak,
Yürütme kurulu ilk toplant›s›nda bir baﬂkan seçer
ve görev bölümü yapar. Merkez müdürü, Yürütme kurulunun sekreterya ve baﬂkan›n kat›lamad›-
f) Araﬂt›rma ve uygulama projelerini, e¤itim
programlar›n› planlamak, de¤erlendirmek, öncelikleri belirlemek, destek verilecekleri saptamak.
17
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
g) Merkezin verece¤i hizmetlerin bedellerini belirlemek,
h) Çal›ﬂma ve proje gruplar› taraf›ndan haz›rlanan raporlar› incelemek ve yönetim kuruluna sunmak,
i) Merkezin dönemler halindeki çal›ﬂma plan›n›
haz›rlamak ve uygulamaya koymak,
j) Yurt içi-yurt d›ﬂ› bilim, araﬂt›rma, inceleme
kurumlar›, özel-kamu kuruluﬂlar›, vak›f ve derneklerle yap›lacak iﬂbirli¤i esaslar›n› belirlemek,
k) Merkezin y›ll›k bütçe tasar›s› ve y›ll›k etkinlik
raporunu haz›rlamak,
l) Merkezde görevlendirilecek idari ve teknik
personelin seçimini yapmak, ücretlerini belirlemek, performans›n› de¤erlendirmek, ödül ve disiplin esaslar›n› belirlemek,
m) Merkez uygulamalar›n›n, mesleki etik kurallar›na uygunlu¤unu sürekli denetlemek,
n) Merkezin düzenleyece¤i e¤itim-ö¤retim programlar›na kat›lanlara verilecek belgeler konusundaki ilke, esas ve usulleri belirlemek,
o) Merkezin amac›na uygun iﬂleyiﬂini sa¤lay›c›
her türlü etkinli¤i gerçekleﬂtirmek, yaz›l›, görsel,
iﬂitsel her tür araçlarla bilgi, kaynak biriktirmek
ve yay›n yapmak;
b. Çal›ﬂma Biçimi
Psikiyatrist, Merkez müdürü ve yürütme kuruluna
ba¤l› olarak görev yapar. Çal›ﬂma plan ve program›n› merkez müdürü ve yürütme kurulu ile birlikte yapan Psikiyatrist, Merkezden psikolojik hizmet alan dan›ﬂanlara, psikiyatrik sa¤l›k hizmeti
verir.
Madde 16: Proje ve Çal›ﬂma Gruplar›
a. Oluﬂumu ve Çal›ﬂma Biçimi
Merkez bünyesinde, gönüllü ve/veya ücretli olarak, ülkemizin koﬂullar› gere¤ince örne¤in travma, sosyal araﬂt›rma, psikolojik testler baﬂta olmak üzere gereksinim duyulan konularda proje
oluﬂturmak ve topluma hizmet etmek amac›yla
oluﬂturulan gruplard›r. Merkez müdürü ve yürütme kuruluna ba¤l› olarak çal›ﬂ›rlar. TPD çal›ﬂma
gruplar› yönergelerinde belirtilen esaslar dahilinde görev yaparlar.
Madde 17: Merkez’in Mali Yap›s›
Merkez mali aç›dan TPD iktisadi iﬂletmesine
ba¤l›d›r. Tüm mali yap›, iﬂ ve iﬂlevler TPD iktisadi iﬂletmesi esaslar›na uygun olarak düzenlenir
ve sürdürülür.
Madde 18: Denetim
Madde 15: Psikiyatrist
Merkezler, çal›ﬂmalar›n›n TPD Genel Merkez
Yönetim Kurulu ve Merkez Yürütme Kurulu kararlar›na uygun olup olmad›¤› aç›s›ndan y›lda bir
kez denetlenir. Denetimler, Türk Psikologlar
Derne¤i Tüzü¤ü uyar›nca oluﬂturulan, Denetleme
Kurulu ve ﬁube Denetleme Kurullar› taraf›ndan
yap›l›r, denetleme raporlar› denetim yapan kurulun niteli¤ine göre, TPD Genel Merkez Yönetim
Kurulu ve ﬁube Yönetim Kuruluna verilir.
a. Atanmas›
Madde 19: Yürürlük
Müdür ve yürütme kurulunun önerileri uyar›nca,
gerekti¤inde yönetim kurulu taraf›ndan atan›r.
Deneyimli olmas› tercih nedenidir.
Bu Yönetmelik 19 maddeden oluﬂur ve
19/11/2005 tarihinden itibaren yürürlü¤e girer ve
TPD Yay›n organlar›nda yay›nlan›r.
Madde 14: Merkez Akademik Dan›ﬂma Kurulu
TPD E¤itim yönetmeli¤inde tan›mlanan esaslar
uyar›nca kurulan akademik dan›ﬂma kurulu Merkezlerde de hizmet verir.
18
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
RANA SEY ULUÇ’UN ARDINDAN
RANA’YI ANLAMAK…
Kardeﬂleri olmal› insan›n..
Aynen gemilerin limanlar› gibi..
Zaman zaman u¤rad›¤›n...
Yükünü boﬂaltt›¤›n...
Dalgalar dininceye dek koynunda bekledi¤in...
Sonra aç›k denizlere u¤urlamal› seni...
Geri dönece¤in günü beklemek umuduyla...
Bazen rüzgara o açmal› yelkenini...
Yana¤›na konan bir öpücü¤ün coﬂkusuyla,
Halatlar› çözmeli...
Seni çok ama çok özlemeli...
Kardeﬂleri olmal› insan›n...
Ermiﬂ, bilge, hayat› ezbere okuyabilen...
Düﬂünmediklerini düﬂündürebilen...
Seni bir cambaz ipinde, güvende tutabilen...
Gerekti¤inde senin için ateﬂi tutabilen...
Yoluna ›ﬂ›k tutan...
ﬁekillendirmeyi ö¤retmeli sana,
Hayat›n çömle¤ini...
Sana vermeli, so¤uk bir k›ﬂ günü...
Üzerindeki tek gömle¤ini...
19
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Rana SEY ULUÇ
di ve ayn› zamanda da uygulamal› çal›ﬂmalar yapt›.
21 Temmuz 1958’de Ankara’da do¤du.
Orta ve lise ö¤renimini TED Ankara Koleji’nde tamamlad›. 1976 y›l›nda Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü’ne girdi. Psikoloji Bölümü’nü 1980 y›l›nda bitirdi.
Türk Psikologlar derne¤inin hizmet içi e¤itim
seminerlerinde de görev ald›.
Rana Sey Uluç’un biri k›z, biri erkek iki çocu¤u bulunmaktad›r.
1980 Eylül’ünde Berlin’e gitti. 1981 - 1984
y›llar› aras›nda Wedding Belediyesi Okul Psikolojisi Dan›ﬂma Merkezi’nde psikolog olarak çal›ﬂt›. Burada Berlin’de okuyan 5 -16 yaﬂ Türk çocuklar›n›n sorunlar›na yönelik diagnostik çal›ﬂma,
psikolojik test uygulamalar›, Alman psikologlarla
ortak rehberlik uygulamalar›, ö¤retmelere yönelik
dan›ﬂmanl›k ve rehberlik hizmetleri, özel e¤itim
okullar›na gitmesi öngörülen Türk çocuklar›n›n
görüﬂme ve psikolojik testler yoluyla de¤erlendirilmesi ve raporland›r›lmas› konular›nda çal›ﬂt›.
1984 y›l›nda Berlin Kreuzberg Belediyesi
Sa¤l›k ‹ﬂleri Dairesi Çocuk ve Gençlik Psikiyatrisi Bölümü’nde psikolog olarak önce yar› zamanl›,
sonra da tam kadrolu olarak çal›ﬂt›. Kreuzberg’de
yaﬂayan yabanc›, özellikle de Türk göçmenlerin
çocuk ve ergen yaﬂtaki çocuklar›na yönelik bir
dan›ﬂma ve rehberlik hizmetinin geliﬂtirilmesi,
verilerin de¤erlendirilmesi, rapor haz›rlanmas›
aﬂamalar›nda 1992 y›l›na kadar çal›ﬂt›.
Ekim 1993’de Türkiye’ye döndü. Annesi Liselotte Sey’e ait Liz Teyze çocuk yuvas›nda yöneticilik ve psikolojik dan›ﬂmanl›k alanlar›nda çal›ﬂt›.
Ankara’daki çeﬂitli yuvalard,a ailelere yönelik dan›ﬂmanl›k hizmetleri, ö¤retmen ve çocuk geliﬂim
uzmanlar›na yönelik rehberlik hizmetleri ve seminerler verdi. Bunun yan›nda, yarat›c› drama ve
Orff Ö¤retisi temelinde, müzik ve hareket e¤itimi
konusunda Ankara, ‹stanbul, ‹zmir, Bursa ve
Adana’da çeﬂitli e¤itimci gruplar›na ve kurumlara
seminerler, kurslar ve atölye çal›ﬂmalar› düzenle-
SEVG‹L‹ RANA
Seni ilk kez 1996 y›l›nda dernek çat›s› alt›nda
okul öncesi meslektaﬂlar›m›zla bir araya geldi¤imiz toplant›da tan›d›k ve orada seninle okul öncesi komisyonunda görev ald›k. Grubun içinde sadeli¤in, do¤all›¤›n, içtenli¤in, güler yüzün ve gülen gözlerinle dikkat çekiyordun.
Okul öncesinde çal›ﬂan psikologlar›n ve e¤itimcilerin kullanabilmesi için çocuklar›n duygusal, sosyal ve biliﬂsel geliﬂim süreçlerine iliﬂkin
gözlemlerin sistematik bir biçimde yap›labilmesine imkan verecek psikolojik gözlem formunu
oluﬂturmak amac›yla bir araya gelmiﬂ olan komisyon üyelerinin önce bir grup, sonra da bir ekip ruhu kazanmas›nda senin de çok önemli katk›lar›n
olmuﬂtu.
20
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Dernek çat›s› alt›nda yapt›¤›m›z toplant›lara
kimi zaman nefes nefese, elinde bir y›¤›n kitap
doküman, da¤›lm›ﬂ saçlar›n, pembe pembe olmuﬂ
güzel yüzün, biraz da gecikmenin verdi¤i mahsun
bak›ﬂlarla ve gülen gözlerinle gelir, “çocuklar› organize edip geldim. Önce bir sigara içeyim” derdin. Öylesine do¤al, öylesine içtendin ki hiç birimizin akl›na geç kald›¤›n için içerlemek gelmezdi. Çok sevdi¤in çocuklar›n› organize etmek için
u¤raﬂ›rken, ayn› zamanda da çal›ﬂmaya geç kalmamak için çok çabalad›¤›n› da bilirdik. Çal›ﬂmalar s›ras›nda bazen öyle coﬂard›k ki seslerimiz
dernek koridorlar›nda yank›lan›rd›. Çünkü o saatlerde (saat 22:00- 23:00) dernekte bizden baﬂka
kimse olmazd›. Daha sonra bu saatler de bize yetmedi¤inden çal›ﬂmalar›m›z evlere taﬂm›ﬂt›. S›k
s›k geldi¤imiz OR-AN ﬂehrindeki evinde, bahçende kedinle, köpe¤inle ,çay›nla, pastanla her
türlü çal›ﬂma ortam›n› misafirperverli¤inle haz›rlam›ﬂ olurdun. Bütün bunlar› yaparken de gülen
yüzün, sakin yaklaﬂ›m›n, olgunlu¤un, espirili sohbetin, rahatlat›c› ses tonun da eksik olmazd›. Öyle severek, e¤lenerek çal›ﬂmaya dalard›k ki, ne çal›ﬂmam›z›n, ne de aralardaki sohbetin hiç bitmesin isterdik. Bu arada, birikim ve deneyimlerini de
bizimle sak›nmadan paylaﬂ›rd›n. Bazen her maddeyi, cümle cümle, kelime kelime en do¤ru ifadeyi bulabilmek için saatlerce tart›ﬂt›¤›m›z da olurdu. Öyle tart›ﬂma anlar›nda bile, sakin, gülen ve
verilen tepkilere karﬂ› ﬂaﬂk›n bak›ﬂlarla bakan bir
çift güzel göz ile karﬂ›laﬂ›rd› bak›ﬂlar›m›z.
Hep bir yerlere koﬂturur, hep bir yerlere yetiﬂmeye çal›ﬂ›rd›n. Hiçbir taraf› da aksatmamaya çal›ﬂarak, hem çocuklar›na, hem iﬂine, hem çal›ﬂmam›za, hem de özel yaﬂam›na… Bu arada çok yorulmuﬂsun fark edemedik. Ne zaman ihtiyaç duysak, dostane bir ﬂekilde hemen de yetiﬂirdin elinden geldi¤ince çabuk, paylaﬂ›mc› bir biçimde.
Bu arada emektar Reno 5’ini de unutmamak
laz›m. Dört tekerlekli, k›rm›z› kütüphane, senin
oldu¤u kadar onun da az eme¤i geçmedi bizlere.
Taﬂ›nmad›k kitap doküman, taﬂ›nmad›k ekip eleman› kalmad›.
Çal›ﬂmam›z›n form oluﬂturma ve kullan›ma
sunma bölümü tamamland›ktan sonra bir süre ara
verdik çal›ﬂmaya. Ama bu arada da dostlu¤umuz,
arkadaﬂl›¤›m›z, iﬂbirli¤imiz, paylaﬂ›mlar›m›z hiç
bitmedi, hep sürdü.
2005 Ocak’da tekrar bir araya geldik. Nas›l da
hevesle baﬂlad›k norm çal›ﬂmas›na. Önce ön bilgi
ve form bas›m› için, sonra da da¤›t›m› için az
emek sarf etmedin. Yaz tatili için çal›ﬂmaya ara
vermiﬂtik. Eylül’de tekrar buluﬂacakt›k. Ama bir
de bakt›k ki sen Almanya’daym›ﬂs›n. Biz de sand›k ki, her zaman gitti¤in gibi yine Almanya seyahatindesin. Art›k gelsen de baﬂlasak çal›ﬂmaya
derken rahats›zl›¤›n sebebiyle orada oldu¤unu ö¤rendik. Ancak yan›nda olamad›k. K›sa zaman
sonra da ac› haberini ald›k. Çal›ﬂmaya baﬂlamak
üzere toplanmay› beklerken, senin törenin için
Eylül’ün 22’sinde bir araya gelmek varm›ﬂ kaderde. Ne kadar çok sevenin varm›ﬂ. Seni u¤urlarken
orada olan kalabal›k bunu çok iyi ifade ediyordu.
Çok erken oldu gidiﬂin Sevgili Rana. Yar›m
kald› bir çok ﬂeyimiz. Nas›l elimiz var›p da tekrar
baﬂlayabilece¤iz? Yüre¤imiz nas›l sensiz bir araya gelmeye dayanacak bilemiyoruz diye düﬂünürken, yine senin için bu yaz›y› sat›rlara dökmek
için bir araya geldik zor da olsa.
Çok kötü bir sürpriz yapt›n bize. Sensizli¤e
nas›l al›ﬂaca¤›z bilemiyoruz. Geride b›rakt›¤›n iki
güzel çocu¤un, eﬂin ve baban, köpe¤in, dostlar›n,
arkadaﬂlar›n, meslektaﬂlar›n… Hepimiz seni çok
özleyece¤iz.
Çok sevdin. Çok sevildin.
21
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Feza Altuncan ARKUN
Feray ATALAY
Sema KARAKELLE
Meral Özduygu ONAK
Filiz Güner ÖZDUYGU
Melda Fügen ﬁENYURT
29 Ocak 2005, Okul Öncesi Komisyonu
22
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
ÖZEL GÜNDEM
S‹YASET PS‹KOLOJ‹S‹
Son y›llarda ülkemizde, siyaset psikolojisi kapsam›nda de¤erlendirilebilecek, psikoloji alan›nda yap›lan yüksek lisans ve doktora tezlerinin say›s›nda bir
art›ﬂ oldu¤u söylenebilir. Ancak, bu çal›ﬂmalar›n daha
çok lisans üstü düzeyde yürütüldükleri ve psikoloji lisans programlar›nda siyaset psikoloji derslerine yer
verilmedi¤i düﬂünüldü¤ünde, lisans ö¤rencilerinin ve
pek çok psikolo¤un bu alanda yeterince fikre sahip olmad›¤› tahmin edilmektedir. Oysa, siyaset psikolojisinin ele ald›¤› konular, içinde yaﬂad›¤›m›z sosyal ve siyasal sistemi anlamam›z ve sorgulamam›z aç›s›ndan
oldukça önemlidir. Bu yönüyle siyaset psikolojisi,
yaln›zca araﬂt›rmac›lar›n de¤il, alanda çal›ﬂan psikologlar›n ve ö¤rencilerin de ilgisini çekecektir. Buradan
hareketle, Bültenin bu say›s›n›n özel gündeminde, siyaset psikoloji hakk›nda genel bir görüﬂ oluﬂturmas›
amac›yla, öncelikle alan› tan›tan yaz›lara, ard›ndan
alanda üzerinde en çok çal›ﬂ›lan “siyasal düﬂünme,
propaganda, ›rkç›l›k, otoriteryanizm ve sosyal bask›nl›k yönelimi” gibi konularda gerçekleﬂtirilmiﬂ baz›
araﬂt›rmalar›n özet çevirilerine ve derlemelere, son
olarak da bir süredir gündemi meﬂgul eden okullarda
yaﬂanan olaylara, sokak eylemlerine ve bilim insanlar›n›n olaylar karﬂ›s›ndaki tav›rlar›na iliﬂkin eleﬂtirel
bir yaz›ya yer verilmektedir. Bunlara ek olarak gündemin sonunda, Türkçe olarak yay›nlanm›ﬂ siyaset psikolojisi araﬂt›rma ve yaz›lar›n› içeren bir bibliyografya yer almaktad›r. Bu kapsamda özel gündemde yer
alacak konu baﬂl›klar› s›ras›yla ﬂöyledir:
• Siyaset psikolojisi nedir?
• Post-modernlik, kimlik siyaseti ve siyaset psikolojisi üzerindeki di¤er siyasi etkiler
• Siyasal düﬂünmeye nörobiliﬂsel yaklaﬂ›m
• Kamuoyu ve Propaganda
• Irkç›l›¤a psikolojik bak›ﬂ
• Farkl› fakültelerde okuyan ö¤rencilerin siyasal ideolojileri, otoriteryanizm ve dindarl›k düzeyleri
• ‹ngiliz Avam Kamaras›’ndaki siyasi inanç sistemleri
ve Biliﬂsel biçem
• Alg›lanan grup statüsü farkl›l›klar› ile cinsiyet, etnik
köken ve dinin sosyal bask›nl›k yönelimi üzerindeki
etkisi
• Siyaset psikolojisi kapsam›nda Türkçe yay›nlanm›ﬂ
araﬂt›rma ve yaz›lar
Siyaset psikolojisi alan›yla ilgilenen meslekdaﬂlar›m›z ve ö¤rencilerimiz için yararl› bir kaynak olmas›
dile¤iyle...
Özel Gündem Yay›n Yönetmeni
Dr. Psk. Derya Hasta
S‹YASET PS‹KOLOJ‹S‹
NED‹R?
Uzm. Psk. Özlem D. Gümüﬂ*
Siyaset psikolojisi disiplinler aras› bir aland›r.
Psikolog, siyaset bilimci, tarihçi, psikiyatrist, sosyolog, antropolog, hukukçu ve e¤itimci gibi birçok uzman bu alanda çal›ﬂmalar›n› sürdürmektedir. Bu makale boyunca bu geniﬂ alan tan›t›lmaya
çal›ﬂ›lacakt›r. Çal›ﬂman›n genel çerçevesini, siyaset psikolojisinin tarihi, geliﬂimi, üniversitelerdeki yeri ve alan›n baz› temel konular› oluﬂturmaktad›r.
Tarihi, antik ça¤lara da dayand›r›labilen siyaset psikoloji, disiplin olarak 1. ve 2. Dünya Savaﬂlar› s›ras›nda ortaya ç›km›ﬂt›r. Yo¤un bilgi birikimi, bilimsel yöntemlerin kullan›m›ndaki güven ve
teknolojik geliﬂmeler, siyaset psikolojisinin siyaset bilimi ve psikolojinin bir çocu¤u olarak do¤mas›na zemin haz›rlam›ﬂt›r. Ayr›ca, siyasi kar›ﬂ›kl›¤›n artmas›, 1. Dünya savaﬂ›n›n ak›ld›ﬂ› ve y›k›c› etkileri, modern totaliter rejimlerin yükseliﬂi,
kitle iletiﬂim araçlar›n›n yayg›n olarak propaganda amaçl› kullan›m› ‘siyaset’ ve ‘psikoloji’ aras›ndaki iliﬂkinin anlaﬂ›lmas›n› zorunlu k›lm›ﬂt›r
(Deutsch & Kinnvall, 2002).
Siyaset ve psikoloji aras›ndaki iliﬂki ilk olarak
Chicago Üniversitesi ö¤retim üyesi Charles Meriam taraf›ndan kurulmuﬂtur. Ancak, disiplinin kurucusu olarak Meriam de¤il de onun ö¤rencisi
Harold D. Lasswell kabul edilmektedir (Deutsch
& Kinnval, 2002). Lasswell’ in çal›ﬂmalar›n›n siyaset psikolojisinin tan›nmas›nda ve geliﬂmesinde
çok önemli katk›lar› olmuﬂtur. Aﬂa¤›da, siyaset
psikolojisinin geliﬂimini izlemek aç›s›ndan faydal› olabilece¤i düﬂünüldü¤ünden, Lasswel’inkilerle birlikte alanda yaz›lm›ﬂ baz› kitaplar›n kronolo*At›l›m Üniversitesi Ö¤retim Görevlisi
jisi verilmektedir. Verilecek olan bu liste, The Journal of Abnormal and Social Psychology (1921’
den beri), The Journal of Social Issues (1945’ten
beri) ve Political Psychology’ de yay›nlanan makaleleri ve Knutson’ un (1973) Handbook of Political Psychology’si gibi makalelerin bir araya
getirildi¤i kitaplar› d›ﬂar›da b›rakmaktad›r. Ward’
›n (2002) oluﬂturdu¤u bu liste ﬂöyledir:
• Psychopathology and Politics (Lasswell,
1930),
• World Politics and Personal Insecurity (Lasswell, 1935)
• Escape from Freedom (Fromm, 1941)
• Power and Personality (Lasswell, 1948)
• Psychological Frontiers of Society (Kardiner,
1949)
• The Authoritarian Personality (Adorno, Frenkel-Brunswick, Levinson, & Sanford, 1950)
• The Lonely Crowd (Reisman, 1950)
• Childhood and Society (Erikson, 1950),
• The Operational Code of the Politburo (Leites,
1951)
• The Psychology of politics (Eysenck, 1954)
• Eros and Civilization (Marcuse, 1955)
• Woodrow Wilson and Colonel House (George
& George, 1956)
• Opinions and Personality (Smith, Bruner, &
White, 1956)
• Structure of Freedom (Bay, 1958)
• Young Man Luther (Erikson, 1958)
• Freedom and Culture (Lee, 1959)
• Political Socialization (Hyman 1959)
• Life Against Death (Brown, 1960)
24
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
• Open and Closed Mind (Rokeach, 1960)
• The American Voter (Campbell, Converse,
Miller, & Stokes, 1960)
• Small Groups and Political Behavior (Verba,
1961)
• Political Ideology (Lane, 1962)
• Personality, Politics and Nation Building (Pye,
1962)
• Thought Reform and the Psychology of Totalism (Lifton, 1963)
• Human Nature in Politics (Davies, 1963)
• The Civic Culture (Almond, & Verba, 1963)
• The Symbolic Uses of Politics (Edelman,
1964)
• Children and Politics (Greenstein, 1965)
• The Lawmakers (Barber, 1965)
• The revolutionary Personality (Wolfenstein,
1967)
• Psychological Dimensions of Foreign Policy
(De Rivera, 1968)
• Obedience to Authority (Milgram, 1969)
• Children in the Political system (Easton, &
Dennis, 1969)
• Ghandi’s Truth (Erikson, 1969)
• Personality and Politics (Greenstein, 1969)
• Studies in Machiavelianism (Christie, & Geis,
1970)
• White Racism (Kovel, 1970)
• Victims of Groupthink (Janis, 1972)
• Presidential Character (Barber, 1972)
• The Psychology of Conservatism (Wilson,
1973)
• The Power Motive (Winter, 1973)
Siyaset psikolojisinin geçmiﬂini anlamaya yönelik çal›ﬂmalar›yla dikkat çeken Catelleni
(1995), her on y›ldaki de¤iﬂimlere göre siyaset
psikolojisinin tarihini özetlemektedir. Ona göre,
1940 ve 50’lerde kiﬂilik özelliklerinin siyasi davran›ﬂtaki (özellikle liderin davran›ﬂ›ndaki) rolüne
odaklan›lm›ﬂt›r. Siyasi davran›ﬂta bulunabilme,
çocukluk dönemine dayanan ve psiko-analitik terminolojiyle aç›klanabilecek dengeli bir kiﬂilik
özelli¤inin sayesinde mümkündür. Adorno ve arkadaﬂlar›n›n otoriteryan kiﬂilik kuram› bu döneme
örnek olabilecek bir çal›ﬂmad›r (Adorno, FrenkelBrunswik, Levinson, & Sanford, 1950).
Sonraki yirmi y›lda (1960 ve 70’lerde) kamuoyu ve ‘seçme davran›ﬂ›’na iliﬂkin çal›ﬂmalarda
büyük bir patlama olmuﬂtur. Yap›lan geniﬂ çapl›
araﬂt›rmalara göre, denekler siyasi tercihte bulunurlarken s›n›rl› bilgi kullanmaktad›rlar. Bu yüzden seçmenlerin mant›ks›z davrand›klar› sonucuna var›lm›ﬂt›r. Söz konusu tarihlerde bu durum
‘aile etkisi’ ya da ‘sosyalleﬂme’ nin rolü ile aç›klanm›ﬂt›r (Catelleni, 1995) .
Catelleni’ ye (1995) göre, 1970’lerden 80’lere
kadar, dikkatler tutum ve davran›ﬂlardan bilgi iﬂleme mekanizmalar›na, motivasyona dayal› aç›klamalardan, biliﬂsel yeteneklere dayal› aç›klamalara çevrilmiﬂtir. Bir dizi araﬂt›rmada, siyasi biliﬂ
anlaﬂ›lmaya çal›ﬂ›lm›ﬂ ve siyasi davran›ﬂ›n mant›ks›z olmad›¤› sonucuna var›lm›ﬂt›r. Ayr›ca, bilgi
iﬂleme konusunda insanlar›n s›n›rl› kapasitesine
dikkat çekilmiﬂtir.
Günümüzde ise siyaset psikolojisi, ba¤lamsal
ve kurumsal etkilere, özelikle kültüre vurgu yapmaktad›r. Savunulan en önemli düﬂünce ise, do¤ru ve gerçekle ilgili düﬂüncelerimizi do¤rudan
dünyayla etkileﬂim yoluyla kazanamayaca¤›m›z,
bunlar›n biraz da kültürümüzün ürünü oldu¤u gerçe¤ini kabul etmemizin gereklili¤idir (Rosenberg,
2002).
25
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Siyaset psikolojisinin tarihini ﬂekillendiren büyük ölçüde bu alandaki bilim adamlar›n›n yapt›klar› çal›ﬂmalard›r. Bu nedenle, sonraki bölümde
bu bilim adamlar›n›n yo¤unlukla bulunduklar›
üniversite ve açt›klar› siyaset psikoloji yüksek lisans programlar› hakk›nda k›saca bilgi verilecektir.
Üniversitelerde Siyaset Psikolojisi
Siyaset psikolojisi alan›ndaki ilk yüksek lisans
program›, 1970’ lerde, Milli Bilim Fonu’nun deste¤iyle hem psikoloji hem de siyaset bilimi alan›nda, çift ana dal olarak, Yale Üniversitesi’nde
aç›lm›ﬂt›r. Bu programda ö¤renciler hem siyaset
bilimi hem de psikoloji dersleri almakta, ancak
tezlerini yaln›zca siyaset psikolojisi alan›nda yazmaktayd›lar. Program, ‘gerçek anlamda disiplinler aras› bir çal›ﬂma, her iki alan› çok iyi bilmekle mümkündür’ temel görüﬂüne dayanmaktayd›.
Disiplinler aras› çal›ﬂma yapanlar›n ço¤u,
yaln›zca bir alan› çok iyi bilenlerden yani, kendi
alanlar›nda profesyonel, di¤erinde amatör olan kiﬂilerden oluﬂmaktayd›. Yale Üniversitesi bu sorunun çözümü için yukar›da sözü edilen yolu izlemiﬂtir. Ancak, takip eden programlar ayn› hassasiyeti devam ettirememiﬂtir (Ward, 2002). On y›l
sonra, 1982’ de New York Devlet Üniversitesi ve
Wisconsin Üniversitesi, 1988’de New York ﬁehir
Üniversitesi, 1989’da Kaliforniya Üniversitesi
(Irvine), 1990’da Ohio Devlet Üniversitesi, Minnesota ve George Washington Üniversitesi’nde
siyaset psikoloji yüksek lisans› aç›lm›ﬂt›r. Amerika d›ﬂ›ndaki üniversitelerdeki program say›s› azd›r; Melbourne, Özgür Berlin, Kopenhag, Yahudi
ve Londra Ekonomi Üniversitesi Siyaset Psikoloji programlar› bunlar›n aras›nda yer almaktad›r
(Ward, 2002). Ülkemizde ise, lisansüstü programlarda siyaset psikolojisi derslerine yer verilse de
(örne¤in, Ankara Üniversitesi’nde sosyal psikolo-
ji yüksek lisans ö¤rencileri Siyaset Psikolojisi
dersi almaktad›r), bu adla aç›lm›ﬂ bir yüksek lisans ya da doktora program›na rastlanmamaktad›r.
‹zleyen bölümde art›k kurumsal bir kimlik kazanm›ﬂ siyaset psikolojisi alan›n›n temel baz› konular› tart›ﬂ›lacakt›r.
Önemli Siyaset Psikolojisi Konular›
Siyaset psikolojisi disiplin olarak kuruldu¤undan bu yana alanda, burada da s›ras›yla özetleri
verilecek olan, siyasal ideoloji, siyasal kat›l›m, siyasal kampanya ve siyasal sosyalleﬂme gibi konularda etkili çal›ﬂmalar yap›lm›ﬂt›r.
1- Siyasal ‹deoloji
Siyasal ideoloji dendi¤inde akla ilk gelen
isimlerden biri Eysenck’tir. Eysenck siyasal tutumlar›n dört basamakl› olarak s›n›fland›r›labilece¤ini öne sürmektedir. Bu basamaklar›n en alt
seviyesinde birbiriyle iliﬂkisiz ve birbirinden türetilemeyecek ‘özel düﬂünceler’ bulunmaktad›r.
“Bu düﬂünceler kendilerinden ileriye gidemez ve
bu düﬂüncelere sahip kiﬂilerin kiﬂilik özellikleri
ya da ideolojileri hakk›nda bir ipucu vermezler”
(Eysenck, 1954, s.111). ‹kinci s›rada, kiﬂinin kiﬂilik yap›s›n› oluﬂturan ve tekrarlanabilir ‘al›ﬂ›lm›ﬂ düﬂünceler’ gelmektedir. Üçüncü s›rada ise,
birçok düﬂünceden oluﬂarak belli bir konu hakk›nda kiﬂinin biliﬂsel, duygusal ve davran›ﬂsal yönelimini oluﬂturan ‘tutumlar’ vard›r.
Ancak, Eysenck’ e göre, “tutumlar da birbirinden ba¤›ms›z de¤ildir, bunlar da tutum-üstü diye
adland›r›labilecek ‘ideoloji’lere ba¤l›d›r” (Eysenck, 1954, s.113). Eysenck’ in bak›ﬂ aç›s› Yahudi düﬂmanl›¤›na iliﬂkin bir örnekle aç›klanabilir.
26
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Örnek:
‹DEOLOJ‹
(Muhafazakarl›k)
TUTUM
(Yahudi Düﬂmanl›¤›)
ALIﬁILMIﬁ DÜﬁÜNCELER
ÖZEL DÜﬁÜNCELER
(Yahudiler ikinci s›n›f vatandaﬂt›r.)
(Finkelstein alçak bir yahudidir.)
Eysenck’e göre muhafazakarl›k-radikallik,
sol-sa¤ gibi siyasi ideolojileri özetleyen bir boyuttur. Sol-sa¤ ayr›m› ilk defa 1789 Frans›z ‹htilali
s›ras›nda partilerin bir at nal› ﬂeklinde diziliﬂiyle
ortaya ç›km›ﬂt›r. Bu bilgiye göre, radikaller konuﬂmac›n›n sol taraf›nda, muhafazakarlar sa¤›nda, merkezde ise liberaller oturmaktad›r. Daha
sonra bu oturma konumlar›, 19 ve 20. yüzy›lda
Bat› Avrupa ve Amerika’daki siyasal ideolojileri
tan›mlamakta kullan›lan popüler kavramlar haline
gelmiﬂtir (Braungart, 1986).
2- Siyasal Kat›l›m
Siyasal kat›l›m, yaln›zca oy verme, protestoya
kat›lma, devrimsel davran›ﬂ, bir hükümete hizmet
vermek gibi etkinliklerden öte, daha genel bir olgudur ve pek çok eylemi içermektedir. Rosen ve
Salling (1971), deneklerin siyasal kat›l›m düzeyini ölçmek için anketlerinde aﬂa¤›daki maddelere
yer vermiﬂlerdir.
1. Var olan bir siyasal bir politikay› desteklemek veya politika de¤iﬂimi için herhangi bir dilekçe imzalad›n›z m›?
2. Gerekli bir de¤iﬂiklik için hiç imza toplama
eyleminde bulundunuz mu?
3. Siyasi bir lider ya da siyasi bir parti için çal›ﬂt›n›z m›?
4. Yerel ya da milli politikay› etkilemeyi hedefleyen bir gösteri ya da toplant›ya kat›ld›n›z
m›?
5. ‘Genç Demokratlar, Genç Cumhuriyetçiler’
gibi etkin siyasal gruplara üye oldunuz mu?
6. Lise baﬂkanl›¤›, ö¤renci temsilcili¤i gibi görevler ald›n›z m›?
7. Dergi ve gazetelerden siyasi olaylar› düzenli takip eder misiniz?
8. Siyasi içerikli bir rozet takt›n›z m›?
9. Siyasi bir lider veya mesele için ‘tampon ç›kartmas›’ yap›ﬂt›rd›n›z m›?
10. Toplumsal de¤iﬂimi hedef alan bir grubu
temsil ettiniz mi?
Siyasal kat›l›m›n az olmas›na yönelik, sosyolojik bak›ﬂ aç›s›yla yap›lan aç›klamalara göre, göç
ve grup ba¤lar›n›n kopmas›yla insanlar siyasi olarak daha az duyarl› hale gelmiﬂlerdir (Sears,
1987). Di¤er yandan, siyasal kat›l›m› bireysel boyutta inceleyen araﬂt›rmac›lar, siyasal kat›l›m›n
çok olmas›n›n sa¤l›kl› kiﬂilik özelli¤i, yüksek
kendine-sayg›, güçlü benlik-tatmini gibi de¤iﬂkenlerle aç›klanabilece¤ini savunmaktad›rlar
(Knutson, 1973).
Siyasi liderleri araﬂt›ran psiko-biyografik araﬂt›rmalar, verilere ulaﬂ›labilirlik aç›s›ndan ve bu
tarz araﬂt›rmalardaki yorumlar›n araﬂt›rmac›lar›n
kendi görüﬂlerinden etkilenebilece¤i düﬂüncesiyle
çok eleﬂtirilmektedir. Yine de k›s›tl› yöntemlerle
araﬂt›r›lan Nixon, Lenin, Wilson, Lincoln ve Roosevelt’in kiﬂiliklerinin ve kendilerine olan güvenlerinin son derece sa¤lam oldu¤u bulunmuﬂtur
(Glad, 1973).
3-Siyasal Kampanyalar
Stone (1998,s.1), kitab›nda Mao Zedong’ tan
bir al›nt› yapar: ‘Siyaset kan dökülmeyen bir savaﬂ, savaﬂ ise kan dökülen bir siyasettir.’ Günümüz kampanyalar›n› anlayabilmek için bu k›s›mda bir analojiye yer verilecektir. Acaba gerçekten
27
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
siyaset bir savaﬂ m›d›r? Goodwin (1998), siyasal
kampanyalar ve Çin savaﬂ teknikleri aras›nda çok
ciddi paralellikler saptam›ﬂt›r. ﬁimdi s›ras›yla
bunlar› inceleyelim:
Kazan›rken:
Sald›r› için askerleri gönder: Rakiplerin için
olumsuz reklam yap (Feder, 2000), yeni bir vergi
politikas› oluﬂtur, yandaﬂlar›n için mitingler düzenle ve onlar› cesaretlendir.
Rakibinle yüz yüzeyken:
Gülücü¤ün alt›nda b›çak gizle: Her zaman bar›ﬂsever gözük ama bir yandan da b›ça¤› kullanmaya haz›r ol.
ﬁeftaliler için erikleri kurban et: Bütün oylar›
alamayaca¤›n›, ﬂampiyon olmayaca¤›n› da düﬂün,
yapman gereken toplayabilece¤in kadar puan toplamak.
Sald›r›rken:
Y›lan› uyand›rmak için yere vur: Rakibinin ilgisini çekmek için baz› manevralar yap.
Kaplan› da¤lara do¤ru çek: Avantajl› durumdayken asla rakibine sald›rma, durumunun bozulmas›n› bekle ve bunun için çabala.
Kargaﬂa varken:
Ateﬂin alt›ndan çekil: Rakibine hiçbir koz verme, yaln›zca ‘ev ödevi’ni yap, yani zay›f durumunun sebeplerini araﬂt›r. Pek tabii ki senin de hatalar›n olabilir, çünkü sen Ronald Reagan gibi ‘teflon baﬂkan’ de¤ilsin ki yapt›¤›n hatalar› insanlar
‘istisnalar kaideyi bozmaz’ zihniyetiyle de¤erlendirsin.
‹lerlerken:
Çürük tahtalar›n yerini çelik sopalarla de¤iﬂtir:
Rakibini gözünde büyütece¤ine, zay›f taraflar›n›
görmeye çal›ﬂ.
Misafir de¤il ev sahibinin rolünü oyna:
Edilgen durumu etkin duruma çevir. Di¤erlerinden geriyken ‘sald›r› için haz›rlan›yoruz’ imaj›
ver. Emin ol ki birkaç gün içinde size sald›racaklar ve ortam yine size kalacakt›r.
Kaybederken:
Teslim olmak yenilgidir: Gerilerdeyseniz yapaca¤›n›z tek ﬂey yenilgiyi zafere dönüﬂtürmek
için argümanlar›n›z› tekrarlamak olacakt›r. Seçimleri kazanamam›ﬂ olabilirsiniz ama kendinize,
partinize ve düﬂüncelerinize olan sayg›n›z› kaybetmeyin. Unutmay›n ki her zaman yeni bir seçim
daha vard›r.
Bu stratejilerden sonra belki de kampanyalar›
savaﬂ gibi görmeye baﬂlad›n›z bile. Ancak, herkesin ayn› ﬂekilde gördü¤ünden emin olamay›z,
çünkü yetiﬂtiriliﬂ tarz›, sosyalleﬂme süreci bu tarz
düﬂünceler üzerinde oldukça etkilidir. Bu ba¤lamda siyasal sosyalleﬂme sürecinden söz etmek yerinde olacakt›r.
4- Siyasal Sosyalleﬂme
Bu süreç herkesin yaﬂad›¤›, çeﬂitli basamaklardan oluﬂan, siyasal dünyay› anlamland›rma sürecidir. Niemi (1973), bu basamaklara s›ras›yla ﬂu
isimleri vermiﬂtir: 1-politikleﬂtirme, 2-kiﬂileﬂtirme, 3-idealleﬂtirme ve son olarak 4-kurumsallaﬂt›rma.
Politikleﬂtirme, çocu¤un aileden ve okuldan
daha üstte bir otorite oldu¤unu kavramas›d›r. Yedi ve 8 yaﬂlar›nda destek, itaat ve sayg› talep eden
d›ﬂtan bir gücün fark›na var›rlar. Bu fark›ndal›klar
erken yaﬂta siyasal görüﬂlerin oluﬂmas›n› sa¤lar.
Kiﬂileﬂtirme, çocuklar›n siyasal otoriteleri tek
bir kiﬂi-cumhurbaﬂkan› ya da polis- arac›l›¤›yla
kavramas› anlam›na gelmektedir. Bu bulgular, kiﬂilerin biliﬂsel s›n›rl›l›klar›na iﬂaret eder, çünkü,
cumhurbaﬂkan›n› ö¤renmek ‘parlamento’ gibi
28
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
karmaﬂ›k bir oluﬂumu ö¤renmekten daha kolayd›r.
3- Aile devletin idare ﬂekli ad›na örnek teﬂkil
eder (Uygunluk kuram›)
‹dealleﬂtirme, çocuklar›n siyasal otoriteleri güvenilir, iyi huylu ve yard›msever alg›lamalar›d›r.
Politikac›lar›n ihtiyac›m›z›n oldu¤u her zaman bize yard›m etti¤ini, hemen hemen hiç hata yapmad›klar›n› ve herhangi birisinden daha çok ﬂey bildiklerini düﬂünürler. Birçok çocuk hükümette yap›lan her ﬂeyin, her zaman en iyi amaçlara hizmet
etti¤ini düﬂünmektedir.
4- Ailede ö¤renilen siyasal de¤erler içselleﬂtirildi¤i için uzun süre etkili olur (‹lk etki kuram›)
Son olarak kurumsallaﬂt›rma, insandan ba¤›ms›z, hükümet, kongre gibi kavramlar›n ö¤renildi¤i
aﬂamad›r. Bu aﬂamada, daha önce bahsedilen
cumhurbaﬂkan›, polis gibi figürlerin ﬂahs›na yap›lan at›flar kurumlara yönlendirilir.
Çocuklar büyüdükçe kafalar›ndaki imajlar çok
çabuk ve çarp›c› bir ﬂekilde de¤iﬂir. Zamanla birey yerine kurumlar› daha fazla telaffuz etmeye
ve bireylerin hatalar›n› daha çabuk anlamaya baﬂlarlar. Bireyleri art›k sahip olduklar› pozisyondan
ba¤›ms›z de¤erlendirebilirler.
Siyasal düﬂüncelerin oluﬂumu üzerinde ailenin
çok büyük etkisi vard›r, örne¤in solcu ailelerin
çocuklar›n›n genelde solcu, sa¤c›lar›n›nkinin de
sa¤c› olma yönünde ciddi bir e¤ilimleri vard›r
(Thomas, 1971; Himmelweit, 1983). Ancak, zamanla ailenin etkisi azal›r ve yerini di¤er çevresel
de¤iﬂkenlere b›rak›r (Ozankaya, 1966).
Ailenin siyasal düﬂünce üzerindeki rollerini
aﬂa¤›daki gibi s›ralayabiliriz (Searing, Schwarts,
& Lind, 1973):
1- Aile mevcut siyasal otoriteyi destekleyici
de¤erleri aktar›r (Destekleyici kuram)
2- Yaﬂl› neslin siyasal de¤erlerini genç nesle
aktard›¤› için bir devaml›l›k sa¤lar (Devaml›l›k
kuram›).
5-Ailede ö¤renilen siyasal de¤erler çocukluk
ve ileri yaﬂlarda karﬂ›laﬂ›lan di¤er uyar›c›lara verilecek olan tepkileri büyük ölçüde ﬂekillendirir
(Yap›land›r›c› kuram).
Bu kuramlar, bazen tutars›z sonuçlar ortaya
koysalar da genel olarak literatürde destek görmüﬂlerdir.
Jennings ve Niemi’ye (1971) göre, siyasal sosyalleﬂme sürecinde aile içindeki en etkili kiﬂi babad›r. Baban›n etkisi annenin tarafs›z oldu¤u zamanlarda daha fazlad›r.Annelerin partizan oldu¤u
durumlarda ise çocuk daha çok annenin görüﬂüne
yatk›nl›k göstermektedir. Beck ve Jennings’ in
(1972) çal›ﬂmas›nda ise geniﬂ ailenin etkisi de hesaba kat›lm›ﬂ ve baba taraf›n›n anne taraf›ndan
daha bask›n oldu¤u bulunmuﬂtur.
Yukar›daki grafikte görüldü¤ü gibi baba taraf›
yani babaanne ve baban›n babas› çocu¤un düﬂüncesi üzerinde anne taraf›na göre belirgin bir ﬂekilde daha etkilidir.
Sonuç
Bu makalede siyaset psikolojisi alan› tan›t›lmaya çal›ﬂ›lm›ﬂt›r. Özellikle ülkemizde çok yeni
tan›nmaya baﬂlanan bu alan›n kurucular›, dünyadaki geliﬂimi, yayg›nl›¤› ve araﬂt›rma konular›na
iliﬂkin baz› temel bilgiler aktar›lmak istenmiﬂtir.
Sistematikleﬂmiﬂ bilgi eksikli¤inden kaynaklanan
sorunlardan dolay› kimi noktalar tüm yönleriyle
tart›ﬂ›lamam›ﬂt›r. Kuﬂkusuz bu boﬂluk, giderek
29
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
artan disiplinler aras› çal›ﬂmalarla kapat›lacakt›r.
Ayr›ca, özellikle Türkiye’ de yap›lacak olan çal›ﬂmalar, önceki ç›kar›mlar›n kültürler aras› geçerlili¤inin s›nanmas›n›n yan›nda, kültürümüze özgü
saptamalarla alana renklilik katacakt›r.
Himmelweit, H.T. (1983). Political socialization. International
Social Science Journal, 86, 237-256.
Jennings, M.K. & Niemi, R.G. (1971). The division of political labor
between mothers and fathers. The American Political
Science Review, 65, 69-82.
Kaynaklar
Knutson, J.N. (1973). Personality in the study of politics. In: J.N.
Knutson (Ed.), Handbook of Political Psychology. San
Fransisco: Jossey-Bass.
Adorno, T.W., Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D.J., Nevitt
Sanford, R. (1950). The Authoritarian Personality. New
York: Norton & Company.
Niemi, R.G. (1973). Political socialization. In: J.N. Knutson (Ed.),
Handbook of Political Psychology. San Fransisco: JosseyBass.
Beck, A.P., &Jennings, M.K. (1972). Parents as ‘middlepersons’ in
political socialization. The Journal of Politics, 37, 83-107.
Özankaya, O. (1966). Universite Ö¤rencilerinin Siyasal Yönelimleri
(Political Tendencies of University Students). Ankara: A.Ü.
Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›.
Braungart, R.G. (1986). Moderate-extreme and left-right sources of
youth politics: A typology. Journal of Political and Military
Sociology, 14, 199-213.
Catellini, P. (1995). Political Psychology. In Semin & Fiedler,
Applied Social Psychology, pp. 282-311. New Jersey:
Lawrence Erlbaum Associates.
Rosen, B., & Salling, R. (1971). Political participation as a function
of internal-external locus of control. Psychological Reports,
29,880-882.
Rosenberg, S. (2002). Reconstructing Political psychology: Current
obstacles and new direction. In K.R. Monroe (Ed.), Political
Psychology. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.
Deutsch, M, & Kinnvall, C. (2002). What is Political Psychology? In
K.R. Monroe (Ed.), Political Psychology. New Jersey:
Lawrence Erlbaum Associates.
Searing, D., Schwartz, J.J., & Lind, A.E. (1973). The structuring
principle: Political socialization and belief systems.
American Political Science Review, 67, 425-442.
Eysenck, H.J. (1954). The Psychology of Politics. New York:
Frederick A. Praeger, Inc.
Sears, D.O. (1987). Political Psychology. Annual Review of
Psychology, 38, 229-255.
Feder, D. (2000). ‘Negative‘ Ads often more good than bad. Human
Events, 56,3,10-13.
Stone, L.A. (1998). Notes toward a definition of politics. ATS
Publication: Ankara.
Glad, B. (1973). Contributions of Psychobiography. In J.N. Knutson
(Ed.), Handbook of Political Psychology (pp. 296-322) San
Fransisco: Jossey-Bass.
Thomas, L.E. (1971). Family correlates of student political activism.
Developmental Psychology, 4 (2), 206-214.
Goodwin, B.S. (1998). Campaign stratagems. Campaigns &
Elections, 19,8,44-46.
Ward, D. (2002). Political Psychology: Origins and Development. In
K.R. Monroe (Ed.), Political Psychology. New Jersey:
Lawrence Erlbaum Associates.
30
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
POST-MODERNL‹K, K‹ML‹K
S‹YASET‹ ve S‹YASET
PS‹KOLOJ‹S‹ ÜZER‹NDEK‹
D‹⁄ER S‹YAS‹ ETK‹LER*
gruplar›n siyasi ve entellektüel olarak ay›rt edilmelerini sa¤layan, ayr› dersleri, okumalar›, profesörleri, ö¤rencileri, dan›ﬂmanlar›, yurtlar› ve
merkezleri bulunmaktad›r. Bu durum, kimlik siyaseti kavram›yla aç›klanmaktad›r ve evrensel,
nesnel gerçekleri yads›yan post-modernli¤in bir
alt dal›d›r.
Uzm. Psk. Özlem D. Gümüﬂ
Siyaset Psikolojisi ve Kültür Savaﬂlar›
Geleneksel olarak, sosyal bilimcilere iyi bir
araﬂt›rman›n yaln›zca özenle yap›lmas› de¤il, çal›ﬂman›n deseni, uygulan›ﬂ› ve rapor ediliﬂinin de
nesnel olmas› gerekti¤i ö¤retilir. ‹nsanlar›n ço¤u,
araﬂt›rmac›lar›n, çal›ﬂmalar›nda hoﬂland›klar› ve
hoﬂlanmad›klar› ﬂeyleri, ba¤l› olduklar› de¤er yarg›lar›n› ve ideolojilerini bir kenara b›rakmalar›n›n
ütopik oldu¤unu bilir. Ancak, yine de onlardan
önyarg›lar›n› olabildi¤ince azaltacak tedbirler almalar› beklenir.
Son y›llarda, post-modernlik ad› alt›nda insanlar, bir tak›m mutlak ‘gerçek’leri ele alan bilimlerde bile nesnel ‘gerçek’lerin olamayaca¤›na
inand›r›lmaya çal›ﬂ›lmaktad›r. Bunun yerine bütün ‘gerçek’lerin, tarihi, kültürel ve co¤rafi koﬂullar ile cinsiyet, s›n›f, etnik kimlik gibi demografik özelliklerin etkisiyle yap›land›r›ld›¤› savunulmaktad›r. Bu görüﬂü yans›tan en önemli iﬂaret de
kullan›ld›¤› her yerde ‘gerçek’ kelimesinin t›rnak
içine al›nmas›d›r.
Bütün demografik gruplar›n, yaln›zca kendi
üyeleri taraf›ndan anlaﬂ›lan ‘gerçek’leri oldu¤una
inan›l›r. Daha önceki y›llarda oluﬂturulmuﬂ ›rkç›
ve cinsiyetçi varsay›mlara bak›l›rsa, bu gerçekler
de¤iﬂik grup üyelerinin birbiriyle uyumsuz olan
ö¤renme, düﬂünme ve davran›ﬂ ﬂekilleridir. Bu
*Suedfeld, P. (2002). Postmodernism, Identity Politics, and other
Political Influences in Political Psychology. K.R. Monroe (Ed.),
Political Psychologyi (pp. 315-328). New Jersey: Lawrence
Erlbaum Associates, Publishers.
Post-modernli¤i ve kimlik siyasetini benimseyenler, geleneksel bilim nesnelli¤inin taraftarlar›n› ideallerine ulaﬂamamakla eleﬂtirirken, ayn› zamanda do¤as› gere¤i nesnelli¤e ulaﬂ›lamayaca¤›n› ve bunun ahlaki olarak yanl›ﬂ oldu¤unu savunurlar. Onlara göre, bilimin ve ö¤retmenin öncelikli amac›, toplumu belirli gruplar›n yarar›na yeniden ﬂekillendirmek olmal› ve bu amac› engelleyen araﬂt›rmalar yap›lmamal›, yap›ld›ysa yay›nlanmamal› ve kesinlikle ö¤retilmemelidir.
Post modernlik, kimlik siyaseti ve yap›salc›l›¤›n ortaya ç›kmas›, bilim çevrelerinde, birçok üniversitenin ayn› zamanda birer dini kurum oldu¤u
dönemlerden beri görmedikleri bir ortam›n oluﬂmas›na neden olmuﬂtur. Bir kiﬂinin mant›¤›ndan
çok duygular›na seslenen, karakteri öldüren, karﬂ›tlar›n› ﬂeytanlaﬂt›ran ve iﬂbirli¤i sonucunda da
suçluluk hissedilmesine yol açan eski ve yeni kuramlar aras›ndaki çarp›ﬂma mecazi olarak ‘kültür
savaﬂlar›’ denebilecek, düﬂmanca bir seviyeye
yükselmiﬂtir.
Psikoloji ve Siyaset Psikolojisinin
Konumlar›
Bütüne bak›l›rsa, psikoloji, di¤er beﬂeri ve
sosyal bilimler içerisinde post modern e¤ilimlerden etkilenebilecek en son bilim dal›d›r. Bu, psikolojinin biyolojik bilimlere daha yak›n bir bilim
olmas›ndan kaynaklanmaktad›r; örne¤in, beyazorta s›n›f-erke¤in bilgi gücüne dayal›, kültürce
kabul edilmiﬂ olan beynin iﬂlevlerini tart›ﬂmak art›k neredeyse mümkün de¤ildir.
31
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Disiplinin daha yumuﬂak bir dal› olan sosyal
psikoloji ve iliﬂkili alt dallar›, daha fazla etkiye
aç›kt›r. Sosyal psikolojiyi gerileten kriz (1960 ve
70’lerde yaﬂanm›ﬂ olan), sosyal psikoloji kuramlar›n›n ve verilerinin bilimsel geçerlili¤ine olan
güveni sarsm›ﬂt›r. Sonuç olarak, sosyal psikolojinin evrensel bir bilim de¤il de tarihsel bir disiplin
oldu¤unu savunan ve daha sonra Gergen taraf›ndan sürdürülen, Harré ve Secord’in görüﬂleri post
modernli¤e karﬂ› olumlu bir tepki niteli¤indedir.
Bu tart›ﬂma, bilimsel soru ve yan›tlar›n kiﬂilik, deneyim ve araﬂt›rmac›n›n tutumlar›ndan etkilendi¤i gerçe¤ini benimsememizi kolaylaﬂt›rmaktad›r.
Ayr›ca, kültürel ve zamana iliﬂkin etmenlerin de
sosyal ve/veya siyaset psikolojisinin önemli ba¤›ms›z ve arac› de¤iﬂkenleri oldu¤unu daha iyi
benimsememize olumlu bir katk›da bulunmaktad›r. Ancak, bu de¤iﬂkenlere özen göstermek, onlar›n etkilerinin disiplinin bilimsel temellerini geçersizleﬂtirece¤ine inanmak anlam›na gelmemektedir.
Az say›daki araﬂt›rma aç›kça siyasi etkiler taﬂ›maktad›r. Kendilerine ‘eleﬂtirel psikolog’ etiketi takanlar ve bu s›fat› daha çok ‘Amerikan toplumunun eleﬂtiricisi’ ve genel olarak’ Bat› gelene¤ini eleﬂtiren’ ile eﬂde¤er tutan di¤erleri, yaln›zca
çal›ﬂ›p ö¤retmekle kalmay›p, daha radikal bir ﬂekilde bu toplumlar›n de¤iﬂen yönlerine odaklanmak için mutlaka psikolojiden yararlanmaktad›rlar. Daha sinsice olan›, gizli siyasi önyarg›lar,
hem araﬂt›rmac›lar› hem de editör ve eleﬂtirmen
gibi alanda söz sahibi olanlar› etkisi alt›na almaktad›r. Say›sal olarak a¤›rl›k, ﬂimdilerde Amerikan
siyasetinde tan›mland›¤› gibi liberal taraftad›r.
Post modernli¤in, kimlik siyasetinin ve siyasi
araﬂt›rma savunucular›n›n ço¤u, Kuzey Amerikal›, beﬂeri ve sosyal bilimin birçok araﬂt›rmac›s› gibi siyasi olarak merkezin solunda yer almaktad›r.
Siyaset psikolojisi, büyük ölçüde, sosyal psikoloji ve kiﬂilik çal›ﬂmalar›n›n bir alt dal›d›r. Ayn› zamanda, bu disiplin, siyaset bilimi (özellikle
uluslar aras› iliﬂkiler, siyasi liderlik ve kamuoyunun alt dallar›), tarih ve sosyolojiden türemiﬂtir.
Kökleri beﬂeri ve sosyal bilimlerin ‘esnek’ alanlar›na dayanmaktad›r. Bu yüzden, nispeten daha önce bahsedilen ideolojik bask›lar›n etkisi alt›na girebilir. Post modern etkilerle oluﬂan bozulmalar,
siyaset psikolojisinin çok gerçekçi baz› bilimsel
baﬂar›lar›n›n de¤erlerinde azalmalara sebep olmaktad›r. Bu alan, ayr›ca, içlerinde, lider ve hayranlar›n›n kiﬂilik özellikleri, siyasi tutum ve de¤erler, konuﬂma sanat›, siyasi süreçlerdeki kültürel farkl›l›k ve benzerlikler gibi konular›n bulundu¤u birçok alandaki bilgi birikimine katk›da bulunmaktad›r.
‹lginç Konularda Sorular ve Yan›tlar
Bu bölümde, siyaset psikolojisi içerisinde yer
alan yap›salc›l›k, kimlik siyaseti ve siyasi önyarg›lar›n, araﬂt›rma, kuram ve söylemi nas›l etkiledi¤ini gösteren 5 konu tart›ﬂ›lacakt›r. Baz› konulardaki tart›ﬂmalar (otoriteryanl›k/biliﬂsel tarzlar
ve karmaﬂ›k karar alma), yeni buluﬂ ve geliﬂmelere daha fazla olanak sa¤lam›ﬂt›r. Di¤er durumlarda (örne¤in, seçmen davran›ﬂ› ve uzaktan de¤erlendirme), alanlar geliﬂmekte ancak siyasi temelli
anlaﬂmazl›klar›n kendilerinde hiçbir ilerleme olmamaktad›r. Cinsiyet ayr›mc›l›¤› kuramlar› ve
modern ›rkç›l›k gibi konularda ise, o dönemin ruhuna çok uygun hakim bir görüﬂ bulunmakta ve
ders kitaplar›nda bile bunun eleﬂtirilerine çok az
rastlanmaktad›r. Gemi, hemen yan›ndaki eleﬂtiri
buzda¤lar›n›n fark›nda olmaks›z›n, sessiz ve huzur içinde ilerlemektedir.
Sa¤, Sol ve Otoriteryanizm
Soru: Siyasal düzlemin sa¤›nda yer alanlar, di¤erlerinden farkl› m› düﬂünmektedirler yoksa faﬂist olmalar› m› daha olas›d›r?
32
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Soruyla ilgili araﬂt›rman›n en baﬂ›nda, Adorno, Frenkel/Brunswik, Levinson ve Sanford’un,
ortaya att›klar› otoriteryan kiﬂilik kavram›n›, aﬂ›r›
sa¤-kanat siyasi ideolojisiyle eﬂde¤er tuttuklar›
fark edilmiﬂtir. Oysa, otoriteryan düﬂünme tarz›n›n (kabul edilen otoritelerin koydu¤u kurallara
s›k› s›k›ya ba¤l›l›k, kapal› fikirlilik, üstlere boyun
e¤me, alttakilere hükmetme, grubun d›ﬂ›ndakilere
karﬂ› önyarg› besleme gibi) aﬂ›r› solda da bulundu¤u yönünde uzun süredir devam eden bir tart›ﬂma vard›r. Söz konusu özellikleri yaln›zca muhafazakarlara atfedenler, aﬂ›r› sa¤ (Hitler ve Mussolini yandaﬂlar›) ve aﬂ›r› solun (Stalin ve Mao yandaﬂlar›) gerçekte baz› biliﬂsel özellikleri paylaﬂt›klar›n› aç›klamak için, ‘sa¤-kanat’ ve ‘otoriteryan’ kavramlar›n› tekrar tan›mlama ihtiyac› hissetmiﬂlerdir.
Bu bitmek bilmeyen tart›ﬂma geride b›rak›l›rsa, baz› kuramc›lar, insanlar›n ne düﬂündüklerinden ziyade nas›l düﬂündüklerine bakmak için, biliﬂsel tarz ve içeri¤i birbirinden ay›rmaya çal›ﬂm›ﬂlard›r. Bilmeye ve kendini ifade etmeye ihtiyaç duymak, belirsizli¤e karﬂ› hoﬂgörülü olmak,
biliﬂsel karmaﬂ›kl›k ve aç›k görüﬂlülük gibi konularda yap›lan araﬂt›rmalar, yap›-içerik aras›ndaki
ayr›m›n anlaﬂ›lmas›nda önemli katk› sa¤lam›ﬂlard›r. Öyle görünmektedir ki, ideolojik boyutlarda
biliﬂsel tarz farkl›l›klar› bulunsa da bunlar, temelde yatan de¤er ve siyasi güç gibi arac› de¤iﬂkenlerin yo¤un etkisi alt›ndad›r. Di¤er her ﬂey eﬂit tutulursa, aﬂ›r› sa¤ ve sol-kanat taraftarlar› rahatl›kla kapal›-görüﬂlülük olarak özetlenebilecek benzer bir özellik göstermektedirler.
Otoriteryan kiﬂili¤in, Adorno ve arkadaﬂlar›
taraf›ndan yap›lan orijinal tan›m›, de¤erlendirmesi, aç›klamas› ve amac› için-faﬂizme meyilli kiﬂilik özelliklerini bilimsel olarak aç›klama giriﬂimidemek ve bu çal›ﬂmay› genelleﬂtirmemenin iyi
olaca¤›n› söylemek ﬂu an için yeterli olacakt›r.
Otoriteryan kiﬂilik kuram ve araﬂt›rma yöntemleri eskidi¤inden, böylesi bir s›n›rlama güvenlidir.
Gelecekteki kuram ve araﬂt›rmalar, Adorno ve arkadaﬂlar›n›n çal›ﬂmalar›ndan ç›kar›lm›ﬂ yarars›z
tart›ﬂmalardan uzak durmal› ve günümüzdeki
çevrecilik, kürtaj, hayvan haklar› gibi konulardaki tutumlar› içeren siyasi (veya de¤il) ideolojilerin, kiﬂilik ve biliﬂ ile iliﬂkilerine odaklanmal›d›r.
Geleneksele Karﬂ› Modern ‘-izmler’
Soru: Birleﬂik Devletler’de yaﬂayan beyaz erkek vatandaﬂlar›n, beyaz-olmayan etnik gruplara
ve kad›nlara karﬂ› (bu gruplar hakk›nda ne düﬂündükleri ve hissettikleri iddialar›na bak›lmaks›z›n)
güçlü bir önyarg›ya sahip olduklar› söylenebilir
mi?
Amerikal› sosyal psikologlar, 1930’lara kadar
geri giderek, az›nl›ktaki etnik gruplara karﬂ› gösterilen popüler tutumlar› sistematik olarak izlemeye alm›ﬂlard›r. Konuyla ilgili ilk araﬂt›rmalar
daha çok göçmen etnik gruplar (ço¤u Avrupal›)
ve Amerikal› zenciler üzerine yo¤unlaﬂm›ﬂ, araﬂt›rmalar›n oda¤› sonradan Latin Amerika ve Asya’dan göçlerin artmas› ve kad›n hareketlerinin
yükselmesiyle biraz daha geniﬂlemiﬂtir. Takip
eden araﬂt›rmalar ise, olumsuz kal›p yarg›larda
azalma, sosyal ayr›mc›l›¤› daha az tercih etme ve
sivil haklar, eﬂit iﬂ ve e¤itim imkan› gibi f›rsatlar›
daha fazla kabullenme e¤ilimi gözlemlemiﬂlerdir.
Yaﬂan›lan ›rksal çat›ﬂmalara getirilen aç›klamalardan biri, zencilere karﬂ› beyazlar›n hissetti¤i
düﬂmanl›¤›n, asl›nda beyazlar›n kendilerini -sosyal psikologlar taraf›ndan çok çal›ﬂ›lan bir konu
olan- grup-içi dayan›ﬂma yöntemini kullanarak
tan›mlamalar›ndan kaynakland›¤›n› söylemektedir. Bunun tam tersinin de do¤ru olabilece¤i tahmin edilmektedir, çünkü grup-içi dayan›ﬂma evrensel bir e¤ilimdir. Baz› siyaset psikologlar›, bu
e¤ilimin, kad›na ve az›nl›klara karﬂ› duyulan al33
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
çalt›c› hislerin gerçekte eskisi kadar güçlü oldu¤unu yans›tt›¤›n› iddia etmektedirler. Onlara göre, günümüzde bu tür e¤ilimler, birtak›m tarihi
olumsuzluklar›n üstesinden gelme ve gerçek eﬂitli¤e ulaﬂma politikalar›na karﬂ› kamuflaj olarak
kullan›lan geleneksel Amerikan de¤erleri ile daha
iyi gizlenmekte ve daha kurnazca ifade edilmektedir. Sembolik ve modern ›rkç›l›k ile cinsiyet ayr›mc›l›¤› art›k daha ustaca yöntemlerle ölçülmelidir. Örne¤in, deneklerin kendi ›rkç› ve cinsiyetayr›mc› önyarg›lar›n› do¤rudan daha iyi ifade ettikleri saptanm›ﬂt›r. Buradan yola ç›k›larak yasal
›rk tercihleri yerine tutumlar ölçülmelidir. Bu görüﬂü eleﬂtirenler, yeni yöntemlerin kaç›n›lmaz
olarak prensiplerine ba¤l› muhafazakarl›k ile geleneksel, eski moda önyarg›y› birbirine kar›ﬂt›raca¤›n› belirtmektedirler. Bu kiﬂiler, ›rkç›l›k ve
cinsiyet ayr›mc›l›¤›n›n etkilerini yads›mamakta
ancak, bu tutumlarda yenilikler olup olmad›¤›n›
ve e¤er olduysa bunlar›n sembolik (-izm) modeller taraf›ndan iyice tan›mlan›p tan›mlanmad›¤› ve
ölçülüp ölçülmedi¤ini sorgulamaktad›rlar.
Yazara göre, sembolik modeller kavramsal ve
yöntemsel olarak kafa kar›ﬂt›r›c›d›r ve araﬂt›rmac›lar bazen karmaﬂ›k ve deneysel olarak test edilemez ak›l yürütme yöntemleriyle kendilerini destekleyici kan›t ‘bul’ maya çal›ﬂmaktad›rlar. Bu
durum, sembolik ›rkç›l›k ve cinsiyet ayr›m›n›n
yok oldu¤unu de¤il, henüz gerçekliklerinin ve
önemlerinin inand›r›c› bir ﬂekilde yap›land›r›lmad›¤›n› gösterir.
Seçmenlerin (Yanl›ﬂ) Davran›ﬂlar›
Soru: Demokrasiyle yönetilen vatandaﬂlar, siyasi konular hakk›nda net görüﬂleri olamayacak
ve bu yüzden kendi seçimleri hakk›nda ak›lc› davranamayacak kadar bilgisiz, kay›ts›z ve kar›ﬂ›k
kafal› m›d›r?
Siyaset bilimcileri ve siyaset psikologlar› uzun
zamandan beri vatandaﬂlar›n siyasi partiler, parti
programlar›, adaylar, politikalar ve ideolojiler
hakk›ndaki düﬂünce ve tutumlar›n› ölçmekle u¤raﬂm›ﬂlard›r. Bununla ilgili konular aras›nda, seçmen kat›l›m› (oy kullan›p kullanmama karar› en
az ‘kime oy verilecek?’ karar› kadar önemlidir),
de¤iﬂik politikalar karﬂ›s›nda kiﬂilerin lehte ya da
aleyhte duruﬂlar›, parti programlar›ndaki maddeler ve seçimle ilgili seçenekler yer almaktad›r. Bu
konular oldukça geniﬂ bak›ﬂ aç›lar›yla incelenmiﬂtir. ‹ncelemeler sonucunda, seçmenlerin yeteneksiz ve/ veya isteksiz olduklar›, uygun biliﬂsel
siyasi haritalara sahip olmad›klar› ve seçim tercihlerinde aday›n görünüﬂü ve sözel becerisi, reklam, biliﬂsel ve duygusal bir tak›m kestirme bilgiler gibi bir dizi ilgisiz etmenleri hesaba katt›klar›
sonucuna var›lm›ﬂt›r. Bu görüﬂün muhalifleri, sonuçlar›n üzerine inﬂa edildi¤i ölçümlerin yetersiz
oldu¤unu öne sürmektedirler. Örne¤in, çeﬂitli
parti ve adaylar›n duruﬂlar› halka soruldu¤unda,
genel parti ideolojileri hakk›nda sorulan sorulardan edinilenden daha fazla bilgi edinilir. D›ﬂ politika alternatifleri aras›ndan seçim yaparken, vatandaﬂlar hem yayg›n siyasi de¤erleri hem de duruma özgü bilgileri hesaba katmaktad›rlar. Bir siyasi duruﬂun, gözlemcilere ak›lc› gelmemesi
mümkün olabilir, çünkü kat›l›mc›lar, anketi yapan kimselere seçimlerini temellendirdikleri sebepleri ne aç›klayabilmekte ne de aç›klamak istemektedirler.
Baz› sosyal psikologlar›n di¤er vatandaﬂlara
eleﬂtirel yaklaﬂ›mlar›, ortalama bir seçmenin ortalama bir sosyal bilimciden sözel olarak daha az
yetenekli oldu¤unu ve bu yüzden siyasi düﬂüncelerini onlar kadar net ifade edemeyebilecekleri
gerçe¤ini yans›tabilir. Bu durum, genel olarak
Birleﬂik Devletler’deki seçmenlerin sosyal bilimcilere göre daha tutucu oldu¤u ve bu sebeple sos-
34
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
yal bilimcilerin onay›n› alamad›klar› gerçe¤inden
etkileniyor da olabilir. Her durumda, daha dikkatli ve duyarl› soruﬂturma yöntemleri, bireysel tutum sistemleri aras›ndaki aç›klay›c› ba¤lar ve en
baﬂta gelen ideolojiler, ‘s›radan’ bir seçmen davran›ﬂ›n› aç›klayabilir.
Uzaktan Lider De¤erlendirmesi
Soru: Siyasi liderlerin davran›ﬂlar›n›, aç›kça
eriﬂilebilir yaz› ve söylemlerini analiz ederek anlamak mümkün müdür? E¤er mümkünse, nas›l bir
analiz yapmak gerekir?
Baﬂkanl›k seçimleri s›ras›nda Senatör Goldwater hakk›ndaki ünlü psikiyatristlerin yapt›klar›
tarama ve Kanadal› siyasetçi Lucien Bouchard’›n
ayn› derecede küstahça ‘uzaktan kumandal›’ psikiyatrik teﬂhisiyle, uzaktan lider de¤erlendirmesi’
siyasi amaçlar için kötüye kullan›lan bir yöntem
olagelmiﬂtir. Böyle yöntemleri kullananlar gere¤ince bir dersi hak etmiﬂlerdir. Bahsedilen iki örnek gibi rezil örnekler bir yana, birçok araﬂt›rman›n analizi aç›kça siyasi önyarg›y› yans›tmaktad›r.
Psiko-tarihçiler ve di¤er nitelikli araﬂt›rmac›lar,
kendi varsay›mlar›n› sistematik olmayan bir ﬂekilde desteklemek için ilgilendikleri liderin önceki yaﬂam›, seçilmiﬂ baz› olay ve malzemelere iliﬂkin en az bilinen gerçekler üzerinden sonuç ç›karmaktad›rlar. Bu yolla, hayran olduklar› lideri
yüceltirken , hoﬂlanmad›klar› liderlere iftira atmak için gereksiz yere tekrarlanan ak›l yürütmeler kullanmaktad›rlar. Bu alandaki çal›ﬂmalar
için, araﬂt›rmac›n›n kendi siyasi görüﬂü oldukça
çarp›c› bir ‘kar›ﬂt›r›c› de¤iﬂken’ niteli¤indedir.
Ancak, uzaktan de¤erlendirme yöntemi daha
az düﬂmanca amaçlar için de kullan›lmaktad›r. Lider çal›ﬂmalar› konusal içerik analizleri gibi araﬂt›rma yöntemleri ile de içli d›ﬂl› olmuﬂtur. Bu gibi çal›ﬂmalar liderli¤in görünmeyen taraflar›n› ayd›nl›¤a kavuﬂturmuﬂ ve bir dereceye kadar bir li-
derin belli koﬂullar alt›nda nas›l davranabilece¤inin tahmin edilmesini sa¤lam›ﬂt›r. Bu tekniklerle
birlikte niteliksel ve di¤er öznel yaklaﬂ›mlar, e¤er
kriterlerini ve yöntemlerini iyi bir ﬂekilde aç›klarlarsa yeni bak›ﬂ aç›lar› sunabilir, daha ileri düzeyde çal›ﬂmalar vaat edebilir ve literatüre daha büyük etki ve öneme sahip çal›ﬂmalar kazand›rabilirler.
Biliﬂsel Uyan›kl›k ve Karmaﬂ›kl›k
Soru: Karmaﬂ›k düﬂünme basit düﬂünmeden
daha baﬂar›l› ve/veya ahlaki aç›dan daha kabul
edilebilir çözümler sunabilir mi?
Akademisyenler aras›nda, k›sa yollar› içermeyen yarg› ve karar alman›n lehinde göze çarpan
bir yanl›l›k vard›r. ‹yi yarg›, geniﬂ bilgi aray›ﬂ›,
mant›¤›n olas›l›k ve kurallar›n› anlama, alternatif
seçenekleri, esnekli¤i, aç›k fikirlili¤i, di¤er görüﬂleri anlayabilme ve hoﬂgörülü olma, uyma davran›ﬂ›na ve bask›lara direnme gibi kriterlere ba¤l›
karmaﬂ›k bir bilgi iﬂlemenin ürünü olarak düﬂünülmektedir. Siyasi karar almalar›n ço¤u, özellikle stres an›ndakiler, bu kriterlere uymazlar. Oysa,
siyasi kararlar›n ço¤u stres alt›nda al›nmakta ve
bunun sonucu olarak siyasiler ve idareciler sosyal
bilimciler taraf›ndan sert bir ﬂekilde eleﬂtirilmektedir.
Çal›ﬂmalar tutarl› bir ﬂekilde, k›sa yolu çok
kullanan basit stratejilerin, birçok sorunun, hatta
karmaﬂ›k olanlar›n çözümleri için bile oldukça
uygun oldu¤unu göstermektedir. Bu durum, aﬂ›r›
karmaﬂ›kl›k an›nda ço¤u biliﬂsel mekanizmada
hata yapma olas›l›¤›n›n artmas›yla iliﬂkilendirilebilir. Karmaﬂ›k çözümler, sorunun öneminden ba¤›ms›z olarak, zaman, enerji, dikkat yo¤unlaﬂmas› ve kaynaklar aç›s›ndan zarara neden olabilir.
Yaln›zca yüksek düzeydeki karmaﬂ›kl›k her zaman etkili bir strateji de¤ildir, bu bazen de ahlaki
yönden daha az geçerli olabilir: baz› konularla il35
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
gilenirken sergilenen esneklik ve orta yolda buluﬂma çabas› daha yüksekte ideallere ba¤l›l›kta
bir bozulma anlam›na gelebilir.
Pek çok araﬂt›rma-özel durumlar ve istisnalar
olmakla birlikte- liberallerin muhafazakarlardan
daha karmaﬂ›k düﬂünme e¤iliminde olduklar›n›
göstermektedir. Sosyal bilimlerdeki önde gelen
görüﬂler dikkate al›nd›¤›nda, siyaset psikolojisi
ile ilgili kiﬂilerden karmaﬂ›k düﬂünceye hem de¤er vermesi hem de bu düﬂünce biçimini uygulamas› beklenir. Muhafazakar araﬂt›rmac›lar›n karmaﬂ›k biliﬂin yayg›n istenirlili¤i hakk›nda daha
ayr›nt›l› görüﬂlere sahip olup olmad›klar›n› ve bilim insanlar›n›n yazd›klar›nda karmaﬂ›kl›k anlam›nda farkl›l›k bulunup bulunmad›¤›n› test etmek
oldukça ilginç olacakt›r. Bu k›ﬂk›rt›c› düﬂünceler
bir yana, bu makalenin yazar›na göre, gelecekteki
araﬂt›rmalar›n en iyi ﬂekilde devam edebilmesi,
hangi koﬂullar alt›nda hangi stratejilerin en iyi oldu¤unun ve bu ﬂartlar alt›nda araﬂt›rmac›lar›n bu
en iyi stratejileri seçme ve kullanma olas›l›¤›n› etkileyen biliﬂsel özelliklerin saptanmas› ve test
edilmesiyle mümkün olacakt›r.
Baz› Olas› Çözümler
Soru: Araﬂt›rma ve kuramlar›m›zdaki siyasi
yanl›l›¤›n rolünü nas›l devre d›ﬂ› b›rakabiliriz?
Geleneksel bir yan›t olarak kendi önyarg›lar›m›z›n fark›nda olmaya ve bilinçli bir çabayla etkilerini en aza indirgemeye çal›ﬂ›lmal›y›z diyebiliriz. Bu çabalar, politika hakk›nda sorulan sorularda gerçekleri tavsiyelerden ayr›ﬂt›rmak veya kutuplar›n tersine çevrildi¤i iyi düﬂünülmüﬂ deneyler yapmak gibi düzeltici tekniklerin uygulanmas›yla geliﬂtirilebilir: Örne¤in, Tetlock’un ‘sembolik Marksizm’ çal›ﬂmas› bunlar› uygulamaktad›r.
Ancak, bu taktiklerin inand›r›c› olarak yanl›l›¤›
ortadan kald›rmas›n›n mümkün olmad›¤› bilindi¤ine göre, yeni seçenekler üzerinde durmakta yarar vard›r:
Genelleﬂtirilmiﬂ tolerans: Nesnel ve ‘eleﬂtirel’
araﬂt›rma, evrensel ve ba¤lamsal bilim, niceliksel
ve niteliksel yöntemlerle ilgili alternatif bir yönelim, bütün bu felsefe ve stratejileri birbirine paralel yürütmek belli bir dereceye kadar Uluslar aras› Siyaset Psikoloji Toplulu¤u ve bu toplulu¤un
dergisi Siyaset Psikolojisi’nin güncel politikas›
olmuﬂtur. Sunum ve yay›nlar bütün bu noktalarda, görünüﬂ olarak uygun kriterleri karﬂ›l›yorsa
dergi ve topluluk taraf›ndan kabul edilmektedir.
Bu arada bahsedilen bu kriterler ‘de¤er’e dayal›d›r, ancak ‘de¤er’ çal›ﬂman›n do¤as›na ba¤l› olarak her yeni çal›ﬂma için yeniden tan›mlan›r. Bu
yüzden, derginin okuyucular› geniﬂ çapl› matematiksel analizlerden, kiﬂisel görüﬂlere ve belli bir
kiﬂinin yarg›sal de¤erlendirmelerine kadar çok
geniﬂ bir aral›ktaki konular› içeren yaz›larla karﬂ›laﬂ›rlar.
Karﬂ›l›kl› eleﬂtiri: Baﬂka bir strateji, di¤erlerinin çal›ﬂmalar›n› daha eleﬂtirel bir ﬂekilde de¤erlendirmeyi çekici hale getirmektedir. Taraflara
kendi görüﬂlerini sunmalar› ve di¤erleriyle k›yaslayarak kendi hatalar›n› bulmalar› için f›rsat vererek, de¤iﬂik duruﬂlar› yans›tan ‘odak yaz›’lar yazd›rmak ilginç olur. Örne¤in, Tetlock’un ‘siyasileﬂmiﬂ psikoloji’ hakk›ndaki makalesi, hedef kitle
ve onun savunucular›n›n görüﬂlerini birlikte ele
alan bir yaklaﬂ›mla yaz›lm›ﬂt›r. Aralar›nda çekiﬂenler ‘anlaﬂmamakta anlaﬂsalar’da (Tetlock’un
beyazlara cevab›nda baﬂl›k olarak kulland›¤› gibi)
her iki taraftan da aç›¤a vurulan tart›ﬂmalar üçüncü ﬂah›slar için bilgilendirici olabilir. ‹deal olan›,
belli bir düﬂünce ekolünü savunanlar›n eksik taraflar› kadar güçlü taraflar›na da aç›kça yer verilebilmektir; ancak bu, birço¤umuzun bir araya getirebilece¤inden çok daha fazla bir nesnellik gerektirir.
Birleﬂme, ayr›lma ve bütünleﬂtirilmiﬂ araﬂt›r ma: Üniversite yönetimleri ve fonlar taraf›ndan
36
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
yayg›nlaﬂt›r›lan çok disiplinli, disiplinler aras› ve
disiplinler ötesi araﬂt›rmalar›n giderek artan cazibesiyle birlikte, bu tür araﬂt›rmalar› siyaset psikolojisine de uygulamak isabetli olabilir. Her ﬂeyin
ötesinde, tan›m olarak siyaset psikolojisi çok disiplinli bir bilim dal›d›r. Çeﬂitli, hatta çeliﬂen felsefe ve metodolojilere ba¤l› olan araﬂt›rmac›lar
belli bir konu, soru, varsay›m veya sorun hakk›nda beraber ya da ayn› anda araﬂt›rma yapabilir ve
bütün olarak bak›ld›¤›nda, her birinin yaklaﬂ›m›n›n çal›ﬂmay› zenginleﬂtirdi¤i ve geçerli hale getirdi¤i görülebilir. Tatmin edici ve uzlaﬂ›labilir bir
senteze ulaﬂmak gerekmez, ancak böyle çal›ﬂmalar için ‘tez, antitez ve sentez’ bir örnek ‘yap›’
kullan›labilir: sonuç olarak iﬂbirli¤ine girenlerin
aras›nda anlaﬂmazl›k da ç›kabilir. En az›ndan, onlar ve izleyicileri, iliﬂkisi olan etmenlerin daha
kapsaml› bir haritas›n› ve ayr›ca soru sorma ve
yan›tlaman›n birçok çeﬂidini ö¤renebilir.
Sonuç
Önceki k›s›mlarda, araﬂt›rmac›lar›n siyasi görüﬂlerinden etkilenen ilginç sorunlar ve bu etkilerin nas›l yap›c› bir hale dönüﬂebilece¤inden söz
edilmiﬂtir. Post-modernli¤in ve kimlik siyasetinin
güçlü bask›lar›, araﬂt›rmalar› yönetmekte, siyasi
amaçlara hizmet etmenin çekicili¤ini artt›rmaktad›r. Araﬂt›rmac›lar, ‘gerçek’ aray›ﬂ›n› kendi sosyal-politik gündemlerinin arkas›nda tutarlarsa, siyaset psikolojisi bilimsel olarak iﬂe yaramaz bir
propaganda çal›ﬂmas› haline gelir. Üzücü olan ﬂu
ki, bu e¤ilime direnemeyen hatta direnmek istemeyen durum ve hareketler vard›r. Belki de, bilgimizin temelindeki ve inand›r›c›l›¤›m›zdaki
aﬂ›nmay› giderek daha fazla fark etmek, ikinci bir
bak›ﬂ aç›s› olarak post modernli¤in e¤ilimlerini
düﬂüncesizce takip edenleri bir nebze olsun uyaracakt›r.
37
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
S‹YASAL DÜﬁÜNMEYE
NÖROB‹L‹ﬁSEL YAKLAﬁIM
Uzm. Psk. Özgür Güldü*
Platon ve Aristo’dan beri bilim adamlar›, insan
zihninin siyasal do¤as›na iliﬂkin birçok soru sormaktad›rlar. Bu sorulardan biri, siyasal düﬂünmenin bisiklete binmeye benzeyip benzemedi¤idir.
Kuﬂkusuz, oy verme ve pedal çevirme birbirinden
çok farkl› davran›ﬂlard›r. Oysa, her ikisi de al›ﬂkanl›klar ba¤lam›nda, ortak zihinsel kaslar dizisinin kas›lmas›na ba¤l›d›r (Liberman ve Schreiber,
2003). Siyasal düﬂünme ve bisiklete binme eylemlerinin sürekli davran›ﬂlar›n üç özelli¤i aç›s›ndan birbirine benzedi¤i ileri sürülmektedir:
1- Her ikisi de davran›ﬂsal tekrar sonucu al›ﬂkanl›k halini alm›ﬂt›r ve otomatik olarak gerçekleﬂmektedir.
2- Bir kez yap›ld›klar›nda, bu davran›ﬂlar›
aç›klamak zordur. Bisiklete binmenin temelinde
bulunan koordineli hareketlere bilinçli olarak
ulaﬂmak ve betimlemek güçken, ayn› ﬂekilde oy
konusunda karar vermek için gereken bilgilere de
bilinçli bir denetimle çok az ulaﬂ›labilir.
3- Al›ﬂkanl›k halini alm›ﬂ davran›ﬂlar› destekleyen mekanizmalara eksik bir içebak›ﬂla ulaﬂ›r›z.
Bu nedenle, onlar›n harekete geçirici ve yol gösterici olarak otomatik bir ﬂekilde ifade edilmesini
sa¤layan güçleri gözden kaç›rabiliriz. Bisiklete
binme tarz›m›z› -lastik büyüklü¤ü ve lasti¤in havas›, gidonun durumu, hava ve arazi- gibi pek çok
etmen belirler, ancak bisikleti bilinçsiz olarak, bu
etmenlerin fark›na varmadan kullan›r›z (Liberman ve Schreiber, 2003). Benzer ﬂekilde, siyasal
düﬂünme durumunda -ve genel olarak düﬂüncelerin, tercihlerin ve tutumlar›n aç›klanmas›nda- in*Ankara Üniversitesi DTCF Sosyal Psikoloji Doktora Program›
sanlar, ço¤u kez sahip olduklar› karar verme süreçlerindeki küçük bir iç görünün nas›l gerçekleﬂti¤inin fark›nda de¤illerdir.
Bahsedilen üç özellikten de anlaﬂ›labilece¤i
gibi, insanlar›n davran›ﬂlar› bilinçli olarak fark›nda olmad›klar› etmenler taraf›ndan kontrol edilebilmektedir (Gazzaniga, 1995; Nisbett ve Wilson,
1977; Akt., Liberman ve Schreiber, 2003). Davran›ﬂ ço¤u kez otomatik mekanizmalar taraf›ndan
belirlenmekte ve zihinsel süreçlere iliﬂkin kar›ﬂt›r›c› birçok de¤iﬂkenden kolayca etkilenmektedir
(Bem, 1967; Wilson ve Brekke, 1994; Akt.,
Liberman ve Schreiber, 2003).
Siyasal Düﬂünmenin ‹ki ﬁekli ve
Biliﬂsel Al›ﬂkanl›k
Oy kullanma do¤rultusundaki siyasal tutumlar› de¤erlendirmek, demokratik toplumlar için
önemlidir. Bu nedenle, siyasetçiler, eylemciler ve
medya, kamuoyu yoklamalar›yla insanlar›n iradesini ö¤renmeye çal›ﬂmaktad›r (Liberman ve
Schreiber, 2003, Schreiber, 2000; Lavine, 2001).
Lavine’e (2001) göre kamuoyu araﬂt›rmac›lar›,
halk›n siyasi bir ankete verdikleri yan›tlar›n nas›l
oluﬂtu¤unu inceleyerek, siyasal tutumlar›n do¤as›ndaki ve iﬂleyiﬂindeki kuramsal içgörülere ulaﬂmaktad›r. Schreiber’a (2000) ve Liberman ve
Schreiber’a (2003) göre de, oy kullanma örüntüsü
ve ankete verilen yan›tlar halk›n gerçek inançlar›n›, isteklerini ve amaçlar›n› yans›tmaktad›r.
Converse (1964), insanlar›n ço¤unlukla siyasal tutumlara sahip olmad›klar›n› ve bir anketi
yan›tland›r›rken zihinlerinde yaz› tura atarak
görüﬂ ürettiklerini ileri sürmektedir. Converse, bireylerin farkl› zamanlardaki anket tepkilerinde ﬂaﬂ›rt›c› bir ﬂekilde çok az tutarl›l›k oldu¤unu söylemektedir (Akt., Liberman ve Schreiber, 2003).
Ayn› bireylerin zamanla de¤iﬂen yan›tlar›, ideolojik bir tutars›zl›¤›n varl›¤›n› ortaya koymakta
38
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
(Schreiber, 2000) ve demokratik de¤erleri aforoz
etmektedir. Converse’in çal›ﬂmas› baz› bulgular›n
yeniden yorumlanmas› e¤ilimine ve alternatif siyasal tutum de¤erlendirmelerine neden olmuﬂtur
(Liberman ve Schreiber, 2003; Albertson ve
Brehm, 2003). Converse’in görüﬂlerinin tam tersini ileri süren Achen’e (1975) göre ise, siyasal
tutumlar de¤iﬂmezdir. Ankete verilen yan›tlardaki
de¤iﬂmeler, ölçme hatas›ndan ve maddelerin belirsizli¤inden kaynaklanmaktad›r (Akt., Liberman
ve Schreiber, 2003).
Lavine (2001) ve Schreiber’e (2000) göre,
yaklaﬂ›k on y›ld›r siyaset bilimciler art›k yaln›zca
davran›ﬂsal sonuçlarla (“ne” ve “ne zaman”) ilgilenmemektedir. Artan bir ilgiyle geçmiﬂte üzerinde durmad›klar› biliﬂsel süreçleri de (“nas›l” ve
“neden”) araﬂt›rmaya baﬂlam›ﬂlard›r. Kiﬂinin bir
konuya iliﬂkin bilgisi alg›lar›ndan, hat›rlad›klar›ndan ve gerçe¤i yorumlamas›ndan etkilenmektedir.
Bu yüzden, Hamill ve Lodge (1986), s›radan vatandaﬂlar›n ve siyasetçilerin siyasal davran›ﬂlara
iliﬂkin ifadelerini, onlar›n siyasal bilgi düzeyleri
do¤rultusunda de¤erlendirmek gerekti¤ini söylemektedirler (Akt, Schreiber, 2000). Yak›n geçmiﬂte Zaller (1990; 1992), siyasal tutumlar›n de¤erlendirilmesinde sosyal-biliﬂsel yaklaﬂ›mdan
yararlanm›ﬂt›r. Zaller, anket maddeleri do¤rultusunda birçok insan›n potansiyel olarak çok yönlü
düﬂünme yetene¤ine sahip oldu¤unu ileri sürmüﬂtür.
Bireyler genellikle yarg›lar›n›, ilgili bilgi ve
inançlar için belleklerinde ayr›nt›l› bir arama yapmak yerine, zihinlerine kolayca getirdikleri bilgiler temelinde oluﬂturmaktad›rlar. Bu düﬂünce biçimi kestirmeden gitme, çevresel ya da yalanc›
teﬂhis olarak tan›mlanmaktad›r. Ayr›nt›l› arama
sonucu ortaya ç›kan düﬂünme ise sistematik, merkezi ve teﬂhis edici olarak adland›r›lmaktad›r
(Akt. Liberman ve Schreiber, 2003). Anketlere
verilen tepki süreci, öncelikle kestirmeden gitme
yollar›n› içermektedir. Peterson, siyasal biliﬂi etkileyebilecek beﬂ de¤iﬂik kestirme yol kategorisi
tan›mlamaktad›r: Bunlar, do¤rulama yanl›l›¤›,
mevcut sezgisel kestirme yol, temsili kestirme
yol, temel yükleme hatas› ve aﬂ›r› güvendir. Peterson (1985), kestirmeden gitmenin al›n loblar›nda
meydana geldi¤ini söylemektedir. E¤er tepki verenler, bir cevab› hat›rlarken veya yap›land›r›rken
o konuda yetenekli ya da konuyla ilgili de¤illerse,
verdikleri tepkilerin geliﬂmiﬂ bir yan›ttan çok biliﬂsel bir kestirme yolu yans›tmas›n› bekleriz. Örne¤in, birey serbest ticaret hakk›ndaki bir soruya,
korumac›l›¤a (yabanc› mallara a¤›r gümrük vergileri uygulama) iliﬂkin derin düﬂüncelere sahip de¤ilse, akﬂam haberlerinde duydu¤u bir öyküye dayanarak karﬂ›l›k verebilir. E¤er yan›t verenler, anket tepkileri için a¤›rl›kl› olarak kestirme yollar›
kullan›yorlarsa, o zaman daha h›zl› tepki zaman›,
daha düﬂük genel tepki düzeyi ve al›n loblar›ndaki tepkilerde art›ﬂ görebiliriz. Anketten al›nan bilgi bir ölçek üzerindeki de¤iﬂimi veya ortalamay›
tahmin etme e¤ilimindeyse, istikrars›z tepkiler de
bekleyebiliriz. ﬁekil 1’de bunlar›n do¤urgular›n›
özetleyip, temel bilgi ak›ﬂ›n› gösteren çizelge ve
karﬂ›t varsay›m gösterilmiﬂtir (Schreiber, 2000).
Liberman ve Schreiber’a (2003) göre de, kestirme
yolla düﬂünmek, birbiriyle çeliﬂen düﬂüncelerin
her biri ayn› anda yüksek düzeyde ulaﬂ›labilir olmad›kça, fark›nda olmaks›z›n düﬂüncelerin çat›ﬂmas›na neden olmaktad›r. Ayr›ca, amaca, son zamanlardaki zihinsel etkinli¤e ve anket maddelerinin yap›s›na ba¤l› olarak farkl› zamanlarda farkl›
düﬂüncelerin etkin olmas› da olas›d›r. Bu durum,
tepki verenin zihninde devam eden e¤ilim ve zihinsel tasar›mda herhangi bir de¤iﬂim olmad›¤›
halde farkl› tutum tepkileri ortaya ç›kmas›na neden olur. Lieberman, Gaunt, Gilbert ve Trope
(2002), bilinçli kestirme yol biliﬂi ve bilinçli olmayan al›ﬂkanl›k biliﬂinin (bisiklete binmek gibi)
39
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
ço¤u kez benzer sonuçlara yol açabilece¤ini, her
iki durumda da son zamanlardaki amaçlar›n, düﬂüncelerin ve ba¤lamlar›n tutum oluﬂumu sürecinde yanl›l›klara neden olabilece¤ini belirtmiﬂlerdir. Bununla birlikte, biliﬂsel kaynaklara yöne-
lik do¤ru ve sorumlu güdülenmeye sahip olmak,
al›ﬂkanl›k biliﬂinin rolünü etkilemese de, bilinçli
tutum yap›land›rmas›, kestirme yol kullan›m› veya sistematik olman›n derecesini etkileyecektir
(Wegner ve bargh, 1998). Bundan baﬂka, bilinçsiz
ﬁekil 1. Siyasal Bir Biliﬂ Modeli ve Anket Tepkisi
40
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
yarg› süreçleri, bilinçli kestirme yol süreçlerine
göre çok daha etkili olmak e¤ilimindedir. Oysa,
bilinçli kestirme yol süreçleri duygulardan etkilenebilirken (Damasia, 1994; Forgas, 1995), bilinçsiz yarg› süreçleri de¤erlendiriciye ya da duyguya
dayal›d›r. Sonuç olarak, bilinçsiz al›ﬂkanl›k biliﬂinin derecesi, tutarl› bir tepkiye ulaﬂacak ﬂekilde,
ister kestirme yolla isterse sistematik olarak, bilinçli biliﬂin meydana gelme olas›l›¤›n› etkileyecek ﬂekilde kolayca genelleﬂtirilebilir. Genellikle,
bilinçsiz biliﬂ bak›ﬂ aç›s› bir ﬂeylerin ters gitti¤i
alarm›n› verdi¤inde bilinçli biliﬂ harekete geçmektedir (Whitehead, 1911). Örne¤in, bilinçsiz
al›ﬂkanl›k biliﬂi bir anket maddesinin neden oldu¤u çat›ﬂmada görüﬂler aras›nda uzlaﬂma sa¤layamad›¤›nda, beyin bilinçli biliﬂin tepki de bulunaca¤› bir tehlike iﬂareti verecek mekanizmaya sahiptir. Sonuç olarak, nörolojik a¤›n boyutlar› geçici olarak bu çat›ﬂmalar› yat›ﬂt›r›r ve zihinsel mekanizman›n veya mekanizmalar›n tutumlar› ortaya koymalar›na katk›da bulunur (Akt. Liberman
ve Schreiber, 2003).
taraf›ndan yap›labilece¤ine inanm›ﬂt›r. Demokratik toplumlarda oldukça ayk›r› bulunsa da, Hamilton’un görüﬂlerinin gerçeklik pay› oldu¤una inananlar vard›r. ‹nsanlar›n pek çok durumda kararlar› uzmanlara b›rakmay› istemesi onun görüﬂünü
destekler niteliktedir (Akt. Liberman ve Schreiber, 2003).
Siyaset Alan›nda Uzmanl›¤›n Etkisi
Liberman ve Schreiber (2003) göre, siyasal
düﬂünme alan›nda uzmanlar›n verdi¤i kararlar›n
benimsenmesinin üç nedeni vard›r. ‹lk olarak, bir
konu üzerinde herkesin oy kullanmas›yla adil bir
uygulamaya ulaﬂmak zor olabilir. Ayr›ca, bu durum vakit alabilir ve yüksek bir bedel gerektirebilir. ‹kinci olarak ve çok daha önemlisi, konunun
özellikle dikkate al›nmas› gereken boyutlar› vard›r. Bu boyutlar›n, uygulama ve e¤itimle sistematik olarak ö¤renilmesi zorunludur. Üçüncü olarak,
uzmanlar ideal olarak ideolojik, ulusal veya kiﬂisel düﬂüncelerinden çok, objektif düﬂüncelere dayanarak tarafs›z ay›r›mlar yapmay› ö¤renirler.
Onlar›n e¤itimleri ve yaﬂant›lar› uzman olmayanlara göre “gerçekler” üzerine odaklanmalar›n› daha fazla olanak tan›r.
Siyaset alan›nda uzman olmak, siyasal düﬂüncenin bir veya birden fazla alan›nda ulaﬂ›lan uzmanl›k sürecidir ve tutumu üretip iﬂleten bilinçli
ve bilinçsiz mekanizmalar›n hepsinde önemli bir
rol oynamaktad›r (Liberman ve Schreiber, 2003).
Siyaset alan›nda bilgi sahibi olma yüzy›llard›r demokratik kurumlar için temel bir konudurr. Alexander Hamilton gibi fedaristler, seçimlerde bütün vatandaﬂlar›n oy kullanmas› görüﬂüne karﬂ›d›rlar, çünkü onlar ço¤u insan›n kararlar›n› verirken gerekli uzmanl›¤a sahip olmad›¤›na inanmakta, yaln›zca siyasal alanda uzmanl›¤a sahip olanlar›n siyasal konular› güvenle ele alabileceklerini
düﬂünmektedirler (Wright, 1996). Hamilton ise,
tutumlardan emin olunabilece¤ine ve onlar›n geliﬂebilece¤ine, ancak bunun yaln›zca baz› insanlar
Uzman olmak neden bu kadar önemlidir? Siyasal alanda bilgi sahibi olman›n ve olmaman›n
siyasal düﬂünceyi etkileme düzeyini ele almadan
önce, temel olarak uzman ve uzman olmayan
farkl›l›klar›na de¤inmek yerinde olacakt›r. Uzman (bir alanda bilgi sahibi olma) ve uzman olmayan (bir alanda yeterli düzeyde bilgiye sahip
olmama) fark› problem çözme çal›ﬂmalar›nda ele
al›nmaktad›r. Bu fark›n nedenlerini ortaya koymak amac›yla yap›lan araﬂt›rmalar üç temel soru
üzerinden hareket etmektedir. Bu sorular ﬂunlard›r: 1. Uzmanlar, uzman olmayanlara göre daha
fazla ﬂey bilirler, ancak uzman olmayanlardan
farkl› olarak niceliksel problem çözme stratejileri
de kullanabilirler mi? Larkin ve arkadaﬂlar›
(1980) uzman ve uzman olmayan fizikçilerden bir
41
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
dizi fizik problemini çözmelerini istemiﬂlerdir.
Kullan›lan protokol analiziyle, uzmanlar›n ileriye
do¤ru çal›ﬂma stratejisi kullanma e¤iliminde olduklar›n›, iﬂe problem ifadesinde verilen bilgi ile
baﬂlad›klar›n› ve bu stratejiyi çözüme ulaﬂmakta
kulland›klar›n› bulmuﬂlard›r. Öte yandan, uzman
olmayanlar geriye do¤ru çal›ﬂma stratejisini
(araç-amaç analizini) kullanmaktad›rlar. ‹ﬂe amaç
ile baﬂlamakta, çözüm için nicel bilgiyi kullanmakta ve verilen bilgiden geriye do¤ru çal›ﬂarak,
yaln›zca problemin bir k›sm›n› çözebilmektedirler. Uzman ve uzman olmayanlar neden farkl›
problem çözme stratejileri kullanmaktad›rlar?
Görünüﬂe göre uzmanlar, iyi bir problem tasar›m›
ortaya koymak için bask›n bilgilerinden yararlan›p ileriye do¤ru çal›ﬂma stratejilerinin kullanmaktad›rlar. De¤iﬂkenler aras›ndaki iliﬂkilere iliﬂkin detayland›r›lm›ﬂ bilgi yoklu¤u problemle ilgili bir durumdur. Uzman olmayanlar, yanl›ﬂ ö¤renme ve baﬂar›s›z denemelerle hiç bir fikre sahip de¤ilmiﬂ gibi görünmektedirler. 2.Uzmanlar›n problem tasar›mlar› daha m› iyidir? Chi ve arkadaﬂlar› (1982, akt., Green ve Gilhooly, 2003) uzman ve
uzman olmayanlardan, çözüm esnas›nda fizik
problemlerini s›n›fland›r›rken benzerlikler temelinde neler düﬂündüklerini söylemelerini istemiﬂlerdir. ‹ki beceri grubu, kategorilerin say›s› ve s›n›fland›rma zaman› gibi niceliksel ölçümlerde
farkl› de¤ildir. Bu, uzman olmayanlar›n problemleri ay›rt etmek için kapasitelerinin s›n›rl› olmad›¤›n› göstermektedir. Bununla beraber, problemlerin çözümündeki kategorilerin do¤as›nda aç›k niceliksel farkl›l›klar vard›r. Uzman olmayanlar,
problemin içerdi¤i nesnelere ve anahtar kelimelere de¤inmiﬂlerdir (kald›raçlar ve makaralar gibi)
ve bu konuyla ilgisi olmayan s›n›fland›rma için,
temel olarak “d›ﬂ görünüﬂ” detaylar›n› kullanm›ﬂlard›r. Uzmanlar ise, problem çözmede do¤ru yol
olarak gördükleri gerekli fizik prensiplerine ve
kanunlar›na (derin yap›) baﬂvurmuﬂlard›r. Ayn›
prensip veya kanunu tercih etme do¤rultusunda
çözülen problemler, uzmanlar taraf›ndan benzer
ve beraberce gruplanm›ﬂ olarak alg›lanm›ﬂlard›r.
Uzmanlar “derin yap›daki” benzerlik temelinde
problemi çözerken, uzman olmayanlar “d›ﬂ görünüﬂ yap›s›nda” benzer olan problemleri beraber
gruplamak e¤ilimindedirler. 3. Uzmanlar, uzmanl›klar›n› yo¤un uygulamalarla m› kazan›rlar? S›k
s›k “al›ﬂt›rma yapmak yararl›d›r” denilmektedir.
Problem çözme ba¤lam›nda araﬂt›rmac›lar, çok
sistematik ve yordanabilir uygulamalar ile performans›n düzelece¤ini y›llar önce ortaya koymuﬂlard›r. Di¤er bir deyiﬂle, performans tekrar sonucu düzelebilmekte ve tekrar arac›l›¤› ile yüksek
düzeyde yordanabilmektedir. Bu, “tekrar›n güç
kanunu” olarak bilinmektedir. Tekrar ile performans neden düzelmektedir? Bu soruya üç temel
aç›klama getirilmektedir:
1. Bireysel görev bileﬂenleri çok daha etkili
olarak uygulanmaktad›r.
2. Görev bileﬂenleri dizileri çok daha etkili
gerçekleﬂmektedir.
3. Niceliksel de¤iﬂimler iﬂ yap› tasar›m›nda
meydana gelmektedir.
Chase (1973), bir uzman olmak için tahminen
3000 saat çal›ﬂmak, büyük bir satranç üstad› olmak içinse 30000 civar›nda al›ﬂt›rma yapmak gerekti¤ini söylemektedir. Gerekli bilginin kazan›lmas› çok uzun zaman alabildi¤inden, uzmanl›¤a
haz›rl›k ço¤u kez erken yaﬂlarda baﬂlamaktad›r.
Çok yüksek performans düzeyinin edinilmesi
uzun zaman al›rken, önceki iyi performans› sürdürmek için de al›ﬂt›rma yapmak gerekmektedir
(Akt., Green ve Gilhooly, 2005).
Yukar›da belirtildi¤i gibi, siyasal alanda bilgi
sahibi olanlar ve olmayanlar›n tepkileri aras›ndaki farkl›l›klar, onlar›n anketi yan›tlarken kulland›klar› farkl› biliﬂsel kaynaklara yüklenebilir.
42
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Siyasal alanda uzmanlaﬂm›ﬂ olanlar anketteki sorular›n yan›tlar›n› bilmekte ve belleklerinden bunlar› h›zl› bir ﬂekilde geri getirmektedirler. Aksine,
bilgi sahibi olmayanlar yan›tlar› oluﬂturmak zorundad›rlar. Siyasal alanda uzman olmayanlar›n,
tepkilerindeki nitelendirmelerin karars›zl›¤› ve tutars›zl›¤›, tepkilerinin do¤as›n›n oluﬂumunu yans›tmaktad›r (Schreiber, 2000). Converse’e (1964)
göre de, siyasal alanda bilgi sahibi olanlar tutarl›
tutumlara sahipken, bilgi sahibi olmayanlar›n tutumlar› tutars›zd›r (Albertson ve Brehm, 2003).
Siyasal alanda bilgi sahibi olanlar anketlerde sorulan soru tiplerine iliﬂkin daha önce uzun süre
düﬂünmüﬂlerdir. Bu, onlar›n problemleri daha az
yabanc› görmeleri ve yan›tlar› daha önceden çal›ﬂma belle¤inde iﬂlemeleri nedeniyle h›zl›ca ve
kolayca geri getirebilmeleri anlam›na gelmektedir. Aksine, bilgisi olmayanlar kavramlar ve sorularla ilk kez karﬂ›laﬂt›klar›ndan, problemlerin çözümü için u¤raﬂmak zorundad›rlar. Bu kiﬂiler,
uzun süreli bellekte uygun bilgiye sahipken, ilgisi olmayan bilgileri de onlarla beraber taﬂ›mak ve
tepki vermeden önce ilgisiz bilgileri de iﬂlemek
durumundad›rlar. Sonuçta, bilgi sahibi olanlar›n
beyin bölgelerinin, anket süresince daha az harekete geçmesi beklenir. Siyasal alanda bilgi sahibi
olanlar›n sorulara daha h›zl› yan›t vermeleri (tepki zaman›n›n daha az olmas›) beyin bölgelerinin
daha az harekete geçme düzeyiyle iliﬂkilidir. Yeni bilgiyi fark etme, üst temporal girusa ve hipokampusa yüklenmektedir (Optiz ve ark., 1999).
Yeni bilgiye karﬂ› beynin gösterdi¤i tepki s›ras›nda hipokampusun devrede oldu¤unu gösteren kan›tlar vard›r. Tulving ve di¤erlerinin (1996) baz›
çal›ﬂmalar›nda, hipokampusun yeni bilgiyi kodlamayla meﬂgul oldu¤u bulunmuﬂtur. Hipokampusun, yenili¤i ortaya ç›karmayla da meﬂgul olup olmad›¤› konusu ise tart›ﬂ›lmaktad›r. Hipokampus
üzerine yap›lan bir araﬂt›rmada Cohen (1999),
bölgenin olaylar bütününü oluﬂturan ö¤eler ara-
s›ndaki iliﬂki tasar›mlar› izin verdi¤inde çoklu girdileri birleﬂtirmekle meﬂgul oldu¤unu ileri sürmektedir. Bu Tulving’in ve di¤erlerinin sonuçlar›n› aç›klamaktad›r. Bu araﬂt›rmalara göre, bilgi
sahibi olanlar›n harekete geçen beyin bölgelerinde daha az, bilgi sahibi olmayanlar›n üst temporal
girus ve hipokampusunda daha yüksek düzeyde
hareket beklenmektedir. Gerçekte, hem soru kategorisi hem de sorunun yeni olmas›, bilgi sahibi olmayanlarda hipokampusun enüst düzeyde harekete geçmesine neden olmaktad›r (Dolan ve Fletcher, 1999). Kan›tlar, problem çözmenin al›n loblar›n› ve beyin çeperi bölgelerini harekete geçirdi¤ini göstermektedir. E¤er anket görevi, siyasal
olarak bilgi sahibi olanlar için bilgiyi geriye getirmeyi içeriyorsa, bu bölgelerde küçük bir hareket
gözlenebilir. Ayn› ﬂekilde, söz konusu bölgelerde
bilgi sahibi olmayanlarda da hareket görülebilmektedir. Bilgi sahibi olanlarda, bilginin geriye
getirilmesinde sa¤ al›n korteksinin harekete geçmesi beklenir. Bu s›rada, di¤er bölgeler de, uzun
süreli bellek için çal›ﬂt›¤›ndan onlar›n da siyasal
bilginin yerleﬂmesinde zorunlu olarak görev almas› gerekmektedir. Bununla beraber, deneyimli
siyasal düﬂünürler yaln›zca soru için gerekli olan
bilgiyi geri getirirken, uzman olmayanlar›n, neyin
uygun oldu¤una karar vermek için daha fazla bilgi türüne ihtiyaç duyduklar› dikkate al›nd›¤›nda;
bilgi sahibi olanlar›n bu alanlarda bilgi sahibi olmayanlardan hala daha düﬂük hareket düzeyine
sahip olmalar› beklenmektedir. Sonuç olarak,
hem bilgi sahibi olanlar›n hem de olmayanlar›n,
bir cevab› haz›rlarken çal›ﬂan bellek bölgeleri beraberce hareket edecektir. Bu çevrimiçi iﬂlem, her
iki yan al›n korteksi ile iliﬂkilidir, ancak tekrarlayacak olursak, uzmanlara göre uzman olmayanlar›n bu bölgelerinde daha fazla çal›ﬂma olacakt›r
(Akt., Schreiber, 2000).
43
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Siyasal Davran›ﬂ›n Nörolojik
Temellerini Kavramsallaﬂt›rmak ‹çin
Kuramsal Bir Çerçeve
Biliﬂsel nöroloji (cognitive neuroscience) ve
sosyal psikoloji literatürleri, siyasal tutumlar, siyasal alanda bilgi sahibi olma ve benzeri durumlarda önemli oldu¤u tahmin edilen süreçlerde,
hangi beyin bölgelerinin etkin oldu¤unu ele alan
çok say›da çal›ﬂma içermektedir. Bu çal›ﬂmalardan baz›lar›, farkl› bellek tiplerini ve onlar›n nörobiliﬂsel görevlerini ele almaktad›r. Farkl› bellek
tiplerinin, farkl› tutum ﬂekillerini iﬂlemden geçirmeleri ve depolamalar› olas›d›r. E¤er farkl› tutum
tiplerinin nerede ﬂekillendi¤ini ve temsil edildi¤ini bilirsek, farkl› koﬂullar alt›nda tutumsal bir tepkinin hangi tutum sürecini gerektirdi¤ini ö¤renmek için nörolojik görüntüleme ve nöropsikolojik
tekniklerden yararlanabiliriz. Konumuzla ilgili iki
bellek tipi vard›r: an›sal bellek (episodic memory)
ve anlamsal bellek (semantic memory). An›sal
bellek belirli yer, zaman ve insanlarla iliﬂkilendirilmiﬂ deneyimleri depolamak için orta temporal
loba ba¤l›d›r. Anlamsal bellek ise, kiﬂilerin ba¤lama ba¤l› olmaks›z›n (yani, ne zaman, nerede ve
nas›l kazan›ld›¤›ndan ba¤›ms›z olarak) dünyaya
iliﬂkin ö¤rendikleri gerçeklerden meydana gelmektedir. Bu bellek yan ve alt temporal kortekse
ba¤l›d›r. “Çatal solda olmal›d›r” anlamsal bir bilgi örne¤idir. Çatal›n solda olmas› gerekti¤ini biliriz ama bu bilgiyi nas›l ve ne zaman edindi¤imizi
hat›rlamay›z. Oysa büyükannemizin y›llar önce
söyledi¤i bir ﬂeyi hat›rlamak an›sal bellekle ilgilidir. Yan temporal korteksi zarar görmüﬂ hastalar›n anlamsal gerçeklerle ilgili bilgileri kay›pken,
an›sal bellekte bulunan bilgileri var olmaya devam etmektedir. Zaller’e göre an›sal ve anlamsal
bellek tutum oluﬂumu ile do¤rudan iliﬂkilidir
(Akt. Liberman ve Schreiber, 2003). Siyasal ko-
nular ço¤u kez an›sal bellekte depolad›¤›m›z kiﬂisel yaﬂant›lar›m›zla ilgilidir. Ancak, her konuya
iliﬂkin ö¤rendiklerimizi anlamsal bellekte saklayabilme olas›l›¤›m›z vard›r. Böylece, orta temporal kortekse karﬂ› yan temporal korteks, siyasal
tutum de¤erlendirmelerinde bireylerin kiﬂisel yaﬂant›lar› ve ö¤rendikleri gerçekleri düzenleyerek
bir aç›klama getirmeleri süresince etkindir (Liberman ve Schreiber, 2003).
An›sal ve anlamsal bellek tiplerinin do¤rudan
ilgili oldu¤u beyin yap›lar› ﬂunlard›r: Amigdala
(amygdala) ve bazal gangliyon (basal ganglia).
Amigdala, beyinde küçük badem ﬂeklindeki korteks alt› yap›s›d›r ve limbik sistemin bir parças›d›r. Duygular› ve sald›rganl›ktan cinselli¤e kadar
çok çeﬂitli dürtüleri kontrol eden merkezlerden biridir. Çevresel uyar›mlara verilen davran›ﬂsal, sinirsel ve hormonal tepkileri düzenler. Uzun süreli bellek oluﬂumunda önemli bir etkiye sahiptir.
Nörolojik görüntüleme literatüründe, amigdala
etkinlikleri tipik olarak negatif duygu ve süreçleri önleme ile iliﬂkilidir. Baz›lar› amigdalan›n, pozitif ve negatif duyguya ayn› ﬂekilde tepki verdi¤ini düﬂünseler de, amigdalan›n negatif duygusal
süreçlerde kesinlikle çok daha önemli bir rol oynad›¤› insanlar üzerinde yap›lan nörolojik görüntüleme çal›ﬂmalar›yla ortaya konmaktad›r. Amigdala, bilinçsiz tutum süreçlerinde de önemli rol
oynamaktad›r. Örne¤in, amigdalan›n etkinliki,
negatif tutum objelerinin bilinçd›ﬂ› sunumlar›na
karﬂ›l›k olarak gösterilmektedir. Bazal gangliyon
ise büyük korteks alt› yap›lar dizisidir, beynin orta k›s›mlar›nda bulunan ve al›n korteksi ile alt
motor ve duyu bölgeleri aras›ndaki sinyal yönetimini sa¤layan yap›lard›r. Uyar›c›ya karﬂ› ilk tepki e¤iliminin olumlu olmas› durumunda, amigdalan›n tamamlay›c›s› olarak görünmektedir. Bazal
gangliyon, sevilen birisinin hayali ve kumarda kazanmak gibi gerçek dünyada arzulanan objelere
44
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
karﬂ› tepki gösterir. Bazen negatif bir uyar›c›ya
tepki gösterse de pozitif uyar›c›lara daha çok ve
yüksek düzeyde tepki göstermektedir. Liberman
(2000), bazal gangliyonun sosyal sezgi için
önemli oldu¤unu öne sürmektedir. Nörolojik görüntüleme, bazal gangliyonun arzulanan sonuçlara neden olacak bilinçsiz olarak birbirini takip
eden bilgi zincirini de içerdi¤ine iliﬂkin kan›tlar
sunmaktad›r. Benzer olarak, bazal gangliyon, depominerjik sinir iletici sistem ile birlikte, güdülenme yaklaﬂ›m›n›n kayna¤›d›r. Bazal gangliyonun amigdala gibi, bilinçsiz tutumlara bak›ﬂ sürecinde de önemli oldu¤u ileri sürülmektir (Liberman ve Schreiber, 2003).
Yarg›lar›m›z› ve kararlar›m›z› oluﬂturma sürecinde bilgiyi nas›l kullan›r›z? Lieberman, sinirsel
bir otomatik süreç modeli geliﬂtirerek, bu sorunun
ayd›nlat›lmas›na yard›mc› olabilecek sosyal biliﬂi
kontrol etmiﬂtir. Bu modelde, çoklu nörobiliﬂsel
yap› sistemleri önermiﬂtir. Bunlardan biri X-sistemidir. X-sistemi yan temporal korteks, amigdala
ve bazal gangliyondan meydana gelmekte ve ço¤u kez bilinçsiz olarak o anki amaçlar›, ba¤lam›
ve alg›lar› bütünleﬂtirmektedir. Di¤eri C-sistemidir. C sistemi al›n korteksi, ön singülat korteks ve
orta temporal loblardan meydana gelmekte ve Xsistemi farkl› girdi kaynaklar›ndan mant›kl› ç›kt›lar yaratmakta baﬂar›s›z oldu¤unda devreye girmektedir. Ön singülat korteks C-sisteminin kap›s›d›r ve X-sistemi süreçlerinin tutarl›l›¤›n› takip
eden bir alarm sistemi olarak hizmet etmektedir.
Ön singülat korteks bir kez harekete geçti¤inde
bir çat›ﬂmay› saptayarak al›n korteksini tetikte tutmak için ona sinyal göndermektedir. Bu durum,
çal›ﬂan benlik ve önerme süreçleriyle, bilinçli dikkat ve çabay› gerektirmektedir. X- ve C-sistemlerinin ayr›lan iﬂlevleri her bir sistemde farkl› say›sal özellikleri zorunlu k›lmaktad›r. X-sistemi eﬂ
zamanl› olarak birçok kaynaktan gelen bilgiyi sü-
rekli bütünleﬂtirmektedir. Böylece oldukça h›zl›
ve verimli çal›ﬂmas›na paralel olarak iﬂleyen a¤
do¤rultusunda en iyi hizmeti vermektedir. X-sistemi harekete geçirilmiﬂ biliﬂler aras›nda küçük
farkl›l›klar› gözden kaç›rmak e¤ilimindedir. Csistemi tipik olarak X-sisteminde bir hata oldu¤unda harekete geçirilmektedir. Böyle bak›nca, C
sistemi için dikkat gerektiren tek bir konu -hatavard›r. Oysa, C-sisteminin süreklili¤i ona baﬂvurulmas›yla s›n›rlanamaz. C-sistemi, bilgiyi esnek
olarak birleﬂtirebilmektedir ve karﬂ›laﬂt›r›labilir
farkl› sembolik temsillere göre tutulan bilgi parçalar›n›n uzmanl›k alan›d›r. X-sistemi asl›nda yo¤un ö¤renme tarihi do¤rultusunda ça¤r›ﬂ›mlar›n
birleﬂtirilip ﬂekillendirilmesine ba¤l›d›r. Yysa Csistemi, o andaki ba¤lam do¤rultusunda, bilgi
parçalar› aras›ndaki keyfi ça¤r›ﬂ›mlarla yap›land›r›l›r. Ek olarak, C-sistemi güdüsel etmenler do¤rultusunda yürütülmekte ve bireyin görevin bilinçli kaynaklar›na odaklanabilme derecesini ortaya koymaktad›r. Düﬂük motivasyon ya da yetersiz biliﬂsel kaynaklar çok daha sistematik C-sistemi ç›kt›lar›na yol açabilir. Özetle, bu modele göre, C- sistemi genellikle, X-sisteminin tutarl› bir
girdi için, yaln›zca o andaki girdiler dizisini çözmedeki baﬂar›s›zl›k derecesiyle ilgilidir. Daha önce de belirtildi¤i gibi, X-sistemi, yard›m almadan
küçük farkl›l›klar› çözümleyebilir. Tutum oluﬂumunu ele alan baz› kuramlar›n aksine, her zaman
zihinde ba¤›ms›z olarak var olmayan tutumsal düﬂünceleri gösterir ve gerçekten de ço¤u tutarl› düﬂünce gruplar› ile uygun oldu¤u için, onlar›n a¤›rl›¤›n› ve anlam›n› de¤iﬂtirir. Örne¤in, Spellman
ve Holyoak (1992), 1991 Körfez Savaﬂ›nda bar›ﬂseverlik, müdahalenin meﬂrulu¤u, izolasyon ve
Saddam Hüseyine yönelik tutumlar› içine alan düﬂüncelerin iç korelasyon taraf›ndan yordand›¤›n›
bulmuﬂlard›r. ‹lginç bir ﬂekilde, savaﬂa yönelik tutumlardaki de¤iﬂim, dört tutum düﬂünce kategorisinin hepsinde olmuﬂtur. Di¤er bir deyiﬂle, ayr›n45
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
t›l› tutum ve onu oluﬂturan düﬂüncelerdeki de¤iﬂim, di¤erlerindeki de¤iﬂimi de artt›rmak e¤ilimindedir (Liberman ve Schreiber, 2003; Albertson ve Brehm, 2003) .
Siyasal Konularda Kurulacak
Varsay›mlar ‹çin Nörobiliﬂsel
Kuramlar›n Kullan›lmas›
X- ve C-sistem modelleri otomatik olarak kullan›lmaktad›r. Sosyal biliﬂ ve siyasal davran›ﬂ için
bu sistemlerin oynad›klar› rollere iliﬂkin farkl›
varsay›mlar yer almaktad›r. Tekrarlan›rsa, bu
varsay›mlar nörobiliﬂsel yaklaﬂ›m›n yarar›n› ileri
sürmek ve sonuçlar›n› desteklemek anlam›na gelmektedir. ‹lk olarak, bellek sistemlerine yaklaﬂ›m
tarz› ‘böl ve yönet’ üzerine kuruludur. Bu model,
tutum oluﬂturmada ve yarg›lamada birkaç farkl›
mekanizman›n varl›¤›n› ileri sürmektedir. Bu mekanizmalar biliﬂsel girdiler bak›m›ndan farkl›
özelliklere sahiptir. Duyarl› etkin temsiller üzerinden hesaplamalar yapmakta ve süreç ç›kt›lar›n›
beyin bölgelerine b›rakmaktad›rlar. Sosyal biliﬂ,
çift yönlü süreç modelleri ile tutarl›d›r, bu farkl›
süreç mekanizmalar›na bilinçli olarak ulaﬂ›labilmektedir. C-sistem süreçlerine bilinçli olarak
ulaﬂmak çok daha mümkündür. Bu süreçler devaml› olarak iﬂleme ve dilbilimsel olarak organize olmak e¤ilimindedir. X-sistem süreçlerine bilinçli olarak daha az ulaﬂ›labilmektedir. Bu sistemin süreçleri paralellik içinde iﬂlemektedir ve iﬂleyiﬂ yap›s› sembolik olmama e¤ilimindedir. Xve C-sistem modelleri, iﬂleyen mekanizmalar› belirlemek için yeni, önemli bir etmen ileri sürmüﬂlerdir. Çift yönlü süreç modelleri tipik olarak, bilinçli düﬂünen iﬂleyiﬂi ça¤›rabilme derecesini belirleyenin güdülenme ve biliﬂsel kaynaklar oldu¤unu belirtmektedir. Bizim modelimiz, X-sisteminin, rekabet içindeki girdilerin (ba¤lam, amaçlar ve gerçeklere dayanan düﬂünceler) tutarl› yo-
rumlar›yla otomatik olarak oluﬂturulabilece¤ini
ileri sürmektedir. Bundan baﬂka, X-sistemi tasar›mlar aras›ndaki çat›ﬂman›n küçük bir miktar›n›
düzeltmekte oldukça yeteneklidir. Siyasal alanda
bilgi sahibi olman›n X-sisteminin çat›ﬂmaya izin
verme derecesinde rol oynamas› olas›d›r. Sahip
olunan bilgideki art›ﬂlarla,X-sistemi tasar›mlar›n›n, bir baﬂkas› ile gittikçe artan ﬂekilde bütünleﬂmesi ve potansiyel olarak çat›ﬂan tasar›mlara karﬂ› güçlü bir kalkan sa¤lamas› mümkündür. Bu
yolla ayr›ca, X-sisteminde tercih edilen düﬂüncelerin çok daha etkili olarak düzenlenmesi de söz
konusudur. Alternatif olarak, artan bilgi düzeyi,
C-sistemi süreçlerinde siyasal alanda uzman olmayanlar›n dikkatinden kaçan düﬂünceler aras›ndaki göze çarpmayan çat›ﬂmalar›n daha fazla fark
edilmesini sa¤lamaktad›r. C-sistemini keﬂfetme
derecesi, güdülenme ve bu göze çarpmayan çat›ﬂmaya dikkatini veren biliﬂsel kaynaklara ulaﬂabilmeyle ilgilidir. Belirli bir sonuca ulaﬂmak için güdülenen uzmanlar›n, çat›ﬂmalar onlar›n tart›ﬂmalar›na yavaﬂ yavaﬂ zarar vermeye baﬂlay›ncaya
kadar, bu artan keﬂfetme yetene¤ini kullanmalar›
beklenmez. Sonuç olarak, tutumlar›n kendilerini
ortaya koymalar›nda rol oynayan duyguda, siyasal alanda bilgi sahibi olma ve çat›ﬂmay› düﬂünme
derecesi aras›ndaki etkileﬂimin pay› oldu¤u ileri
sürülmektedir. Yani, asl›nda siyasal alanda bilgi
sahibi olma, tutumlarda etkili baﬂl›ca farkl›l›klar›
meydana getirmeyebilir. Uzman X-sistemleri çok
daha duygu-yüklü tutum anlat›mlar›n› ortaya ç›kar›rken, uzman C-sistemleri harekete geçirilmiﬂ
düﬂünceler do¤rultusunda mant›ksal olarak oluﬂturulan sonuçlardan sa¤lanan tutumlar› meydana
getirebilir. E¤er anket ölçümleri ve anket ba¤lamlar› tesadüfî olarak X- veya C-sistem süreçlerini
geliﬂtiriyorsa, uzmanl›k etkisi kaybolabilir. Alternatif olarak, X- ve C-sistem süreçleri do¤rultusunda tutarl› olarak yanl› yöntemlerin kullan›lmas›, uzmanl›k etkilerinin eksik ve yanl›ﬂ bir ﬂekilde
46
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
kavranmas›na neden olabilir. Yaln›zca C-sistemi
sürecine karﬂ› X-sistemini belirleyen etmenlerin
istenerek ve sistematik olarak manipule edilmesi
do¤rultusunda (örne¤in düﬂünce çat›ﬂmas›n›n derecesi) siyasal alanda bilgi sahibi olman›n etkisi
beklenebilir. Di¤er bir deyiﬂle, harekete geçirilmiﬂ düﬂünceler aras›nda düﬂük düzeyde çat›ﬂma
oldu¤u zaman, X-sisteminin tutumlar›n kendilerini ortaya koymalar›na birincil olarak katk›da bulunmas› olas›d›r ve yaln›zca artan bilgi düzeyi ile
gittikçe artan duyguya dayal› tutumlar meydana
getirebilir. Alternatif olarak, düﬂünceler aras›ndaki çat›ﬂma yüksek oldu¤unda, C-sistemi düzelebilir ve artan bilgi düzeyine ba¤l› olarak yükselen
objektif mant›k düzeyi ile tutumlar üretilebilir
(Liberman ve Schreiber, 2003).
Siyasal Konulara ‹liﬂkin
Varsay›mlar› S›namada Nörobiliﬂsel
Yöntemlerin Kullan›lmas›
Biliﬂsel nöroloji alan›nda çal›ﬂan araﬂt›rmac›lar, biliﬂsel ve duygusal süreçlerin nörolojik dayanaklar›n› aç›klamak için birçok yöntem kullanm›ﬂlard›r. Bunlardan ikisi, siyasal biliﬂin kökenlerini araﬂt›rmada kullan›lmaktad›r: Tepki gecikmesi analizi (analysis of response latency) ve iﬂlevsel manyetik nörolojik görüntüleme (functional
magnetic neuroimaging) (Schreiber, 2000; Liberman ve Schreiber, 2003).
Tepki gecikmesi analizi uzun bir geçmiﬂe dayanmaktad›r. Analiz, yüzy›ldan fazla bir zaman
önce F. C. Danders’›n, kiﬂinin bir uyar›c›ya karﬂ›
ne kadar zamanda tepki verdi¤ini araﬂt›rmas›yla
kullan›lmaya baﬂlanm›ﬂt›r. Tepki gecikmesi analizi, biliﬂsel çal›ﬂma ham veriyle ilgilendi¤inden
masrafs›z bir yöntemdir. ‹ﬂlevsel manyetik nörolojik görüntüleme ise, 1990’lar›n ortalar›ndan itibaren kullan›lan bir yöntemdir. Biliﬂsel nörolojik
bilimin uzmanlaﬂm›ﬂ bir arac› olarak kullan›lmas›
önerilmektedir. ‹ﬂlevsel manyetik nörolojik görüntülemede, beyindeki oksijen moleküllerinin
yeri karmaﬂ›k bir ayg›tla belirlenmektedir. Oksijen tüketim düzeyi, beyindeki farkl› bölgelerde
yap›lan iﬂin miktar›n› göstermektedir (Schreiber,
2000).
Basit bir araç olmas›na karﬂ›n tepki gecikmesi,
bireylerin problemi nas›l iﬂlediklerine iliﬂkin
ipuçlar› verecek olan, soruya verdikleri tepkinin
süresiyle betimlenmektedir. Tepki gecikmesi analizinden, uzun bir süredir biliﬂsel psikolojide ve
son zamanlarda siyaset psikolojisinde yap›lan çal›ﬂmalar›n birkaç›nda, biliﬂi ortaya koyan içsel bir
tepki olarak yararlan›lmaktad›r. Hemen göze
çarpmayan deneysel tasar›mlardan biri, tepki
gecikmesi ölçümlerini ve bilinçalt›ndaki ›rksal
önyarg›lar› test etmek için alt alg›sal mesajlar›
birleﬂtirmektedir. Siyaset psikolojisindeki birçok
çal›ﬂmada anket tepkileri basit bir zamanlamaya
sahiptir. Bu veri kolayl›kla, anketlerin modern hesaplama yöntemleriyle de¤erlendirilmesiyle de
elde edilir. Böylece, küçük bir maliyetle ankete
yeni bir boyut eklenmiﬂ olur. Ortaya konan araﬂt›rmalarda tepki gecikmesi, siyasal tutum aç›klamas›n›n de¤iﬂmezli¤i, yo¤unlu¤u, s›kl›¤› ve kolayl›¤›na aç›klama getirmektedir (Akt. Schreiber,
2000).
Schreiber (2000) taraf›ndan yap›lan bir araﬂt›rma, 1997 Birleﬂik Devletler Ulusal Seçim Çal›ﬂmalar›n›n (NES) pilot çal›ﬂmas› ile beraber yürütülmüﬂtür. Bu çal›ﬂmada, siyasal alanda bilgi sahibi olma düzeyinin yükselmesiyle tepki gecikmesinin azal›p azalmayaca¤› araﬂt›r›lm›ﬂt›r. Siyasal
alanda bilgi sahibi olanlar yani uzmanlar, kendi
ideolojik tutumlar›na iliﬂkin sorulara nas›l yan›t
vereceklerini bilmektedirler ve Bill Clinton’›n
ideolojisi ve onlar› ABD Kongresinde temsil
edenlere iliﬂkin sorular› çok h›zl› bir ﬂekilde (yaklaﬂ›k 2 saniye) yan›tlam›ﬂlard›r. Bilgi sahibi olma47
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
yanlar, di¤er bir deyiﬂle uzman olmayanlar da
kendi ideolojilerine iliﬂkin sorulara h›zl› bir ﬂekilde yan›t vermiﬂlerdir, ancak Clinton hakk›ndaki
(yaklaﬂ›k 4 saniye) ve onlar› Kongrede temsil
eden kiﬂiye ait (yaklaﬂ›k 3 saniye) ayn› sorulara
yan›t vermeleri daha uzun sürmüﬂtür. Bu bulgular, bilgi sahibi olmayanlar›n Clinton ve kongredeki temsilcilerine iliﬂkin sorular› yan›tlad›klar›nda ek bir biliﬂsel ad›ma ihtiyaçlar› oldu¤u sonucuna götürmektedir. Bununla beraber, siyasal alanda bilgi sahibi olanlar›n ek bir biliﬂsel ad›ma ihtiyaçlar› yoktur. Bilgi sahibi olmayanlar anket sorular›n› yeni ve zor bulurken, siyasal alanda bilgi
sahibi olanlar sorular› tan›d›k ve kolay bir görev
olarak görmektedirler (Schreiber, 2000).
Kavramsal olarak, iﬂlevsel manyetik nörolojik
görüntüleme, Donders’in tepki gecikmesi çal›ﬂmalar› ile baﬂlayan “biliﬂsel ç›karma” (cognitive
subtraction) gelene¤ini izlemektedir. Sinirsel aktivite artt›¤›nda, oksijen tüketimine ba¤l› olarak
kan ak›ﬂ›n›n h›z› artmaktad›r ve toplardamarlardaki artan oksijen düzeyi radyo dalgalar›yla etraf› çevrilmiﬂ olan manyetik alandaki nab›z at›ﬂ›
do¤rultusunda keﬂfedilebilmektedir. Donders’in
çal›ﬂmas›ndaki gibi, kontrol koﬂulundan iﬂlem koﬂuluna oksijen düzeyini belirleyerek beynin harekete geçen bölümleri saptanabilir (Posner ve Raichle, 1997; Akt. Schreiber, 2000).
Liberman ve Schreiber’a (2003) göre ise,
iﬂlevsel görüntüleme -veya o kapsam içindeki
herhangi bir nörolojik bilim yöntemi- “gerçekte”
zihnimizde var olan ﬂeyi ortadan kald›rmak olarak
görülmemelidir. Gerçek tersidir. Bu teknikler siyaset bilimcilerin iyi bilinen deneysel teknikleriyle benzerdir. ‹ﬂlevsel nörolojik görüntüleme, psikolojik bir ölçüm ve onun varsay›lan aç›klamalar›n› ortaya koyan psikolojik süreçler aras›ndaki
iliﬂkilere iliﬂkin beklentilerin say›s›na ba¤l›d›r. Bu
görüntüleme tekni¤i, beyin iﬂlev kuramlar› ve eﬂ
zamanl› olan psikolojik süreç hakk›nda bilgi verebilecek veriyi sa¤lamaktad›r. Zihindeki bu uyar›larla birlikte, siyasal tutumlar›n iﬂlevsel nörolojik
görüntüleme tekni¤i ile çal›ﬂ›lmas›na önemli katk›lar sa¤layabilecek birkaç yol vard›r. ‹lk olarak,
görüntüleme, farkl› tutum tiplerinin ifade edilmeleri süresince ortak veya farkl› süreçlerin kulland›¤› tan›mlamalar› kullanabilmektedir (Cacioppo
ve ark., 1996). Örne¤in, kat›l›mc›lardan toplum
politikalar›ndan küresel politikalara do¤ru de¤iﬂim gösteren siyasal konular üzerine tutum oluﬂturmalar› istenebilir. Di¤er olas›l›k, Schuman ve
Babo (1988) taraf›ndan kullan›lan uyarlama yöntemleri olabilir. Uyarlama yöntemlerinde, anket
maddeleri baz› maddelerin harekete geçirdi¤i konu ve düﬂüncelerin, sonraki maddelerde kullan›larak etkili yarg›lar›n oluﬂturabilece¤i ﬂekilde düzenlenmektedir. Örne¤in, önceki sorunun ›rksal
korku veya adillik ilkelerini kullan›ma haz›rlay›p
haz›rlamamas›n›n bir sonucu olarak, olumlu hareket do¤rultusunda kiﬂi tutumunu ortaya koydu¤unda, farkl› nörolojik sistemler eksi¤i doldurabilir mi? Korkuya dayanan haz›rl›klar X-sistemine
güveni artt›rabilir, oysa adilli¤e dayanan haz›rl›klar, C-sisteminin bir tutumu yap›land›rmas›na
yard›m etmeye baﬂlad›¤›nda çat›ﬂma eﬂi¤ini düﬂürebilir. ‹kinci olarak, görüntüleme kullan›m› s›n›rl› olan çal›ﬂmalar› içerebilir. Araﬂt›rmac›lar kat›l›mc›lar› belirli konulara iliﬂkin kesin sonuçlar›n
getirdi¤i güdülenme derecesinin temelinde tan›mlam›ﬂlard›r (Kunde, 1990). Dikkatle güdülenme
savunulabilir bir sonuç meydana getirilebilir (Tetlock, 1985) veya ilgili konular›n çevreledi¤i düﬂüncelerle rekabet eder. Biliﬂteki bireysel farkl›l›klar, beyin sistemlerinin ve onlarla ba¤lant›l› süreçlerin ‘akort’ edilmesinde etkili olabilir. ‹çgörü
kuramsal olarak ilgili bireysel farkl›l›klar›n bir
iﬂlevi olan siyasal tutum aç›klamalar› süresince,
beynin harekete geçirdi¤i örüntülerin nas›l de¤iﬂti¤i ve de¤iﬂip de¤iﬂmedi¤inin belirlenmesi do¤-
48
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
rultusunda gerçekleﬂtirilen bu ‘akort etme’ sürecinde kazan›labilir. Sonuç olarak, nörolojik görüntüleme, farkl› beceri tiplerini ö¤renme süresince meydana gelen süreçte tan›mlanan de¤iﬂimler
için mükemmel bir tekniktir. Benzer ﬂekilde, siyasal alanda genel ya da özel bir konuyla ilgili bilgi
sahibi olmadaki geliﬂmeyle birlikte meydana gelen de¤iﬂimler de içgörü sa¤lamaktad›r. Örne¤in,
kesitsel çal›ﬂmalarla, siyasal alanda bilgi sahibi
olanlarla olmayanlar›n, anket maddelerini nas›l
farkl› olarak iﬂledikleri konusunda, potansiyel
olarak ya farkl› ö¤renme sistemlerinin (örne¤in
C-sistemine karﬂ› X-sistemi) ya da ayn› sistemlerin farkl› olarak ele al›nmas›n›n (örne¤in karar verirken bireysel yaﬂant› belleklerine baﬂvuran uzman olmayanlar›n an›sal belleklerinden daha fazla yararlanmalar›) sonuçlar› do¤ru olarak ortaya
konabilir. Ayr›ca, boylamsal çal›ﬂmalarla da, belirli konular üzerine odaklanan üniversite ve lisansüstü ö¤rencileri dersleri almadan ve ald›ktan
sonra ayr›nt›l› olarak gözden geçirilerek, kat›l›mc›lardaki de¤iﬂimler takip edilebilir. Bu, farkl› ö¤renme ve kontrol sistemlerinin güvenli bir ﬂekilde
nas›l ve ne zaman meydana geldi¤inin çok daha
kesin olarak izlenmesini sa¤layacakt›r (Liberman
ve Schreiber, 2003).
Buraya kadar anlat›lanlar toparlanacak olursa,
bu çal›ﬂmada, farkl› nörolojik yap›lar›n siyasal tutumlar ve siyasal alanda bilgi sahibi olmayla iliﬂkisi tart›ﬂ›lm›ﬂt›r. Görüldü¤ü üzere, anket çal›ﬂmalar›, siyaset bilimi ve ona yak›n di¤er sosyal
bilim alanlar› için önemlidir. Siyaset psikolojisi,
siyasal bilginin davran›ﬂ üzerindeki etkisini belirlemek için kuramlar geliﬂtirmiﬂtir. Bununla bera-
ber, farkl› bak›ﬂ aç›lar› kazand›racak olacak nörobiliﬂsel çal›ﬂmalar ile yeterince ba¤lant› kurmam›ﬂt›r. Oysa, bu yaz›dan da anlaﬂ›labilece¤i gibi
nörobiliﬂsel yöntemin kulland›¤› baz› yollar (örne¤in, iﬂlevsel manyetik nörolojik görüntüleme)
siyasal olgular› daha kapsaml› anlamam›za do¤rudan katk›da bulunacakt›r. Söz konusu yollarla,
siyasal bilgiyi nas›l iﬂledi¤imiz konusuna da aç›kl›k getirilebilir. Örne¤in, sosyal bir ba¤lamda kazan›lan bilginin laboratuar ortam›ndaki uzmanl›klarda kazan›lanlarla benzer olup olmad›¤› belirlenebilir. Nörobiliﬂsel çal›ﬂmalar ayr›ca, siyasetçilerin ve siyaset bilimcilerin, siyasi konularda bilgi sahibi olan ve olmayan kiﬂilerde iﬂleyen süreçleri daha iyi ay›rt etmelerini ve bu kiﬂilerin yan›tlar›n›n ard›nda yatan dinamikleri daha iyi anlamalar›n› sa¤layabilir (Schreiber, 2000; Liberman ve
Schreiber, 2003; Albertson ve Brehm, 2003).
Kaynaklar
Albertson, B. & Brehm, J. (2003). Comments. Political Psychology,
24 (4), 681-704.
Green, A. J. K. & Gilhooly, K. (2005). Problem solving. In N. Braisby and A. Sellotly (Eds.) Cognitive Psychology. (s.347377). Oxford: Oxford/Niversty Pres.
Lavine, H. (2001). On-line versus memory-based process models of
political evaluation. In
Monroe, Kristen Renwick (Eds). Political Psychology. (s.225-247),
Manvah, NJ USA: Lawrence Erlbaum Associates.
Lieberman, M.D. & Schreiber, D. (2003). Is political cognition like
riding a bicycle? How cognitive neuroscience can inform
research on political thinking. Political Psychology, 24 (4),
681-704.
Schreiber, D. (2000, May 10). Thinking about politics: An fMRI
study. Paper presentation to UCLA’s Brain Mapping Division, Los Angeles.
49
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
KAMUOYU ve PROPAGANDA
oluﬂmas›nda etkin rol oynayan propagandadan
ayr›nt›l› olarak bahsedilmektedir.
Propaganda
Sevgi Duman*
Hür düﬂünce, 17. ve 18. yüzy›llardan itibaren
yavaﬂ yavaﬂ toplumun bütün kesimlerine yay›lmaya baﬂlam›ﬂ ve 1688 ihtilalinde ‹ngiltere’de orta s›n›f›n iktidar› ele geçirmesiyle birlikte, demokratik bir toplumun do¤mas›n› sa¤lam›ﬂ, böylelikle kamuoyu kavram› ortaya ç›km›ﬂt›r.
Hegel’ e göre kamuoyu, halk›n isteklerini ve
görüﬂlerini organik olmayan araçlarla yans›tma
yoludur. Hegel kamuoyunu, orta s›n›f›n, siyasal
ve ekonomik ç›karlar›n›n bilincindeki ortalama
entellektüel kesimin egemen düﬂüncesi olarak da
görmektedir (Akt., Onaran, 1984 ). Allport ise,
belirli bir grup içinde yer alan kiﬂiler, bir durum,
ﬂah›s ya da öneri hakk›nda etkin bir hareket tarz›n› belirleyecek ﬂekilde olumlu ya da olumsuz görüﬂ belirttiklerinde, kamuoyunun varl›¤›ndan söz
edilebilece¤ini söylemektedir (Akt., Kentel ,
1994).
Kamuoyu, kimi zaman her türlü bask›dan soyutlan›p, do¤al olarak kendili¤inden, kimi zamansa d›ﬂ etkiler sonucunda yapay olarak oluﬂmaktad›r. Bu iki tür kamuoyu aras›nda kesin bir s›n›r
çizmek mümkün de¤ildir. Devlet müdahalelerinin
en az görüldü¤ü bat› demokrasilerinde bile, kitle
iletiﬂim araçlar› kullan›larak, propagandayla yapay kamuoyu oluﬂturma yoluna gidilmektedir.
Totaliter sistemlerde ise, devletin her türlü iletiﬂim arac›na hakim olmas›n›n bir sonucu olarak,
kamuoyunu yönlendirme olas›l›¤› çok daha güçlüdür. Kamuoyunun oluﬂumunda propaganda
özellikle önemlidir. Tarih boyunca, ço¤u zaman
bask› ve korkutma yoluyla yap›lan propagandalar,
günümüzde telkin ve ikna yoluyla gerçekleﬂtirilmektedir (Onaran,1984). Aﬂa¤›da, kamuoyunun
*Ankara Üniversitesi DTCF Psikoloji Bölümü Yüksek Lisans
Ö¤rencisi
Propaganda, Latince ‘Propqare’kökünden gelmektedir. Sözlük anlam› ise, bir inanc›n, düﬂüncenin yay›lmas› için yap›lan fiil ve hareketlerdir (Ziyao¤lu,1963). Barlet propaganday›, toplumlar›
belli bir görüﬂ ve davran›ﬂ› benimsemelerini sa¤layacak biçimde etkileme giriﬂimi olarak tan›mlarken, Doob, telkin yoluyla gruplar›n tutumlar›n›
ve sonuçta da onlar›n davran›ﬂlar›n› kontrol alt›na
almak için yap›lan sistematik hareketler olarak
aç›klamaktad›r. Kapsaml› bir tan›mlama için Terence H. Qualter’in (1992) tan›m›na baﬂvurmak
daha do¤ru olacakt›r. Ona göre propaganda; bir
bireyin ya da grubun, baﬂka bireylerin veya gruplar›n tutumlar›n›, tepkilerini kendi amaçlar›na
uygun olarak biçimlendirmek, kontrol alt›na almak ya da de¤iﬂtirmek için haberleﬂme araçlar›ndan yaralanarak bilinçli olarak giriﬂtikleri bir
etkinliktir. Bu tan›ma bak›ld›¤›nda, bir etkileme
etkinli¤inin propaganda olabilmesi için bilinçli
olarak yap›lmas› gerekmektedir. Bu nedenle bir
sözün, kitab›n, söylemin, serginin, istatistiksel
doküman›n, mimari ve sanatsal eserin propaganda
olarak de¤erlendirilebilmesi için bilinçli bir biçimde tutumlar› de¤iﬂtirmeyi amaçlamalar› gerekmektedir. Propaganda ayr›ca, bireylerin veya
gruplar›n tutumlar›n› kontrol etmeyi ve bu kontrolü bozacak baﬂka propagandalar›n etkisini
azaltmay› amaçlamakta ve bütün bunlar için kitle
haberleﬂme araçlar›n›n gücünden faydalanmaktad›r (Qualter, 1992).
Bir propaganda etkinli¤i yap›l›rken dikkat
edilmesi gereken önemli noktalar (Hitler, 1997;
Ka¤›tç›baﬂ›, 1988; Moucorpus, 1958) ﬂu ﬂekilde
özetlenebilir:
1) Propaganda da amaç, hedef kitleyi etkilemek oldu¤undan bu ancak, kitlelerin sorunlar›n›n
50
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
iyi analiz edilmesi ve bu sorunlar›n çözümlerinin
iyi anlat›lmas›yla baﬂar›labilir.
2) Propaganda yap›l›rken toplumun inançlar›na ters düﬂmemek gerekir. Propagandan›n içeri¤i
mevcut inançlara ne kadar uygun olursa etkisi de
o derece baﬂar›l› olacakt›r.
3) Propaganda da tek tek bireylerden çok,
gruplara yönelmek amaçlanmaktad›r. Bu nedenle
onlar› etkileyecek sevgi, öfke, korku, umut, suçluluk ve amaca uygun di¤er unsurlar›n içinde bar›nd›r›lmas›na dikkat edilmelidir. Ayr›ca, propaganda anlat›m›n›n tekrar›na önem verilmelidir. Kitlenin bir görüﬂü anlayabilmesi için belli bir zamana
ihtiyac› vard›r. En basit kavramlar bile birkaç defa tekrar edilmeden insanlar›n belleklerine yerleﬂmemektedir.
4) Propagandan›n etkili olabilmesi için, propaganday› yapan kiﬂinin inan›l›r ve güvenilir olmas›
gerekir. Yüksek sayg›nl›¤› olan kaynaktan gelen
iletiﬂim, daha kolay kabul edilir.Yalanlar›yla sab›kal› bir propagandac›n›n veya kitle yönlendiricisinin etkisi s›n›rl› olacakt›r.
‹nsan Psikolojisi ve Propaganda
Telkinin baﬂar›s›, bireylerin oluﬂturdu¤u kalabal›k, topluluk ve y›¤›nlar›n psikolojisinin bilinmesiyle mümkündür (K›ﬂlal›, 1995). Di¤er bir deyiﬂle, kitleleri yönlendirmeye çal›ﬂmadan önce,
kitle ya da toplulu¤un özelliklerinin ve ruh halinin
iyi analiz edilmesi gerekir. Kalabal›k içinde insan,
yaln›z baﬂ›na oldu¤undan daha fazla heyacana sahiptir ve duygular›n›n etkisine daha fazla kap›l›r.
Bu nedenle, kalabal›k içindeki birey telkine daha
uygun bir ruh halinde olur (Kayabal›, Aslano¤lu,
1983). Kitleyi oluﬂturan bireyler, yaﬂlar›, meslekleri, karakterleri ve zekalar› nas›l olursa olsun,
kitle içinde bulunduklar› zaman tek bir ruha dönüﬂürler. Dolay›s›yla, her biri tek baﬂ›nayken hissedece¤i, düﬂünece¤i ve davranaca¤›ndan baﬂka tür-
lü hisseder ve davran›r. Birey kitle içinde kendini
güçlü hisseder. Önceden dizginleyebildi¤i davran›ﬂlar›n› bu kez içgüdülerine teslim eder ve sakin
bir kiﬂili¤i varken, kitle içinde coﬂkulu, sert, sald›rgan davran›ﬂlarda bulunabilir. Kitle bireye,
adeta tekrar tekrar tek baﬂ›na hiçbir de¤eri olmad›¤›n›, gücünü daha üstün bir güce terk etmesini
ve bu sayede toplulu¤un bir parças› olarak gurur
duymas› gerekti¤ini söyler (Kayabal›, Aslano¤lu,
1983).
Kalabal›k içersinde her duygu bulaﬂ›c›d›r. Öyle ki, bireyin bu duygulardan etkilenip kendi ç›karlar›n› kitlenin ç›kar› u¤runa feda etmesi kaç›n›lmazd›r. Bu fedakarl›kta, kendisine telkinde bulunan kiﬂinin, kiﬂili¤i ve konuﬂma gücü etkilidir.
Kitle e¤er sayg› duyulan bir lidere sahipse, bu liderin yapt›¤› telkinin etkisi daha da büyük olur
(Kayabal›, Aslano¤lu, 1983).
‹htilallerde, savaﬂlarda, k›tl›klarda, felaket
günlerinde, baz› kiﬂisel olaylarda halk›n heyecan›
fazlas›yla artar. ‹nsan›n içinde oluﬂan huzursuzluklar, kitlelerdeki benzer huzursuzluklarla birleﬂip, toplulu¤u harekete geçirerek, y›¤›n toplulu¤unu oluﬂturur.Y›¤›n topluluklar›n›n hareketleri
di¤er topluluklar›n hareketlerinden daha y›k›c›
olur (Domenach, 1995). Y›¤›n içinde insan, hukuk kurallar›na ayk›r› hareketlere yönelir. Bunu
yaparken de y›¤›ndan güven al›r (Baﬂbu¤u, 1996).
Propagandan›n Kayna¤›
Jean Marie Domenach (1995), propagandan›n
iki kayna¤› oldu¤una dikkat çekmektedir: reklam
ve politik ülkücülük. Domenach’a (1995) göre
reklam ile propaganda birbirlerine yard›mc›d›r.
Evrimleri birbirine denktir ve yöntem benzerlikleri çok fazlad›r. Propagandan›n daha çok reklam
buluﬂ ve baﬂar›lar›ndan yaraland›¤›, halk›n hoﬂuna gidece¤ini umdu¤u reklam biçimlerini taklit
etti¤ini düﬂünmek yanl›ﬂ olmayacakt›r.
51
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Propaganda bir bak›ma ticari reklamc›l›¤›n siyasete uyarlamas›d›r. Günümüzde reklamc›l›k,
mal ve hizmet tan›t›m›n›n yan› s›ra ideolojik tan›t›ma da yönelmiﬂtir. Di¤er bir deyiﬂle, propaganda ve reklam tan›mlar›n›n özel bir anlamda birleﬂimi, bütün dünyada siyasal reklam kavram›n›n
ortaya ç›kmas›na neden olmuﬂtur. Propaganda ile
siyasal reklam birlikteli¤i ﬂu ﬂekilde de ele al›nabilir: Reklam ile, ‘insan› ﬂu ya da bu ürüne, ﬂu ya
da bu markaya yöneltmek elimizdedir. Yaln›zca
bir ürünü baﬂka bir ürün yerine benimsetmek de¤il, bu ürüne bir gereksinim yaratmak bile mümkündür’. Bu, yeni propaganda mühendisleri için
etkisi kesin ve korkunç bir buluﬂtur.
Politik ülkücülük, siyasal propagandan›n bir
baﬂka dal› olup, reklam yöntem ve biçimlerinden
yararlanmay› sürdürse de, ondan ayr›larak kendi
baﬂ›na bir yöntem haline gelmiﬂtir. Reklam türü
propaganda (örne¤in, seçim kampanyalar›), az ya
da çok aral›kl› kampanyalarla s›n›rland›r›l›r. S›n›rlar› iyice çizilmiﬂ yöntemlerle belirli düﬂüncelerin, belirli insanlar›n ve belirli örgütlerin de¤erlendirilmesi siyasal eylemin normal anlat›m›d›r
(Domenach 1995). Faﬂist diktatörler, bir noktada
yo¤unlaﬂm›ﬂ kitlelerin bu alanda kendilerine uçsuz bucaks›z olanaklar sa¤lad›¤›n› çok iyi anlam›ﬂlar ve bundan geniﬂ ölçüde yararlanm›ﬂlard›r.
Mussolini, yeni insanlar ﬂaﬂ›lacak kadar çabuk
kan›yor derken; Hitler, ‘halk›n büyük ço¤unlu¤u
o derece kad›ns› bir e¤ilim, bir ruh hali içindeki
kan›lar›na ve eylemlerine, salt düﬂünceden çok
duyular› üzeride yarat›lan izlenimler yön veriyor’
demektedir ‘(Tchaklotine,1952).
Propagandan›n Kulland›¤› Psikolojik Araçlar
Propagandan›n kulland›¤› teknolojiye ba¤l›
araçlar›n, insan› etkilemek için kulland›¤› psikolojik etmenler vard›r. Propagandan›n dayand›¤›
temel kavramlar olarak aç›klayabilece¤imiz bu
etmenler, insan›n bilinçalt›na hükmetmekte, ak-
l›ndan öte duygulara seslenmektedir (Tchaklotine,1952). Aﬂa¤›da s›ras›yla, söz konusu etmenlerden olan simgeler, kal›p yarg›lar ve mitlerden
bahsedilmektedir.
Simgeler
Simgeler, insan, duygu ve düﬂüncelerini baﬂkalar›na iletmek imkan› buldu¤undan beri vard›r.
Hatta, duygular bilincin ayd›nlanmam›ﬂ k›sm›nda
yer alan daha ilkel insanc›l iﬂlevlere sahip oldu¤undan, düﬂünceden önce duygularda var olmuﬂlard›r (Tchaklotine,1952).
Simgeyi, bir ﬂeyi temsil eden ama onunla do¤al bir iliﬂkisi olmayan bir sinyal olarak tan›mlayabiliriz. Örne¤in, siyah rengin yas simgesi olmas› gibi (Mutlu,1998). ‹letiﬂimin içeri¤ini oluﬂturan
simgeler ayn› zamanda, insanlar›n ilk topluluklardan bu yana anlaﬂmak için kulland›klar› iﬂaretler,
semboller ve jestler bütünüdür. En ilkel kabilelerden, en geliﬂmiﬂ toplumlara kadar insanlar geliﬂmiﬂlikleriyle orant›l› olarak karmaﬂ›k simge sistemlerinden yararlanm›ﬂ ve yararlanmaktad›rlar
(Güz,1992).
Toplumsal iliﬂkilerinde din, ekonomik iliﬂkilerinde para, e¤lencelerinde müzik, e¤itimlerinde
ve haberleﬂmelerinde yaz›, ola¤anüstü sayd›klar›
ve anlayamad›klar› olaylarda s›¤›n›lan dinsel simgeler insanlar›n kulland›klar› simge sistemlerini
oluﬂturmaktad›r. Bir olay›, bir düﬂünceyi, bir duyguyu ve metafizik kavramlar› temsil eden simgeler kamuoyu içinde toplumsal ve siyasal iletiﬂimi
sa¤lamaktad›r.
Simgeler, kuﬂkusuz bireyler taraf›ndan oluﬂturulmaktad›r. Bununla birlikte, simgelere ortak anlamlar›n› veren, onlar› onaylayan, geniﬂleten ve
de¤iﬂtiren, toplumsal iletiﬂimin gere¤i olarak toplumun kendisi olmaktad›r. Dolay›s›yla, bireyler
do¤duklar› andan itibaren simgelerin etkisi alt›nda yetiﬂmeye baﬂlarlar. Ailesinin içinde bulundu¤u klan, kabile, s›n›f ya da toplumun kültür s›n›r-
52
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
lar› bireyi kuﬂat›r. Aile içinde toplumsallaﬂma süreci bir bak›ma, toplumun simgelerini tan›ma,
onlar›n toplumsal de¤erlerini kabullenme sürecidir (G›ddens, 1993).
Simgelerin iletiﬂimiyle, kiﬂi di¤erlerini teﬂvik
etme kapasitesine sahiptir. Kiﬂi arzu etti¤i anlam
ve de¤erleri, k›saca kanaatleri öteki kiﬂide uyand›rmak için iletiﬂimde bulunur. Anlaml› simgelerle iletiﬂimci, dinleyicinin davran›ﬂ›n› etkileyebilir,
ancak kontrol edemez. Bunun nedeni, simgenin,
dinleyicinin de¤er ve anlam içeri¤iyle iletiﬂim
kurmas›d›r. Di¤er bir deyiﬂle, simgenin dinleyici
için taﬂ›d›¤› anlam ve de¤er, sonucu belirlemektedir. Simgesel iletiﬂim toplumsal bir süreçtir. Bu
süreçte, hem ileten hem de iletilen kiﬂi iletinin
içeri¤ine katk›da bulunur. K›sacas›, toplumsal
davran›ﬂ› ve kanaatleri, anlaml› simgeler, bu simgeleri ö¤renme ve karﬂ›l›kl› iliﬂki süreci oluﬂturmaktad›r (Erdo¤an ve Alemdar, 1990).
Anlamlar dünya görüﬂünü tan›mlamaktad›r.
Kitle iletiﬂim araçlar› ile gerçekleﬂtirilen iletiﬂimlerde, kiﬂilerin kafalar›nda yeni anlamlar yarat›ld›¤›na göre propagandac› taraf›ndan kiﬂilerin nas›l etki alt›nda tutuldu¤u, nas›l yönlendirildi¤i de
kolayca anlaﬂ›labilir (Usluata,1994).
Kal›p Yarg›lar
Propagandac›n›n s›kl›kla kulland›¤› kal›p yarg› ‘insan›n bir gruba iliﬂkin de¤iﬂmez izlenimini’
dile getirmektedir. Birey, tek tek kiﬂilere iliﬂkin
alg›lamalar›n› bu izlenim arac›l›¤›yla yapmaktad›r (Usluata,1994).
D›ﬂ dünyan›n ﬂaﬂ›rt›c›, insan›n kafas›n› kar›ﬂt›ran karmaﬂas›ndan, kültürümüzün bizim için daha
önceden tan›mlam›ﬂ oldu¤u ﬂeyleri seçeriz ve seçti¤imizi kültürümüzün bizim için kal›plaﬂt›rd›¤›
biçimi ile alg›lar›z. Kal›p yarg›lar genellikle (siyahlar aptald›r ya da kad›nlar›n saç› uzun akl› k›sad›r gibi) olumsuzdur (Mutlu, 1998).
Kal›p yarg›lar yaﬂam›n bir parças›d›r ve fark›nda olunmaks›z›n düﬂünce ve davran›ﬂlarda
kullan›lmaktad›r. Ço¤u kez bu yarg›lara sahip oldu¤umuzu kabul etmeyiz, fark›na varsak bile, etkisini tümüyle ortadan kald›rmak için büyük güçlükler yaﬂar›z.
Önyarg› söz konusu oldu¤unda, onun iki temel
ö¤esinden biri olan kal›p yarg›, bireyleri tan›madan onlar› bir grubun üyesi olarak yarg›lamakt›r.
Önyarg›n›n di¤er ö¤esi ise bir grup ya da kiﬂiye
karﬂ› olumsuz duygudur. Böylece, önyarg›da hem
duygusal hem de düﬂünsel ö¤eler bir arada bulunmaktad›r. Bu iki ö¤enin etkisiyle kiﬂiler ayr›mc›
davran›ﬂlar sergileyebilmektedir (Cücelo¤lu,
1999).
Önyarg› ve onun ö¤elerinden biri olan kal›p
yarg›n›n kayna¤›n› aç›klamada dört temel yaklaﬂ›m vard›r. En kabul gören yaklaﬂ›m, bu yarg›lar›n küçük yaﬂtan itibaren aile içinde ö¤renildi¤ini
ileri sürmektedir. Çocu¤un çevresinde söylenilen
sözler, yap›lan davran›ﬂlar, yarg›lamalar, dedikodular, uydurulan lakaplar, çocuklar›n zihinlerinde
izler b›rakmakta ve onlar›n da ebeveynleri veya
komﬂular› gibi ayn› yarg›lar› benimsemelerine yol
açmaktad›r. Bir di¤er görüﬂ, daha sonra yap›lan
araﬂt›rmalarla desteklenmemiﬂse de, bu yarg›lar›n
kiﬂili¤in bir parças› oldu¤unu öne sürmektedir.
Bu görüﬂ, otoriter bir çevre içinde ve bask› alt›nda büyümüﬂ kiﬂiler için, baﬂkalar›na yönelik ayr›mc›l›k yapma ve onlar› cezaland›rman›n hayat›n
do¤al bir parças› oldu¤unu söylemektedir. Üçüncü görüﬂ, bu yarg›lar›n grup üyeli¤inin do¤al bir
sonucu olarak oluﬂtu¤unu, çünkü hangi grupta
isek o grubu iyi, di¤erini kötü görme e¤ilimi içinde bulundu¤umuzu belirtmektedir. Son görüﬂ, bize benzeyenleri çekici bulup onlardan hoﬂlan›rken, benzemeyenlere karﬂ› olumsuz tutum geliﬂtirdi¤imizi, hatta onlarla aram›zdaki farkl›l›¤›n
büyüklü¤ü oran›nda olumsuz tutumun ya da ön53
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
yarg›lar›n ﬂiddetinin büyüdü¤ünü ifade etmektedir (Cücelo¤lu, 1999).
s›yla siyasal ve toplumsal boyutlar›n› gizlerler
(Akt., Yengin, 1996).
Kitle iletiﬂim araçlar›n›n kal›p yarg›lardan s›kl›kla yararland›¤› bilinmektedir. Bu tür yarg›larla
kitle iletiﬂim araçlar› gerçekli¤i çarp›tmakta, izleyen kitleleri ideolojik olarak yönlendirmektedir.
Mutlu’ya, (1998) göre, tüm kal›p yarg›lar sonuçta, kitle iletiﬂim araçlar› ile, ‘biz’ ve ‘onlar’ karﬂ›tl›¤› ﬂeklinde dile getirilebilecek sanal duygu yap›s›na dayand›r›lmakta, bu duygu yap›s›ndan kaynaklanmaktad›r.
Yengin’e (1996) göre, beyaz ›rk›n üstünlü¤ü,
kanda yaﬂam veren bir güç bulundu¤u yönündeki
düﬂünceler mit olarak say›labilir. Ama bilinçli
olarak reklam ve propaganda ile yarat›lan efsaneler de vard›r. Sesi ya da görümünü çok güzel olmad›¤› halde efsaneleﬂen ﬂark›c›lar oldu¤u gibi,
çok say›da hata yapan bir siyaset adam›n›n her
yapt›¤›nda bir hikmet bulunan bir hesap adam›
olarak kitlelere kabul ettirilmesi de olanakl›d›r.
Örne¤in bolluk toplumu efsanesi de benzer süreçlerle oluﬂturulmuﬂtur. Propagandan›n kulland›¤›
psikolojik araçlar›n hemen ard›ndan, yararland›¤›
yöntemlerden de k›saca söz etmek yerinde olacakt›r.
Mitler
Propagandan›n kulland›¤› psikolojik araçlarda
biri de mitlerdir. Mitler, inanc›n ö¤elerinden biridir. Genellikle efsanelerin ç›k›ﬂ noktas› bilinmedi¤i gibi mant›kl› bir aç›klamas› da aranmaz, bu
yüzden mitler temelsiz inançlar s›n›f›na girmektedir (K›ﬂlal›, 1995).
‹nsan kendine bir hedef belirler ve yaﬂad›¤›
doyumla yetinmez, daha iyisini ister, ancak elde
edemeyece¤ini anlarsa, belirledi¤i hedef ülküye
dönüﬂür. ‹ﬂte bu noktada mitler ortaya ç›kmaktad›r (Tchaklotine, 1952).
Mit, dünyay› anlaman›n sorunsuz, bilincimizin
gözle görülmez olan derinliklerine gömülmüﬂ bir
düﬂünme biçimidir (Postman,1994). Barthes’a
göre mit, bir kültürün, gerçekli¤in ya da do¤an›n
baz› görünümlerini aç›klamas›n› ya da anlamas›n›
sa¤layan bir öyküdür. ‹lkel mitler yaﬂam ve ölüm,
insan ve tanr›lar, iyi ve kötü hakk›ndad›r. Günümüzdeki mitler ise erkeklik ve diﬂilik, aile, baﬂar›
ve bilim hakk›ndad›r. Mitler asl›nda, belirli bir tarihsel dönme egemen olmay› baﬂarm›ﬂ toplumsal
s›n›f›n ürünüdür. Mitlerin yayd›klar› anlamlar bu
tarihi beraberinde taﬂ›r. Ancak, mit olarak iﬂleyebilmeleri, yayd›klar› anlamlar›n tarihsel ya da
toplumsal de¤il, do¤al oldu¤unu vurgulamalar›n›
gerekmektedir. Mitler kendi kökenlerini, dolay›-
Propaganda Yöntemleri
Propaganda s›ras›nda kullan›lan yöntemler ﬂu
ﬂekilde s›ralamak mümkündür:
Kal›plaﬂm›ﬂ imajlar›n kullan›lmas›: ‹nsanlar›
kategoriler içine sokmak do¤al bir e¤ilimdir. Kiﬂiler, herhangi bir kategori içine yerleﬂtirildi¤inde
gerçek durum hat›rlanmaz olur. Böylece, kendi
bireysel kiﬂilikleri ile de¤il siyah, Yahudi, kapitalist, sendika lideri ya da komünist gibi yerleﬂtirildikleri kategorinin kal›plaﬂm›ﬂ ifadeleriyle tan›mlan›rlar (Oskay,1992).
Ad takma: Propagandac› genellikle karﬂ›s›ndakiler için lehte ya da aleyhte deyimler kullan›r. Bu
deyimler duygusal ça¤r›ﬂ›mlara sahiptir. Ad takma kullan›m› günümüzde politikada ve kamu konuﬂmalar›n›n di¤er alanlar›nda yayg›nd›r.
Seçme: Propagandac› karmaﬂ›k gerçekler y›¤›n›ndan yaln›zca amac›na uygun olanlar› seçer.
Sansür, seçmenin ve dolay›s›yla propagandan›n
bir ﬂeklidir .
Yalan: Propaganda eyleminin baﬂlad›¤› tarihten beri yalan propagandac›n›n en büyük serma-
54
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
yesidir. Propagandan›n, yaln›z yalana dayand›¤›
gibi yanl›ﬂ bir yarg›ya var›lmamal›d›r. Temeli ne
olursa olsun ikna edici olmas› önemlidir .
Tekrar: Propagandac›, ifadelerini yeterince
tekrarlad›¤› takdirde zaman içinde kabul edilece¤inden emindir. Bu yöntemin bir de¤iﬂik ﬂekli
sloganlar›n ve anahtar kelimelerin kullan›lmas›d›r. Lenin’in kulland›¤› ‘toprak ve bar›ﬂ’, Hitler’in kulland›¤› ‘tek millet, tek hükümet, tek ﬂef
‘sloganlar› buna örnek say›labilir .
‹ddia: Propagandac› nadiren tart›ﬂ›r. Tezi lehine iddialar ileri sürme konusundaysa cesurdur.
Propagandan›n özü, madalyonun yaln›zca bir yüzünü göstermek, özgür düﬂünce ve sorgulamay›
kas›tl› olarak s›n›rland›rmakt›r.
Düﬂman›n tan›mlanmas›: Propagandac› gerçek
veya hayali düﬂmanlar tan›mlamal›d›r. Böylece,
sald›r›lar› kendinden ve partisinden uzaklaﬂt›r›p,
grup içi duygular› kuvvetlendirir.
Gösteriﬂli genelleme: Genel olarak iyi kabul
görmüﬂ bir deyimi kullanmad›r. Bu tür genelleme
kullan›m› o kadar yayg›nd›r ki bu nedenle güçlükle fark edilir. Örne¤in, bir yasa tasar›s›n›, çal›ﬂma
hakk› yasas› olarak nitelemek onu kanun haline
getirmenin etkin yolu olabilir.
Transfer: Genel olarak sayg› duyulan sembolleri kullanmad›r. Transfer, ça¤r›ﬂ›m süreciyle iﬂler. Yani, ça¤r›ﬂ›m yoluyla hayranl›k uyand›rmay› amaçlar. Örne¤in, önemli bir kiﬂiyle birlikte
çektirilen bir resim, film ya da video band› arac›l›¤› ile büyük kitlelere kolayca ulaﬂ›l›r ve etkinlik
sa¤lan›r.
Tan›kl›k: Tan›kl›k, reklamc›l›k ve politik kampanyalarda en çok kullan›lan propaganda araçlar›ndan biridir. Ünlü ve sayg›n kiﬂilerin deste¤idir
ve propagandaya etkinlik sa¤lar.
Halktan biri: Propagandas› yap›lan bireyin, izleyicilerle ayn› gruptan olan, ortalama bir kiﬂi oldu¤unu vurgulamakt›r. S›k s›k propagandas› yap›lan kiﬂilerin de asl›nda halktan biri oldu¤u ve bir
çok ﬂeyi halkla paylaﬂt›¤› yaklaﬂ›m›, özellikle siyasette kullan›l›r. Bu, seçim dönemlerinde çok s›k
rastlan›lan bir uygulamad›r. Örne¤in, ailesi ile
birlikte yemek yiyen veya çocuklar›yla bal›k tutan
aile erke¤i imaj›.
Herkes yap›yor (band wagon): Evrensel destek
temas› vurgulanarak, bir ﬂeyi herkesin yapt›¤›n›n
ifade edilmesidir. Propagandac›, herkesin kabul
etti¤i bir ﬂeyi hedefin de kabul etmesi gerekti¤ini
vurgular. Savaﬂ s›ras›nda insanlar›, herkesin savaﬂ
için bir tak›m fedakarl›klarda bulundu¤una ve yaﬂamlar›n› dahi feda etmeye haz›r olduklar›na
inand›rmak için s›k s›k kullan›lan bir tekniktir.
Propaganda Kurallar›
Propaganda, hizmet etti¤i siyasetin ya da siyasetçinin lehinde davran›ﬂ de¤iﬂiklikleri yaratabildi¤i ölçüde etkindir. Propagandan›n, kitleleri etkileyebilmesi için yerine getirmesi gereken kurallar vard›r. Oskay’a (1992) göre bu kurallar, ﬂöyle
s›ralanabilir:
Yal›nl›k ve tek düﬂman kural›: Propaganda her
ﬂeyden önce konuyu basitleﬂtirip herkes taraf›ndan kolayl›kla anlaﬂ›labilecek hale sokmaya çal›ﬂ›r. Böylece, etkinlik sa¤lar. Örne¤in; yaﬂas›n A,
umudumuz B, kahrolsun C gibi. Dost ve düﬂman,
iyi ve kötü bellidir. Bir ö¤reti, en kolay ve etkin
bir ﬂekilde, baﬂtaki yöneticilerin adlar›n›n baﬂ
harfleri gibi yaz›sal simgeler ya da bayrak, flama,
çeﬂitli amblem ve iﬂaretler gibi görüntüsel simgeler veya müziksel simgelerle özetlenebilir. Ayr›ca, iyi bir propaganda tek bir hedef üzerinde yo¤unlaﬂt›¤›nda etkin olmaktad›r. Hitler taraftarlar›
yo¤unlaﬂt›rma yöntemini çok iyi uygulam›ﬂlard›r.
55
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Büyütme ve bozma kural›: Haberlerin büyütülmesi. Kendi iﬂlerine gelen haberlere aﬂ›r› önem
veren siyasal parti borazan› yay›n organlar›n›n,
sürekli olarak baﬂvurduklar› bir gazetecilik yöntemidir. Bir politikac›n›n a¤z›ndan kaçan basit bir
cümle etkin bir kan›t oluverir. Büyütme ve ﬂiﬂirme ve bu yolla etkinlik sa¤lama Hitlerci propagandac›lar›n de¤iﬂmez kayg›s›d›r. Hitler, kitab›
‘Kavgam’da ‘propagandan›n, düﬂünce düzeyini,
seslendi¤i kiﬂilerin en kal›n kafal›s›n›n anlama yetene¤ine göre ayarlamas› gerekti¤ini ve düﬂünce
düzeyi ne kadar aﬂa¤› olursa, inand›raca¤› insan
kitlesinin o kadar geniﬂ olaca¤›n›’ söylemektedir .
gandan›n amac›, belli do¤rultudaki etkileri güçlendirmek ve toplumun önemli bir kesiminin de
o görüﬂü benimsedi¤i inanc›n› yaratmak, böylece
savundu¤u görüﬂü daha etkin hale getirmektir.
Öte yandan, büyük siyasal inançlar her ﬂeyden
çok, iliﬂki ve kiﬂisel sürükleme yoluyla yay›lmaktad›r. Aldat›c› bir birlik görüntüsü vermek için
propagandac›n›n elinde çok de¤iﬂik kaynaklar
vard›r. Örne¤in, bayraklar, pankartlar, amblemler,
semboller gibi. Hiç ﬂüphesiz en yayg›n buluﬂma
yolu ise kitle gösterileri, mitingler ya da yürüyüﬂlerdir (Freud, 1998).
Tekrar kural›: ‹yi bir propagandan›n ilk koﬂulu, belli baﬂl› olgular› b›k›p usanmadan tekrarlamakt›r. Dr. Goebbels, Katolik kilisesi iki bin y›ld›r hep ayn› ﬂeyi yineledi¤i için ayakta duruyor,
Nasyonal-Sosyalist devlet de onun gibi davranmal›d›r demiﬂtir. Bir anlamda propagandan›n etkin olmas› az say›da düﬂünceyle s›n›rlanmas›na
ve bunlar›n b›k›p usanmadan yinelemesine ba¤l›d›r.
Kalabal›kta her duygu, her davran›ﬂ bulaﬂ›c›,
hem de ileri derecede bulaﬂ›c›d›r. Öyle ki, bu yüzden bireyin kendi kiﬂisel ç›karlar›n› kitle ç›kar›na
feda etti¤i bile görülmektedir. Son y›llarda, özellikle kitle iletiﬂim araçlar›n›n teknolojik geliﬂmeler ve küreselleﬂme nedeniyle etkinli¤inin artmas›, propaganda etkinliklerinin kullan›m alan›n› daha da artt›rm›ﬂt›r. De¤iﬂen dünyayla birlikte, kültürel kodlamalar da de¤iﬂmiﬂ, buna ba¤l› olarak
insano¤lunun çizdi¤i profil farkl›laﬂm›ﬂ ve günümüzde s›n›r ötesi propagandac›l›k anlay›ﬂ› yayg›nlaﬂm›ﬂt›r.
Aﬂ›lama kural›: S›f›rdan baﬂlayarak bir topluma herhangi bir düﬂünceyi kabul ettirme olana¤›
yoktur. Ancak toplumun daha önce benimsenmiﬂ
oldu¤u ﬂeylerden hareketle propaganda yeni bir
düﬂünceyi yerleﬂtirebilir ve etkin olabilir. Örne¤in
bir dini ya da ideolojiyi benimsemiﬂ olanlara sizin
inanc›n›z yanl›ﬂt›r diyerek propaganda yapmak,
davay› daha baﬂ›ndan kaybetmek anlam›na gelmektedir.
Birlik ve bulaﬂma kural›: Kiﬂi toplumda yaln›z
baﬂ›na yaﬂamad›¤› için üyesi oldu¤u bir ya da birden fazla grubun etkisi alt›ndad›r ve grubunun
egemen düﬂüncesine ters düﬂmemeye çal›ﬂ›r. Karars›z olan kiﬂiler genellikle, bir düﬂünceleri olmad›¤›ndan de¤il, farkl› çevrelerin etkisi alt›nda
kald›klar›ndan böyle davranmaktad›rlar. Propa-
‹letiﬂimin öneminin anlaﬂ›lmas› ile etkileyici
iletiﬂim ön plana ç›km›ﬂt›r. Alternatiflerin artmas›
rekabet ortam›na yol açm›ﬂt›r. Bu nedenle, kitleleri ikna etmek ve onlar› sürüklemek daha da zorlaﬂm›ﬂt›r. Kamuoyu ad› verilen fenomenin analiz
edilmesi, gereksinimlerinin, isteklerinin ve hassas
noktalar›n›n irdelenmesi ve bunun sonucunda ona
yeni ürünler, görüﬂler, ideolojiler sunulmas› ve
benimsetilmesi daha da önem kazanm›ﬂt›r. Buna
uygun olarak, modern insan da art›k, yenilikleri
fark etmek ve tüketmek için propagandaya daha
fazla ihtiyaç duymaktad›r.
56
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Kaynaklar
Ka¤›tç›baﬂ›, Ç. (1988). ‹nsan ve ‹nsanlar (10. Bask›). ‹stanbul: Evrim
Yay›nc›l›k.
Baﬂbu¤u, A. (1996). Türkiye’de siyasal reklamc›l›k. Birikim
Dergisi, 88, 83-89.
Kentel, F. (1994). Demokrasi, Kamuoyu ve ‹letiﬂime Dair. Birikim
Dergisi, 3(16), 19-26
Cücelo¤lu, D. (1999). ‹nsan ve Davran›ﬂ› (9. Bask›). ‹stanbul: Remzi
Kitapevi.
Domenach, J.M. (1995). Politika ve Propaganda (4. Bask›). (T.
Yücel, Çev.). ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›.
Erdo¤an, ‹. (1997). ‹letiﬂim, Egemenlik ve Mücadeleye Giriﬂ
(2.Bask›). Ankara: ‹mge Kitapevi.
Freud, S. (1998). Kitle Psikolojisi (1. Bask›). (K. ﬁipal, Çev.). ‹stanbul: Cem Yay›nevi. (Orijinal çal›ﬂma bas›m tarihi 1921.)
Giddens, A. (1993). Sosyoloji (4. Bask›). (H. Beﬂirli, Çev.). ‹stanbul:
‹htar Yay›nc›l›k.
Güz, N. (1992). Sesler ve Kurallar (1. Bask›). ‹stanbul: Der Yay›nevi.
Hitler, A. (1997). Kavgam (6. Bask›). (Ö.K. Yal›ntaﬂ, Çev.). ‹stanbul: Kamer Yay›nlar›.
Kaya, A. (1985). Kitle ‹letiﬂim Sistemleri (2. Bask›). Ankara: Teori
Yay›nlar›.
Kayabal›, ‹., Aslano¤lu,C. (1983). Propagandan›n Sosyo-Psikolojik
Temelleri (1. Bask›). Ankara: ‹mge Kitapevi.
K›ﬂlal›, A. (1995). Siyaset Bilimi ( 3. Bask›). Ankara: ‹mge Kitabevi.
Moucorpus, P. (1958). Sosyal Hareketlerin Psikolojisi (2. Bask›). (S.
Evrim, Çev.). ‹stanbul: An›l Yay›nevi.
Mutlu, E. (1998). ‹letiﬂim Sözlü¤ü ( 2. Bask›). Ankara: Ark
Yay›nevi.
Onaran, ﬁ. (1984). Kamuoyu (6. Bask›). ‹stanbul: Filiz Kitapevi.
Oskay, Ü. (1992). Kitle Haberleﬂme Teorilerine Giriﬂ (4.Bask›).
‹stanbul, Der Yay›nlar›.
Qualter, T. (1992). Propaganda Teorisi ve Propaganda Geliﬂimi,
Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.XXXV, 14. Charon, J.
(1992). Medya Dünyas› (1. Bask›). (‹. Erdo¤an, Çev.).
‹stanbul: ‹letiﬂim Yay›nlar›.
Thaclotine, S. (1974). Propaganda (2. Bask›). (E. Günce, Çev.).
‹stanbul: Cem Yay›nlar›.
Usluata, A. (1994). ‹letiﬂim (4. Bask›). ‹stanbul: ‹letiﬂim Yay›nlar›.
Yengin, H. (1996). Medyan›n Dili (2. Bask›). ‹stanbul: Der yay›nlar›.
57
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
IRKÇILI⁄A PS‹KOLOJ‹K
BAKIﬁ
Damla Çimen*
‹nsano¤lu, göçebelikten yerleﬂik yaﬂama geçtikten sonra, farkl› co¤rafyalardaki insanlar aras›nda görünüﬂ aç›s›ndan baz› farkl›l›klar oldu¤unu keﬂfetmiﬂtir. Saç, deri, göz rengi, boy uzunlu¤u, çene yap›s› gibi farkl›l›klar ›rk kavram›n› do¤urmuﬂtur (Kottak, çev., 2002; Somersan, 2004).
Bu kavram, ilk olarak toplumlar› birbirinden biyolojik olarak ay›rt etmek, onlar›n özgül farklar›n› incelemek; ikinci olarak da bir toplumun di¤erinden üstün oldu¤unu iddia etmek için kullan›lm›ﬂt›r (Kottak, çev., 2002). Hatta baz› yazarlar
(Miles, çev., 2000; Özbek, 2000) “›rk” kavram›n›n ›rkç›l›¤› varetmek için ortaya at›ld›¤›n› ve kullan›m›n›n bu yüzden devam etti¤ini ileri sürmektedirler.
Tan›m itibariyle ›rkç›l›k, kiﬂinin kendi ›rk›n›
üstün tutup, di¤er ›rk› ya da ›rklar› aﬂa¤›l›k, gereksiz olarak görmeyi ve bu düﬂünce çerçevesinde davranmay› getirmektedir. Tarihe bak›ld›¤›nda
›rkç›l›k en çok siyahlar› hedef göstermiﬂtir. Nitekim, tarihteki ilk ›rkç› söylem de siyahlar üzerinedir. M›s›r’da M.Ö. 1800’lü y›llarda Nil nehri kenar›na dikilen taﬂta, siyahlar›n M›s›r’a giriﬂini yasaklayan yaz›lar bulunmuﬂtur (Özbek, 2000).
Benzeri yapt›r›mlar ve söylemler günümüzde de
mevcuttur. Ancak o günlerden günümüze gelene
dek bir tak›m de¤iﬂimler yaﬂanm›ﬂt›r. ‹lkel insanlar yaln›zca cinsiyet, deri rengi gibi görünüﬂteki
farkl›l›¤›n ayr›m›na varabilmiﬂlerdir ve bireysel
ya da toplumsal üstünlük istemleri baﬂlad›¤›nda,
“farkl›lara” karﬂ› ayr›mc›l›k da baﬂlam›ﬂt›r. Günümüzde ise çeﬂitli kimlik alanlar› yarat›lm›ﬂ ve bu
kimliklerin benimsenmesiyle, ayr›mc›l›¤› destek*Ankara Üniversitesi DTCF Psikoloji Bölümü Lisans Ö¤rencisi
leyen “biz” ve “öteki” olgular› ortaya ç›km›ﬂt›r.
Di¤er bir deyiﬂle, günümüzde ayr›mc›l›k,
yaln›zca ›rksal farkl›l›kta de¤il; din, etnik köken,
milliyet gibi kolektif kimlik sa¤layan ve dolay›s›yla “öteki” kavram›n›n beslendi¤i alanlarda da
görülmektedir. Örne¤in, günümüzdeki Yahudi
düﬂmanl›¤› olarak ifade edilen antisemitizm, etnosantrizm (kiﬂinin kendi kültürünü merkez al›p
di¤er kültürleri olumsuz de¤erlendirmesi) gibi
görüﬂler, çat›ﬂma ortam› do¤uran ve ayr›mc›l›¤›,
önyarg›y› temeline alan görüﬂler olarak ›rkç›l›kla
iliﬂkilendirilebilir (Paker, 2004; Somersan, 2004;
Adorno, çev., 2003). Bunlar›n d›ﬂ›nda, kad›nlara,
eﬂcinsellere, farkl› toplumsal s›n›flara karﬂ› varolan önyarg›, olumsuz tutumlar ya da sergilenen
ayr›mc›l›k da kat› ve hoﬂgörüden uzak bir perspektife sahip oldu¤u için ›rkç›l›kla özdeﬂleﬂebilir
niteliktedir.
Herhangi bir toplumda yo¤un ayr›mc› görüﬂlere ve önyarg›lara rastlan›ld›¤›nda; bu durumun,
dönemin ekonomik ve siyasi koﬂullar›ndan kaynakland›¤› düﬂünülebilir. Örne¤in, Avrupal›lar;
Amerika, Afrika’n›n baz› bölgeleri ve çeﬂitli adalar›n varl›¤›ndan haberdar olduklar›nda bir uygarl›k çat›ﬂmas› yaﬂanm›ﬂt›r. Avrupal›lar, karﬂ›laﬂt›klar› yerlileri abartarak farkl›laﬂt›rm›ﬂ; onlar› ilkel,
kontrol alt›na al›nmaya ve bulunulan döneme göre modernleﬂtirilmeye muhtaç olarak resmederek
kolayl›kla sömürgeleﬂtirmiﬂtir (Gould, çev., 2003;
Somersan, 2004). Böylelikle, ekonomik ve siyasal üstünlük mücadelesi ad›na yap›lan soyk›r›mlar
ve katliamlarla yaz›lan kirli tarih meﬂrulaﬂt›r›lmaya çal›ﬂ›lm›ﬂt›r.
Sömürge savaﬂlar›, ulusal kurtuluﬂ mücadeleleri, din, temeli gerçeklere dayanmayan kal›pyarg›lar gibi etmenler, söz konusu ayr›mc›l›¤› pek
çok insan›n üzerinde anlaﬂt›¤› bir görüﬂ olarak
karﬂ›m›za ç›karmaktad›r. Frans›z devrimiyle birlikte kuruluﬂlar› h›zlanan ulus-devletler de “biz ve
58
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
“öteki” kavram›n› güçlendirmiﬂlerdir. Bunun temelinde, ulus-devletlerin, imparatorluklar›n içinde yaﬂayan kimi halklar›n (az›nl›klar›n ya da ortak
özellikler etraf›nda birleﬂen insanlar›n) ba¤›ms›z
devlet kurarak özgürlüklerini kazanmas›yla oluﬂmas› yatmaktad›r. Bu u¤urda pek çok savaﬂ gerçekleﬂmiﬂ ve savaﬂlar›n da etkisiyle, halklar ulusal kimliklerine iyice ba¤lanm›ﬂlard›r.
Irkç›l›k gibi ayr›mc› görüﬂler zamanla birlikte
hiçbir ﬂekilde yok olmam›ﬂ aksine “öteki”lerin say›s› artm›ﬂ; art›k ulusal kimliklere yönelik de
“ötekileﬂtirme” yap›lmaya baﬂlanm›ﬂt›r. ‹nsanlar›n hissetmek istedi¤i aidiyet duygusu siyasal anlamda milliyetçilikte hayat bulmuﬂtur. Oran’a
(1993) göre “biz” yani paylaﬂ›lan kimlik, iki ﬂekilde varolmaktad›r. ‹lk olarak grubun ve grup
üyelerinin olumlu yönlerini vurgulayarak; ikinci
olarak da karﬂ›t al›nan grubu ya da gruplar› (“öteki”yi) kötüleyerek, yoketmeye çal›ﬂarak. Burada
sosyal grubun (ya da ulusun), kendi özelliklerini
övmesi milliyetçili¤e (yurtseverlik kavram›yla
yumuﬂat›labilir) örnek olurken, düﬂman görülen
grubun kötü özelliklerini vurgulayarak onun y›k›m›na yönelik örgütlenmesi de ›rkç›l›¤a iﬂaret
etmektedir. Tarihte bu iki seçene¤in iç içe geçti¤i
durumlar da gözlenebilir.
Milliyetçili¤e ve ›rkç›l›¤a ya da “biz” ve “öteki” gibi ayr›mc›l›¤a dayanan kavramlara psikolojik aç›klamalar getirmek mümkündür. Bu aç›klamalardan baz›lar›, sosyal psikoloji kuramlar›yla
iliﬂkilendirilebilir. Konuyla ilgili akla ilk gelen
yaklaﬂ›mlar, sosyal kimlik (SKK) kuram› ve
SKK’dan fazlas›yla etkilenmiﬂ olan sosyal bask›nl›k yönelimidir. Sosyal kimlik kuram›na göre,
her insan kendi benli¤ini olumlu görme, benlik
sayg›s›n› koruma ihtiyac›ndad›r. Bu düﬂünce do¤rultusunda kuramc›lar, benli¤in iki yap›s› oldu¤unu söylemektedirler: kiﬂisel kimlik ve sosyal kimlik. Kiﬂisel kimlik, kiﬂinin kendisinin sahip oldu-
¤u özellikleri de¤erlendirme ve olumlu görmesi
çerçevesinde alg›lan›labilir. Sosyal kimlikte ise
bireyler, toplumsal yönlerini de¤erli k›labilmek
ad›na üyesi olduklar› sosyal grubu olumlu görme
e¤ilimindedirler (Arkonaç, 1987; Göka, 2004;
Hasta ve Karaçanta, bt.).
Sosyal bask›nl›k yönelimi de grupiçi yanl›l›k,
benlik sayg›s›n› koruma e¤iliminden söz eder,
ancak özellikle d›ﬂ grup üzerinde bask› kurma iste¤ini öne ç›kar›r. Bir kiﬂilik yap›s› olarak görülen
sosyal bask›nl›k yönelimi yüksek olan bireylerde
“öteki”ni kontrol alt›na alma, ezici üstünlük sergileme ve bir yandan da kendi gruplar›n› olumlu alg›lama iste¤i vard›r. Bu bireyler, sosyal gruplar
aras›nda hiyerarﬂi olmas› gerekti¤ini savunurlar;
önyarg›l›d›rlar ve eﬂitlikçi de¤illerdir. Bu durumda sosyal bask›nl›k yönelimi yüksek bireylerin
›rkç›, eﬂitsizli¤e dayanan ideolojileri sahiplendi¤i
düﬂünülebilir (Hasta ve Karaçanta, bt.; Karaçanta,
2000). Sosyal kimlik kuram› milliyetçili¤e aç›kl›k
getirirken, sosyal bask›nl›k kuram›n›n ›rkç›l›¤›
daha iyi yans›tt›¤› söylenebilir.
Konuya psikanalitik aç›dan yaklaﬂmak da
mümkündür. Psikanalitik kurama göre bireyin
kendisi için hissetti¤i ezilmiﬂlik, güvensizlik, aﬂa¤›l›k duygusu; ›rkç› tutum objesi olarak bir Yahudiyi, Çeçen’i ya da siyah› görmesinin nedeni olarak düﬂünülebilir. Birey bu rahats›z edici duygulardan kurtulmak için, kendine olan k›zg›nl›¤›n›
baﬂkalar›na yönelterek bir savunma mekanizmas›
geliﬂtirebilir. Özellikle yans›tma mekanizmas›
(kiﬂinin kendi kusurlar›n›, onlar› gizlemek ve önyarg›lar›n› do¤rulamak için baﬂkalar›na yüklemesi) konu için oldukça aç›klay›c› görünmektedir
(Budak, 2005; Geçtan, 2004; Langer, çev., 2004).
“Öteki” olarak belledi¤i kiﬂileri düﬂman, tehlike
kayna¤› olarak gören ›rkç› kiﬂi (Langer, çev.,
2004 ), ayr›mc›l›¤›n› yöneltti¤i hedeften sald›r›
gelece¤ini düﬂünür. Bu tür gerçekli¤i olmayan
59
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
düﬂünceler çerçevesinde davran›ﬂta bulunan kiﬂilerin, kendilerini bu düﬂüncelerle varetmeleri,
saplant›l› düﬂüncelere sahip olmalar› nevrotik kiﬂilik özelliklerini akla getirmektedir. Nitekim
Adorno, ›rkç› tutum ve davran›ﬂlar›n birer semptom olabilece¤ini belirtmiﬂtir (Adorno, çev.,
2003). ‹nsanlar›n bu tür gerçeklikten uzak görüﬂler do¤rultusunda nas›l fanatikleﬂti¤i düﬂünüldü¤ünde ›rkç› kiﬂili¤in bir özelli¤i daha ortaya ç›kmaktad›r. Irkç› propaganda basit, kat› ve basmakal›p ifadelerden ibarettir ve dolay›s›yla karmaﬂ›k
düﬂünme yetisi olmayan insanlarda daha etkili olmaktad›r. Buradan ç›kar›labilecek sonuçlardan biri, ›rkç› kiﬂilerin basit ve kat› bir alg› mekanizmas›na sahip oldu¤udur (Adorno, çev., 2003; Hasta,
2002). Bu kiﬂiler, “siyahlar›n IQ seviyeleri düﬂüktür”, “Yahudiler dünyay› ele geçirmek isteyen,
paragöz, içten pazarl›kl› kiﬂilerdir” gibi iddialarla
ayr›mc›l›k yapt›¤› grubun istisnas›z tüm üyelerinin atfedilen özelli¤e sahip oldu¤unu düﬂünürler.
‹nsanlar›n kendilerini, sahip olduklar› ulus
kimli¤ine, ›rka ya da dine adamalar›, bu özelliklerini yüceltmeleri ve “öteki”ni bu özelli¤e sahip olmad›¤› için küçük, de¤ersiz görüp varl›¤›n›n gereksiz oldu¤unu düﬂünmeleri günümüze de¤in
milyonlarca insan›n ölümüne ve bir o kadar›n›n
da korku ve çat›ﬂma içinde yaﬂamas›na neden olmuﬂtur. Irkç›l›¤› dönem dönem kamuoyu yarat›p
kitleleri peﬂinden sürükleyen bir ak›m olarak görmek mümkündür; böylesi bir durumda da bahsetti¤imiz basit ve kat› bir alg› mekanizmas›na sahip
olan bireylerin ›rkç› söylemleri benimseme e¤ilimi göstermesi kaç›n›lmazd›r. Genellikle siyasi
emellere dayal› olarak ortaya ç›kan ›rkç›l›k, temelinde ayr›mc›l›k olan di¤er görüﬂler gibi eﬂitlik
anlay›ﬂ›n› y›kmakta ve gereksiz bir egemenlik hayali yaratmaktad›r. Halbuki, yeryüzünde hiçbir
insan grubunun, di¤er grubun veya gruplar›n üstünde güç sergilemek istemesi ne içgüdüsel bir istektir ne de ahlakidir.
‹nsanlar›n etnik kimlikler, uluslar, dinler sebebiyle ayr› düﬂtü¤ü; birbirine yabanc›laﬂt›¤› dünyada, herkesi düﬂman gösteren ve insanlar›n üzerine
“öteki” etiketini yap›ﬂt›ran görüﬂler ne yaz›k ki
gündemdedir. Hala göçmenler, Müslümanlar, Yahudiler, etnik gruplar, siyahlar, eﬂcinseller; kendini ço¤unlu¤un içinden olarak tan›mlayan insanlar
taraf›ndan fiziksel ya da psikolojik olarak taciz
edilmektedir. Bu tutumlara getirdi¤imiz kuramsal
aç›klamalardaki amaç, kesinlikle ›rkç›l›¤a, ayr›mc›l›¤a meﬂruluk kazand›rmak de¤ildir. Yaln›zca
yaﬂam hakk›n› s›n›rlayan ya da yok eden bu tarz
görüﬂlerin nedenini anlamaya ve aç›klamaya çal›ﬂmak ve bu aç›klamalardan yararlanarak çözüme yönelik düﬂünce üretimine katk›da bulunmakt›r.
Kaynaklar
Adorno, T.W. (2003). Otoritaryen kiﬂilik üstüne niteliksel ideoloji
incelemeleri. (D. ﬁahiner, Çev.). ‹stanbul: Om Yay›nevi.
(Orijinal çal›ﬂma bas›m tarihi 1950).
Arkonaç, S.A. (1987). Sosyal kimlik teorisi ve sosyal kimlik envanteri metodu. Türk Psikoloji Dergisi, 6 (21), 16-18.
Budak, S. (2005). Psikoloji sözlü¤ü (3. Bask›). Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
Hasta, D. (2002). Yetkeci kiﬂilik ve biliﬂsel karmaﬂ›kl›k düzeyi ile siyasal ideoloji aras›ndaki iliﬂki. Ankara: Doktora Tezi.
Hasta, D. ve Karaçanta, H. (2006). Üniversite ö¤rencilerinde sosyal
bask›nl›k yönelimi ve otoriteryanizm. Yay›nlanmam›ﬂ
Araﬂt›rma Raporu.
Geçtan, E. (2004). Psikanaliz ve sonras› (10. Bask›). ‹stanbul: Metis
Yay›nlar›.
Gould, S. J. (2003). Darwin ve sonras›. (5. Bask›). (C. Temürcü,
Çev.). Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitaplar›. (Orijinal
çal›ﬂma bas›m tarihi 1979).
Göka, E. (2004). Topluluklar ve zihniyetleri. Ankara: Odak Yay›nevi.
Karaçanta, H. (2000). Sosyal bask›nl›k kuram›. Türk Psikoloji Bülteni, 6 (18), 34-36.
Kottak, C. P. (2002). Irklar›n kültürel inﬂas›. Antropoloji -insan çeﬂitlili¤ine bir bak›ﬂ- içinde (90-140). (S. Özbek, Çev.).
Ankara: Ütopya Yay›nevi. (Orijinal çal›ﬂma bas›m tarihi
1974).
60
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Langer, W. C. (2004). Hitler’in psikopatolojisi. (6. Bask›). (K. Bek
ve Z. Çak›lalan, Çev.). ‹stanbul: Donkiﬂot Yay›nlar›. (Orijinal çal›ﬂma bas›m tarihi 1972).
Paker, M. (2004). Bir ›rkç›l›k madalyonunun iki yüzü: Siyonizm ve
Miles, R. (2000). Irkç›l›k. (S. Yaman, Çev.). ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi. (Orijinal çal›ﬂma bas›m tarihi 1989).
Somersan, S. (2004). Sosyal bilimlerde etnisite ve ›rk. ‹stanbul: ‹s-
Oran, B. (1993). Milliyetçilik nedir, ne de¤ildir, nas›l incelenir?. Birikim, 45/46, 43-48.
antisemitizm. Birikim, 186, 25-30.
tanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Özbek, M. (2000). Dünden bugüne insan. Ankara: ‹mge kitabevi.
61
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
FARKLI FAKÜLTELERDE
OKUYAN Ö⁄RENC‹LER‹N
S‹YASAL ‹DEOLOJ‹LER‹,
OTOR‹TERYAN‹ZM ve
D‹NDARLIK DÜZEYLER‹*
Özet Çev.: Melis Çelik**
Otoriteryan kiﬂilik, faﬂist propagandadan kolay etkilenen, otorite figürlerine karﬂ› çocuklukta
oluﬂan kin ile ilgili bir tutuculuk, hoﬂgörüsüzlük
ve kat›l›k sendromudur. Otoriteryan kiﬂilik çal›ﬂmalar›, Adorno ve arkadaﬂlar›n›n oluﬂturdu¤u Faﬂizm Ölçe¤i (F-Ölçe¤i) ile baﬂlam›ﬂt›r. Ölçe¤in
maddeleri, otoritenin takdir edilmesi ve zay›fl›¤›n
hor görülmesi gibi “otoriteryan bir yaklaﬂ›m”›
yans›tmaktad›r. Sonras›nda yap›lan araﬂt›rmalar
ise genellikle, otoriteryan kiﬂilik özelliklerinin
az›nl›k karﬂ›t› önyarg›lar ile iliﬂkili oldu¤u görüﬂünü desteklemektedir.
Adorno ve arkadaﬂlar›n›n çal›ﬂmas›, siyasal
inançlar ve otoriteryanizm aras›ndaki iliﬂki hakk›nda halen devam eden bir tart›ﬂma baﬂlatm›ﬂt›r.
Otoriteryan kiﬂilik kuram›n› eleﬂtirenler, kuram›n
sol-kanat araﬂt›rmac›lar›n›n önyarg›lar›n› yans›tt›¤›n› savunmakta ve komünist ideolojinin de otoriteryan oldu¤unu belirtmektedirler. Otoriteryan kiﬂilik kuram›na karﬂ› ç›kanlar›n baﬂ›nda gelen Ray,
otoriteryan tutum ve davran›ﬂlar›n ayr› ölçeklerle
de¤erlendirilmesi gerekti¤ini söylemektedir. Otoriteryanizm konusunda farkl› bir bak›ﬂ aç›s› sunan
Sidanius ise, Ray’in görüﬂlerini bir tarafa b›rakarak, aﬂ›r› uçlardaki siyasal görüﬂlerin etkin bir entelektüel süreci, ›l›ml›l›¤›n ise ço¤unlu¤a uyumu
*Rubinstein, G. (1997). Authoritarianism, political ideology, and
religiosity among students of different faculties. Journal of Social
Psychology, 137(5), 559-567
**Ankara Üniversitesi DTCF Psikoloji Bölümü Lisans Ö¤rencisi
yans›tt›¤›n› savunmaktad›r. Altemeyer, sosyal ö¤renme kuram›na dayanarak geliﬂtirdi¤i Sa¤ Kanat
Otoriteryanizm Ölçe¤i (SKOÖ) ile konuya daha
yeni bir aç›klama getirmiﬂtir. Onun otoriteryanizm tan›mlamas›, otoriteryan boyun e¤me, otoriteryan sald›rganl›k ve geleneksellik olmak üzere
üç tutumsal ö¤eden oluﬂmaktad›r. Otoriteryan
boyun e¤me- toplumda kurumsallaﬂm›ﬂ ve yasallaﬂm›ﬂ otoriteye sorgulamaks›z›n boyun e¤me;
otoriteryan sald›rganl›k- kurumsallaﬂm›ﬂ otorite
taraf›ndan cezaland›r›labilir yayg›n bir sald›rganl›k; geleneksellik- toplum ve onun kurumlar› taraf›ndan yönlendirilen geleneklere güçlü bir teslim
oluﬂ anlam›na gelmektedir. Ray, Altemeyer’in ölçe¤inin tutuculu¤u ölçtü¤ünü savunmuﬂ ve onun
yerine kendi geliﬂtirdi¤i directiveness ölçe¤inin
kullan›lmas›n› önermiﬂtir. Ancak Altemeyer, kendi ölçe¤inin Ray’inkinden farkl› olarak, liderlerden çok s›radan insanlar› de¤erlendirdi¤ini söylemiﬂtir. SKOÖ, dünya çap›nda, yayg›n görgül testlere tabi tutulmuﬂ, pek çok araﬂt›rmada kullan›lm›ﬂt›r. SKOÖ’nün ‹branice bir versiyonu hem ‹srail’deki sa¤ ve sol kanatlar aras›ndaki siyasi
bloklar›n hem de bu bloklar içindeki de¤iﬂik partilerin destekçilerini baﬂar›l› bir ﬂekilde ay›rt etmiﬂtir. SKOÖ’nün kültürleraras› geçerlili¤i, iﬂgal
edilmiﬂ topraklardaki Filistinli ö¤rencilere uyguland›¤›nda da kan›tlanm›ﬂt›r.
Pek çok araﬂt›rmac›, sosyopolitik tutumlar,
dindarl›k ve kariyer seçimi aras›ndaki iliﬂki üzerine araﬂt›rmalar yapm›ﬂt›r. Henry, Sims ve Spray,
Amerika’da dört binin üzerinde ak›l sa¤l›¤› uzman›n›n biyografilerini yay›mlam›ﬂ ve ço¤unun ebeveynlerinden daha liberal siyasi tutumlar› ve daha
laik yaﬂam biçimlerini benimsedi¤ini bulmuﬂlard›r. Rubinstein, ak›l sa¤l›¤› ö¤rencileri ve uzmanlar›nda gözlenen laik tutumlar› ve sol görüﬂ üstünlü¤ünü, bu tutumlar›n uzmanl›k seçiminden önce
ortaya ç›kt›¤›n›n bir kan›t› olarak yorumlam›ﬂt›r.
62
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Weller ve Nadler, ‹srailli felsefe ve siyaset bilimi
ö¤rencilerinin otoriteryanizm düzeylerinin kimya,
biyoloji ve mühendislik ö¤rencilerininkinden anlaml› ﬂekilde düﬂük oldu¤unu bulmuﬂlar ve bu sonucu, otoriteryanizmin e¤itim alan›n› ve kariyer
seçimini etkiledi¤inin bir kan›t› olarak de¤erlendirmiﬂlerdir. Geleneksel de¤erlere aﬂ›r› ba¤l›l›¤›n
ve içebak›ﬂtan kaç›nma e¤iliminin (ki bunlar›n
ikisi de otoriteryan kiﬂili¤in özelli¤idir) teknik
bölümleri bir e¤itim alan› olarak seçmede rol oynad›¤›n› savunmuﬂlard›r. Sosyal ve beﬂeri bilimlerde okuyan ö¤renciler aras›nda ise hakim e¤ilimin, kabul edilmiﬂ sosyal de¤erleri sorgulamak
oldu¤una iﬂaret etmiﬂlerdir. Roe, ayr›ca aile ve
kariyer seçiminin iliﬂkili oldu¤unu iddia etmiﬂtir.
Ona göre, çocuklar›n›n ihtiyaçlar›na duyarl› ve
onlarla s›cak ve tatmin edici iliﬂkiler kuran ailelere sahip çocuklar, insan merkezli uzmanl›klar›
seçmektedir. Benzer ﬂekilde Nachman da avukat
adaylar›, toplum araﬂt›rmac›lar› ve diﬂ hekimlerinin ailesel geçmiﬂlerinde bu yönde farkl›l›klar
bulmuﬂtur.
Bu çal›ﬂman›n amaçlar› ﬂunlard›r: (a) daha geniﬂ bir örneklem ve daha yeni bir otoriteryanizm
ölçe¤i kullanarak Weller ve Nadler’›n çal›ﬂmas›n›
tekrarlamak (Weller ve Nadler, Lee ve Warr’›n
1969 ölçe¤ini kullanm›ﬂlard›r); (b) beﬂeri bilimlerde okuyan ö¤rencilerin sosyal bilimlerde okuyan ö¤rencilerle ve sa¤l›k bilimlerinde okuyan
ö¤rencilerin teknik bölümlerde okuyan ö¤rencilerle otoriteryanizm düzeylerini karﬂ›laﬂt›rmak;
(c) farkl› fakültelerde okuyan ö¤rencilerin siyasi
ve dini tutumlar›n› karﬂ›laﬂt›rmak. Daha önceki
bulgular temelinde araﬂt›rman›n beklentileri ise
ﬂöyledir; (a) sa¤l›k bilimlerinde ve teknik bölümlerde okuyan ö¤renciler, sosyal bilimler ve beﬂeri
bilimlerde okuyan ö¤rencilerden daha sa¤ görüﬂlüdür (b) sa¤l›k bilimlerinde ve teknik bölümlerde okuyan ö¤rencilerin dindarl›k düzeyi, beﬂeri ve
sosyal bilimlerde okuyan ö¤rencilerinkinden daha
yüksektir; ve (c)sa¤l›k bilimlerinde ve teknik bölümlerde okuyan ö¤rencilerin SKOÖ puanlar›,
beﬂeri ve sosyal bilimlerde okuyan ö¤rencilerininkinden daha yüksektir. Varsay›mlar, sosyal ve
beﬂeri bilimlerde okuyan ö¤renciler bir tarafta,
sa¤l›k bilimlerinde ve teknik bölümlerde okuyan
ö¤renciler di¤er tarafta düﬂünülerek belirlenmiﬂ
olsa da, örneklem dört grup aras›nda karﬂ›laﬂt›rma
yapmak ve duyarl› bir ölçüm almak için yeterince
geniﬂtir.
Yöntem
Kat›l›mc›lar
Çal›ﬂmaya 796 üniversite ö¤rencisi kat›lm›ﬂt›r.
Kat›l›mc›lardan, yaﬂ ortalamas› 24.39 olan (SD =
4.91) 285’i erkek, 394’ü kad›n toplam 688 Yahudi, ‹srailli ö¤rencinin bilgileri de¤erlendirilmiﬂtir.
Örneklemin 154’ü ‹srail kökenli, 199’u Avrupa,
Güney ve Kuzey Amerika, Güney Afrika ve
Avustralya kökenli, 134’ü Asya ve Kuzey Afrika
kökenli ve 192’si Yahudi geçmiﬂleri olan kar›ﬂ›k,
kökenleri farkl› ailelerin çocuklar›d›r. Dokuz kat›l›mc› ebeveynlerinden birinin veya ikisinin ülke
kökenini belirtmemiﬂtir. Kat›l›mc›lar, Kudüs’teki
Yahudi Üniversitesi (Hebrew University), TelAviv Üniversitesi ve Teknik Üniversitedeki beﬂeri bilimler (n=36), sosyal bilimler (n=389), sa¤l›k
bilimleri ve eczac›l›k (n=68) ve teknik bölümlerde (n=195) okuyan ö¤rencilerden seçilmiﬂtir. Haz›rl›k okuyan 8 ö¤renci, e¤itim alan› belirtmeyen
9 ö¤renci ve yukar›daki kategorilere göre s›n›fland›r›lamayan 3 ö¤renci istatistiksel analizlere al›nmam›ﬂt›r. Ö¤rencileri, ‹srail’deki yüksek ö¤renim
veren çeﬂitli okullardan ve farkl› fakültelerden
toplama karar›, belirli bir okul veya e¤itim alan›n›n ötesinde genelleme yapabilmeye olanak sa¤lad›¤› için al›nm›ﬂt›r. Dini okullardan kat›l›mc›
toplama karar› ise di¤er okullarda dindar ö¤renci
63
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
say›s›n›n çok düﬂük olmas›ndan kaynaklanm›ﬂt›r.
Veri Toplama Araçlar›
Demografik bilgi formu. Ölçe¤in sonunda yer
alan bu formda, cinsiyet, yaﬂ, ülke kökeni, e¤itim
alan› ve laik, geleneksel, dindar (Ortodox) ve aﬂ›r› dindar (ultra-Ortodox) ﬂ›klar›n› içeren, dindarl›k düzeyini belirlemeye yönelik sorular sorulmuﬂtur. Ayr›ca kat›l›mc›lardan destekledikleri
partiyi belirtmeleri istenmiﬂtir.
Sa¤ Kanat Otoriteryanizm Ölçe¤i (SKOÖ).
Altemeyer’in (1988) geliﬂtirdi¤i SKOÖ, ‹braniceye çevrilip, incelenmesi için araﬂt›rmac›lara sunulmuﬂtur. Tamam›yla kat›l›yorum ile hiç kat›lm›yorum aras›nda de¤iﬂen dokuz basamakl› Likert tipi 30 maddeden oluﬂan ölçek, Altemeyer’in
1981’de yapt›¤› de¤iﬂiklikleri de içermektedir.
Maddelerin yar›s› otoriteryan bak›ﬂ aç›s›n› di¤er
yar›s› da karﬂ›t bak›ﬂ aç›s›n› yans›tmaktad›r. Bu
çal›ﬂmada ölçe¤in Cronbach alfa de¤eri .89 bulunmuﬂtur. Bu sonuç Kanada, Amerika, Güney
Afrika, Bat› Almanya ve Avustralya’daki sonuçlarla benzerlik göstermektedir (Altemeyer, 1988,
s. 14). Yar›m y›l arayla, 31 kat›l›mc›yla yap›lan
test tekrar test güvenirli¤i (.83), Altemeyer’in 28
hafta arayla yapt›¤› testin sonuçlar›yla benzerdir.
SKOÖ’nün ‹branice versiyonu hem sa¤ ve sol kanat destekçilerini hem de bu kanatlar içindeki
farkl› partilerin destekçilerini ay›rt etmiﬂtir. Partinin sa¤c›l›k düzeyi artt›kça, destekçilerinin
SKOÖ puanlar› da artm›ﬂt›r (Rubinstein, 1995).
‹ﬂlem
Teknik Üniversite’deki ö¤renciler ve Yahudi
Üniversitesi’ndeki ö¤rencilerin yar›s› anketleri,
ders s›ras›nda, araﬂt›rmac›n›n, bir ö¤retim asistan›n›n veya bir doçentin eﬂli¤inde doldurmuﬂlard›r.
Üniversitenin siyasi gruplar›na da¤›t›l›n anketler
ise, grup etkinlikleri s›ras›nda, grup liderinin onay›yla doldurulmuﬂtur. Grup temelinde ö¤rencilere
dan›ﬂmanl›k yapan dini sistemin karﬂ› ç›kmas› durumunda ise, kat›l›m için bireysel onay al›nm›ﬂt›r.
Bulgular
Siyasal Görüﬂler
‹srail’de bulunan 13 partiden 12’si, sa¤ görüﬂlü, sol görüﬂlü ve dini partiler olarak üç gruba ayr›lm›ﬂt›r [Do¤an›n Kanunu (Law of Nature) adl›
parti sa¤ veya sol kanat olarak grupland›r›lamad›¤›ndan d›ﬂar›da b›rak›lm›ﬂt›r]. Politik görüﬂ belirtmeyi reddeden (27 kiﬂi) ya da politik görüﬂü olmad›¤›n› belirtenler (26 kiﬂi) ve Do¤an›n Kanunu
Partisi’ni destekleyen bir kiﬂi analize al›nmam›ﬂt›r. Psikoloji, e¤itim, sosyoloji, siyaset bilimi, hukuk ve suç bilimi ö¤rencileri “ssosyal bilimler”; fizik, bilgisayar bilimleri, matematik, istatistik,
kimya ve çeﬂitli mühendislik bölümlerinde okuyan ö¤renciler “tteknik bölümler”; tarih, köken çal›ﬂmalar›, kutsal kitap çal›ﬂmalar›, felsefe ve çeﬂitli dil bölümlerinde okuyan ö¤renciler “bbeﬂeri bilimler” ve genetik, biyoloji ve t›p ö¤rencileri
“ssa¤l›k bilimleri” e¤itim alanlar› alt›nda grupland›r›lm›ﬂlard›r.
Siyasal görüﬂün e¤itim alan›na göre da¤›l›m›,
bu iki de¤iﬂken aras›nda anlaml› bir iliﬂkiye iﬂaret
etmektedir, χ2(9, N = 634) = 49.07, p < .00001.
Siyasal görüﬂ ve e¤itim alan› aras›ndaki iliﬂki (a)
sosyal bilimler ö¤rencilerinin a¤›rl›kl› olarak sol
partileri, (b) beﬂeri bilimlerde, sa¤l›k bilimlerinde
ve teknik bölümlerde okuyan ö¤rencilerin a¤›rl›kl› olarak sa¤ partileri desteklediklerine iﬂaret
etmektedir. Bu sonuçlar, k›smen ilk varsay›m›
do¤rulamaktad›r. Sol partileri en fazla destekleyenler sosyal bilimlerde okuyan ö¤rencilerdir. Di¤er üç e¤itim alan›n›n, aralar›ndaki ufak farklara
karﬂ›n sa¤ partileri yüksek düzeyde desteklemeleri varsay›mlara ters düﬂen bir sonuçtur. Ancak bu
durum, e¤itim alanlar›n› daha belirgin dört gruba
bölme iﬂlemini do¤rulamaktad›r. Dahas›, ‹srail
64
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
üniversitelerinde dini bölümler beﬂeri bilimler fakültelerinde yer ald›¤›ndan, bu bölümlerde okuyan ö¤rencilerin sa¤ partiler lehine deste¤i artt›rd›¤› düﬂünülebilir. Ancak, dini bölümlerde okuyan ö¤renciler d›ﬂar›da b›rak›larak da¤›l›mlar tekrar incelendi¤inde de, sonuç de¤iﬂmemiﬂtir. Bu
bulgu, analiz d›ﬂ› tutulan ö¤rencilerin sonuçlar›
etkileyecek düzeyde sa¤ partilerin veya dini partilerin destekçileri olmad›klar›n› göstermektedir.
Dindarl›k Düzeyi
Kat›l›mc›lar›n 485’i kendini laik, 89’u gelenekçi, 117’si dindar ve 4’ü aﬂ›r› dindar olarak tan›mlamaktad›r (4 kat›l›mc› dindarl›k düzeyini belirtmemiﬂtir). ‹kinci varsay›m› -dindarl›k ve e¤itim alan› aras›ndaki iliﬂkiyi- test etmek için e¤itim
alanlar› ayn› dört grupta ele al›nm›ﬂt›r. Dindarl›k
düzeyinin e¤itim alanlar›na göre da¤›l›m› bu iki
de¤iﬂken aras›nda anlaml› bir iliﬂkiye iﬂaret etmektedir, χ2(6, N=684)=30.80, p < .00005. Beﬂeri bilimlerde okuyan ö¤rencilerin %50’sinin, di¤er fakültelerde okuyan ö¤rencilerin %1219’unun kendilerini dindar olarak tan›mlamalar›,
dindarl›k seviyesi ile e¤itim alan› aras›nda anlaml› bir iliﬂki oldu¤unu göstermektedir. Birinci
varsay›mda oldu¤u gibi, analizi dini bölümlerde
okuyan ö¤rencileri d›ﬂar› b›rakarak tekrarlamak
sonucu de¤iﬂtirmemiﬂtir, çünkü, bu ö¤renciler
kendini dindar veya aﬂ›r› dindar olarak tan›mlamamaktad›r. Bu aç›kça, ikinci varsay›ma ters düﬂen ve ayr›ca beﬂeri bilimlerde okuyan ö¤rencileri kendi baﬂ›na bir grup olarak ele almay› do¤rulayan bir durumdur.
SKOÖ Farklar›
Üçüncü varsay›m›-farkl› fakültelerde okuyan
ö¤rencilerin sa¤ kanat otoriteryanizm düzeylerinin farkl›laﬂ›p farkl›laﬂmad›¤›n›- s›namak için ö¤renciler 1. ve 2. varsay›mlar›n s›nanmas›nda oldu¤u gibi dört gruba ayr›lm›ﬂ ve e¤itim alanlar›na
göre SKOÖ puanlar›na tek yönlü varyans analizi
uygulanm›ﬂt›r. Ayr›ca cinsiyet, yaﬂ ve dindarl›k
düzeyi kontrol de¤iﬂkenleri olarak ele al›nm›ﬂt›r
Yap›lan varyans analizi, cinsiyet, yaﬂ, dindarl›k düzeyi ve e¤itim alan›n›n otoriteryanizm düzeyinde etkili oldu¤unu göstermektedir. Erkeklerin
ortalama SKOÖ puanlar› (M = 4.51), kad›nlar›nkinden (M = 3.89) yüksektir; yaﬂ ile SKOÖ aras›nda negatif korelasyon vard›r. Dindarl›k düzeyine bak›ld›¤›nda: laik kat›l›mc›lar›n ortalama
SKOÖ puanlar› (M=3.73), gelenekçi kat›l›mc›lar›nkinden (M = 4.45) düﬂüktür. Dindar kat›l›mc›lar›n SKOÖ puanlar› (M = 5.51) ise di¤er iki
gruptakinden yüksektir. Scheffé testine göre,
farkl› fakültelerde okuyan ö¤rencilerin SKOÖ
puanlar› aras›ndaki anlaml› fark, sosyal bilimler
ö¤rencilerinin SKOÖ puanlar›n›n di¤er fakültelerdeki ö¤rencilerinkinden anlaml› düzeyde düﬂük olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bununla birlikte, en yüksek ortalama SKOÖ puan› beﬂeri bilimlerde okuyan ö¤rencilerindir. Bu sonuç, üçüncü varsay›m› k›smen desteklemekte ve beﬂeri bilimlerde okuyan ö¤rencilerin sosyal bilimlerde
okuyan ö¤rencilerle de¤il de ayr› bir kategori olarak ele al›nmalar› gerekti¤ini de kan›tlamaktad›r.
Tart›ﬂma
‹srailli bir örneklemin kullan›lmas›, Amerika’da yap›lan otoriteryan kiﬂilik araﬂt›rmalar›n›n
pek ço¤u gibi, kültürel koﬂullar›n otoriteryanizmi
nas›l etkiledi¤i konusundaki ç›kar›mlar› artt›rabilir. Çal›ﬂmadan, daha önce tahmin edildi¤i gibi,
otoriteryanizmde zamanla ortaya ç›kan de¤iﬂimler varsa, yap›ld›¤› ülkeden ba¤›ms›z olarak araﬂt›rmalara yans›yacak olan bu de¤iﬂimler de yordanabilir. Çal›ﬂma ayn› zamanda, ‹srail’de yap›lan
Weller ve Nadler’›n çal›ﬂmas›n›n tekrarlanmas›
olarak görülebilir. Ancak, bu kez çal›ﬂma daha
geniﬂ bir örneklem ile daha yeni bir otoriteryanizm de¤erlendirme arac› kullan›larak, iki yeni
65
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
de¤iﬂken eklenerek (siyasal tutumlar ve dindarl›k
düzeyi) ve farkl› bir tarihsel koﬂulda yap›lm›ﬂt›r.
ba¤l›l›k ve böyle de¤erleri sorgulama e¤ilimi, s›-
Sosyal bilimlerde okuyan ö¤rencilerin otoriteryanizm puanlar›n›n düﬂük olmas› ve sol partileri desteklemeleri, ‹srail’deki ve ABD’deki önceki çal›ﬂmalar› do¤rular niteliktedir. Weller ve
Nadler’›n çal›ﬂmas›ndan farkl› olarak bu çal›ﬂmada daha geniﬂ bir örneklemle çal›ﬂ›lmas›, e¤itim
alanlar› aras›nda daha hassas ve ayr›nt›l› analiz
yapmaya olanak vermiﬂtir. Weller ve Nadler’›n
çal›ﬂmas›nda birlikte de¤erlendirilen sosyal bilimler ve beﬂeri bilimler ö¤rencileri, bu çal›ﬂmada
daha önce de belirtildi¤i gibi ayr› kategorilerde
de¤erlendirilmiﬂlerdir. Ayr› bir kategoride de¤erlendirilen beﬂeri bilimler ö¤rencilerinin siyasal
tutumlar›, teknik bölümler ve sa¤l›k bilimlerinde
okuyan ö¤rencilerinin siyasal tutumlar›yla uygunluk göstermiﬂtir. Ayr›ca, bu ö¤rencilerin ald›klar› SKOÖ puanlar› en yüksektir. Weller ve
Nadler, do¤a bilimleri ö¤rencilerinin geleneksel
de¤erlere ba¤l› ve iç gözlemden yoksun olduklar›n›, buna karﬂ›n sosyal bilimler ve beﬂeri bilimlerde okuyan ö¤rencilerinin sosyal de¤erleri sorgulayan insanlar olduklar›n› iddia etmiﬂlerdir. Geleneksel de¤erlere iç gözlemsel olmayan bir
yan kiﬂili¤in özellikleridir- yorumu, do¤a bilimle-
ras›yla otoriteryan kiﬂili¤in ve otoriteryan olmari ö¤rencilerinin daha yüksek otoriteryanizm puanlar› almalar›n›n bir aç›klamas› olarak gösterilmiﬂtir. Weller ve Nadler, Roe’yu iﬂaret ederek,
olumlu ebeveyn-çocuk iliﬂkisinin insan merkezli
uzmanl›klar›n seçimini yordad›¤›n› da ileri sürmektedirler. Ancak, sosyal bilimlerdeki bölümler
insan merkezli mesleklerin baﬂ›nda geldi¤i halde
ayn› durum beﬂeri bilimlerde yer alan bölümler
(örne¤in, dil veya felsefe) için do¤ru de¤ildir. Dahas›, beﬂeri bilimlerde okuyan ö¤rencilerin do¤a
bilimleri ö¤rencilerinden daha iç gözlemci ve geleneksel de¤erlere daha az inançl› olduklar› iddias›n›n kuramsal bir kayna¤› yoktur. Bu yüzden,
bundan sonraki araﬂt›rmalar genel e¤itim alanlar›
yerine belirli e¤itim alanlar›na yönelmeli, belki de
her alandaki bölümlere tek tek odaklanmal›d›r.
Ayr›ca, tutumlar›n meslek seçiminden önce mi
sonra m› oluﬂtu¤unu belirlemek için t›pk› Weller
ve Nadler’›n çal›ﬂmas›nda oldu¤u gibi yaln›zca
üniversite 1. s›n›f ö¤rencileri test edilmelidir.
66
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
‹NG‹L‹Z AVAM
KAMARASI’NDAK‹ S‹YAS‹
‹NANÇ S‹STEMLER‹ ve
B‹L‹ﬁSEL TARZ*
Dr. Psk. Derya Hasta**
Banu Özkolçak***
Bireyler, siyasal görüﬂleri aç›s›ndan farkl›laﬂt›klar› gibi, siyasal konulara yaklaﬂ›mlar› ve bu
konular hakk›ndaki de¤erlendirmeleri aç›s›ndan
da birbirlerinden ayr›lmaktad›rlar. Baz› bireyler,
olaylar› yorumlarken birkaç genelleme ve ilkeden
hareket etmekte, tutars›z kan›tlar› reddetmekte ve
alternatif görüﬂlere çok az hoﬂgörü göstermektedirler. Bu bireyler, olaylara yaklaﬂ›mlar›nda ve
de¤erlendirmelerinde oldukça kat›d›rlar. Baz› bireyler ise, olaylar› de¤erlendirirken son derece esnek ve çok boyutlu düﬂünmekte, onlar› yorumlarken bir dizi bilgiden hareket etmektedirler.
Araﬂt›rmac›lar, siyasal düﬂüncenin içeri¤i ile
biçimsel boyutlar› aras›ndaki iliﬂkiye özel bir ilgi
göstermektedir. Onlar›n ilgilendikleri temel soru;
biliﬂsel tarzlar› birbirinden farkl› olan (bilgiyi organize etmede ve iﬂlemede kendilerine has yollara baﬂvuran) bireylerin, destekledikleri siyasal görüﬂ aç›s›ndan farkl›laﬂ›p farkl›laﬂmad›klar›d›r. Bu
konuda iki farkl› varsay›m bulunmaktad›r: Sa¤›n
kat›l›¤› ve ideolog varsay›m›. Sa¤›n kat›l›¤›
varsay›m›, Adorno ve arkadaﬂlar›n›n otoriteryan
kiﬂilik kuram›ndan hareketle ortaya at›lm›ﬂt›r.
Otoriteryan kiﬂilik kuram›na göre, insanlar kökleri çocukluk y›llar›na dayanan derin psikodinamik
çat›ﬂmalarla baﬂa ç›kabilmek için, son derece mu*Tetlock, P. E. (1984). Cognitive style and political belief systems
in the British house of commons. Journal of Personality and Social
Psychology, 46 (2), 365-375.
**Ankara Üniversitesi DTCF Ö¤retim Görevlisi
***Silivri Lisesi
hafazakar siyasal ve ekonomik görüﬂler geliﬂtirmektedirler. Di¤er bir deyiﬂle, muhafazakar tutumlar genellikle egonun savunulmas›na yönelik
tutumlard›r. Kuram ayr›ca, siyasal düzlemin sa¤›nda yer alan bireylerin bu tür tutumlar sergilemeye, düzlemin merkezinde ve solunda yer alan
bireylerden daha aç›k olduklar›n› belirtmektedir.
Belirsiz ya da düﬂünceleri de¤iﬂtirmeye yönelik
olaylar karﬂ›s›nda tehdit alg›layan bu kiﬂiler, psikolojik dengelerini sa¤layabilmek için kat› ve “ya
iyidir ya da kötü” ﬂeklinde ifade edilebilecek iki
uçlu terimlerle düﬂünmek e¤ilimindedirler. Farkl›
kuramsal varsay›mlardan hareketle bu konu üzerinde çal›ﬂan di¤er araﬂt›rmac›lar da benzer sonuçlar elde etmiﬂlerdir.
‹deolog varsay›m›n›n savunucular› ise daha
çok “solun otoriteryanizmi” üzerinde durmaktad›rlar. ‹deolog varsay›mlar›na göre, sa¤ ve sol
görüﬂü benimseyen bireylerin biliﬂsel tarzlar›, siyasal düzlemin merkezinde yer alan bireylerle
karﬂ›laﬂt›r›ld›klar›nda benzerlik göstermektedir.
Stone taraf›ndan yap›lan araﬂt›rman›n sonuçlar›
“sa¤›n kat›l›¤›” varsay›m›n› desteklemektedir.
Stone’a göre, sa¤ kanatta yer alanlar, sol kanatta
ve merkezde yer alanlardan daha do¤matik, belirsizlikler karﬂ›s›nda daha hoﬂgörüsüz ve biliﬂsel
aç›dan daha basit düﬂünmektedirler. Bu sonuçlar,
sol otoriteryanizminin olmad›¤› anlam›na gelmemektedir.
Son y›llarda araﬂt›rmac›lar, siyasetçilerin ya da
liderlerin biliﬂsel tarzlar› ve siyasal ideolojileri
aras›ndaki iliﬂkiyi ortaya koymaya çal›ﬂmaktad›rlar. Bu konudaki çal›ﬂmalar, siyasi liderlerin
“uzaktan” de¤erlendirilmesini olanakl› k›lan içerik analizi gibi araﬂt›rma yöntemlerinin geliﬂtirilmesine ön ayak olmuﬂtur. Örne¤in, Tetlock, Birleﬂik Devletler Senatosu’ndaki senatörlerin biliﬂsel tarz ve siyasal ideolojileri aras›ndaki iliﬂkiyi
ortaya koymak için bütünleyici karmaﬂ›kl›k kodlama sisteminden (integrative coplexity coding
67
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Tetlock, Birleﬂik Devletler Senatosu’ndaki
›l›ml›, aﬂ›r› liberal ve aﬂ›r› muhafazakar senatörlerin senatodaki konuﬂmalar›n›, sa¤›n kat›l›¤› ve
ideolog varsay›mlar›n› s›namak için bütünleyici
karmaﬂ›kl›k aç›s›ndan de¤erlendirmiﬂtir. De¤erlendirme sonucunda, muhafazakar senatörlerin
bütünleyici karmaﬂ›kl›k aç›s›ndan, ›l›ml› ya da liberal senatörlerden daha az karmaﬂ›k siyasi ifadeler kulland›klar›n› bulmuﬂtur. Olas› kar›ﬂt›r›c› de¤iﬂkenlerin (siyasi partiye uyum, e¤itim, yaﬂ, senatoya hizmet süresi ve tart›ﬂma konusunun türü
gibi) etkisi kontrol edildi¤inde de bulgular pek
de¤iﬂmemiﬂtir.
gürlük ve sosyal eﬂitlik de¤erleriyle olan iliﬂkilerine ba¤l› olarak farkl›l›k göstermektedirler. Muhafazakar kapitalistler ve demokratik sosyalistler
özgürlü¤e büyük önem verirken, komünistler ve
faﬂistler için özgürlük önemli de¤ildir. Oysa, komünistler ve demokratik sosyalistler eﬂitli¤e büyük önem verirken, kapitalistlerde ve faﬂistlerde
durum tersidir. Bu model ayn› zamanda, biliﬂsel
tutars›zl›klar›n giderilmesinde insanlar›n, kolay
ve en az çaba gerektiren çözüm yollar›n› tercih ettiklerini öne sürmektedir. Modele göre, birbirleriyle rekabet halinde olan özgürlük ve eﬂitlik gibi
de¤erler aras›nda dengesizlik söz konusu oldu¤unda, tutars›zl›¤›n giderilmesinde basit çözüm
yollar› iﬂe yaramaktad›r. Ancak, bu de¤erler aﬂa¤› yukar› eﬂit güçlere sahip olduklar›nda, eﬂitlik
ya da özgürlü¤ün yok say›lmas› veya desteklenmesi tutars›zl›¤›n azalt›lmas›nda pek iﬂe yaramamaktad›r. Böyle durumlarda insanlar, farkl›laﬂt›rma ya da bütünleﬂtirme gibi daha karmaﬂ›k ve daha çok çaba gerektiren yöntemlere baﬂvurmak zorundad›rlar. Siyasi tart›ﬂmalarda genellikle, eﬂitlik
ve özgürlük aras›nda bir gerilim söz konusudur.
Bu yüzden, tutars›zl›¤› azaltmak için her iki de¤ere önem veren ideolojileri destekleyenler (liberaller, sosyal demokratlar), bu de¤erlerden birine
önem veren ya da her ikisini de önemsemeyen
ideolojileri destekleyenlerden (komünistler, muhafazakar kapitalistler ve faﬂistler) daha fazla bütünleyici karmaﬂ›kl›k modellerine baﬂvurmak zorundad›rlar. K›sacas›, bir ideolojinin de¤er çoklu¤u, insanlar›n hem biliﬂsel tutars›zl›k yaﬂama s›kl›¤›n› hem de bu tutars›zl›kla baﬂa ç›kma yöntemlerinin karmaﬂ›kl›¤›n› etkilemektedir.
Tetlock, biliﬂsel tarz ile siyasal ideoloji aras›ndaki iliﬂkiyi inceleyen kuramsal bir model ortaya
koymuﬂtur. Rokeach ve Abelson’›n izinden giden
modele göre, 20. yüzy›l›n belli baﬂl› ideolojik hareketleri –komünizm, demokratik sosyalizm, muhafazakar kapitalizm ve faﬂizm gibi- bireysel öz-
Biliﬂsel tarz ve siyasal ideolojiyi ele alan de¤er
ço¤ulculu¤u modeli iki büyük üstünlü¤e sahiptir.
Birincisi, kimi araﬂt›rmalar›n, ›l›ml› sol kanatta
yer alan bireylerin olaylar›, muhafazakar sa¤ kanatta yer alanlardan daha esnek ve çok yönlü bir
ﬂekilde yorumlad›klar›na dair bulgular›na aç›kla-
system) yararlanm›ﬂt›r. Aç›k uçlu sorulara verilen yan›tlar› puanlamak amac›yla yar› projektif
test biçiminde düzenlenen bu kodlama sistemi,
bütünleyici karmaﬂ›kl›k aç›s›ndan bireysel farkl›l›klar› ölçmek için geliﬂtirilmiﬂtir. Kodlama sistemi, arﬂiv belgelerinin, siyasetçilerin konuﬂmalar›n›n, mektuplar›n›n ve günlüklerinin analiz edilebilmesini sa¤layacak ﬂekilde tasarlanm›ﬂ yöntemsel bir araçt›r.
Bütünleyici karmaﬂ›kl›k kodlama sistemi, siyasal düﬂünce karmaﬂ›kl›¤›n›, farkl›laﬂt›rma ve
bütünleﬂtirme olmak üzere iki biliﬂsel yap›ya göre tan›mlamaktad›r. Düﬂünce karmaﬂ›kl›¤› düzleminin basit ucunda yer alan bireyler, olaylar›n
yorumlanmas›nda kat› ve tek boyutlu düﬂünmek,
baz› çarp›c› bilgilerden hareketle karar vermek
e¤ilimindedirler. Düzlemin karmaﬂ›k ucunda yer
alan bireyler ise, olaylar› çok boyutlu kavramlarla yorumlama ve karar verirken farkl› kan›tlar›
bütünleﬂtirme e¤ilimindedirler.
68
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
ma getirmektedir. ‹deolog varsay›m› bu bulgular›
aç›klamakta zorlanmaktad›r. ‹kincisi, sol hareketin, eﬂitli¤e yönelik kayg›n›n, bireysel hak ve özgürlüklere duyulan kayg› karﬂ›s›nda üstünlü¤ü
sa¤lan›ncaya kadar bütünleyici karmaﬂ›kl›¤›n
azalt›lmas› için ne kadar çok çal›ﬂmas› gerekti¤ini ortaya koymaktad›r.
Bu araﬂt›rmada, biliﬂsel tarz ve siyasal ideoloji aras›ndaki iliﬂki, Tetlock’un Amerikal› senatörler üzerinde gerçekleﬂtirdi¤i önceki araﬂt›rmas›na
oranla daha sa¤lam bir ﬂekilde s›nanmaktad›r.
Örneklemi oluﬂturan parlementerler, tüm iﬂ yerlerinin ve endüstrinin devletleﬂtirilmesini savunan
“aﬂ›r› sosyalistler”, endüstrinin s›n›rl› olarak devletin kontrolünde olmas›n› savunan “›l›ml› sosyalistler”, endüstrinin s›n›rl› olarak özelleﬂtirilmesini savunan “›l›ml› muhafazakarlar” ve devletin
ekonomiye yönelik herhangi bir müdahalesini tamamen reddeden “aﬂ›r› muhafazakarlar” olmak
üzere dört grupta ele al›nmaktad›r.
Araﬂt›rman›n amac›, Putnam’›n 1971’deki
araﬂt›rmas›n›n örneklemini oluﬂturan ‹ngiliz
Avam Kamaras›’na mensup parlamenterlerin, bütünleyici karmaﬂ›kl›klar›n› de¤erlendirerek, biliﬂsel tarz ve siyasal ideoloji aras›ndaki iliﬂkiyi temel alan varsay›mlar› s›namakt›r. Örne¤in, sa¤›n
kat›l›¤› varsay›m›, aﬂ›r› muhafazakarlar›n, ›l›ml›
muhafazakar ve sosyalistlere oranla bütünleyicilik aç›s›ndan daha az karmaﬂ›k olacaklar› beklentisine yol açmaktad›r. ‹deolog varsay›m› ise, aﬂ›r›
muhafazakar ve sosyalistlerin, bütünleyicilik aç›s›ndan ›l›ml› muhafazakar ve sosyalistlerden daha az karmaﬂ›k olacaklar›n› ileri sürmektedir. De¤er ço¤ulculu¤u modeli ise, özgürlü¤e ve eﬂitli¤e
hemen hemen ayn› derecede önem veren ›l›ml›
sosyalist parlamenterlerin, di¤er üç gruptaki parlamenterlerle karﬂ›laﬂt›r›ld›¤›nda bütünleyicilik
aç›s›ndan daha karmaﬂ›k olacaklar›n› iﬂaret etmektedir. Bu model ayr›ca, aﬂ›r› muhafazakarlarla karﬂ›laﬂt›r›ld›klar›nda özgürlü¤e ve eﬂitli¤e ay-
n› oranda önem verdikleri için ›l›ml› muhafazakarlar›n bütünleyicilik aç›s›ndan daha karmaﬂ›k
olacaklar›n› söylemektedir. Araﬂt›rman›n di¤er
kuramsal amaçlar› ﬂunlard›r: a) Parlamenterlerin,
görüﬂmeler sonucunda elde ettikleri bütünleyici
karmaﬂ›kl›k puanlar›n›n tutarl› ve istikrarl› olup
olmad›¤›n› belirlemek, b) bütünleyici karmaﬂ›kl›k
ve siyasal ideoloji aras›ndaki iliﬂkileri ortaya koymak.
Yöntem
Araﬂt›rma, Putnam’›n, 1967 y›l›nda ‹ngiliz
Avam Kamaras›yla yapt›¤› görüﬂmelerin kopyalar›n›n analizine dayand›r›lmaktad›r. Önce rastgele 110 parlamenter seçilmiﬂ, daha sonra bunlar›n
93’ü (%85) ile görüﬂme yap›lm›ﬂt›r. Putnam, parlementerlerle, onlar›n pek çok özelli¤ini (örne¤in,
parti uyumu, yaﬂ, e¤itim, sosyal s›n›f, parlamentodaki çal›ﬂma süresi) yans›tan bir görüﬂme yap›ld›¤›n› belirtmiﬂtir. Putnam ve asistanlar›nca yürütülen görüﬂmeler öncesinde parlamenterler, araﬂt›rman›n amac› (elit siyasi kültürün incelendi¤i
kültürler aras› bir araﬂt›rma) ve verecekleri yan›tlar›n gizli kalaca¤› konusunda bilgilendirilmiﬂlerdir. Görüﬂmeler daima parlamenterlerin geçmiﬂine iliﬂkin sorular (kariyer, siyasi yaﬂamda hoﬂlandiklar› ve hoﬂlanmad›klar›, Britanya’n›n karﬂ›laﬂt›¤› sorunlar hakk›ndaki genel görüﬂleri) ile baﬂlam›ﬂ, daha sonra gündemdeki iki siyasi konu ve siyaset yapma yöntemi hakk›nda görüﬂ bildirmeleri
istenmiﬂtir. Bu noktada, görüﬂmenin yönü, demokrasinin temel özellikleri, iki büyük siyasi parti aras›ndaki farkl›l›klar, siyasal ve sosyal çat›ﬂman›n do¤as›, gelecek için arzulad›klar› toplum
modeli gibi konular› kapsayan ek konulara çevrilmiﬂtir. Bir görüﬂme ortalama 75 dakika sürmüﬂtür. Görüﬂmeler teybe kaydedilmiﬂtir.
Bütünleyici karmaﬂ›kl›k kodlamas›: Bütünleyici karmaﬂ›kl›k puanlar›n› hesaplayabilmek için,
89 parlamenterin görüﬂme protokolünden rastgele
69
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
10 pragraf uzunlu¤unda cümleler seçilmiﬂtir. Örneklemi oluﬂturan dört parlamenter (den ikisi
araﬂt›rman›n ideolojik gruplardan birine yerleﬂtirilemedikleri için, birisi görüﬂmesinin kelimesi
kelimesine dökümüne izin vermedi¤i için, di¤erinin de görüﬂme kay›tlar› bulunamad›¤› için) belirli nedenlerden dolay› araﬂt›rmaya dahil edilmemiﬂtir. Ortalama 80 kelimelik pragraflardan oluﬂan materyaller, 7 dereceli bir ölçek arac›l›¤› ile
bütünleyici karmaﬂ›kl›k aç›s›ndan de¤erlendirilmiﬂlerdir. Farkl› siyasal gruplara üye parlamenterlere ait pragraflar›n uzunlukluklar› aras›nda anlaml› fark yoktur. Pragraf uzunlu¤u ve bütünleyici karmaﬂ›kl›k aras›nda bulunan iliﬂki ise düﬂük
düzeyde ve pozitiftir (r=.16).
A’n›n B üzerindeki etkisi C’nin düzeyine ba¤l›d›r
gibi basit etkileﬂimler kurarak (orta düzeyde bütünleﬂtirme) ya da çoklu, olas›l›k modelleri ile de¤erlendirip de¤erlendirmedi¤ine (yüksek bütünleﬂtirme) ba¤l›d›r.
Bütün materyal, bütünleyici karmaﬂ›kl›k için 7
dereceli bir ölçek üzerinden kodlanm›ﬂt›r. Ölçek,
bütünleyici karmaﬂ›kl›¤› iki de¤iﬂkenle tan›mlamaktad›r: Farkl›laﬂt›rma ve bütünleﬂtirme. Farkl›laﬂt›rma, karar verme aﬂamas›nda üzerinde durulan, bir sorunun özelliklerine ya da boyutlar›na
göndermede bulunmaktad›r. Örne¤in bir karar verici, siyasi konular›, konuyla ilgili seçenekleri (refah›n yeniden da¤›l›m›n› sa¤layan “iyi sosyalist
politikalar” ve eﬂitsizli¤i sürdüren ya da art›ran
“kötü kapitalist politikalar” gibi) bir ya da iki kategoride toplayarak analiz etme yolunu seçebilir:
Son derece farkl›laﬂm›ﬂ bir yaklaﬂ›m, farkl› politikalar›n, tek bir de¤erlendirme boyutu içinde s›n›fland›r›lamayacak denli çok yönlü, hatta zaman
zaman birbirleriyle çat›ﬂan etkilere (örne¤in, hükümet aç›klar›n›n boyutu, kar oranlar›, enflasyon,
iﬂsizlik, ticaret dengesi ve bir dizi ekonomik ve siyasi de¤iﬂken gibi) aç›k olduklar›n› ileri sürmektedir. Bütünleﬂtirme ise farkl›laﬂm›ﬂ özellikler
aras›ndaki karmaﬂ›k ba¤lant›lar›n geliﬂmesine
göndermede bulunmaktad›r. O halde, farkl›laﬂt›rma, bütünleﬂtirmenin bir önkoﬂuludur. Bütünleyici karmaﬂ›kl›k, karar vericinin farkl›laﬂm›ﬂ özellikleri birbirinden ayr› (düﬂük bütünleﬂtirme),
3 puan ›l›ml› ya da yüksek farkl›laﬂt›rmay› ve
düﬂük bütünleﬂtirmeyi yans›tmaktad›r. Örne¤in:
1 puan düﬂük fakl›laﬂt›rma düﬂük bütünleﬂtirmeyi yans›tmaktad›r. Örne¤in:
As›l sorun, bizlerin (‹ngilizler) uzun süredir
ortalamalar›m›z›n çok uza¤›nda yaﬂ›yor olmam›zd›r. Kemerlerimizi s›kmak zorunday›z. Kimse bu
can s›k›c› gerçekle karﬂ›laﬂmak istemez, ancak
durum budur. Yaﬂam standartlar›m›z kaç›n›lmaz
olarak düﬂmektedir. Kimsenin, var olan ekonomik gerçekli¤i inkar edebilece¤ini sanm›yorum.
Tabii ki siyasette sorun yaln›zca ülke için do¤ru ya da en iyi olan› yapmak de¤ildir. Neyi sürdürebilece¤in de önemlidir. Ekonomik hedeflerimizin aras›na gelirler siyaseti (ücret art›ﬂlar›na getirilen s›n›rland›rmalar) da kat›lmal›d›r. Bu iﬂi tam
anlam›yla tamamlay›p, kemer s›kmay› dayatmak
siyasi bir intihard›r.
5 puan ›l›ml› ya da yüksek farkl›laﬂt›rmay› ve
›l›ml› bütünleﬂtirmeyi yans›tmaktad›r. Örne¤in:
Muhalefet, görünüﬂe bak›l›rsa endüstrinin
devletleﬂtirilmesine karﬂ›, birbirleriyle çeliﬂen iki
farkl› ﬂekilde tepki vermiﬂtir. Bünyelerinde bar›nd›rd›klar› albaylar›n iyi bir iﬂ yapt›klar›n› gözler
önüne seren kimi uygulamalar› kabul etmek zorunda kalm›ﬂlard›r. Ayn› zamanda, hakk›nda fazlas›yla bilgi sahibi olduklar› bu yasa tasar›s›n›n
geliﬂtirilmesine yönelik kimi ciddi öneriler de ileri sürmüﬂlerdir. Böylece, komite çal›ﬂmas›nda
teknik ayr›nt›lar hakk›nda yap›c› davran›ﬂlar sergilemiﬂ olsalar da halk›n gözünde birbirlerinin
has düﬂman›d›rlar.
70
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
7 puan yüksek farkl›laﬂt›rma yüksek bütünleﬂtirmeyi yans›tmaktad›r. Örne¤in:
Bütçeyi haz›rlarken daima rekabet içindeki
önceliklerle mücadele etmek zorunda kald›k. En
basitinden, onaylad›¤›m›z sosyal refah programlar›n› hayata geçirme ihtiyac› ile özel sektörün geniﬂlemesini destekleme ihtiyac› aras›ndaki gerilimle karﬂ› karﬂ›yay›z. Oysa, bu gerilimi ortadan
kald›rman›n basit bir kural› yok. Pek çok ﬂey, bir
noktadan sonra bizim kontrolümüzden ç›kan, Pound’un durumu, ticaret dengemiz, iﬂsizlik gibi etmenlere ba¤l›. Genellikle kimse çok fazla memnun de¤il. Farkl› y›llarda farkl› önceliklerle karﬂ›laﬂmakta ve son derece tutars›z davranmaktay›z.
2, 4 ve 6 puan, yak›n (adjacent) düzeyler aras›ndaki geçiﬂ noktalar›n› göstermektedir.
Karmaﬂ›kl›k kodlama sisteminin, ifade edilen
inançlar›n içeri¤inden çok, biliﬂsel yap› üzerinde
odakland›¤›n› belirtmekte yarar vard›r. Bir dizi siyasi düﬂüncenin savunuculu¤unu üstlenenler, basit ya da karmaﬂ›k düﬂünebilirler. Örne¤in, Karl
Marx ve Adam Smith, ekonomi siyasetinin temel
konular› hakk›nda farkl› kutuplarda yer alan düﬂüncelere sahiplerdir. Her ikisi de düﬂüncelerini
desteklemek amac›yla bütünleyicilik aç›s›ndan
son derece karmaﬂ›k olan görüﬂler ve deliller (komünizm, kapitalizm gibi) dile getirmiﬂlerdir. Buradan hareketle, bütünleyici karmaﬂ›kl›k ile bireyler taraf›ndan kabul gören düﬂüncelerin do¤rulu¤u aras›nda zorunlu bir iliﬂki olmad›¤› söylenebilir.
Parlamenterlerin ifadeleri, araﬂt›rman›n amac›n› ve varsay›mlar›n› bilmeyen, kodlama konusunda e¤itimden geçmiﬂ üç kodlay›c› taraf›ndan
bütünleyici karmaﬂ›kl›k aç›s›ndan de¤erlendirilmiﬂtir. Kodlay›c›lar, de¤erlendirmelerinde büyük
ölçüde anlaﬂm›ﬂlard›r (r=.84). Anlaﬂmad›klar›nda
ise aralar›nda tart›ﬂarak bir karara varm›ﬂlar, gerekti¤inde araﬂt›rmac›n›n da görüﬂünü alm›ﬂlard›r.
Siyasi Yönelimin De¤erlendirilmesi: Siyasal
yönelimin s›n›fland›r›lmas›nda iki tür bilgi kullan›lm›ﬂt›r: a) parti üyeli¤i (‹ﬂçi Partisine karﬂ› Muhafazakar Parti) ve b) parlamenterlerin, hükümetin ekonomiyi düzenlemede ve sosyal refah› sa¤lamada üstlendikleri rolle (geleneksel olarak ‹ngiliz siyasetinde bölünmelere yol açan konular) ilgili bir soruya iliﬂkin yan›tlar›n de¤erlendirilmesi.
Putnam’›n araﬂt›rmas›nda siyasetçiler, 5 dereceli
bir ölçek üzerinden de¤erlendirilmiﬂlerdir; 1 puan, aﬂ›r› sosyalist görüﬂü (temel üretim araçlar›n›n
tümünün devlet kontrolünde olmas›n› destekleyen); 2 puan, ›l›ml› sosyalist görüﬂü (ekonominin
bir dereceye kadar devlet kontrolünde olmas›n›
savunan); 3 puan, merkezi görüﬂü (statükoyu destekleyen); 4 puan, ›l›ml› muhafazakar görüﬂü
(devlet kontrolünün azalt›lmas›n› savunan) ve 5
puan, aﬂ›r› muhafazakar görüﬂü (devlet kontrolünün en aza inmesini isteyen ve klasik Pazar ekonomisini savunan) temsil etmektedir. Bu çal›ﬂmada, temel üretimin devlet kontrolünde olmas›n›
destekleyen ve iﬂçi partisine üye parlamenterler
aﬂ›r› sosyalist; iﬂçi partisine üye ve statükoyu ya
da ekonomide s›n›rl› devlet kontrolünü destekleyenler ›l›ml› sosyalist; muhafazakar partiye üye
ve statüko ya da ekonomide devlet kontrolünün
s›n›rl› bir düzeyde azalmas›n› destekleyenler ›l›ml› muhafazakar; muhafazakar partiye üye ve ekonomide devlet kontrolüne neredeyse tamamen
karﬂ› olanlar ise aﬂ›r› muhafazakar olarak grupland›r›lm›ﬂlard›r. Bu kriterlere göre, 12 parlamenter
aﬂ›r› sosyalist, 41’i ›l›ml› sosyalist, 24’ü ›l›ml›
muhafazakar ve 12’si aﬂ›r› muhafazakard›r.
Putnam’›n araﬂt›rmas›nda incelenen konuyla
ilgi di¤er de¤iﬂkenler. Putnam’›n araﬂt›rmas›nda,
bütünleyici karmaﬂ›kl›kla iliﬂkili oldu¤u düﬂünülen bir dizi de¤iﬂken için de kodlama yap›lm›ﬂt›r.
1. ‹deolojik Tarz ‹ndeksi: Faktör analizinden
türetilen bu indeks, birbirleriyle ba¤lant›l› olan
dört de¤iﬂik tarz içermektedir a) genelleﬂtirici71
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
özelleﬂtirici: konular›, soyut ilkelere ya da sorunun özel ayr›nt›lar›na göre tart›ﬂma e¤ilimi: b)
tümdengelimli-tümevar›ml› düﬂünce: düﬂünceleri, tümdengelim yoluyla soyut bir kuramdan ya da
tümevar›m yoluyla varolan bir düﬂünceden türetme e¤ilimi; c) Bilinen bir ideolojiye göndermede
bulunma: serbest giriﬂim ya da sosyalizm gibi
spesifik bir ideolojiye ya da doktrine göndermede
bulunma e¤ilimi; d) bir gelecek ütopyas›na referans: yarg›lay›c› bir siyaset standard› olarak siyasi bir ütopyay› ölçüt alma e¤ilimi. Putnam’›n
araﬂt›rmas›nda parlamenterlerle yap›lan görüﬂmelerde deneklerin her biri, 3 puanl› bir ölçek üzerinden de¤erlendirilmiﬂtir. Denekler, genelleyici
olma, tümdengelimli düﬂüncelerini ifade etme, bilinen bir ideolojiye göndermede bulunma ve siyasi seçenekleri de¤erlendirirken bir gelenek ütopyas›na göndermede bulunma derecesine ba¤l› olarak yüksek puanlar elde etmiﬂlerdir.
2. Konular›n Tart›ﬂ›lmas›nda Tarihsel Ba¤lam›n Kullan›lmas›: Putnam, tarihsel ba¤lam›n deneklerin düﬂünceleri üzerindeki önemini 3 maddeli bir ölçek arac›l›¤› ile de¤erlendirmiﬂtir. Bir
puan, tarihsel ba¤lam›n tart›ﬂmada merkezi bir etmen oldu¤unu; 2 puan, tarihsel ba¤lam›n belirsiz
ya da tesadüfi bir etkiye sahip oldu¤unu; 3 puan
ise, tarihsel ba¤lam›n önemli olmad›¤›n› ortaya
koymaktad›r.
3. Ahlakl› olmak: Putnam, var olan sorunlar
karﬂ›s›nda ortaya ç›kan ay›plama duygusunu de¤erlendirirken 3 maddeli bir ölçekten yararlanm›ﬂt›r. Bir puan, ay›plaman›n de¤erlendirilmesinin, tart›ﬂman›n merkezi konusu oldu¤unu; 2 puan, ay›plamaya iliﬂkin de¤erlendirmenin, tesadüfi
oldu¤unu ve 3 puan, ay›plaman›n de¤erlendirilmedi¤ini ortaya koymaktad›r.
4. Parti farklar›n›n kapsam›: Putnam bu de¤iﬂkeni ölçmek için, “tüm yönleri ile de¤erlendirdi¤inizde, partiler aras›nda büyük farklar oldu¤unu;
baz› farklar oldu¤unu ya da pek fazla fark olmad›¤›n› düﬂünüyor musunuz?” sorusuna verilen yan›tlar› kodlam›ﬂt›r. Bunun için 8 maddelik bir ölçek kullanm›ﬂt›r: 1 puan “çok büyük farklar›”, 4
puan, “önemli farklar oldu¤unu” ve 8 puan ise
“pek fazla fark olmad›¤›n›” ortaya koymaktad›r.
5. Z›t görüﬂlere gösterilen hoﬂgörü: Putnam,
bu de¤iﬂkeni 3 maddeli bir ölçekle de¤erlendirmiﬂtir. Bir puan, deneklerin, kendi düﬂüncelerinden farkl› olan düﬂünceleri kabul etmeye pek fazla istekli ve hoﬂgörülü olmad›klar›n›, 2 puan, deneklerin bir ölçüde hoﬂgörüsüz olduklar›n› ve 3
puan ise, deneklerin hoﬂgörülü olduklar›n› ya da
muhalif düﬂünceleri dikkate almada isteksiz olmad›klar›n› ortaya koymaktad›r.
Tart›ﬂma
Araﬂt›rman›n sonuçlar›, sorunlar›n çözümünde
›l›ml› sosyalistlerin, aﬂ›r› sosyalistler ile ›l›ml› ve
aﬂ›r› muhafazakarlarla karﬂ›laﬂt›r›ld›klar›nda bütünleyicili¤i yüksek olan daha karmaﬂ›k yöntemlerden yararland›klar›n› göstermektedir. Il›ml›
muhafazakarlar, birbirlerinden pek de farkl› olmayan aﬂ›r› sosyalistlere ve aﬂ›r› muhafazakarlara
oranla bütünleyicilik aç›s›ndan daha karmaﬂ›kt›rlar. Bu temel sonuçlara, Putnam’›n de¤erlendirmesinde göz önünde bulundurdu¤u inanç ve tutum de¤iﬂkenleri kontrol edilerek ulaﬂ›lm›ﬂt›r.
Sa¤›n kat›l›¤› varsay›m›, düﬂünce karmaﬂ›kl›¤›n›n, ›l›ml› sosyalistlerden ›l›ml› muhafazakarlara ve aﬂ›r› muhafazakarlara do¤ru niçin bir azalma
gösterdi¤ini “otoriter görüﬂlere do¤ru bir gidiﬂatla” aç›klayabilmektedir. Ancak karmaﬂ›kl›¤›n niçin, ›l›ml› sosyalistlerden aﬂ›r› sosyalistlere do¤ru bir azalma gösterdi¤ini veya aﬂ›r› muhafazakar
ve aﬂ›r› sosyalistlerin, olaylar› yorumlamada eﬂit
derecede bütünleyicili¤i olan basit yöntemelere
baﬂvurduklar›n› aç›klayamamaktad›r. Sonuçlar›n,
sa¤ kanat hedefleri ile kat› ve iki uçlu düﬂünceyi
destekleyen özel bir e¤ilimi savunan kurumsal bir
72
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
görüﬂle aç›klanmas› kolay de¤ildir. Aﬂ›r› sosyalistlerle aﬂ›r› muhafazakarlar›n, ›l›ml› sosyalistler
ve ›l›ml› muhafazakarlara oranla niçin daha az
karmaﬂ›k oldu¤unu aç›klamada, ideolog
varsay›m› daha çok iﬂe yaramaktad›r. ‹deolog
varsay›m›n›n savunucular›, aﬂ›r› sa¤ ve aﬂ›r› sol
kanatta yer alan bireyler aras›nda, temel biliﬂsel
tarz benzerlikleri oldu¤unu ileri sürmektedirler.
Buna karﬂ›n ideolog varsay›m›, elde edilen sonuçlar› di¤er yönlerden (›l›ml› sosyalistlerin ›l›ml›
muhafazakarlara oranla bütünleyicilik aç›s›ndan
daha karmaﬂ›k olmalar› gibi) aç›klamada yetersiz
kalmaktad›r.
Sonuçlar› en iyi de¤er ço¤ulculu¤u modeli
aç›klamaktad›r. Modele göre, ›l›ml› sosyalist görüﬂleri savunanlar, eﬂitli¤e ve özgürlü¤e eﬂit derecede önem verdiklerinden; özgürlükten çok
eﬂitli¤e de¤er veren aﬂ›r› sosyalistlere ve eﬂitlikten çok özgürlü¤e veren ›l›ml› ya da aﬂ›r› muhafazakarlara oranla bütünleyicilik aç›s›ndan daha
karmaﬂ›kt›rlar. Bu mant›ktan hareketle, ›l›ml› muhafazakarlar›n aﬂ›r› sosyalistlere ya da aﬂ›r› muhafazakarlara oranla niçin daha karmaﬂ›k olduklar›n› aç›klamak mümkündür. Karma kapitalist ekonomiden yana olan ›l›ml› muhafazakarlar, saf ya
da klasik pazar kapitalizmini savunan aﬂ›r› muhafazakarlara ve ekonominin tamam›yla devlet
kontrolünde olmas›n› savunan aﬂ›r› sosyalistlere
oranla, eﬂitli¤e ve özgürlü¤e eﬂit derecede de¤er
verme e¤ilimindedirler.
Her ne kadar de¤er ço¤ulculu¤u modeli, bu
verileri aç›klamak için uygunsa da olas› di¤er
yaklaﬂ›mlar› da göz önünde bulundurmakta yarar
vard›r. Bu yaklaﬂ›mlardan biri, Eysenck’in iki etmenli sosyal tutumlar modelidir. Eysenck’e göre
sosyal tutumlar, iki boyut üzerinde yap›land›r›lm›ﬂlard›r: radikalizm-muhafazakarl›k ve dar kafal›l›k-geniﬂ görüﬂlülük. Radikalizm-muhafazakarl›k, sa¤-sol dizini ile benzerlik göstermektedir.
Darkafal›l›k geniﬂ görüﬂlülük ise, William James’in bu kavramlara iliﬂkin analizine dayand›r›lmaktad›r. Darkafal› birey, z›tl›klar karﬂ›s›nda hoﬂgörüsüz, ﬂüpheci, duygular›n› dikkate almayan,
ak›lc› ve bencildir. Geniﬂ görüﬂlü birey ise, idealist ve özgecidir. Bu görüﬂten hareketle ideolojik
gruplar aras›ndaki bütünleyici karmaﬂ›kl›k farkl›l›klar›n›n aç›klanmas› k›smen mümkündür. Örne¤in, Eysenck ve Coulter, aﬂ›r› sa¤ ve aﬂ›r› sol görüﬂlülerin, ›l›ml›lara oranla daha dar kafal› olduklar›n› bulmuﬂlard›r. Ek olarak, kimi araﬂt›rmalarda, dar kafal›l›k ile kat›l›k, dogmatizm ve belirsizlikler karﬂ›s›nda hoﬂgörüsüz olma aras›nda pozitif
bir iliﬂki oldu¤u saptanm›ﬂt›r. Buna göre, araﬂt›rman›n örneklemini oluﬂturan aﬂ›r› uçlarda yer
alan bireylerin bütünleyici karmaﬂ›kl›klar›n›n düﬂük düzeyde olmas›, daha dar kafal› olduklar›n›n
bir göstergesidir. Bu olas›l›¤› tamamen göz ard›
edemesek de siyasal ideoloji ve bütünleyici karmaﬂ›kl›k aras›ndaki iliﬂkinin geniﬂ görüﬂlülük-dar
kafal›l›k görüﬂüyle aç›klanmas›na ﬂüphe ile yaklaﬂmam›z› gerektiren iki bulgu vard›r. Birincisi,
Putnam’›n araﬂt›rmas›nda, karﬂ›t görüﬂlere gösterilen hoﬂgörü ile geniﬂ görüﬂlülük-dar kafal›l›k
iliﬂkili görünmektedir. Covaryans analizi bu de¤iﬂkenin, bütünleyici karmaﬂ›kl›k ve siyasal ideoloji aras›ndaki iliﬂkideki varyans›n önemli bir
miktar›n› aç›klad›¤›na iﬂaret etmektedir. ‹kincisi,
geniﬂ görüﬂlülük- dar kafal›l›k ile radikalizm ve
muhafazakarl›k boyutlar› farkl›d›r. Bu yüzden,
de¤er ço¤ulculu¤u modelinin, ›l›ml› sosyalistlerin
bütünleyici karmaﬂ›kl›klar›n›n neden ›l›ml› muhafazakarlar›nkinden daha yüksek oldu¤unu aç›klamas› zordur. Eysenck’e göre, iki grup da eﬂit düzeyde geniﬂ görüﬂlü olmal›d›r.
Dikkate de¤er di¤er bir aç›klama ise, düﬂünce
karmaﬂ›kl›¤›nda siyasal görevin etkisini vurgulamaktad›r. Amerika Birleﬂik Devletleri baﬂkanlar›
ve senatörleriyle yap›lan önceki çal›ﬂmalar, muhalefetteki siyasetçilerin, siyasi gündemi belirle73
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
yen siyasetçilerden daha basit, genel ifadeler kulland›klar›n› öne sürmektedir. Muhalefet görevinin
siyasetçilere, konular› “ya siyaht›r ya da beyaz”
gibi keskin ve kat› terimlerle ifade etme özgürlü¤ü tan›y›p tan›mad›¤› tart›ﬂ›lmaktad›r. Aksine,
siyaseti belirleme görevi, konuﬂma üzerinde daha
gerçekçi s›n›rlamalar› gerektirmektedir. Örne¤in,
bu görev siyasetçilerin, karmaﬂ›k ekonomik ve
sosyal sistemlerin yönetiminde kaç›n›lmaz olarak
ortaya ç›kan, popüler olmayan, modas› geçmiﬂ
kararlar› aç›klamalar›n› ve do¤rulamalar›n› gerektirmektedir. Siyasi görev aç›klamas›na da
kuﬂkuyla yaklaﬂmam›z› gerektiren iki neden vard›r: Birincisi, parlamenterlerin görüﬂmeleri mahrem ve gizlidir. Tepkilerin arzulanan sosyal ya da
siyasal görüntüyü yans›tma çabas› taﬂ›mad›¤›ndan ve tamamen samimi oldu¤undan asla emin
olamay›z. Bununla birlikte, izlenim oluﬂturma ilkelerine göre, karﬂ› taraf› etkileme çabas› özel görüﬂmelerdeki ifadelerde, halka seslenen ifadelerde
oldu¤undan daha az ortaya ç›kacakt›r. ‹kincisi, siyasal görev aç›klamas› ard›nda pek çok yan›tlanmam›ﬂ soru b›rakmaktad›r. Örne¤in, karmaﬂ›kl›k
aç›s›ndan anlaml› fakl›l›klar neden hükümetteki
iﬂçi partisinin aﬂ›r› üyeleri ve muhalefetteki muhafazakar partinin aﬂ›r› ve ›l›ml› üyeleri aras›nda
ortaya ç›km›ﬂt›r. Belki de siyasal rol görüﬂüyle
aç›klanmas› daha zor olan, niçin muhalefetteki
›l›ml› muhafazakarlar›n, en az›ndan siyaseti belirledikleri varsay›lan aﬂ›r› sosyalistlerden daha fazla bütünleyici karmaﬂ›kl›¤a sahip olduklar›d›r.
Bu araﬂt›rman›n bulgular› için en uygun aç›klama, daha önce de belirtildi¤i gibi de¤er ço¤ulculu¤u modelinden gelmektedir. Modele göre, siyasal düﬂünce karmaﬂ›kl›¤› ve biliﬂsel tarz aras›nda karﬂ›l›kl› etkileﬂim vard›r. Yani, bir taraftan kiﬂinin ideolojisinin de¤er ço¤ulculu¤u, onun siyasal konularda tipik olarak nas›l düﬂünece¤ini belirlerken, di¤er taraftan biliﬂsel tarz› da ideolojisinin de¤er içeri¤ini ﬂekillendirebilir. Örne¤in, be-
lirsizlikten ve biliﬂsel tutars›zl›ktan hoﬂlanmayan
bireylere, tek bir de¤ere vurgu yapan ideolojiler
ço¤ulcu ideolojilerden daha çekici geliyor olabilir. Bu varsay›mlar›n s›nanmas› için aç›k bir ﬂekilde kapsaml› boylamsal veriler gerekmektedir.
De¤er ço¤ulculu¤u modeline göre, üzerinde
tart›ﬂ›lan konu ne olursa olsun, belirli ideolojik
gruplar›n di¤er gruplara oranla bütünleyicilik aç›s›ndan her zaman daha karmaﬂ›k olduklar›n› düﬂünmek do¤ru de¤ildir. Model, insanlar›n, siyasal
konular üzerine ak›l yürütürken karmaﬂ›k yollara
baﬂvurduklar›n› belirtmektedir. Bu karmaﬂ›kl›k,
aﬂa¤› yukar› ayn› derecede önemli olan iki ya da
daha fazla de¤erin, birbirlerinin karﬂ›t› olan eylemlere ne derece iﬂaret etti¤ine ba¤l› olarak de¤iﬂmektedir. Bir muhafazakar aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bireysel özgürlü¤e duyulan ilgi ile ulusal
güvenli¤e duyulan ilgi karﬂ› karﬂ›ya kald›¤›nda
böyle bir durum gözlenmektedir. Bir liberalin ya
da sosyal demokrat›n aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise,
ekonomik yeterlilik ile ekonomik büyüme karﬂ›
karﬂ›ya kald›¤›nda ayn› ﬂey gözlenecektir.
Sonuç olarak, bu alandaki araﬂt›rmac›lar›n kaç›n›lmaz olarak karﬂ›laﬂt›¤› bir durumla -siyasal
inanç ve ideallerin araﬂt›rmaya kar›ﬂt›r›l›p kar›ﬂt›r›lmad›¤› gerçe¤i- ile karﬂ› karﬂ›yay›z. Otoriteryan kiﬂilik kuram›n›n yazarlar›, sa¤ görüﬂün karﬂ›s›nda olmakla; ideolog varsay›m›n›n taraftarlar›
merkeziyetçilikle (aﬂ›r› sa¤ ve sola karﬂ› olmakla)
suçlanm›ﬂlard›r. Biz de olas›l›kla, bütünleyici karmaﬂ›kl›¤›n bütünleyici basitlikten daha iyi oldu¤u
varsay›l›rsa (ki kuﬂkulu bir önerme), ço¤ulcu ideolojilere taraftar, tek bir de¤ere vurgu yapan ideolojilere karﬂ› olma e¤iliminde alg›lanaca¤›z. Oysa, bu araﬂt›rmada, desteklenen ideolojilerin do¤rulu¤u ve düﬂüncenin karmaﬂ›kl›k düzeyi aras›nda önerilen pozitif ya da negatif iliﬂkiler için deneysel do¤rulamalar sunulmam›ﬂt›r.
74
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
ALGILANAN GRUP
STATÜSÜ FARKLILIKLARI
‹LE C‹NS‹YET, ETN‹K
KÖKEN ve D‹N‹N SOSYAL
BASKINLIK YÖNEL‹M‹
ÜZER‹NDEK‹ ETK‹S‹*
Özet Çev.: Dr. Derya Hasta
‹srailde, Bat› ﬁeria ve Gazze’de, Museviler ile
Filistinliler aras›ndaki çat›ﬂmalar›n yo¤unlu¤u her
geçen y›l artmaktad›r. Kuzey ‹rlanda’da Katolikler ve Protestanlar aras›ndaki gerilim arabulucu
çabalara karﬂ›n devam etmektedir. Amerika’da,
polisin sivil siyah halka silah çekmesinin ard›ndan, ›rkç› ayaklanmalar iyice alevlenmiﬂ durumdad›r. Sosyal bask›nl›k yönelimi kuram›na göre,
bu tür çat›ﬂmalar sosyal hiyerarﬂinin en tepesinde
ve en alt›nda yer alan belli gruplar›n üyelerinin,
gruplar›n›n bask›nl›¤›n› sa¤lama ve sürdürme yönündeki temel insani e¤ilimlerinin bir sonucudur.
Sosyal bask›nl›k yönelimi kuram›, gruplar aras› çat›ﬂmalar›n, sistemde yer alan gruplar aras›ndaki hiyerarﬂinin derecesinden ve gruplar aras›nda fark yaratan nedenlerden kaynakland›¤›n› belirtmektedir. Sosyal hiyerarﬂinin derecesi, di¤er
bir deyiﬂle, gruplar aras›ndaki güç ve statü fark›n›n düzeyi çok düﬂükten çok yükse¤e de¤iﬂmektedir. Kuram›n temel kavramlar›ndan biri “grup
temelli tabakalaﬂma” d›r. Sosyal bask›nl›k yönelimi kuram›, gruplar aras› tabakalaﬂmada, erkeklerin kad›nlardan daha fazla güce sahip oldu¤u
cinsiyet sistemi ile keyfi olarak yarat›lan sistemler (arbitrary set system) aras›nda ay›r›m yapmaktad›r: Cinsiyete dayal› farkl›l›klara benzemedikle*Levin, S. (2004). Perceived group status differences and the
effects of gender, ethnicity, and religion on social dominance orientation. Political Psychology, 25(1), 31-48.
ri, keyfi ve büyük ölçüde kültürel etmenlere ba¤l› olduklar› için etnik köken, milliyet ve dine dayal› gruplar aras› ayr›mc›l›klar› keyfi olarak yarat›lan sistemler içinde ele almaktad›r. Kurama göre, keyfi olarak yarat›lm›ﬂ bir sistemde, genellikle
bir grup di¤erlerinden daha fazla sosyal ve maddi
güce sahiptir. Örne¤in, Amerika’da beyazlar, Afrika kökenli Amerikal›lardan ve Latinlerden daha
yüksek sosyal statü ve daha fazla güce sahiptir.
Bu araﬂt›rman›n amac› bireylerin, tabakalaﬂma
(cinsiyet ya da keyfi olarak yarat›lm›ﬂ) biçimi ve
toplumda yer alan çarp›c› gruplar aras›ndaki hiyerarﬂinin derecesine iliﬂkin alg›lar›n›n bir sonucu
olarak, grup temelli bask›nl›k de¤iﬂimine iliﬂkin
beklentilerini s›namakt›r.
Grup Statüsü
Sosyal bask›nl›k yönelimi (SBY) literatürünün
en sa¤lam bulgular›ndan biri, yüksek statüdeki
gruplar›n üyelerinin SBY düzeylerinin, düﬂük statüdeki gruplar›n üyelerininkinden yüksek oldu¤u
yönündedir. Örne¤in, Beyaz Amerikal›lar›n SBY’
si Afrika kökenli Amerikal›lara göre, üst sosyoekonomik düzeydekilerin SBY’ si alt sosyoekonomik düzeydekilere göre daha yüksektir. Sosyal
bask›nl›k yönelimi kuram›na göre, keyfi olarak
yarat›lan ve statüsü yüksek olan gruplar›n üyelerinin, keyfi olarak yarat›lan ve statüsü düﬂük
olan gruplar›n üyelerine göre daha yüksek SBY
düzeyine sahip olmalar› beklenmektedir. Bunun
nedeni, statüsü yüksek olan gruplar›n üyelerinin,
kendilerine yüksek statü sa¤layan ekonomik ve
sosyal kaynaklar üzerindeki ayr›cal›klar›n› sa¤lamlaﬂt›rmak istemeleridir. Ayr›ca, gruplar aras›ndaki statü fark› artt›kça (yüksek statüdeki gruplar›n üyeleri hem düﬂük statülü gruplar›n›n üyeleri üzerinden hem de kendi gruplar›n›n statüsü arac›l›¤›yla sahip olduklar› yararlar› sürdürmek için
u¤raﬂacaklar› için) aralar›ndaki SBY fark› da artacakt›r. Bu aç›klamaya uygun olarak, Sidanius ve
75
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
arkadaﬂlar›, keyfi olarak yarat›lm›ﬂ gruplar aras›ndaki statü fark› artt›kça, bu gruplar (örne¤in, iﬂçi
s›n›f› ve orta s›n›f gibi) aras›ndaki SBY fark›n›n
da artt›¤›n› bulmuﬂlard›r. Sidanius ve arkadaﬂlar›
ayr›ca, aralar›nda büyük statü fark› alg›lanan
gruplar (Amerikada beyazlarla siyahlar ya da beyazlarla Latinler gibi) aras›ndaki SBY farklar›n›n,
sosyal statüleri birbirine daha yak›n olarak alg›lanan gruplar (örne¤in, Amerikadaki beyazlar ve
Asyal›lar ya da siyahlar ve Latinler) aras›ndaki
SBY farklar›ndan daha fazla oldu¤unu bulmuﬂlard›r.
Alg›lanan grup statüsü, tipik olarak, kat›l›mc›lardan toplumlar›nda yer alan farkl› gruplar›n statülerini, ço¤u insan›n gördü¤ü biçimiyle nas›l de¤erlendirdikleri sorularak ölçülmektedir. Bu ölçme yöntemi, kat›l›mc›lar›n grup statülerine iliﬂkin
kendi bireysel görüﬂlerinden çok, belli bir toplumda ço¤u insan taraf›ndan paylaﬂ›ld›¤› düﬂünülen grup satatüsü de¤erlendirmelerini yans›tmaktad›r. Yöntem, tek bir bireyin kiﬂisel görüﬂlerinden daha fazlas›n›n elde edilmesini sa¤lad›¤› için
oldukça önemlidir. Bu nedenle, bu çal›ﬂmada da
daha önceki çal›ﬂmalarda kullan›lan söz konusu
yöntemden yararlan›lmaktad›r. Bununla birlikte,
araﬂt›rmada, alg›lanan grup statüsü düzeylerinin
ortalamas›ndan çok, keyfi olarak yarat›lm›ﬂ iki
grup aras›ndaki SBY farkl›l›klar› ile ilgilenilmektedir.
Sidanius ve arkadaﬂlar›n›n araﬂt›rmas›nda,
farkl› etnik gruplar›n statü s›ralamalar›na iliﬂkin
alg›n›n, Amerikan toplumundaki etnik gruplar›n
hemen hepsinde ayn› oldu¤u bulunmuﬂtur. Bu
bulguya göre, bütün gruplar›n üyeleri en yüksek
statüye sahip olarak beyazlar› görmektedir. Yine
bütün gruplara göre, beyazlar› Asya kökenli
Amerikal›lar ve Latinler izlemektedir. Afrika kökenli Amerikal›lar ise, bütün gruplar taraf›ndan
en düﬂük statüye sahip grup olarak alg›lanmakta-
d›r. Benzer ﬂekilde, Levin ve Sidanius’un ‹srail’deki araﬂt›rmas›nda, Askenazim (Ashkenazic)
Musevileri (kökleri Kuzey Amerika ve Avrupan›n bat› ülkelerine dayanan, Polonya, Rus ve Alman Musevileri) ile Sephardik (Sephardic) Musevilerine (kökleri Ortado¤u ve Kuzey Afrikadaki
Arap ülkelerine dayanan) iliﬂkin statü de¤erlendirmeleri de etnik gruplara göre pek fazla de¤iﬂmemektedir. Her iki etnik grubun üyeleri de Askenazim Musevilerinin statüsünü Sephardik Musevilerinin statüsünden daha yüksek alg›lamaktad›r. Farkl› gruplar›n, her hangi bir grubun statüsüne iliﬂkin alg›lar›nda gözlenen görüﬂ birli¤ine
karﬂ›n, bu çal›ﬂmada söz konusu alg›larda grup-içi
farkl›l›klar bulunup bulunmad›¤› da tart›ﬂ›lmaktad›r.
Hangi grubun statüsünün daha üstün oldu¤u
konusunda gözlenen görüﬂ birli¤inin yap›s› toplumlara göre de¤iﬂmektedir. Örne¤in, Amerika’da gözlenenin (hem beyaz Amerikal›lar Hem
de Afrika kökenli Amerikalar, ço¤u insan›n beyazlar› üst statüde gördü¤ü konusunda hemfikirdir) aksine, Kuzey ‹rlanda’daki Protestanlar ve
Katoliklerin statü de¤erlendirmeleri benzer olmayabilir. Protestanlar, Katoliklerden say›sal ço¤unlu¤a, daha düﬂük iﬂsizlik oran›na, daha yüksek
e¤itim ve gelir düzeyine sahiptir. Baz› Kuzey ‹rlandal›lar, Protestanlar›n ço¤u insan taraf›ndan
Katoliklerden daha yüksek statüde alg›lad›klar›n›
düﬂünebilirler. Di¤er yandan, Katolikler, ‹rlanda
Cumhuriyetinde ve ada genelinde say›ca artmakta ve dini ço¤unluklar›n› korumaktad›rlar. Bu nedenle, baz› Kuzey ‹rlandal›lar da Katoliklerin ço¤u insan taraf›ndan Protestanlardan daha yüksek
statüde alg›lad›klar›n› düﬂünebilirler. Gruplar›n
SBY düzeyleri, dura¤an olmaktan çok gruplar
aras›nda alg›lanan statü fark›n›n bir sonucu olarak
de¤iﬂecektir. Özellikle, bireyler, Protestanlar›n
ço¤u insan taraf›ndan yüksek statüde alg›land›¤›-
76
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
n› düﬂündüklerinde Protestanlar›n SBY’leri Katoliklerinkinden yüksek olacakt›r. Benzer ﬂekilde,
ayn› ﬂey Katolikler için de söz konusu olacakt›r.
Bununla Birlikte, gruplar aras›nda alg›lanan statü
fark›n›n düﬂük düzeyde oldu¤u düﬂünüldü¤ünde
SBY fark› da düﬂük olacakt›r. Bu beklentiler do¤rultusunda test edilecek olan araﬂt›rma
varsay›mlar›ndan biri aﬂa¤›dad›r.
Varsay›m 1: Bireyler, gruplar (dini ve etnik
gruplar gibi) aras›nda ço¤u insan›n daha büyük
statü fark› alg›lad›¤›n› düﬂündü¤ünde, düﬂük ve
yüksek statülü gruplar aras›ndaki SBY
farkl›l›klar› daha fazla olacakt›r.
Bu araﬂt›rma, daha önceki araﬂt›rmalar›n “yüksek statüdeki etnik ve dini gruplar›n üyelerinin
düﬂük statüdeki etnik ve dini gruplar›n üyelerinden daha yüksek SBY düzeyine sahip olacaklar›”
varsay›m›n› s›nad›¤› için önemlidir. Bireyler
gruplar›n statüsü konusunda ayn› düﬂündüklerinde, yüksek statüdeki gruplar›n üyelerinin SBY
düzeylerinin, düﬂük statüdeki gruplar›n üyelerinin
SBY düzeyinden yüksek oldu¤unu varsaymak
mant›kl›d›r: Statüsü daha yüksek olan grubun seçkin üyeleri, gruplar›n›n ç›kar› için var olan hiyerarﬂik sosyal sistemin devaml›l›¤›n› daha fazla
isteyeceklerdir. Bununla birlikte, grup statüsüne
iliﬂkin alg›larda de¤iﬂimler oldu¤unda, örne¤in,
öncesinde statüsü düﬂük olan grubun alg›lanan
grup statüsü yükseldikçe, üyelerinde daha yüksek
SBY gözlenip gözlenmeyece¤i de önemlidir.
Cinsiyet
Çal›ﬂman›n ikinci bir amac›, kad›n ve erkek
aras›nda alg›lanan statü fark›n›n büyüklü¤ünün,
SBY’de cinsiyete dayal› olarak gözlenen farkl›l›klar› etkileyip etkilemedi¤ini test etmektir. Erkeklerin SBY düzeyinin kad›nlar›nkinden yüksek
olaca¤› tahmin edilmektedir. Bir bak›ﬂ aç›s›na göre, SBY’ deki cinsiyet farklar›, evrim sürecinde
ve farkl› kültürlerde, kad›n ve erke¤in karﬂ› karﬂ›ya kald›¤› üremeye yönelik zorunluluklardan kaynaklanmaktad›r. Trivers’›n ebeveyn yat›r›m kuram›na göre, kad›nlar›n üremeleri ve dolay›s›yla
enerji ve zamanlar›n› yavrular›na ay›rmalar› (hamilelik ve emzirme gibi nedenlerden dolay›) nispeten zorunludur. Onlar›n üreme baﬂar›s› (örne¤in, soyunun devam› için gereken cinsel olgunlu¤u kuﬂaktan kuﬂa¤a aktarma baﬂar›s›) eﬂlerini,
sosyal ve ekonomik kaynaklar›n› eﬂi ve çocuklar›
için yat›rmaya istekli erkeklerden seçtiklerinde en
üst düzeye ulaﬂacakt›r. Erkeklerin üreme baﬂar›s›
ise, sahip olduklar› çocuk say›s› ve olabildi¤ince
az kayna¤a yat›r›m yapmalar›yla en üst düzeye
ulaﬂacakt›r. Betzig’e göre, erkekler, ekonomik ve
sosyal güce sahip, çok seçici kad›nlar›n cinsel kabulunu kazanmak için giriﬂimde bulunacaklard›r.
Bu nedenle erkekler, istedikleri kad›nlar› elde etme olas›l›klar›n› en üst düzeye ç›karmak için,
hem kad›n›n ekonomik ve siyasal baﬂar›s›n› s›n›rlamak hem de üreme baﬂar›lar›n› engelleyebilecek di¤er erkeklere karﬂ› haz›rl›kl› olmak için çabalayacaklard›r. Di¤er bir deyiﬂle, geleneksel evrimsel bak›ﬂ aç›s›, erkeklerin, üreme baﬂar›lar›
do¤rudan yüksek sosyal statü ve güç elde etmelerine ve sürdürmelerine ba¤l› oldu¤u için, kad›nlardan daha yüksek SBY düzeyine sahip olduklar›na iﬂaret etmektedir. Sosyal bask›nl›k kuram›n›n
“de¤iﬂmezlik (invariance) varsay›m›”, cinsiyetler
aras›nda gözlenen SBY fark›n›n, farkl› kültürlerde ve ba¤lamlarda (cinsiyetler aras›nda alg›lanan
statü fark›n›n derecesindeki de¤iﬂikliklere karﬂ›n)
de¤iﬂmeden kalaca¤›n› söylemektedir. Yani, kad›n ve erkek aras›ndaki güç ve statü farklar› ba¤lam ve kültüre ba¤l› olarak de¤iﬂse bile erkekler,
her koﬂulda kad›nlardan daha yüksek SBY düzeyine sahiptir. Bunun nedeni, erkeklerin, üreme
baﬂar›lar›n› fazladan sosyal iliﬂkiler arac›l›¤› ile
en iyi ﬂekilde kullan›l›r hale getirmiﬂ olmalar›d›r.
77
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Konuyla ilgili di¤er bir görüﬂ “kültürel belirleyicilik”tir. Bu görüﬂe göre, keyfi olarak yarat›lan
statüsü düﬂük ya da yüksek gruplar›n SBY
farkl›l›klar›nda oldu¤u gibi, SBY’deki cinsiyet
farkl›l›klar›nda da dalgalanmalar olacakt›r. Yani,
erkekler, cinsiyetlerinin yüksek statüsünün sa¤lad›¤› yararlar› sürdürmek için çabalad›klar› için
daha fazla güç ve statüye sahip olduklar› toplumlarda kad›nlardan daha yüksek SBY düzeyine sahip olmal›d›r. Ayr›ca, SBY’ de gözlenen cinsiyet
farkl›l›¤›, cinsiyet eﬂitli¤inin daha az oldu¤u toplumlarda daha büyük olmal›d›r.
Sidanius ve arkadaﬂlar›, sosyal bask›nl›k kuram› ve kültürel belirleyicilik modellerinin, kad›n
ve erkek aras›ndaki SBY farkl›l›klar›na iliﬂkin
karﬂ›t görüﬂlerini Çin, ‹srail, Yeni Zerlanda, ‹sviçre, Amerika Birleﬂik Devletleri ve Eski Sovyetler
Birli¤inde test etmiﬂlerdir. Her bir toplumdaki
kad›n erkek eﬂitli¤inin düzeyi, Birleﬂmiﬂ Milletler
arﬂivinden al›nan tarafs›z toplanm›ﬂ veriler kullan›larak belirlenmiﬂtir. Sosyal bask›nl›k kuram›n›n
de¤iﬂmezlik varsay›m› ile tutarl› olarak, cinsiyet
eﬂitli¤i konusundaki büyük farkl›l›klara karﬂ›n,
bütün bu milletlerde erkeklerin SBY düzeyleri kad›nlar›nkinden (yaklaﬂ›k olarak ayn› düzeyde)
yüksek bulunmuﬂtur. Burada, kad›n erkek aras›ndaki statü fark›n›n büyüklü¤ünün bir sonucu olarak SBY’de cinsiyete ba¤l› farkl›l›klarda gözlenmesi beklenen de¤iﬂimlerin ortaya ç›kmamas›na
farkl› aç›klamalar getirilmektedir. Birincisi, keyfi
olarak yarat›lm›ﬂ statüsü düﬂük ve yüksek gruplar›n SBY’nin test edildi¤i bu çal›ﬂmada, SBY’deki
cinsiyet farkl›l›klar›na katk›da bulanabilecek kad›n erkek statü fark›na iliﬂkin alg›lardaki bireysel
de¤iﬂim s›nanmam›ﬂt›r. Özellikle, bireyler, ço¤u
insan›n kad›n ve erke¤in statüsü aras›nda büyük
fark alg›lad›¤›n› düﬂündüklerinde, erkekler kad›nlardan daha yüksek SBY düzeyine sahip olmal›d›r. Cinsiyete dayal› alg›lanan statü fark› daha kü-
çük oldu¤unda ise kad›n ve erkeklerin SBY düzeyleri birbirine daha yak›n olmal›d›r. ‹kincisi, ilkine benzer olarak, bu çal›ﬂma cinsiyet hiyerarﬂisinde gözlenebilecek olas› statü farkl›l›klar›n›n
hepsini s›namam›ﬂt›r. Bu nedenle çal›ﬂma, gruplar aras›nda alg›lanan statü fark› çok benzer ya da
çok farkl› oldu¤unda meydana gelen kad›n ve erkekler aras›ndaki SBY farkl›l›klar›ndaki dalgalanmalar› yakalamakta baﬂar›s›z olmuﬂ olabilir.
Üçüncüsü, söz konusu çal›ﬂma SBY’deki cinsiyet
farkl›l›klar›n›, cinsiyet iliﬂkilerinin çarp›c› hale
getirildi¤i grup içi ba¤lamda s›namam›ﬂt›r. Levin
ve Sidanius taraf›ndan yap›lan bir araﬂt›rmada,
SBY’nin ölçüldü¤ü ba¤lama ba¤l› olarak, keyfi
olarak yarat›lm›ﬂ gruplar aras›nda SBY farklar›
bulunmuﬂtur. Özellikle, iki grup aras›ndaki çat›ﬂma çarp›c› hale getirildi¤inde, Askenazim ve
Sephardik Musevileri aras›nda SBY farklar› ortaya ç›km›ﬂt›r. Ancak, ‹srailli Museviler ve Araplar
aras›ndaki çat›ﬂma çarp›c› hale getirldi¤inde bu
fark ortadan kalkm›ﬂt›r. Gruplar aras›ndaki SBY
farkl›l›klar›na iliﬂkin bu dalgalanmalar, SBY’nin
ölçüldü¤ü ba¤lam›n bir yans›mas› olabilir. Sidanius ve arkadaﬂlar› belki de, asla aç›k bir ﬂekilde
cinsiyet iliﬂkilerini çarp›c› hale getirmedikleri için
gruplar aras›ndaki SBY farkl›l›klar›nda var olan
dalgalanmalar› ortaya ç›karmakta baﬂar›s›z olmuﬂlard›r. Kad›nlar ve erkekler aras›ndaki SBY
farkl›l›klar› belki de, SBY ölçe¤inin dolduruldu¤u farkl› gruplar aras› ba¤lamlarda de¤iﬂecektir.
Di¤er taraftan, SBY, cinsiyet iliﬂkilerine dikkat
çekildikten sonra ölçüldü¤ünde, kad›nlar ve erkekler aras›ndaki alg›lanan statü fark›n›n miktar›
nedeniyle SBY’deki cinsiyet farkl›l›klar›nda dalgalanmalar meydana gelebilir. Bu varsay›m aﬂa¤›da, araﬂt›rman›n ikinci varsay›m›nda belirtilmektedir.
Varsay›m 2: Kad›nlar ve erkekler aras›ndaki
SBY farklar›, bireyler, ço¤u insan›n kad›nlar ve
78
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
erkekler aras›nda daha büyük bir statü fark› alg›lad›¤›n› düﬂündüklerinde daha yüksek olmal›d›r.
s›ndan kad›nlar ve erkekler aras›nda büyük fark
bulunmal›d›r.
Araﬂt›rman›n varsay›mlar› ‹srail, Kuzey ‹rlanda ve Amerika Birleﬂik Devletlerinden toplanan
verilerle s›nanm›ﬂt›r. ‹srailde, Askenazim ve Sephardik Musevileri aras›ndaki iliﬂkiler test edilmektedir. Buradaki grup temelli farkl›l›¤› tan›mlamak için “etnik” kelimesi kullan›lmaktad›r. ‹rlanda’da, Katolikler ve Protestanlar aras›ndaki
iliﬂkiler ele al›nmaktad›r. Buradaki grup temelli
farkl›l›k, iki dini grubu ay›ran kültürel kimliklere
ve siyasal görüﬂlere dayand›r›lmaktad›r. Katolikler ve Protestanlar aras›ndaki grup temelli farkl›l›k “siyasal” ya da “etnik” olarak da tan›mlanabilecekken bu çal›ﬂmada “dindarl›k” ba¤lam›nda
ele al›nmaktad›r. Amerika Bileﬂik Devletlerinde
hem Afrikal› ve beyaz Amerikal›lar aras›ndaki etnik iliﬂkiler hem de kad›nlar ve erkekler aras›ndaki cinsiyet iliﬂkileri s›nanmaktad›r. Beyaz Amerikal›lar Afrikal› Amerikal›lardan daha yüksek gelir, e¤itim ve mesleki sayg›nl›¤a sahiptir. Benzer
ﬂekilde, Amerikal› erkeklerin gelir, e¤itim ve
mesleki sayg›nl›klar› da Amerikal› kad›nlar›nkinden yüksektir.
Yöntem
Her bir toplumda kat›l›mc›lardan, gruplar aras›ndaki statü fark›n›, ço¤u insan›n gördü¤ü ﬂekliyle de¤erlendirmeleri istenmiﬂtir. Kat›l›mc›lar
SBY ölçe¤ini doldururken, di¤er gruplara iliﬂkin
görüﬂlerinin tepkilerine yans›ma olas›l›¤›n› azaltmak için, ölçekten hemen önce araﬂt›rmada ilgilenilen gruplar aras› iliﬂkiler onlar için çarp›c› hale
getirilmiﬂtir. Varsay›m 1’e göre; ‹srailde, Askenazim Musevileri lehine daha büyük statü fark› alg›lanmal› ve onlar›n SBY’leri Sephardik Musevilerinin SBY’den daha yüksek olmal›d›r. Ayn› sonuç, Kuzey ‹rlanda da Protestanlar ve Amerika’da
beyazlar lehine beklenmektedir. Varsay›m 2’ ye
göre, Amerikan örnekleminde erkekler lehine alg›lanan statü fark› daha yüksek olmal›, SBY aç›-
Kat›l›mc›lar
‹srail örneklemi. Kat›l›mc›lar 303 ‹srailli Musevi ö¤renciden oluﬂmaktad›r. Ö¤rencilerin
220’si Askenazim, 83’ü Sephardik Musevisi,
121’i erkek, 175’i kad›nd›r. Ö¤rencilerden 7’si
cinsiyet bildirmemiﬂtir. Veriler, s›n›flarda e¤itimcilerden izin al›narak toplanm›ﬂt›r.
Kuzey ‹rlanda Örneklemi. Burada araﬂt›rmaya, kendisini Protestan olarak tan›mlayan 51, Katolik olarak tan›mlayan 80 üniversite ö¤rencisi olmak üzere toplam 131 kiﬂi kat›lm›ﬂt›r. Kat›l›mc›lar›n 46’s› erkek, 84’ü kad›nd›r. Bir kat›l›mc› cinsiyet bildirmemiﬂtir.
Amerikan Örneklemi. Kat›l›mc›lar, Afrika kökenli 179, beyaz 248, toplam 427 Amerikal› Üniversite ö¤rencisinden oluﬂmaktad›r. Bunlar›n,
196’s› erkek, 231’i kad›nd›r.
Ölçümler
Her bir örneklemde kat›l›mc›lara “sosyal tutumlar” a iliﬂkin bir anketi doldurup dolduramayacaklar› sorulmuﬂtur. Onlara, araﬂt›rman›n, çeﬂitli sosyal konulardaki görüﬂleri belirlemeye yönelik oldu¤u söylenmiﬂ, toplumlar›ndaki belirli
gruplar›n üyeleri aras›ndaki iliﬂkilere odaklan›ld›¤› özellikle belirtilmemiﬂtir. Kat›l›mc›lar, Sosyal
Bask›nl›k Yönelimi Ölçe¤ini (SBYÖ) doldurmuﬂlar ve toplumlar›ndaki farkl› gruplar›n statüsünü
de¤erlendirmiﬂlerdir. ‹srail örneklemi için ölçek,
‹branice’ye çevrilmiﬂ ve herhangi bir çeviri hatas› olup olmad›¤›n› belirlemek amac›yla tekrar ‹ngilizce’ye çevrilmiﬂtir.
Sosyal bask›nl›k yönelimi. Sosyal Bask›nl›k
Yönelimi Ölçe¤i, 16 maddeden oluﬂmaktad›r.
79
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Olas› tepkiler 1(tamamiyle kat›lm›yorum) ve
7(kesinlikle kat›l›yorum) aras›nda puanlanan bir
ölçek üzerinden de¤erlendirilmektedir. SBY’si
yüksek olan bireyler, ölçekteki “üstün gruplar daha alt düzeyden gruplara egemen olmal›d›r” ve
“düﬂük statülü gruplar yerlerinde kalmal›d›r” gibi
maddelere kat›lmaktad›rlar. Örnek maddelerden
de anlaﬂ›laca¤› gibi, ölçek belirgin bir grubu iﬂaret etmemekte, sorular›n› genel gruplar üzerinden
yöneltmektedir. Bu belirsizlikten dolay› ölçek,
farkl› gruplar aras› ba¤lamlara (etnik köken, cinsiyet gibi) dikkat çekildikten sonra doldurtulmuﬂtur. Sosyal bask›nl›k yönelimindeki gruplar aras›
farkl›l›klar SBY’nin ölçüldü¤ü ba¤lama duyarl›ysa, sözü edilen önceki çal›ﬂma, cinsiyet iliﬂkilerini SBY ölçümünden önce çarp›c› hale getirmedi¤i için SBY’de ortaya ç›kan cinsiyet farklar›ndaki
dalgalanmalar› yakalamakta baﬂar›s›z olmuﬂ olabilir. Bu çal›ﬂmada, ba¤lam etkisi de dikkate al›nm›ﬂ, SBY’deki cinsiyet farkl›l›klar›, cinsiyet iliﬂkileri çarp›c› hale getirildikten sonra ölçülmüﬂtür.
yöneltilen sorular›n (α=.56) ard›ndan, 4 maddeli
ölçek kullan›lm›ﬂt›r. Amerika’da hem cinsiyet
iliﬂkileri hakk›ndaki sorular›n (α=.67) hem de etnik iliﬂkiler hakk›ndaki sorular›n (α=.69) ard›ndan 4 maddelik ölçekler kullan›lm›ﬂt›r.
‹srail örnekleminde, SBY’nin 16 maddesi dengeli bir ﬂekilde 8’er maddelik iki ölçek haline getirilmiﬂ ve bu ölçekler anket formunun de¤iﬂik bölümlerine yerleﬂtirilmiﬂtir. Bütün kat›l›mc›lar 8
maddelik her iki ölçe¤i de doldurmuﬂlard›r.
Amaçlar do¤rultusunda, ankette, ‹srail’deki Ashkenazim ve Sephardik Musevileri aras›ndaki iliﬂkiler hakk›nda bir dizi soru (α=.73) sorulduktan
sonra, aralar›ndaki SBY farklar›n› ölçmek için 8
maddelik ölçek kullan›lm›ﬂt›r. Kuzey ‹rlanda ve
Amerika’da, 4’er maddeli 3 SBY ölçe¤i kullan›lm›ﬂt›r (önceden toplanan veriler üzerinde yap›lan
analizlere dayanarak en yüksek madde-test korelasyonu gösteren 12 madde seçilmiﬂtir). Bu ölçeklerin maddeleri, anketin içine dengeli bir biçimde
da¤›t›lm›ﬂt›r. Kuzey ‹rlanda’da, Protestan ve Katolikler aras›ndaki SBY farklar›n› ölçmek için,
Protestanlar ve Katoliklerin iliﬂkileri hakk›nda
‹srail Örneklemi. Varsay›m 1’e göre, kat›l›mc›lar, ço¤u insan›n iki grup aras›nda daha büyük
statü fark› alg›lad›¤›n› düﬂündüklerinde, Askenazim Musevileri ve Sephardik Musevileri aras›ndaki SBY farklar› daha büyük olmal›d›r. Bu
varsay›m› s›namak için verilere, etnik ba¤lamda
ölçülen SBY puanlar›nda alg›lanan etnik statü fark› ve etnik kökenin (Askenazim Musevileri ve
Sephardik Musevileri) ortak etkilerini s›namak
amac›yla, hiyerarﬂik regresyon analizi yap›lm›ﬂt›r. Alg›lanan etnik statü fark› (M=1.84,
SD=1.52), Askenazim Musevilerinin statü de¤erlendirmelerinden (M=5.52, SD=0.93) Sephardik
Musevilerinin statü de¤erlendirmeleri (M=3.68,
SD=1.10) ç›kar›larak hesaplanm›ﬂt›r. Temel etkileri için etnik köken (Askenazim Musevileri=1,
Sephardik Musevileri=0 olarak kodlanm›ﬂt›r) ve
alg›lanan etnik statü fark› regresyon denklemine
Alg›lanan grup statüsü. ‹srail’de Askenazim
ve Sephardik Musevilerinin, Kuzey ‹rlanda’da
Protestanlar ve Katoliklerin, Amerika’da Beyazlarla siyahlar›n ve kad›nlarla erkeklerin alg›lanan
statüsü 7 dereceli tek maddelik sorularla ölçülmüﬂtür. De¤erlendirmeler 1 (düﬂük statü)-7 (yüksek statü) aras›nda de¤iﬂmektedir. Temel soru
ﬂöyledir: “bu toplumda sosyal statü farkl›l›klar›ndan hoﬂlanan gruplar bulundu¤una inan pek çok
insan vard›r. Siz kendiniz böyle düﬂünmüyor olabilirsiniz, ancak aﬂa¤›da verilen gruplar› ço¤u insan›n onlar› gördü¤ü biçimiyle de¤erlendirmeniz
gerekseydi görüﬂünüz nas›l olurdu”?
Bulgular
Varsay›m 1
80
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
birinci ad›mda sokulmuﬂtur. Aralar›ndaki çift
yönlü etkileﬂimi belirlemek için, ayn› de¤iﬂkenler
ikinci ad›mda da eﬂitli¤e al›nm›ﬂlard›r. Gruplar›n
alg›lanan etnik statüsü fark› artt›¤›nda (statü fark›
ortalaman›n bir standart sapma üzerinde oldu¤unda) ve azald›¤›nda (statü fark› ortalaman›n bir
standart sapma alt›nda oldu¤unda) SBY ve etnik
köken aras›nda ortaya ç›kan iliﬂkiyi belirlemek
için basit-e¤im (simple-slope) analizi yap›lm›ﬂt›r.
E¤er varsay›m› 1 do¤ru ise, alg›lanan grup statüsü fark› ve etnik köken aras›nda anlaml› bir etkileﬂim olmal›d›r. Di¤er bir deyiﬂle, alg›lanan statü
fark› büyük oldu¤unda ortaya ç›kan etnik köken
temel etkisi, alg›lanan statü fark› küçük oldu¤unda ortaya ç›kandan daha büyük olmal›d›r.
Beklentilerin aksine, alg›lanan etnik grup statüsü ve etnik köken aras›ndaki çift yönlü etkileﬂim, istatistiksel olarak anlaml› de¤ildir [(b=.03,
t(285)=0.38, p=.71)]. Bununla birlikte, beklentilere uygun olarak, daha büyük statü fark› alg›layanlarda Askenazim Musevilerinin SBY düzeyi
Sephardik Musevilerinkinden daha yüksektir [b=
.31, t(285) = 1.80, p=.70]. Di¤er taraftan, düﬂük
statü fark› alg›layan bireyler aras›nda Askenazim
Musevilerinin SBY düzeyleri Sephardik Musevilerininkinden farkl› de¤ildir [b= .22, t(285)= 1.40,
p= .16]. Regresyon denklemine genel olarak bak›ld›¤›nda ise, Askenazim Musevilerinin, etnik
ba¤lamda ölçülen SBY düzeyleri, Sephardik Musevilerininkinden daha yüksektir [b=.26, t(286)=
2.21, p=.03] ve SBY üzerinde, alg›lanan etnik
statü fark›n›n temel etkisi anlaml› de¤ildir [b= .01, t(286)= -0.20, p= .85].
Kuzey ‹rlanda Örneklemi. Varsay›m 1’e göre,
Protestanlar ve Katolikler aras›nda, alg›lanan statü fark›n›n bir sonucu olarak SBY aç›s›ndan fakl›l›klar olacakt›r. Dini ba¤lamda ölçülen SBY’ nin
ba¤›ml› de¤iﬂken olarak al›nd›¤› veriye, hiyerarﬂik regresyon analizi yap›lm›ﬂt›r. Temel etki için
din (Protestanlar=1, Katolikler=0 olarak kodlanm›ﬂt›r) ve alg›lanan grup statüsü fark› birinci
ad›mda regresyon denklemine sokulmuﬂtur. Çift
yönlü etkileﬂim için din ve alg›lanan grup statüsü
fark› ikinci bir ad›mda da analize al›nm›ﬂt›r. Alg›lanan grup statüsü fark› (M= 0.54, SD=1.98), Katoliklerin de¤erlendirmesi (M= 4.68, SD= 1.53
Protestanlar›nkinden (M=4.68, SD=1.53) ç›kar›larak hesaplanm›ﬂt›r.
Beklentilere uygun olarak, alg›lanan dini statatü fark› ve din aras›ndaki çift yönlü etkileﬂim istatistiksel olarak anlaml›d›r [b= .31, t(115)= 2.99,
p= .003]. Katolikler lehine daha büyük statü fark› alg›layan bu kiﬂiler aras›nda, Katoliklerin SBY
düzeyi Protestanlar›nkinden yüksektir [b= -.59,
t(115)=-1.98, p= .05]. Di¤er taraftan, Protestanlar
lehine daha büyük statü fark› alg›layan kiﬂiler (yani ortalaman›n 1 standart sapma üstünde olanlar)
aras›nda, Protestanlar›n SBY düzeyleri Katoliklerinkinden daha yüksektir [b= .66, t(115)= 2.48,
p= .02]. Regresyon denklemine bir bütün olarak
bak›ld›¤›nda, din [b= .09, t(116)= 0.49, p= .63] ve
alg›lanan dini statü fark›n›n [b= .04, t(116)= 0.76,
p=.45] temel etkileri anlams›zd›r.
Amerikan Örneklemi. Amerikan örnekleminden, hem beyazlar ve siyahlar aras›ndaki SBY
farklar›na iliﬂkin olan 1. varsay›m›, hem de kad›nlar ve erkekler aras›ndaki SBY farklar›na iliﬂkin
olan 2. varsay›m› s›namak için yararlan›lm›ﬂt›r.
‹lk varsay›m için, etnik ba¤lamda ölçülen SBY,
ba¤›ml› de¤iﬂken olarak hiyerarﬂik regresyon
denklemine sokulmuﬂtur. Temel etki için etnik
köken (beyazlar=1, siyahlar=0 olarak kodlanm›ﬂt›r) ve alg›lanan etnik statü fark› birinci ad›mda
regresyon denklemine sokulmuﬂtur. Çift yönlü etkileﬂim için, etnik köken ve alg›lanan etnik statü
fark› ikinci bir ad›mda da regresyon eﬂitli¤ine
al›nm›ﬂt›r. Alg›lanan grup statüsü fark› (M= 3.
144, SD=2. 01), siyahlar›n de¤erlendirmesi
81
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
(M= 3.26, SD= 1.57) beyazlar›nkinden (M=6.40,
SD=0.93) ç›kar›larak hesaplanm›ﬂt›r.
Beklendi¤i gibi, alg›lanan etnik statü fark› ve
etnik köken aras›ndaki çift yönlü etkileﬂim istatistiksel olarak anlaml›d›r [b= .12, t(399)= 2.25, p=
.03]. Yine beklentilere uygun olarak, yüksek statü fark› alg›layan bireylerde, beyazlar›n SBY düzeyi siyahlar›nkinden daha yüksektir [b= -.37,
t(399)=2.53, p= .01]. Di¤er taraftan, düﬂük statü
fark› alg›layan bireylerde, beyazlar›n SBY düzeyleri siyahlar›nkinden farkl› de¤ildir [b= -.10
t(399)= -0.69, p= .49]. Regresyon denklemine bir
bütün olarak bak›ld›¤›nda ise, beyazlar lehine statü fark› alg›layanlar›n SBY puanlar› daha düﬂüktür [b=-.12, t(400)= -4.80, p <.001] ve dini ba¤lamda ölçülen SBY üzerinde, etnik kökenin temel
etkisi anlaml› de¤ildir [b= .13, t(400)= 1.30,
p=.19].
2. Varsay›m
Amerikan örneklemi. ‹kinci varsay›m, yaln›zca Amerikan örneklemi üzerinde s›nanm›ﬂt›r.
Bu kez ba¤›ml› de¤iﬂken olan SBY, cinsiyet ba¤lam›nda ele al›nm›ﬂ, cinsiyet ve cinsiyette alg›lanan statü fark›n›n çift yönlü etkileﬂimleri test edilmiﬂtir. Temel etki için cinsiyet ve alg›lanan cinsiyet statü fark› birinci ad›mda regresyon denklemine sokulmuﬂtur. Alg›lanan grup statüsü fark› (M=
1.57, SD= 1.54), kad›nlar›n de¤erlendirmesi (M=
4.58, SD= 1.57) erkeklerinkinden (M= 6.15, SD=
1.03) ç›kar›larak hesaplanm›ﬂt›r.
Sonuçlar beklentilerle tutars›zd›r. Alg›lanan
cinsiyet statü fark› ve cinsiyet aras›ndaki çift yönlü etkileﬂim, istatistiksel olarak anlaml› de¤ildir
[b= -.05, t(406)= -0.85, p= .40]. Ayr›ca, basite¤im analizi, erkekler lehine yüksek statü fark› alg›layanlarda oldu¤u gibi erkekler lehine düﬂük
statü fark› alg›layanlarda da erkeklerin hala kad›nlardan daha yüksek SBY düzeyine sahip oldu-
¤unu göstermektedir [b= -.29, t(406)=2.08, p=
.04]. Regresyon denklemine bütün olarak bak›ld›¤›nda, erkeklerin cinsiyet ba¤lam›nda ölçülen
SBY düzeyleri kad›nlar›nkinden daha yüksektir
[b=-.37, t(407)= 3.80, p <.001] ve erkekler lehine daha yüksek statü fark› alg›land›¤›n› düﬂünen
bu kiﬂiler daha düﬂük SBY puan›na sahiptir [b=.12, t(407)= -3.88, p<.001].
Tart›ﬂma
Sosyal bask›nl›k yönelimi, farkl› gruplardan
insanlara karﬂ› sergilenen önyarg›n›n en önemli
yorday›c›lar›ndan biridir. Bu çal›ﬂman›n bir amac›, gruplar aras›ndaki SBY farkl›l›klar›n›, alg›lanan grup statüsü fark›n›n büyüklü¤üne ba¤l› olarak test etmektir. Sidanius ve arkadaﬂlar›, keyfi
olarak yarat›lan gruplar aras›ndaki statü fark›na
ba¤l› olarak, gruplar aras›ndaki SBY farklar›n›n
da artt›¤›n› bulmuﬂlard›r. Bu araﬂt›rma ise, bireyler, ço¤u insan›n gruplar aras›nda daha büyük statü fark› alg›lad›¤›n› düﬂündüklerinde, gruplar aras›ndaki SBY fark›n›n da daha büyük oldu¤unu
göstermektedir.
Alg›lanan grup statüsü fark›, sosyal bask›nl›k
yönelimi ve grup üyeli¤i aras›ndaki iliﬂkinin
önemli bir yorday›c›s›d›r. Sidanius ve arkadaﬂlar›n›n çal›ﬂmas›, keyfi olarak yarat›lm›ﬂ yüksek statüdeki gruplar›n üyelerinin SBY düzeylerinin,
keyfi olarak yarat›lm›ﬂ düﬂük statülü gruplar›n
üyelerinkinden daha yüksek oldu¤una vurgu yapmaktad›r. Bu araﬂt›rma ise bireyler, ço¤u insan›n
keyfi olarak yarat›lm›ﬂ gruplar aras›nda statü fark› alg›lad›¤›n› düﬂündüklerinde, gruplar aras›ndaki SBY fark›n›n daha yüksek oldu¤una dikkat
çekmektedir. Araﬂt›rman›n bulgular›, SBY’nin
nesnel olarak tan›mlanan grup statüsünden çok,
öznel olarak alg›lanan grup statüsünden etkilendi¤ine iﬂaret etmektedir.
Araﬂt›rman›n ikinci bir amac›, SBY’deki grup
82
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
farkl›l›klar› ve alg›lanan grup statüsü fark›n›n büyüklü¤ü aras›ndaki iliﬂkiyi, hem keyfi olarak yarat›lan (dini, etnik gruplar gibi) hem de cinsiyete dayal› gruplar aras›ndaki farkl›l›klar› çarp›c›
hale getirdikten sonra test etmektir. Sidanius ve
arkadaﬂlar›n›n çal›ﬂmas›, farkl› toplumlarda cinsiyet eﬂitli¤inin düzeyi de¤iﬂse de kad›nlar ve erkekler aras›ndaki SBY fark›n›n de¤iﬂmeden kald›¤›n› göstermektedir. Ancak bu çal›ﬂmada,
SBY’de gözlenen kad›n erkek farklar›n›n, cinsiyete iliﬂkin statü fark›n›n büyüklü¤üne duyarl›
olup olmad›¤›n› görmek için, cinsiyetin çarp›c›l›¤› art›r›lm›ﬂt›r. Beklentilerin aksine, bulgular,
gruplar aras› ba¤lamda cinsiyet çarp›c› hale getirildi¤inde, öznel olarak farkl› düzeylerde cinsiyet
eﬂitli¤i alg›layan bireyler aras›nda SBY’deki cinsiyet farkl›l›klar›n›n de¤iﬂmeden kald›¤›n› göstermiﬂtir. Bu sonuç, sosyal bask›nl›k yönelimi kuram›n›n “de¤iﬂmezlik” varsay›m›n› do¤rudan desteklemektedir.
Genel olarak bak›ld›¤›nda sonuçlar, sosyal
bask›nl›k kuram›n›n, alg›lanan grup statüsünün
SBY üzerindeki etkisinin, gruplar aras›ndaki fark›n çarp›c›l›¤›na ba¤l› olarak de¤iﬂece¤i beklentisini desteklemektedir. Özellikle, ‹srail örnekleminde, gruplar aras›ndaki alg›lanan statü fark› büyük oldu¤unda Askenazim Musevileri ile Sephardik Musevileri aras›nda düﬂük düzeyde ve anlaml› SBY farklar› bulunmuﬂtur. Gruplar aras›nda alg›lanan statü fark› düﬂük oldu¤unda ise iki grup
aras›nda anlaml› fark bulunmam›ﬂt›r. Bununla
birlikte, etnik köken ve alg›lanan statü fark› aras›ndaki çift yönlü etkileﬂim istatistiksel olarak anlaml› olmad›¤›ndan sonuçlar ikna edici de¤ildir.
Kuzey ‹rlanda’da Protestanlar ve Katolikler,
Amerika’da beyazlar ve siyahlar›n iliﬂkileri üzerinden al›nan sonuçlar bu varsay›m› çok daha aç›k
olarak desteklemektedir. Kuzey ‹rlanda örnekleminde sonuçlar, ço¤u insan›n Protestanlar lehine
daha büyük statü fark› alg›lad›¤›n› düﬂünen bireylerde, Protestanlar›n SBY düzeylerinin daha yüksek, ço¤u insan›n Katolikler lehine daha yüksek
statü fark› alg›lad›¤›n› düﬂünen bireylerde ise Katoliklerin SBY düzeylerinin daha yüksek oldu¤una iﬂaret etmektedir. Benzer ﬂekilde, Amerikan
örnekleminde, ço¤u insan›n beyazlar lehine daha
büyük statü fark› alg›lad›¤›n› düﬂünen bireylerde,
beyazlar›n SBY düzeyleri siyahlar›nkinden daha
yüksektir. Ancak, bireyler ço¤u insan›n beyazlar
lehine daha düﬂük etnik statü fark› alg›lad›¤›n› düﬂündüklerinde, beyazlar ve siyahlar aras›nda SBY
fark› bulunamam›ﬂt›r.
Kuzey ‹rlanda’da, alg›lanan grup statüsü tersine çevrildi¤inde al›nan sonuçlar, SBY’deki grup
farklar› s›nan›rken, öznel statü de¤erlendirmelerini dikkate alman›n önemini ortaya koymaktad›r.
SBY’deki grup farklar› yaln›zca bir grup di¤erinden daha yüksek statüye sahip olarak alg›land›¤›nda ortaya ç›kmaktad›r ve alg›lanan grup statüsü di¤er grubun lehine döndü¤ünde ayn› sonuç o
grup için de geçerli olmaktad›r. Alg›lanan statü
fark› Amerikan örnekleminde Afrikal› Amerikal›lar lehine de tersine çevrilebilseydi, benzer bir
örüntünün orada da ortaya ç›kmas› beklenebilirdi.
Pratik bir aç›dan bak›ld›¤›nda bulgular, bir
grubun, sosyal hiyerarﬂide statüsü yükseldikçe,
hemen her zaman gruplar aras›ndaki eﬂitsizlik isteklerinin artaca¤› yönündeki rahats›zl›k verici
olas›l›¤› desteklemektedir. Bu durum, dura¤an olmayan toplumlarda, gruplar›n daha fazla güç kazand›klar›nda eﬂitli¤e karﬂ› olan sosyal politikalar›, daha az güce sahip olduklar›nda eﬂitlik yanl›s›
politikalar› desteklemeye baﬂlayacaklar›na iﬂaret
etmektedir. Kuramsal bir aç›dan bak›ld›¤›nda ise,
bireyler, ço¤u insan›n söz konusu gruplar aras›nda daha büyük statü fark› alg›lad›¤›n› düﬂündüklerinde, statüsü yüksek olan gruplar, gruplar›n›n
yüksek statüsünün sa¤lad›¤› ayr›cal›klar› ellerin83
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
de tutmak için varolan sistemi desteklemektedirler. Statüsü düﬂük olan gruplar›n ise, gruplar›n›n
aleyhine iﬂleyen sosyal sistemin karﬂ›s›nda olma
olas›l›klar› daha yüksektir. Bununla birlikte, verilerin iliﬂkisel do¤as›, nedenselli¤in yönü konusunda kesin bir karar al›nmas›na izin vermemektedir. SBY kuram›, bir grubun, nesnel ya da öznel
olarak alg›lanan grup içi statüsü artt›¤›nda, SBY
düzeyinin artaca¤›n› söylese de bunun tersi de
do¤ru olabilir. Yani, SBY’ nin yüksek olmas›, daha yüksek grup statüsü alg›lanmas›na yol aç›yor
olabilir. Gelecekteki çal›ﬂmalarda, SBY’deki
grup farkl›l›klar›n›n, grup temelli statü fark›n›n
büyüklü¤ü ile art›p artmad›¤›n› anlamak için,
keyfi olarak yarat›lm›ﬂ belirgin iki grup aras›ndaki statü fark›n›n büyüklü¤ü deneysel olarak manipule edilmelidir.
Sosyal bask›nl›k yöneliminde gözlenen, keyfi
olarak yarat›lm›ﬂ grup farklar›na iliﬂkin bulgular›n aksine, SBY’deki cinsiyet farkl›l›klar›, kad›n
ve erkek aras›nda alg›lanan statü fark›n›n miktar›
de¤iﬂse de ayn› kalm›ﬂt›r. Kad›nlarla erkekler aras›nda çok küçük bir statü fark› alg›land›¤›nda bile, erkeklerin SBY düzeyleri kad›nlar›n›nkinden
yüksek bulunmuﬂtur. Bu bulgular, kültürün belirleyici oldu¤unu söyleyen görüﬂle çeliﬂmektedir.
Kültürel belirleyicilik görüﬂüne göre, SBY’de
gözlenen kad›n erkek farklar›, keyfi olarak yarat›lan gruplar aras›ndaki SBY farklar›n› etkileyen
ayn› güç ve statü farkl›l›klar›n›n bir sonucu olarak
dalgalanmalara yol açacakt›r. Belki de, keyfi olarak yarat›lan gruplar aras›ndaki SBY farklar›, en
iyi gruplar›n statü ve güç farkl›l›klar›ndan yola
ç›k›larak anlaﬂ›labilecekken, SBY’deki cinsiyet
farklar› ayn› yolla anlaﬂ›lamayacakt›r.
Evrimsel bak›ﬂ aç›s›, alg›lanan kad›n erkek
statüsü farkl›laﬂt›¤›nda, baﬂka bir deyiﬂle, cinsiyet
hiyerarﬂisi de¤iﬂti¤inde SBY’de gözlenen cinsiyet
farklar›n›n ayn› kalmas›na olas› bir gerekçe sun-
maktad›r. Bu bak›ﬂ aç›s›na göre, kad›nlarla erkekler aras›ndaki SBY fark›, kültürler aras›nda oldu¤u gibi evrimsel süreçte de kad›n ve erke¤in karﬂ› karﬂ›ya kald›¤› farkl› üreme s›n›rlamalar›ndan
kaynaklanmaktad›r. Hem cinsiyet hiyerarﬂisindeki hem de kültürler ve ba¤lamlar aras› de¤iﬂikliklere karﬂ›n erkeklerin SBY düzeylerinin kad›nlar›nkinden yüksek olmas›n›n nedeni, erke¤in üreme baﬂar›s›n›n kad›n›nkinden farkl› olmas›d›r.
Hiyerarﬂinin derecesi, keyfi olarak yarat›lm›ﬂ
gruplar aras›nda gözlenen SBY farkl›l›klar›n› etkilerken, kad›n ve erkek aras›ndaki SBY fark›n›
neden etkilememektedir sorusuna olas› bir di¤er
aç›klama Jackman’dan gelmektedir. Ona göre, erke¤in bask›nl›¤›, düﬂmanl›k uyand›rmaks›z›n kad›n› konrtol giriﬂimlerinden kaynaklanmaktad›r.
Erkek kad›nla olumlu, yak›n, romantik iliﬂkiler ve
arkadaﬂl›k istemektedir. Etnik bask›nl›k ise, etnik
iliﬂkiler daha az yak›n etkileﬂim içermek e¤iliminde oldu¤undan, daha yüksek düzeyde bir düﬂmanl›k içermektedir. E¤er erke¤in bask›nl›¤› düﬂmanca ve kasti olmaktan çok, babacan ve zarif ise kad›nlar kendilerini, erkeklerle aralar›ndaki artan
statü fark›na karﬂ›n avantajs›z olarak alg›lamayacaklard›r. Bu durum, kad›n›n SBY puanlar›n›n,
cinsiyet hiyerarﬂisinde alg›lanan de¤iﬂimlere daha
az tepkisel olmas›na yol aç›yor olabilir.
Sosyal bask›nl›k yönelimindeki cinsiyet
farkl›l›klar›n›n, kad›n ve erkek aras›nda alg›lanan
statü fark›n›n büyüklü¤ünün bir sonucu olarak de¤iﬂmemesine iliﬂkin olarak üzerinde durulmas›
gereken önemli üç nokta daha vard›r. Birincisi, bu
çal›ﬂma SBY’de gözlenen belirgin cinsiyet farklar›n›n kökeni hakk›nda kuramsal aç›klamalar sunmuﬂtur. Di¤er tutum ve davran›ﬂlarda gözlenen
cinsiyet farkl›l›klar›n›n kaynaklar› hakk›nda tahminde bulunmamaktad›r. ‹kincisi, bu çal›ﬂmada
cinsiyet farkl›l›klar›, farkl› kültürel ba¤lamlar›n
bir sonucu olmaktan çok grup statüsünde alg›lan
84
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
farklar›n bir sonucu olarak s›nanm›ﬂt›r. Bu nedenle, kültürel belirleyicilik görüﬂü için yaln›zca k›smi bir s›nama sa¤lamaktad›r. Üçüncüsü, çal›ﬂma
cinsiyetin çarp›c› hale getirildi¤i bir ba¤lamda,
kad›n ve erke¤in statü fark›n› dikkate almakla birlikte, statü fark›n›n büyüklü¤ünü deneysel olarak
manipule etmemiﬂtir. Ayr›ca, Amerika’daki kad›n ve erkek aras›nda alg›lanan statü fark›ndaki
de¤iﬂimin, SBY’deki cinsiyet farkl›l›klar›n› etkileyecek düzeyde olmamas› da bir olas›l›kt›r. Sonraki
araﬂt›rmalarda,
SBY’deki
cinsiyet
farkl›l›klar›n›n, kad›n ve erkek aras›ndaki statü
fark›n›n büyüklü¤ündeki çarp›c› de¤iﬂikliklerden
etkilenip etkilenmedi¤ini görmek için, statü fark›n›n büyüklü¤ü deneysel olarak manipule edilmelidir.
85
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
SOKA⁄IN D‹L‹ ve ‹NSAN
B‹L‹MLER‹N‹N
MÜNZEV‹L‹⁄‹
Canani Kaygusuz*
nin do¤rulu¤u için elbette önemlidir. Ancak en az
bunun kadar araﬂt›rmac›n›n hangi olgulara hangi
kavramlarla yaklaﬂt›¤› da önemlidir. Bu yaz›, biraz da¤›n›k da olsa, son zamanlarda birer toplumsal olgu olarak hemen herkesin gündemine giren
sokaktaki olaylardan yola ç›karak, toplum/in-
‹nsan› merkeze alan tüm çal›ﬂma alanlar›n›n,
insanla ilgili bilgi üretimine yöneliﬂi binlerce y›l
geriye götürülebilir. Ancak, bilgi üreten kiﬂilerin
bilgi üretme süreçlerinde sistematikli¤i dikkate
almas› daha geç dönemlere rastlamaktad›r. Bilim
tarihine bak›ld›¤›nda, özellikle 16. yüzy›ldan baﬂlayarak daha karmaﬂ›k hale gelen toplumsal iliﬂkiler ba¤lam›nda insan› anlamaya çal›ﬂan düﬂünürlerin, dönemin de¤iﬂen koﬂullar›na uygun biçimde
insanla ilgili bilgi edinme süreçlerini daha fazla
öne ç›kard›klar› görülmektedir. Onalt›nc› yüzy›ldan itibaren, öncelikle evrene ve dünyaya iliﬂkin
egemen düﬂünceleri sarsan, dünya ve evrenin iﬂleyiﬂ yasalar›n›n keﬂfeden, giderek toplumlar›n iﬂleyiﬂ yasalar›n›n da keﬂfedilebilece¤i düﬂüncesiyle
toplumu keﬂfetmeye yönelen ve en sonunda insan› merkeze alarak, insan davran›ﬂ›n›n yasalar›n›
araﬂt›ran bilimlerin devreye girmesi, yaklaﬂ›k alt›
yüz y›ll›k bir sürecin sonucudur. Bu süreçte, dünyay›, evreni, toplumu ve bireyi anlama çabalar›
farkl›laﬂm›ﬂ, önceki dönemlerin tüm bu alanlardaki teolojik ve metafizik anlay›ﬂlar›n›n yerini bilimsel anlay›ﬂ alm›ﬂt›r.
Bugün gelinen noktada, herhangi bir konuya
iliﬂkin nedensel ya da iliﬂkisel aç›klamalar yap›lmak istendi¤inde, bu aç›klamalar› destekleyecek
gözleme veya deneye dayal› verilerin olmas› gerekmektedir. Yani, aç›klamalar›n olgulara dayanmas›, o bilginin do¤ru kabul edilmesi için vazgeçilmezdir. Bilginin olgulara dayand›r›lmas› bilgi-
san/tin1 bilimlerinin mant›¤›n› tart›ﬂmaya yöneliktir. Konunun kapsaml› olmas› nedeniyle yaz›,
kendi içinde bir çok eksikli¤i ve tekrar› ne yaz›k
ki bar›nd›rmak talihsizli¤i ile yüz yüzedir.
Bugünün Dünyas›nda Soka¤›n Dili
ve Perde Arkas›
Son y›llarda tüm dünyada sokaktakiler, bilimi
ve bilimin kendilere ne diyece¤ini fazla umursamadan kendilerine özgü yeni bir dil yarat›p, sorunlar›n› kendi yaratt›klar› dil üzerinden duyurmaya çal›ﬂmaktad›r. Sokaklar, dünyan›n, ilgili
herkesin sezgileri yoluyla keﬂfedebilece¤i bir sürecin içine çekildi¤ini, bu sürecin yak›n zamanda
bütün dünyay› daha derinden kas›p kavuraca¤›n›
aç›kça göstermektedir. Örne¤in, 1967’de dünyay›
saran ve sarsan ö¤renci olaylar›n›n merkezi olan
Fransa’da ö¤renciler, bugünlerde yine sokaktad›r.
Ö¤renci gençler, yeniden düzenlenen çal›ﬂma yasas›yla, genç çal›ﬂanlar›n çal›ﬂma koﬂullar›n› a¤›rlaﬂt›ran ve iﬂ güvencelerini önemli oranda ortadan
kald›ran yasa maddelerine tepki göstermektedir.
Ö¤renciler, bu yasan›n geri çekilmesi için günlerdir sokaklarda yat›p kalkmakta, talepleri karﬂ›lanmad›¤› sürece sokakta kalmaya devam edeceklerini vurgulamaktad›rlar. Ayr›ca, onlardan evlerine
dönmelerini isteyen kolluk kuvvetleri ile çat›ﬂmaktad›rlar. Paris sokaklar› birkaç ay önce de, onlarca y›l öncesinden Cezayir ve Tunus’tan göçerek Fransa’ya yerleﬂen ama bir türlü Fransa’yla
*Ö¤retim Üyesi, Atatürk Üniversitesi PDR Anabilim Dal›.
1
Tin yada insan bilimleri ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz. Geeorg Misch, Tin Bilimleri Kuram› ‹çinde Yaﬂama Felsefesi Düﬂüncesi.
(Derleyen ve Çeviren:Do¤an Özlem, Hermeneutik (Yorumbilgisi) Üzerine Yaz›lar içinde) Ark Yay›nevi, 1995. Ankara s.10-29.
86
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
bütünleﬂemeyen ailelerin genç çocuklar›n›n eylemlerine sahne olmuﬂtur: Atalar› Fransa’ya, dönemin Fransa sömürgesi olan Cezayir ve Tunus’tan göç edenlerin ikinci kuﬂak torunlar›, bugün Fransa’daki konumlar›ndan memnuniyetsizliklerini ifade ederek, Paris sokaklar›n› kendi içlerinde y›llard›r yanan “d›ﬂlanm›ﬂl›k ateﬂi” gibi
yakm›ﬂlard›r.
Benzer ﬂekilde, Irak’›n Amerika Birleﬂik Devletleri (ABD) ve müttefikleri taraf›ndan iﬂgal ediliﬂinin üçüncü y›l›nda, baﬂta iﬂgal edilen topraklara asker gönderen ülkeler olmak üzere, dünyan›n
her yerinden insanlar sokaklara dökülmektedir.
Sokaklardaki bu insanlar, savaﬂ›n sürdürülmesine
karﬂ› ç›kmaktad›r. Bu insanlar›n bir k›sm› savaﬂ
ç›kmadan önce de sokakta savaﬂa karﬂ›
ç›km›ﬂlard›r. Geçmiﬂte savaﬂa karﬂ› ç›kanlar,
ABD ve müttefiklerinin savaﬂ gerekçelerinin birer söylence oldu¤unun fark›na o zaman
varm›ﬂlard›r. Bugün savaﬂ›n sürdürülmesine karﬂ›
olanlar ise, ABD ve müttefiklerinin savaﬂ gerekçelerinin ortadan kalkt›¤›n›, çünkü bu gerekçelerin “uydurulmuﬂ” oldu¤u fark etmiﬂlerdir. Bugün
savaﬂ karﬂ›t› gösterilere yönelenler, Ortado¤u ve
Kafkasya’daki do¤al gaz ve petrol rezervlerinin
(tabi alt›n gibi de¤erli metallerin de) paylaﬂ›lmas›n› ve ucuz üretimiyle “merkez” ülkelerinin
“baﬂbelas›” haline gelen ve kapitalizmin köﬂeye
s›k›ﬂmas›na neden olan Çin’in kuﬂat›lmas›n› hedefleyen Büyük Ortado¤u Projesi’nin (BOP) ilk
ad›m› olarak sahneye konulanlar› (Afganistan ve
hemen ard›ndan Irak ç›karmalar›n›n, dünya kamuoyuna insanl›kd›ﬂ› savaﬂ görüntüleri ve bu görüntülerin dehﬂeti ve nefreti d›ﬂ›nda hiçbir ﬂey b›rakmad›¤›n›) görmeye baﬂlad›lar. Bu nedenle bugün dünya üzerinde bir çok ülkede savaﬂ karﬂ›tlar› daha güçlü bir biçimde sokaktad›r. Gelinen
noktada, savaﬂ›n insanl›kd›ﬂ› sonuçlar›yla daha
fazla yüzleﬂenler, baﬂta ABD ve dünyan›n de¤iﬂik
bölgelerinde çocuklar›n› savaﬂta yitiren anneler
olmak üzere, kendi ülkelerinin politikalar›n› ve
politikac›lar›n› sorgulamaya ve geniﬂ kitlelere de
sorgulatmaya yönelmiﬂlerdir.
Bugünlerde ABD ve Avrupa Birli¤i ülkelerinin “d›ﬂar›da b›rak›lan yurttaﬂlar›” da sokaktad›r:
Genellikle bulunduklar› co¤rafyalar›n iktidar savaﬂlar›n› sürdüren bazen iç ama ço¤u kez d›ﬂ iktidar odaklar›n›n oluﬂturdu¤u huzursuzluklar nedeniyle, kendi topraklar›ndan ço¤u kez gönülsüz kopar›lan insanlar, göç ettikleri ülkelerin kendileriyle ilgili yürüttü¤ü politikalar yüzünden sokaktad›r. Bugün, en az›ndan can güvenli¤i için daha
cazip hale gelen dünyan›n “merkez” ülkeleri, göçmen topluluklar›n ço¤u kez “mülteci” olarak yerleﬂtikleri ülkelerde ortaya ç›kan “kimlik” sorunlar›n›n iç politikalar›n› ve yurttaﬂlar›n› rahats›z etti¤ini fark etmekte ve yeni göçlerin engellenmesini
hedefleyen yasal de¤iﬂikliklere gitmektedirler.
Sürekli göç alan “merkez” ülkelerin mültecilikle
ilgili yöneldikleri yasal de¤iﬂiklikler yaln›zca göç
edecek olanlara yönelik de¤ildir. Önceden göç
edenlerin aleyhine yap›lan ve yap›lmas› planlanan
yasal de¤iﬂiklikler de vard›r. Bu durum, göçmenleri tedirgin etmekte ve onlar› hak aray›ﬂ› için
soka¤a dökülmeye yöneltmektedir.
Global çerçeveden bak›ld›¤›nda, dünyan›n
globalleﬂmesinin umut vadenden tüm söylemlerinin içinin boﬂ oldu¤u daha fazla görülmeye
baﬂlanm›ﬂt›r. “Kenar”daki güçlerin kendine “merkez”de yer bulmaya çal›ﬂt›¤› ve bu ba¤lamda merkezi s›k›ﬂt›rmaya baﬂla¤›n› iddia etmek zor de¤ildir. Bugün, s›k›ﬂan “merkez”in kendisine alan
açmak için, kendine daha yak›n durana, de¤er
veriyormuﬂ edas› ile yaklaﬂarak daha kenardakilerin kendilerine “merkez”de yer açma çabalar›n›
engellemek için “yak›n”›ndakileri “kenar”a karﬂ›
k›ﬂk›rtt›klar›n› gözlemlemek de zor de¤ildir. Bu
ba¤lamda, dünyan›n “uygar toplumlar›” (sosyolo87
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
jik anlamda merkez güçleri temsil eden ABD, AB
ve Japonya gibi geliﬂmiﬂ kapitalist toplumlar)
kendi uygarl›k noktalar›ndan “kenar”a do¤ru çizdikleri daireler üzerinden yerleﬂtirdikleri toplumlara “uygarl›k düzeyine” ve “merkez”e yak›nl›¤›na kendi “merkez” dairelerine alabilmekte
ve onlar›, onore edici söylemler arac›l›¤› ile “kenar”daki toplumlara karﬂ› kullanabilmektedirler.
Bu noktada Türkiye gibi ülkeler, “merkez”e oldukça yak›n duruyormuﬂ gibi sunulmakta ve yak›n durduklar› “merkez”e girebilmeleri ad›na, bu
merkez ülkelerin temel politikalar›na uygun roller
oynamaya yönlendirilmektedirler.
Elbette bu yaz›n›n konusu dünyan›n gidiﬂat›n›n olumsuz sonuçlar›na odaklanmak ve bu ba¤lamda Türkiye’nin Ortado¤u’da üstlenmeye zorland›¤› rolleri deﬂifre etmek de¤ildir. Esasen, geliﬂmiﬂ “merkez” ülkelerinin genel politikalar›n›n;
bu ba¤lamda dünyan›n yeniden karﬂ›laﬂt›¤› üretim
ve pazar sorunlar›n›n; gelinen noktada kapitalizmin içine düﬂtü¤ü s›k›ﬂ›kl›¤› aﬂmak üzere sar›ld›¤› söylemlerin ve dünyay› yeniden kendi ç›karlar› do¤rultusunda paylaﬂmak için hangi bölgelerde
ne türden ac›mas›z savaﬂlar› k›ﬂk›rtt›klar›n›n deﬂifre edilmeye ihtiyac› da yoktur. Bunlar hemen
herkesçe bilinen malum ﬂeylerdir. Ancak, bu durum ço¤u kez kan›ksamay› da beraberinde getirdi¤inden “malumun ilan›” da önemlidir. Ne var ki,
bu konu maalesef yaz›n›n s›n›rlar›n›n d›ﬂ›ndad›r.
Günümüzde dünyan›n bir bütün olarak darbo¤azdan geçti¤i hemen herkesçe kabul edilmektedir. Hareket halinde olan ve durmadan de¤iﬂen
dünyan›n de¤erleriyle haz›rl›ks›z karﬂ›laﬂt›klar›
için dünyan›n en ücra topluluklar› bile, ekonomik,
toplumsal/kültürel, politik ve psikolojik ba¤lamda
h›zla uyum sa¤layamad›klar› bir çok yeni durumla baﬂ etmek zorunda kalmaktad›r. Bu durum bir
yandan topluluklar› kendi iç gruplar›na daha fazla yaslanmaya ve d›ﬂ gruplarla daha fazla ayr›ﬂ-
maya götürürken, di¤er yandan da kendi gruplar›
içinde “tamamen kendi istedikleri” gibi olmayanlara yönelik hoﬂgörüsüzlükleri artmaktad›r. Bu
süreci, temelde, dünyan›n “merkez” ve “kenar”
ülkelerinin sürdürdükleri iliﬂkiler ile herhangi bir
devletin kendi s›n›rlar› içinde merkezde duran iktidar odaklar› ile kenarda kalan kesimleri aras›ndaki iliﬂkiler ﬂekillendirmektedir.
Konuya devletler aras› iliﬂkiler üzerinden bak›ld›¤›nda, dünya üzerinde say›lar› sürekli de¤iﬂen devletlerin merkez-kenar iliﬂkileri, merkezin
uzun vadeli ç›karlar› ve amaçlar› do¤rultusunda
sürekli olarak yeniden ﬂekillendirilmektedir. Politik bilimlerle u¤raﬂanlar bunu “reel politika”n›n
bir gere¤i olarak, “devletlerin sürekli dostlar› ve
sürekli düﬂmanlar yoktur, sürekli ç›karlar› do¤rultusunda iliﬂki tonlar›n› de¤iﬂtirdikleri devletler
yada toplumlar vard›r” diye özetlemektedirler.
K›saca, “devletler ç›karlar›n›n gere¤i olarak ﬂeytanla bile iﬂbirli¤i yapmaya haz›rd›r ve bu da meﬂru bir ﬂeydir” demek istemektedirler.
Bu bak›ﬂ asl›nda yaln›zca “reel politik” çerçeveden söylenen ve kabul edilen bir durum de¤ildir. Bu bak›ﬂ aç›s›, toplumun tüm kesimlerine de
belletilmekte ve sürekli meﬂrulaﬂt›r›lmaktad›r.
Böyle olunca, sürekli de¤iﬂen dost ve düﬂman
devletlerin ya da toplumlar›n var olma olas›l›¤›,
ülke içinde yaﬂayan yurttaﬂlar›n sürekli kendini
yeniden biçimlendirmesi ve yaﬂam alg›lar›n› sürekli de¤iﬂtirmek zorunda kalmas› anlam›na gelmektedir. Bu süreç, dünyan›n alg›lanmas›nda istikrarl› bir bak›ﬂ›n kurulmas›n› önemli oranda engellemektedir. Bu yüzden, dünyay› anlamaya yönelerek kendi gelece¤ini inﬂa etmeye çal›ﬂan hemen herkes, zihinsel bir belirsizlik ya da karmaﬂa
içine sürüklenmektedir. Devletleraras› iliﬂkiler
arac›l›¤› ile bunu örneklemek gerekirse, sözgeliﬂi,
ABD’nin Ortado¤u’da ne kadar kalaca¤›na iliﬂkin
tahminler insanlar›n zihninde sürekli de¤iﬂmekte,
88
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
giderek ABD’nin Ortado¤u’dan çekilip çekilmeyece¤i belirsizli¤ine dönüﬂebilmektedir. Yine Ortado¤u aç›s›ndan ABD’nin iﬂgali Irak’la s›n›rland›r›p s›n›rland›rmayaca¤›, iﬂgalin nerelere kadar
yay›laca¤› bir soru olarak giderek daha belirgin
hale gelmekte; bu iﬂgal sürecinden Türkiye’nin
nas›l etkilenece¤i zihinleri kar›ﬂt›ran bir sorun
olarak öne ç›kmaktad›r. Ortado¤u co¤rafyas›nda
yaﬂayan insanlar›n zihnini kar›ﬂt›ran bu türden genel sorunlar›n sonuçlar›n› kontrol etmek ço¤u kez
bireylerin ellerinde olmad›¤›ndan, bireylerde yaﬂamlar›yla ilgili “d›ﬂ kontrol” alg›s› derinleﬂmekte ve sonuçta bireyler, bu türden sorularla ya zihinlerini meﬂgul etmemeye ya da bu türden sorularla her karﬂ›laﬂt›klar›nda “bekle gör” politikalar› izlemeye yönelmektedirler. Dolay›s› ile kitleler
kendi kaderlerinin etkin belirleyicisi olabilme
özelliklerini giderek yitirmekte ve kendilerini sorunlar için haz›r çözüm bekleyen “suje” konumunda bulmaktad›rlar. Süreçle ilgili belirsiz- leﬂen beklentiler ve kitlelerin haz›r çözüm reçeteleri aray›ﬂ›na yönelmesi, ayr›nt›l› bilgi gerektirmeyen ve geçmiﬂin “tatl› hülyalar›ndan” beslenen
ideolojik yap›lar› yeniden hareketlendirmekte,
“dinsel/ideolojik” örgütlerin kitle tabanlar›n› geniﬂletmektedir. Bugün kitle taleplerinden yola ç›kan yasal ve yasad›ﬂ› örgütlenmeler, s›k›ﬂm›ﬂ kitlelerin hakl› taleplerini kendi dar grup ç›karlar›
üzerinden sürekli politize etmekte; bu politizasyon süreci kendilerini farkl› gruplara ait hisseden
kitleleri sürekli karﬂ› karﬂ›ya getirebilmektedir.
Bunun toplumsal hayattaki pratik karﬂ›l›¤› ise, daha fazla muhafazakarlaﬂma, daha fazla tutucu kal›plara geri çekilme ve daha fazla “öteki”ni d›ﬂlama biçiminde ortaya ç›kmaktad›r.
Toplumsal yap› içinde etkin belirleyici konumunu, genel ekonomik, toplumsal/kültürel, politik ve psikolojik nedenlerle yitiren ve “ﬂeyleﬂen”
bireyin ﬂaﬂk›nlaﬂmas›na ve geri çekilerek geçmi-
ﬂin “tatl› hülyalar›na” kap›l›p muhafazakarlaﬂmas›na yol açan bu toplumsal süreç, bireyde toplumsal iliﬂkileri y›k›c› tarzda yeniden örgütlenme e¤ilimini güçlendirmektedir. Bu sürecin toplumsal
yaﬂamdaki pratik karﬂ›l›¤›, kitlelerin, kendilerini
s›k›ﬂt›rd›¤›n› varsayd›klar› tüm toplumsal kurumlara yönelik ﬂiddet dalgas›n› yayg›nlaﬂt›rmas›d›r.
Bu ﬂiddet dalgas› ço¤u kez bireysel ﬂiddeti öne ç›karacak ﬂekilde yay›lmakta, bu ba¤lamda dünyan›n bütün noktalar›nda her gün medyada çokça
örne¤ini gördü¤ümüz ﬂiddet eylemleri, sorun çözme arac› olarak insanlar›n zihninde giderek meﬂrulaﬂmaktad›r.
Türkiye aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, s›k›ﬂan kesimlerin her gün yeni yöntemlerle yayd›¤› ﬂiddet dalgas›n›n izlerini art›k ‹lkö¤retim Okullar›nda bile
sürebilmek mümkündür. Son birkaç haftada, yaﬂlar› 12–14 aras›nda de¤iﬂen çocuklar›n birbirlerini okul ortamlar›nda öldürmelerine kadar varan
ﬂiddet eylemlerini çaresizce izlemeye baﬂlad›k bile. Okullarda ço¤u kez ö¤rencilerin mafyatik
medya kahramanlar›na özenerek gerçekleﬂtirdikleri ﬂiddet eylemlerini birbirlerine ve giderek ö¤retmenlerine yönelttiklerine tan›kl›k etmekteyiz.
“Malumun ilan›” olmas› aç›s›ndan, sorunlar›n›
çözmek için öldürücü ﬂiddet eylemlerine baﬂvuran ö¤rencilerin, son 10-15 gün içinde yöneldikleri eylemlerin bas›na yans›d›¤› kadar›yla bir k›sm›na göz at›ld›¤›nda; Erzurum’da bir ‹lkö¤retim
Okulu’nda iki s›n›f ö¤retmeninin, bir y›l önce mezun olan ö¤rencilerinin tabancal› sald›r›s›na u¤rad›¤›n›; Adana’daki iki lisenin futbol turnuvas›ndaki maç›nda eli sopal›(müdürün ifadesine göre
ellerinde silah da olan) 50 ö¤rencinin bir liseyi
bast›¤›n›; Konya’da ellerindeki “b›çaklarla ﬂakalaﬂan” ‹lkö¤retim Okulu 6. s›n›f ö¤rencisi 13 yaﬂ›ndaki bir ö¤rencinin ayn› yaﬂtaki okul arkadaﬂ›n› b›çaklad›¤›n›; yine Adana’da 16 yaﬂ›ndaki bir
lise ö¤rencisinin kendi s›n›f›ndaki arkadaﬂ›n›
89
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
okuldaki tart›ﬂmadan sonra evine giderken b›çakla yaralad›¤›n›; Gebze’de, 17 yaﬂ›ndaki bir lise
ö¤rencisinin derse geç kalmas› yüzünden idareden “geç kalma ka¤›d›” isteyen ö¤retmeniyle önce tart›ﬂt›¤›n›, daha sonra okul d›ﬂ›ndan iki arkadaﬂ›yla s›n›f› basarak ö¤retmenine b›çakla sald›rd›¤›n›; Bursa’da ilkö¤retim okulu 6’nc› s›n›f ö¤rencisinin, ayn› okulda e¤itim gören bir baﬂka ö¤renci taraf›ndan b›çakland›¤›n›; Konya’da bir ‹lkö¤retim Okulu 8. s›n›f ö¤rencisinin, teneffüste
futbol oynarken ayn› okulun 13 yaﬂ›ndaki 7. s›n›f
ö¤rencisini baca¤›ndan b›çakla yaralad›¤›n›; Erzurum’da bir lisede, 16 yaﬂ›ndaki bir ö¤rencinin
telefonunu arkadaﬂ›na vermemesi yüzünden okul
ç›k›ﬂ› ö¤renciler taraf›ndan hastanelik edilinceye
kadar dövüldü¤ünü; Bursa Osmangazi’deki bir ilkö¤retim okulunun 6. s›n›f ö¤rencisinin, evine
gitmek üzere okuldan ayr›ld›ktan sonra, ayn›
okulda e¤itim gören 13 yaﬂ›ndaki 6. s›n›f ö¤rencisi taraf›ndan b›çakland›¤›n›; ‹stanbul Üsküdar’da
bir ilkö¤retim okulu bahçesinde ö¤renciler aras›nda ç›kan kavgay› izleyen 11 yaﬂ›ndaki bir çocu¤un, 13 yaﬂ›ndaki ö¤renci taraf›ndan b›çakla yaraland›¤›n›; Yozgat’›n Sorgun ‹lçesine ba¤l› Ya¤c›lar Köyü’nde, ilkö¤retim 5’inci s›n›f ö¤rencisinin
okuldaki futbol maç›nda gol yemesine neden olmakla suçlad›¤› 11 yaﬂ›ndaki arkadaﬂ›n› b›çaklad›¤›n›;… görebilmek mümkün.2
Okullarda giderek yayg›nlaﬂan ya da hep yayg›n olmas›na karﬂ›n son zamanlarda medyan›n konu üzerine e¤ilmesiyle daha fazla gündeme taﬂ›nan ve ülkenin yöneticilerinin “bir avuç suda f›rt›na kopar›yorlar” diyerek medyaya yüklendi¤i ya
da “bizim çocuklar bunlar› yapmazlar” diyerek
durumun vahametini görmezden geldikleri olaylarda, maalesef ölen ö¤rencilerin de oldu¤unu ba-
s›ndan bilmekteyiz. Y›lbaﬂ›ndan bu yana ilkö¤retim okullar›nda ve liselerde meydana gelen olaylarda 52 ö¤renci yaralanm›ﬂ, yedi ö¤renci hayat›n› kaybetmiﬂtir3. Olaylar›n giderek yay›laca¤›na
iliﬂkin toplumun ilgili kesimlerinin kayg›lar›
medyadan sürekli dillendirilmektedir.
Konuyla ilgili yap›lan ankete dayal› çal›ﬂmalar , okullarda ﬂiddet uygulamalar›n›n bir e¤itim
arac› olarak ö¤retmenler taraf›ndan halen kullan›ld›¤›n› iﬂaret etmektedir. Ayn› çal›ﬂmalar, s›n›f
ortam›nda ö¤rencilerini her gün cezaland›ran ö¤retmenlerin 1992’de yüzde 9.23 olan oran›n›n,
2006 y›l›nda yüzde 13.66’ya ç›kt›¤›n›; ö¤rencilerini her hafta cezaland›ran ö¤retmenlerin oran›n›n 1992’de 25.6 iken 2006’da 27.31’e yükseldi¤ini; belki de en kötüsü, okullarda ö¤retmenin
ﬂiddete baﬂvurma e¤ilimlerinin ö¤renciler için giderek kan›ksanan bir davran›ﬂ oldu¤unu göstermektedir. Alanla ilgili çal›ﬂan uzmanlar bas›n yoluyla, ﬂiddet eylemlerine yönelen ö¤rencilerin eylem öncesinde, sosyal olarak içe kapand›klar›n›,
aﬂ›r› izolasyon, yaln›zl›k ve reddedilme duygular›
yaﬂad›klar›n›, kendilerinin de ﬂiddete maruz kald›klar›n›, tacize u¤ram›ﬂ olman›n getirdi¤i öfke
duygular› yaﬂad›klar›n›, akademik baﬂar›lar›n›n
düﬂük oldu¤unu, süre¤en disiplin sorunlar›yla
karﬂ›laﬂt›klar›n›, madde ve alkol kullan›m› türünden olumsuz al›ﬂk›nl›klara sahip olduklar›n› öne
sürmektedirler. Bu görüﬂlerin analitik kaynaklar›
net gösterilmese bile, ö¤rencilerin aile ve okullar
taraf›ndan bir ﬂekilde s›k›ﬂt›r›ld›¤›na dair aç›klamalar olmas› dikkat çekicidir.
4
Bugün Türkiye’de toplumsal yap› taraf›ndan
talepleri görmezden gelinen tek kesimin “s›k›ﬂt›r›lm›ﬂ gençlik” olmad›¤› da aç›kt›r. Küreselleﬂme
süreci ile birlikte giderek kendi yerel aidiyetleri-
2
Bu bilgiler 26-27 Mart 2006 tarihli Radikal gazetesinden k›salt›larak derlenmiﬂtir.
25 Mart 2006 tarihli Milliyet Gazetesi
4
Dilek Gözütok ve arkadaﬂlar› taraf›ndan Ankara’da farkl› okullarda yürütülen araﬂt›rman›n bas›na yans›yan k›s›mlar›ndan al›nm›ﬂt›r.
(28 Mart 2006, Radikal Gazetesi)
3
90
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
nin daha çok fark›na varan dinsel, etnik ve kültürel benzerlikler üzerinden kendilerine yak›n gruplarla bir arada olma e¤ilimine yönelen tüm sosyal
ya da politik gruplar da kendilerine “merkez”de
yer açmaya yönelmektedir. Bu ba¤lamdaki eylemler sokaklar› giderek daha hareketli hale getirmektedir. Avrupa Birli¤i’ne (AB) üye olmak isteyen Türkiye’de, on y›llara yay›lan ertelenmiﬂ ve
muhatap bulamam›ﬂ grup talepleri, AB sürecinin
etkisiyle de¤iﬂen yasalar›n kendilerine tan›d›klar›
özgürlük alanlar›ndan da yola ç›karak, kendi taleplerini yüksek sesle dile getirmeye yönelmiﬂlerdir. Bu durum, farkl› gruplar›n birbirlerine
yönelik davran›ﬂlar›nda birçok olumsuzlu¤u içinde bar›nd›rmakta ve giderek tüm Türkiye’ye yay›lmaktad›r. Bu ba¤lamda özellikle Kürt’lerin dillerini kullanma, bas›n yay›n yoluyla kendilerini
ifade etme, giderek ayr›k politik örgütlenmeler
ﬂeklinde Türkiye politikalar›na kat›lma ve Türkiye’nin her yerinde aleni siyaset yapma e¤ilimleri,
farkl› kentlerde farkl› yank›lar bulmaktad›r. Örne¤in 28–29–30 Mart 2006 tarihlerinde, daha önce
çat›ﬂmada öldürüldü¤ü aç›klanan PKK’l›lar›n,
kimyasal silahlarla öldürüldü¤ü söylentisinden/bilgisinden (ordu güçleri bu söylentiyi yalanlam›ﬂt›r) hareketle, öldürülen PKK’l›lar›n cenazelerinde Diyarbak›r’da meydana gelen ve daha
sonra Batman’a, Mardin’e ve ‹stanbul’a da s›çrayan olaylar, Türkiye’nin kültürel ve politik ikliminde ciddi de¤iﬂimlerin habercisidir. Güvenlik
güçleri ile yerel topluluklar aras›nda süren ve bu
yaz› kaleme al›n›rken dördüncü gününe giren bu
olaylar da yüzlerce sivil, gene yüzlerce polis yaralanm›ﬂ; üçü çocuk olmak sekiz gösterici ölmüﬂtür. Bu toplumsal olaylar, kendini yaln›zca bölgede de hissettirmemektedir. Bu olaylar bir bütün
olarak Türkiye toplumunu derinden etkileyen sars›c› toplumsal olgulara dönüﬂmektedir. Nitekim
bu olaylar›n oldu¤u günlerde, sözgeliﬂi Sakarya’da afiﬂ asan “sol görüﬂlü” iki kiﬂi, orada yaﬂayan bir grubun sald›r›s›na maruz kalm›ﬂ, polisin
yo¤un engelleme çabas›yla linçten kurtulabilmiﬂlerdir. Olay›n hemen ard›ndan toplanan bir grup
Sakaryal›, büyük olas›l›kla zihinlerinde “bölücü
örgütlerle” özdeﬂleﬂtirdikleri yasal bir siyasal partinin Demokratik Toplum Partisi (DTP) il binas›n› basm›ﬂ, bir gün sonra konuya iliﬂkin bas›n aç›klamas› yapmak isteyen DTP’liler ise yine sald›r›ya maruz kalm›ﬂlard›r. Keza Mard›n K›z›ltepe’de
gösteri yapan grup, büyük olas›l›kla zihinlerinde
bölgede meydana gelen olaylar›n sorumlusu olarak alg›lad›klar› Adalet ve Kalk›nma Partisi’nin
(AKP) ilçe binas›na sald›rm›ﬂ, partinin ilçe baﬂkanl›¤›n› ateﬂe vermiﬂlerdir. Asl›nda etnik temelde yükselen ve giderek yayg›nlaﬂan benzer olaylara, Eylül 2005 döneminde de s›kl›kla rastlanm›ﬂ,5 ancak sonradan olaylar›n yat›ﬂmas› nedeniyle, akademik gündeme zaten girmeyen bu türden
toplumsal olaylar toplum gündeminden de h›zla
düﬂürülmüﬂtür.
Son zamanlarda meydana gelen olaylar, farkl›
gruplar›n giderek kendilerini “öteki”nden daha
fazla ayr› tutmaya yöneldiklerinin göstergeleri olma yolunda toplum bilimcilere ciddi iﬂaretler vermektedir. Farkl› etnik, dinsel yada kültürel gruplar aras›nda yayg›nlaﬂan hoﬂgörüsüzlük, Türkiye’yi giderek ç›¤›r›ndan ç›km›ﬂ ve kontrol edilmesi zorlaﬂan ﬂiddet sarmal›n›n içine çekmektedir. Bu hoﬂgörüsüzlük e¤ilimlerinin tüm dünyada
yayg›nlaﬂt›¤› ve Ortado¤u’da mezhep kavgalar›n›n özellikle Irak üzerinden k›z›ﬂt›r›ld›¤› da dikkate al›nd›¤›nda, Türkiye toplumu için sorunlu
bir toplumsal döneme girildi¤ini iddia etmek ne
yaz›k ki ne yaz›k ki güç de¤ildir.
5
Bu konuda daha geniﬂ bilgi için bkz. Canani Kaygusuz. “ﬁu Ç›lg›n Türkler” Neden Linçe Yöneldiler?. Birikim Dergisi. Kas›m 2005, say›
1999. s. 105-114.)
91
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Hassasiyeti yüksek olan bu türden olaylar›n
içine; kad›n›, çal›ﬂan kesimleri, giderek eﬂcinselleri ve kendini egemen karﬂ›s›nda d›ﬂlanm›ﬂ ya da
ezik hisseden baﬂka gruplar› da alarak düﬂündü¤ümüzde, önümüzdeki günlerde soka¤›n daha da
hareketlenece¤i akla gelmektedir. Ne yaz›k ki, bu
denli hassas ve daha da hassaslaﬂacak olan konular›n içine, özellikle akademik camian›n pek de
girmek istemedi¤ini görmekteyiz. Bugün konular
üzerine, özellikle medyada görüﬂ bildiren akademisyenlerin, toplumsal iliﬂkiler sistemini derinden etkileme gücüne sahip bu türden olaylara yönelik aç›klamalar›, ço¤u kez ciddi analitik veriler
üzerine kurulmamaktad›r. Bilim insanlar› ço¤unlukla meselelerin çözümüne dönük olan ve bilineni tekrarlaman›n ötesine geçecek yeni yaklaﬂ›mlar
üretememektedir. Konuya iliﬂkin yap›lan “bilimsel” nitelikli aç›klamalar, genellikle ya suya sabuna dokunmamakta ya da konularla ilgili y›llard›r
süregelen egemen söylemin d›ﬂ›na taﬂamamaktad›r. Türkiye’nin temel toplumsal sorunlar› konusunda bilgi üreten az say›da araﬂt›rmac›n›n çabalar› ise, bazen bilim camias›nda bile çok sert tepkilerle karﬂ›lanmaktad›r. Bu süreç, Türkiye’de,
dünyan›n her taraf›nda tart›ﬂ›lan yak›c› toplumsal
sorunlar›n derinden incelemesini zorlaﬂt›rmakta,
sonuçta, konular üzerine tart›ﬂma yürütmeye çal›ﬂan farkl› görüﬂlerdeki bilimcilerin bile birbirlerini anlama zeminini daraltmaktad›r.
Bilimin Politikad›ﬂ›l›k ya da Olguyu De¤erden
Ay›rma Ad›na Yapt›¤› Politika
Bugün, Türkiye’nin temel toplumsal sorunlar›
üzerine araﬂt›rmaya/sorgulamaya yönelen az say›da akademi içindeki bilim adam›n›n çal›ﬂmalar›n›n ço¤u kez birbirlerinden kopuk olmas› yada
konulara yaklaﬂ›mlar›ndaki temel varsay›mlar›n›n
farkl› olmas› yüzünden, kendi parçal› bilim alanlar› üzerinden sürdürdükleri tart›ﬂmalar›n sonuçlar› bütünlükçü olamamakta; konular analiz edile-
bilse bile yeni bir senteze gidilememekte; bu durum da konular›n giderek daha mu¤lak hale gelmesine kaynakl›k etmektedir. Örne¤in ö¤rencilerin okullarda sürdürdü¤ü ﬂiddet eylemlerinin psikolojik nedenlerine odaklanan uzmanlar›n bir k›sm›, bu denli karmaﬂ›k ve çok de¤iﬂkenli bir sorunu, aile içi iletiﬂim sorunlar›na yada gençleri
özendiren mafya içerikli filmlerin medyada yayg›n gösterimi ya da çocu¤un okulda ﬂiddete maruz
kal›p kalmamas›na… indirgeyebilmektedir.
Bunlar dikkate al›nmaya de¤er yaklaﬂ›mlard›r.
Ancak, 12 Eylül 1980 sürecine kadar geri götürülebilecek gençli¤in “günah keçisi” ilan edilmesi
ve de-politizasyon sürecine maruz b›rak›lmas›n›n
bu olaylardaki pay›; düﬂünme ve düﬂündüklerini
ifade edebilme olanaklar›n›n neredeyse tüm toplumsal kurumlar taraf›ndan gençlerin ellerinden
al›nmas›n›n, gençlerin kendilerini baﬂka türlü ifade etmesini engelleyen yanlar›; “düﬂük yo¤unluklu çat›ﬂmalar” yüzünden köylerinden çocuk yaﬂta
kopar›lan ve kentin d›ﬂ›nda ac›mas›z yaﬂam koﬂullar›yla mücadele ederek hayatta kalan (bugünün) gençlerinin bu süreçten nas›l etkilendikleri;
ülkede mafya gruplar›n›n çeﬂitli kurumlarla nas›l
içiçe geçdi¤ini fark eden gençlerin kendilerini var
etmek için bu türden gruplara hangi oranda özendikleri… türünden birbirleriyle iliﬂkili olan ve sonucu etkileyen onlarca de¤iﬂken atlanabilmektedir. Bilim insanlar›n›n en az›ndan geniﬂ bir kesiminin basit birkaç de¤iﬂkenden hareketle (cinsiyet fark› var m›? Yaﬂ fark› var m›? Köyden gelme
süreleri aras›nda fark var m›? Ö¤retmenler taraf›ndan dayak at›lm›ﬂ m›? Aileler ﬂiddet uyguluyor
mu? –tüm bunlarda incelenebilir ama, salt bunlar›n incelenmesi kültürel/politik arkaplan›n sansürlenmesi anlam›na gelmektedir) sonuçlar› aç›klamaya çal›ﬂt›¤› gözönüne al›nd›¤›nda, çok daha
fazla ideolojik/politik arkaplan› olan, derinlemesine araﬂt›r›ld›¤›nda bir çok kurumun ve kiﬂinin
tedirgin olaca¤› bilinen konularda “nesnel” irde-
92
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
lemeler yapmak ne yaz›k ki ya mümkün olmamakta ya da mümkün olan durumlarda bilimciler,
kendi bilim camialar›nda bile suçlay›c› tepkileri
göze alarak araﬂt›rma yapmak zorunda kalabilmektedirler.
Bu yüzden, ö¤rencilerin soka¤a taﬂ›rd›klar›
“birbirlerini yok ederek kendilerini ifade etme”
türünden kamuoyunda çokça tart›ﬂ›lan, üzerinde
ideolojik ve politik bask›lar›n görece az oldu¤u
konularda bile, elde yeterince kapsaml› veri bulunmamaktad›r. Bilimsel çal›ﬂma alanlar›nda
mant›ksal pozitifist yaklaﬂ›m birkaç yüz y›ld›r
“nesnel bilgi edinmenin” tek geçerli yolu olarak
düﬂünülmektedir. Bu yaklaﬂ›m tarz›, bilimlerin
toplum içinde kendilerine yer açmak istedikleri
16. yüzy›ldan beri giderek kurumsallaﬂan bir sürecin sonucunda egemenlik kazanm›ﬂt›r. Bu ba¤lamda psikoloji de, kendine hem toplum hem de
di¤er bilimler içinde ba¤›ms›z bir bilim alan› olarak yer açmaya çal›ﬂt›¤› 19.yüzy›ldan baﬂlayarak
günümüze kadar geçen süreçte, egemen bilim paradigmas›n›n yani mant›ksal pozitivizmin temel
ön kabullerini “kabul ederek” iﬂe koyulmuﬂtur.
Mant›ksal pozitifist bilgi yöntemi, bilindi¤i üzere,
ölçmeye, ölçüm sonuçlar›n› say›sal verilerle ifade
etmeye, sonuçlar› istatistiksel iﬂlemlere tabi tutmaya ve ölçümü yap›lan “olgu”nun tekrarlanabilir biçimde yeniden gözlemlenmesine ve ölçümüne dayan›r. Bu ba¤lamda bu bilgi edinme
yöntemi, uygun araçlar geliﬂtirilerek ölçülemeyen
her türden olguyla ilgili öne sürülen bilgiye kuﬂkuyla yaklaﬂ›r. Dahas›, ölçümler gerçekleﬂene kadar bazen konular› da bilim alan›n›n d›ﬂ›na atar.
Böyle olunca yaln›zca gözleme dayal› olarak öne
sürülen bilgileri ço¤u kez “sezgisel bilgi” olarak
de¤erlendirir ve bu türden bilgilere yeterli oranda
“bilimsel k›ymet” vermez.
Mant›ksal pozitivist paradigma ile yap›lan çal›ﬂmalar›n olgular› aç›klama gücü konusundaki
yetersizlikleri üzerine ayr›nt›l› tart›ﬂma yürütmek
bu yaz›n›n s›n›rlar›n› zorlasa da, say›sal verilerin
kullan›lmad›¤› her durumu, “bilimsel anlamda
k›ymetli olamayan bilgi” olarak de¤erlendirmenin, bilimsel u¤raﬂ›n alan›n› daraltma d›ﬂ›nda bir
iﬂleve sahip olamayaca¤›n› öne sürmek mümkündür. Nitekim psikolojinin geliﬂmesine ola¤anüstü katk›lar sunan ve bugün gelinen noktada halen “mant›ksal pozitifist” bilim paradigmas› d›ﬂ›nda yöntemlerle insan üzerinde bilgi edinmeye
yönelen ve insan›n bilinçd›ﬂ›n› gözlem nesnesi
haline getiren psikanaliz üzerine düﬂünüldü¤ünde
bile, farkl› yöntemlerle de insanla ilgili “kabul
edilebilir/bilimsel bilgi” üretmenin mümkün olaca¤› anlaﬂ›l›r. Ne var ki, toplumsal olgular›n tahmin edilemeyecek kadar çoklu de¤iﬂkenin bir sonucu oldu¤u ve bu çoklu de¤iﬂkenlerin sonuç üzerinde etkileri araﬂt›r›l›rken araﬂt›rmac›n›n ço¤u
kez “keyfi” de¤iﬂkenlere odaklanaca¤› ve “sansürledi¤i” de¤iﬂkenleri devre d›ﬂ› b›rakaca¤› da
bilindi¤i halde, gene de genel olarak bilim adamlar›n›n yöntemsel olarak pozitivizme tap›nmas›,
psikolojinin özellikle akademi camias›nda da devam etmektedir
Yukar›da ifade edilmeye çal›ﬂ›lan karmaﬂ›k ve
sanc›l› toplumsal olgularla ilgili olarak elbette
mant›ksal pozitifist yöntemlerle de araﬂt›rmalar
yap›labilir. Sözgeliﬂi, gruplar›n gerek birbirlerine
gerek d›ﬂ gruplara yönelik tutumlar›; bu tutumlar›n bireylerin birbirleriyle iliﬂkilerini nas›l etkiledi¤i; (Frankfurt Okulu’nun Otoriteryan Kiﬂilik ve
Aile Üzerine çal›ﬂmalar›ndan hareketle) bu tutumlar›n birey kiﬂili¤inde birbirleriyle iliﬂkili yeni
bir örüntü oluﬂturup oluﬂturmad›¤›; toplumsal yaﬂam içinde farkl› politik ideolojik duruﬂun kökenleri vs… türünden konularda bilgi edinmek pozitivist yöntemlerle pekala mümkün olabilir ve olmaktad›r. Nitekim yaklaﬂ›k son 10 y›ld›r Türkiye’de de bu türden çal›ﬂmalar sürdürülmeye baﬂ93
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
lanm›ﬂt›r. Ancak, Türkiye’de bu alanlarda çal›ﬂmalar yürütülürken gruplar›n tan›mlanmas› bile
sorun haline gelebilmekte; pozitifist paradigman›n çok be¤endi¤i deyiﬂle sonucu etkileyece¤i
varsay›lan “ba¤›ms›z de¤iﬂken” tan›mlar›n›n yap›lmas› ya da seçilmesi dahi sorun oluﬂturabilmektedir. Sözgeliﬂi Diyarbak›r’da, Batman’da,
Sakarya’da, Bozhöyük’te, ‹stanbul’da… meydana gelen olaylarda “birbirlerini d›ﬂ grup olarak alg›layan ve ço¤u kez ‘öteki’ni ﬂiddet nesnesine dönüﬂtüren” gruplar› tan›mlarken, bu gruplar›n ad›n› etnik temele göre Türkler veya Kürtler ya da etnik kökeni ne ise o ﬂekilde koymak ve bireyin etnik kökeninin bu olaylar›n gerçekleﬂmesinde rolü
olup olmad›¤›n› incelemeye kalk›ﬂmak ya da yine
sözgeliﬂi, farkl› etnik ba¤lar› olan kiﬂilerin bu türden olaylara yönelik tutumlar›n› etnik ba¤lar›na
göre incelemeye yönelmek, ne yaz›k ki Türkiye’de sosyal bilimlerin ya da insan/tin bilimlerinin halen sorun olarak alg›lad›klar› araﬂt›rma durumu olma özelli¤ini korumaktad›r. Yani, Türkiye’de insan/tin bilimleriyle u¤raﬂan bilim adamlar›, halen yöntemsel sorunlar›n da ötesinde, pozitifist yöntemle bilgi elde etmeye çal›ﬂt›¤› durumlarda bile, irdelemek istedi¤i konulara etki etmesi muhtemel “ba¤›ms›z de¤iﬂkenleri” dahi tan›mlamakta güçlük çekmekte, egemen ideolojinin
“yasakl›” alan ilan etti¤i çal›ﬂma alanlar›nda araﬂt›rma yürütürken bir cambaz›n dikkatiyle kavram
seçmek ya da kavram uydurmak zorunda kalmaktad›r.
Yaz›lanlar› daha da somutlaﬂt›rmak için hayali ama bir o kadar da gerçek olabilecek bir araﬂt›rma tasar›s›n› örnek verebiliriz. Varsayal›m ki bir
araﬂt›rmac›, göç alan herhangi bir ilde, köyden
kente göç eden ve kentte istedi¤i erkekle evlenmesi aile üyeleri taraf›ndan engellendi¤i için intihar eden çok say›da genç k›z›n oldu¤unu gözlemledi ve konuyu incelemek istedi. Büyük bir ihti-
malle bu araﬂt›rmac›, kad›nlar›n üzerinde erkek
bask›s›n›, aile yap›s›n›n otoriterli¤ini, evlendirilmek istemeyen k›zlar›n sevdikleri gençlerin iﬂlerinin ve k›zlar›n ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n›n olup
olmad›¤›n› vs… sonucu etkileyen ba¤›ms›z de¤iﬂkenler olarak ele alacakt›r. Ancak, bu araﬂt›rmac›
belki de sonucu tüm bu de¤iﬂkenlerden daha fazla etkileyen “aileler aras›nda mezhep farkl›l›¤›n›”
büyük olas›l›kla gündemine almayacakt›r. Araﬂt›rmac› olay›n geçti¤i yerde çeﬂitli yöntemlerle
bilgi toplarken, gençlerin mezhep farkl›l›klar› nedeniyle evlendirilmediklerini, ailelerin kendi
mezheplerinden olmayanlarla akraba olmak istememeleri nedeniyle bu tür evliliklere karﬂ› ç›kt›¤›
bilgisine ulaﬂsa bile, mezhep farkl›l›klar›n› büyük
bir olas›l›kla ba¤›ms›z bir de¤iﬂken olarak çal›ﬂmas›na dahil etmeyecektir. Çünkü bir çok araﬂt›rmac› için, mezhep farkl›l›¤›ndan dolay› gençlerin
evlendirilmeyebilece¤i varsay›m›na odaklanmak,
sanki politik bir konuyla u¤raﬂmaya kalk›ﬂmak
gibi bir anlam ifade edecektir. Türkiye toplumu
bir kez, etnik ya da mezhepsel olarak “tekleﬂtirilip”, toplumun ezici ço¤unlu¤unun Türk ve Müslüman oldu¤u geniﬂ kesimler taraf›ndan kabul
edilince, her hangi bir toplumsal olay›n aç›klanmas›nda bu söylemi sarsacak herhangi bir kavram›n kullan›lmas›, konuya odaklananlar için politik bir anlam taﬂ›yacakt›r. Böyle bir durumda toplumu “tekleﬂtiren” söylemi sorgulamadan kabullenmenin mi, yoksa söylemin d›ﬂ›nda duran ve
söylemi yalanlayan toplumsal gerçekli¤in ifade
edilmesinin mi politik olaca¤›? sorusu ise, ço¤u
kez araﬂt›rmac›n›n u¤raﬂmaktan uzak duraca¤›
gereksiz bir sorun halini alacakt›r.
K›saca toparlamak gerekirse, toplumsal yap›
ile ilgili araﬂt›rma yapmaya çal›ﬂan bilimcilerin
önemli bir k›sm› için, toplumsal olgulardan daha
ziyade bu olgular›n araﬂt›rmac›n›n zihninde nas›l
kuruldu¤unun daha önemli oldu¤u her durumda,
94
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
bilimler için vazgeçilmez olan nesnel bilgi üretilmesinin tek yöntemi gibi alg›lanan “mant›ksal pozitifist yöntemle” bile olgusal bilgi elde etmek neredeyse imkans›zd›r. Çünkü araﬂt›rmac›n›n “zihninde yeniden kurulan toplumsal gerçeklik” ço¤u
kez ideolojik olman›n ötesine geçememektedir.
Yukar›da ifade edilmeye çal›ﬂ›ld›¤› üzere, toplumsal gruplar›n etnik ya da mezhepsel özelliklerinin toplumsal araﬂt›rmalara, birer ba¤›ms›z de¤iﬂken olarak bile sokulmas›n›n ço¤u kez sorunlu
oldu¤u bir durumda, insan bilimlerinin ilgilendi¤i
konularla ilgili tarafs›z ve tutarl› bilgi edinmenin
olanaks›zl›¤› hemen görülebilir. Ayr›ca, bilim
adamlar›n›n ço¤u kez bilimi politikaya bulaﬂt›r›r›z ve bilimin objektifli¤ine gölge düﬂürürüz (ki
bilimin objektif olup olamayaca¤› ya da bilimin
bilgi edinme süreçlerinin tarafs›zl›¤› kuﬂkuludur
ve esasen bilimin ve bilim adam›n›n objektiflik
ad›na tarafs›z kalmas› bile ço¤u durumda egemen
söylemin taraf› olmas› anlam›na gelmektedir)
kayg›s›yla, egemen söyleme denk düﬂmeyen olgular› görmezden gelmesi nedeniyle de insan/tin
bilimlerinin üretti¤i bilginin nesnelli¤i tart›ﬂ›labilir.
Yukarda ifade edilmeye çal›ﬂ›lan toplumsal
iliﬂkiler sisteminde, örne¤in Türkiye’de herkes
Aleviler ve Sünniler aras›nda birbirlerine yönelik
önyarg›lar›n oldu¤unu sezgisel yollarla ve kendi
yaﬂamlar›ndan bilir, ama bir tek toplum bilimleri
bunu bilmezden gelir. Araﬂt›rma nesnesi olarak
insanlar›n tutumlar›na e¤ildikleri durumlarda bile,
bireylerin tutumlar›n›n onlar›n ait hissettikleri
mezheple ya da etnik kökenle iliﬂkisi sorgulanmaz. Bilineni aç›¤a ç›karmak ve gruplar ars›nda
birbirlerini yetersiz tan›madan kaynaklanan önyarg›lar› ortadan kald›rmak üzere, Türkiye’de en
az›ndan baz› köﬂe yazarlar›, sanatç›lar, edebiyatç›lar söz söyler, bir tek toplum/insan/tin bilimleri
ile u¤raﬂanlar ekseriyetle elini kolunu k›p›rdat-
mazlar. Dolay›s› ile bu türden konular bilim
insan›n›n zihninde kurdu¤u topluma denk düﬂecek de¤iﬂkenlerle s›n›rland›r›larak, araﬂt›r›lan konulara dönüﬂür.
Sonuç Yerine...
Bugün insan/tin bilimlerinin mant›ksal pozitifist kurgu içinde kendini de¤erden ba¤›ms›z olarak konumland›rma çabas› yüzünden, bu bilim
alanlar›n›n toplumsal iliﬂkilerde meydana gelen
olgular› aç›klama gücünü giderek kaybetti¤i bir
dönemden geçmekteyiz. Mant›ksal pozitifist bilim paradigmas›n›n, nesnellik ad›na yöntemsel
bir ilke olarak öne sürdü¤ü “de¤erden ar›nm›ﬂ olgusal bilgi” ye ulaﬂma çabas›, gündelik yaﬂamda
iz b›rakan bir çok toplumsal olgunun “de¤erden
ar›nm›ﬂ” biçimde incelenmesini sa¤layamad›¤›
gibi, aksine egemen de¤erlerle do¤rudan örtüﬂen
ve olgular›n ço¤u kez tahrif edilmesine kaynakl›k
eden bir çabaya dönüﬂmüﬂ vaziyettedir. Olgunun
de¤erden ayr›lmas›n›n önkoﬂulu olan “de¤er yükünden kopar›lm›ﬂ bilgi” iddias›, asl›nda “olgunun egemen de¤er d›ﬂ›nda düﬂünülmemesinin”
önkoﬂulu halini alm›ﬂt›r. Eﬂdeyiﬂle, bugün insan/tin bilimlerindeki nesnellik çabas›, üretilen
bilginin “egemen olan›n istedi¤i d›ﬂ›nda” bir de¤er yükü ifade edememesi anlam›na gelmektedir.
Bu ba¤lamda, pratikte politikad›ﬂ› gibi görünen
tüm bilgi üretme süreçleri de, asl›nda do¤rudan
bir politik bilgi üretme ya da var olan politik bilgiyi meﬂrulaﬂt›rma süreci halini almaktad›r.
Günümüzde, de¤er yükünden ar›nd›r›lm›ﬂ nesnel bilgi üretme iddias› en çokta politik olarak de¤erlendirilen konular için öne ç›kar›lmaktad›r.
Hemen herkesin bir politik iddias›n›n oldu¤u ortadayken ve bu hemen herkes taraf›ndan kabul
ediliyorken, insan/tin bilimlerinin sanki politika
bir virüsmüﬂ gibi kendisine “hijyenik” koﬂullar
yaratma çabas›, her ﬂeyden önce bilimin de¤iﬂim
ve ilerlemecilik ilkesine ters düﬂmektedir. Bilimin
95
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
yapmas› gereken, politikaya karﬂ› olmak ya da
politikad›ﬂ› kalmak de¤il, bizzat politikalar›n belirlenmesinde nesnel olgular›n varl›¤›n› dikkate
almak ve bu olgular›n›n dilini politik aktörlere
aç›klamak olmal›d›r.
Bugün psikolojinin de yapmas› gereken, 19.
yüzy›ldan baﬂlayarak insan üzerine yapt›¤› çal›ﬂmalarla kendini felsefeden koparmas›n›n ve bir
bilim alan› olarak rüﬂtünü ispat etme ad›na kendi-
ni do¤uran bilgi alan›na s›rt dönmesinin, psikolojiyi neredeyse yaln›zca bir teknik bilgi alan›na indirgemiﬂ oldu¤unu fark etmek ve insan üzerine
incelemelere yönelirken kendini do¤uranla yeniden ba¤ kurma olanaklar›n› derinleﬂtirmek; bu
ba¤lamda belki de iﬂe bilim felsefesinden baﬂlamak ve bilimin tarafs›zl›¤› ve nesnelli¤i ad›na bilgi üretirken ne denli tarafl› ve göreceli olabilece¤ini de göz önünde bulundurmak olmal›d›r.
96
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
S‹YASET PS‹KOLOJ‹S‹
KAPSAMINDA
TÜRKÇE YAYIMLANMIﬁ
ARAﬁTIRMA ve YAZILAR
Dr. Psk. Derya Hasta
Bu çal›ﬂmada, Türkiye’de yay›mlanan psikoloji dergilerinde ve “Ulusal Psikoloji Kongresi”
kitaplar›nda yer alan, siyaset psikolojisi kapsam›nda ele al›nabilecek derlemelerin, araﬂt›rmalar›n ve çeviri makalelerin bibliyografyas› verilmektedir. Kuﬂkusuz, çal›ﬂmada ulaﬂ›lmas› en kolay kaynaklara gidildi¤i için, söz konusu yay›nlar›n d›ﬂ›ndaki dergi ve kitaplarda yer alan ilgili pek
çok çal›ﬂma ile siyaset psikolojisi kapsam›nda yap›lm›ﬂ çok say›da yüksek lisans ve doktora tezi dizin d›ﬂ› kalm›ﬂt›r. Burada oluﬂturulan bibliyografyan›n amac›, siyaset psikolojisine ilgi duyan bireylere s›n›rl› da olsa bu alanda yap›lan araﬂt›rmalar›n genel bir görünümünü sunmakt›r. Daha sonraki çal›ﬂmalarda, tezlerin, alan d›ﬂ›ndaki yay›nlar›n ve Türkiye’de yap›lm›ﬂ, ancak yabanc› dergi
ve kitaplarda yer alm›ﬂ araﬂt›rmalar›n da dikkate
al›nmas› çok daha yararl› olacakt›r.
Dizinde yer alan kaynaklar, Türk Psikoloji
Dergisi, Türk Psikoloji Yaz›lar›, Türk Psikoloji
Bülteni ve son y›llarda yay›nlanan Ulusal Psikoloji Kongresi kitaplar›ndan al›nm›ﬂt›r. Ek olarak,
Durak Bat›gün’ün (2005), “Türkiye’de Ergenlik
Dönemi Araﬂt›rmalar› Konu ve Yazar Dizini” kitab›ndan yararlan›lm›ﬂt›r. Kaynaklar›n yaz›m›nda
ise, dergilerde ve editörlü kitaplarda yay›nlanan
makaleler söz konusu oldu¤unda, Kökdemir ve
arkadaﬂlar›n›n (2004), “Akademik Yaz›m Kurallar› Kitapç›¤›” dan yararlan›lm›ﬂt›r. Ancak, kongrelerde sözel bildiri, konferans, panel, özel oturum ve poster olarak yap›lan sunumlar için, araﬂ-
t›rman›n sunum ﬂeklini belirten bir yöntem tercih
edilmiﬂtir. Çeviri makalelerde ise, kolayl›k sa¤lamas› aç›s›ndan önce makalenin Türkçe çevirisinin
künyesi, hemen ard›ndan da özgün kayna¤›n›n
künyesi verilmiﬂtir.
Yukar›da belirtildi¤i gibi bibliyografyan›n haz›rlanmas›nda yararlan›lan dergilerden biri “Türk
Psikoloji Dergisi”dir. Bilindi¤i gibi, bu dergide
daha çok Türkiye’de yap›lan görgül araﬂt›rmalar
yay›nlanmaktad›r. Bu nedenle, Türk Psikoloji
Dergisi’nde, bugüne kadar siyaset psikolojisi kapsam›nda de¤erlendirilebilecek az say›da makalenin (Arkonaç, 1987; Dalm›ﬂ ve ‹mamo¤lu, 2000;
Göregenli, 1995) yer almas› dikkate de¤erdir. Bu
durum, siyaset psikolojisi alan›nda yap›lm›ﬂ görgül araﬂt›rmalara dayanan makalelerin eksikli¤ini
gözler önüne sermektedir.
Dizinde yer alan araﬂt›rmalar›n içerikleri gözden geçirildi¤inde ise, en fazla sosyal kimlik ve
gruplar aras› ayr›mc›l›k konular›n›n incelendi¤i
anlaﬂ›lmaktad›r. Türkiye’nin sosyal yap›s›, tarihsel süreçte yaﬂanan dini ve etnik çat›ﬂmalar dikkate al›nd›¤›nda bu sonuç do¤ald›r. Ancak, dizinde,
son y›llarda izlenen küresel politikalar›n yol açt›¤› çevresel sorunlara de¤inen herhangi bir araﬂt›rmaya rastlanmamaktad›r. Oysa, hepimizin bildi¤i
gibi, içinde yaﬂad›¤›m›z dünyan›n ve gelecek nesillerin varl›¤›n› sürdürebilmesi, söz konusu çevresel sorunlara sahip ç›kmay› gerektirmektedir.
Sonraki çal›ﬂmalarda, siyaset ve çevresel sorunlar
aras›ndaki iliﬂkinin üzerinde durulmas›, ilgili sorunlar›n, psikolojik kaynaklar›n›n saptanmas› ve
önlenmesi konusunda oldukça yol gösterici olacakt›r. Ayr›ca, yurt d›ﬂ›nda, siyasete yön veren siyasetçilerin düﬂünce yap›lar› ve siyasal görüﬂlerini inceleyen araﬂt›rmalar (örne¤in, Tetlock, 1983;
Tetlock, 1984) oldukça popülerdir. Ülkemizde
ise, do¤rudan siyasetçiler üzerinde yap›lm›ﬂ psikolojik bir araﬂt›rma ile karﬂ›laﬂ›lmam›ﬂt›r. Farkl›
97
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
görüﬂleri temsil eden siyasetçileri, siyasal konulara biliﬂsel yaklaﬂ›mlar› aç›s›ndan karﬂ›laﬂt›rmak,
bu ba¤lamda büyük katk› sa¤layacakt›r. Ek olarak, söylemlerin siyasal karmaﬂ›kl›k düzeyinin,
üstlenilen siyasal role göre de¤iﬂebilece¤i varsay›ld›¤›nda (Tetlock, 1984), hükümette ve muhalefette yer alan siyasetçilerin konuﬂmalar›n›n, karmaﬂ›kl›k aç›s›ndan farkl›laﬂ›p farkl›laﬂmad›¤› da
ilginç bir araﬂt›rma konusu olacakt›r. Ayr›ca, aﬂa¤›daki dizinde yer alan araﬂt›rmalar›n da, alanda
çal›ﬂmak isteyenlere, yeni araﬂt›rma sorular›n›n
belirlenmesinde yard›mc› olaca¤› umulmaktad›r.
Kaynaklar
Arkonaç, S. A. (1987). Sosyal kimlik teorisi ve
Social ‹dentity Inventory (Sosyal Kimlik
Envanteri, metodu). Türk Psikoloji Dergisi,
6 (21), 16-18.
Dalm›ﬂ, ‹., & ‹mamo¤lu, E. O. (2000). Yetiﬂkinlerin ve üniversite ö¤rencilerinin sosyo-politik kimlik alg›lar›. Türk Psikoloji Dergisi,
15 (46), 1-18.
Durak Bat›gün, A. (2005). Türkiye’de ergenlik
Dönemi Araﬂt›rmalar› Konu ve Yazar Dizini. Ankara: Türk Psikologlar Derne¤i.
Göregenli, M. (1995). Kültürümüz aç›s›ndan bireycilik-toplulukçuluk e¤ilimleri: Bir baﬂlang›ç çal›ﬂmas›. Türk Psikoloji Dergisi, 10
(35), 1-14.
Kökdemir, D., Demirutku, K., Ç›rako¤lu, O.C.,
Iﬂ›n, G., Murato¤lu, B., Say›n, P., & Yeniçeri, Z. (2004). Akademik Yaz›m Kurallar›
Kitapç›¤›. Ankara: Baﬂkent Üniversitesi.
Tetlock, P. E. (1983). Cognitive style and political ideology. Journal of Personality and Social Psychology, 45, 118-126.
Tetlock, P. E. (1984). Cognitive style and political belief systems in the British house of
commons. Journal of Personality and Social Psychology, 46 (2), 365-375.
Siyaset Psikolojisi Bibliyografyas›
Araﬂt›rmalar
Acar, F., Ertürk Y., & Bolak Boratav, H. (2004).
Kad›na yönelik ayr›mc›l›k ve ﬂiddet: Türkiye’deki durum (Sözel Bildiri), XIII. Ulusal
Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün,
Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Antar, S., Özen, ﬁ., Alt›nda¤, A., & Özbulut, Ö.
(1999). ‹ç Göç Yaﬂam›ﬂ Bir Grup Ö¤rencide
Anksiyete, Depresyon ve Ruhsal Belirti Düzeyleri. VII. Anadolu Psikiyatri Günleri Bilimsel
Çal›ﬂmalar› Kitab›, Diyarbak›r, 31.
Arkonaç, S. A. (1987). Sosyal kimlik teorisi ve
Social ‹dentity Inventory (Sosyal Kimlik
Envanteri, metodu). Türk Psikoloji Dergisi,
6(21), 16-18.
Arslan, S. (2002). Makyavelizmle yabanc›laﬂma,
bireycilik/toplulukçuluk e¤ilimleri ve demografik de¤iﬂkenler aras›ndaki iliﬂki (Sözel Bildiri), XII. Ulusal Psikoloji Kongresi
“Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül
2002, Ankara.
Arslan, S. (2004). Sosyal/siyasal kat›l›mc›l›¤›n
baz› psikolojik de¤iﬂkenlerle iliﬂkisi (Sözel
Bildiri),
XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
98
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Aygün, Z.K. (2000). Üniversite Gençli¤inin Bireycilik-Toplulukçuluk E¤ilimleri Aç›s›ndan De¤erlendirilmesi: Bir Ön Çal›ﬂma.
XI. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çal›ﬂmalar›, ‹zmir, 7.
Batur, S. (2004). Türkiye’de psikolojinin kurumsallaﬂmas›nda toplumsal-politik belirleyenler (Sözel Bildiri), XIII. Ulusal Psikoloji
Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün
ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Batur, S. (2004). “Sak›ncal› psikoloji”-Muzaffer
ﬁerif Baﬂo¤lu ve Sadrettin Celal Antel’in
görevlerinden uzaklaﬂt›r›lmalar› örne¤inde
politika ve psikoloji iliﬂkisi (Sözel Bildiri),
XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”, Eylül
2004, ‹stanbul.
Bikmen, N., & Sunar, D. (2002). Milli kimlik ve
etnik önyarg›: Bir Türk örneklemi (Poster
Bildiri), XII. Ulusal Psikoloji Kongresi
“Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül
2002, Ankara.
Bolak, Boratav, H. (2002). Kentin k›y›s›nda genç
olmak: Sosyal temsiller ve kimlikler (Sözel
Bildiri), XII. Ulusal Psikoloji Kongresi
“Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül
2002, Ankara.
Dalm›ﬂ, ‹., & ‹mamo¤lu, E. O. (2000). Yetiﬂkinlerin ve üniversite ö¤rencilerinin sosyo-politik kimlik alg›lar›. Türk Psikoloji Dergisi,
15 (46), 1-18.
Demir, ‹. (2004). Denetim oda¤› ve otoriteryanizm (Sözel Bildiri), XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün
ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Ertübey, C., & Rusell, R. (1998). Denetim alg›s›n›n (inanc›n) din ve di¤er kültürel de¤iﬂ-
kenlerle iliﬂkisi: Kültürleraras› karﬂ›laﬂt›rma (Sözel Bildiri), X. Ulusal Psikoloji
Kongresi, Eylül 1998, Ankara.
Göral, F. S. (2004). Psikolojinin bar›ﬂa katk›s›
olabilir mi? Yans›tmal› özdeﬂim kavram›n›n etnisite olgusunu anlamada kullan›lmas› (Sözel Bildiri), XIII. Ulusal Psikoloji
Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün
ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Göregenli, M. (1995). Kültürümüz aç›s›ndan bireycilik-toplulukçuluk e¤ilimleri: Bir baﬂlang›ç çal›ﬂmas›. Türk Psikoloji Dergisi, 10
(35), 1-14.
Göregenli, M., Teközel, M., & Meﬂe, G. (2002).
11 Eylül sonras›nda teröre yönelik tutumlar
(Sözel Bildiri), XII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül
2002, Ankara.
Göregenli, M. (2004). ﬁiddet ve iﬂkencenin meﬂrulaﬂt›r›lmas› süreciyle iliﬂkili sosyal psikolojik boyutlar (Sözel Bildiri), XIII. Ulusal
Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün,
Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Güldü, Ö. (1998). Aﬂ›r› Uçlarda Siyasal Tutuma
Sahip Üniversite Ö¤rencilerinin Baz› Psikolojik De¤iﬂkenler Aç›s›ndan Karﬂ›laﬂt›r›lmas›. Yay›nlanmam›ﬂ yüksek lisans tezi,
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Güldü, Ö., & Dönmez, A. (1998). Aﬂ›r› uçlarda
siyasal tutuma sahip üniversite ö¤rencilerinin baz› psikolojik de¤iﬂkenler aç›s›ndan
karﬂ›laﬂt›r›lmas› (Sözel Bildiri), X. Ulusal
Psikoloji Kongresi, Eylül 1998, Ankara.
Gün, Z. (2004). Psikolojide göç çal›ﬂmalar›na giriﬂ (Sözel Bildiri), XIII. Ulusal Psikoloji
Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün
ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
99
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Güngör, S.G., Sunar, D., & Ataca, B. (2004). De¤iﬂik Gruplarla ‹lgili Kal›pyarg›lar›n ‹çeri¤i ve Duygular: Yap›sal Bir Modelin S›nanmas› (Poster Bildiri). XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün,
Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Karataﬂ, F. (2001). Ergenlik Dönemindeki gençlerde Sosyal Sorumluluk, Demokratik Düﬂünce ve Baﬂkalar›n› Kabullenme De¤iﬂkenleri Aras›ndaki ‹liﬂkilerin ‹ncelenmesi.
Yay›nlanmam›ﬂ yüksek lisans tezi, Ankara
Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Harlak, H., & Meﬂe, G. (1994). VIII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çal›ﬂmalar› Y.
Topsever, M.
Karaçanta, H. (2002). Üniversite Ö¤rencilerinin
Sosyal Bask›nl›k Yönelimi ve Baz› De¤iﬂkenler Aç›s›ndan Karﬂ›laﬂt›r›lmas›, Yay›nlanmam›ﬂ Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Göregenli, (Ed.), Farkl› uluslara iliﬂkin tepkiler ve
biliﬂsel organizasyonu içinde (68-78). ‹zmir: Türk Psikologlar Derne¤i Yay›nlar›.
Harlak, H. (1998). Toplumumuzun de¤iﬂik kesimlerinde çeﬂitli milletlere yönelik stereotiplerin incelenmesi (Sözel Bildiri), X.
Ulusal Psikoloji Kongresi, Eylül 1998, Ankara.
Hasta, D. (2002). Yetkeci Kiﬂilik ve Siyasal Düﬂünce Karmaﬂ›kl›¤› ile Siyasal ‹deoloji
Aras›ndaki ‹liﬂki. Yay›nlanmam›ﬂ doktora
tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü.
Karaçanta, H. (2002). Üniversite ö¤rencilerinin
sosyal bask›nl›k yönelimi ve baﬂka baz› de¤iﬂkenler aç›s›ndan karﬂ›laﬂt›r›lmas› (Poster
Bildiri), XII. Ulusal Psikoloji Kongresi
“Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül
2002, Ankara.
Karaçanta, H., & Hasta, D. (2004). Siyasal görüﬂleri farkl› üniversite ö¤rencilerinin baz› de¤iﬂkenler aç›s›ndan karﬂ›laﬂt›r›lmas› (Sözel
Bildiri), XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi
“Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”,
Eylül 2004, ‹stanbul.
Hasta, D. (2002). Yetkeci kiﬂilik ve biliﬂsel karmaﬂ›kl›k düzeyi ile siyasal ideoloji aras›ndaki iliﬂki (Sözel Bildiri), XII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül 2002, Ankara.
Kaya, A. G., & Ömüriﬂ, E. (2004). Sosyal tehdit
ve sosyal güvenli¤in ideolojik tutumlar
üzerindeki etkileri (Sözel Bildiri), XIII.
Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Hesapç›, Ö. (2004). Bireysel kültürel de¤erler ve
tutum de¤iﬂtirme (Sözel Bildiri), XIII.
Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Kaya, M., Güneﬂ, G., Kaya, B. Ve Pehlivan, E.
(2004). T›p Fakültesi Ö¤rencilerinde Boyun E¤ici Davran›ﬂlar ve ﬁiddetle ‹liﬂkisi.
Anadolu Psikiyatri Dergisi, 5(1), 5-10.
Kahraman, R.(2004). Göçün sosyal yönü (Sözel
Bildiri), XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi
“Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”,
Eylül 2004, ‹stanbul.
Kaya, ﬁ., & ‹vecen, ﬁ. (2004). ‹stanbul Süryani
Ortodoks cemaatinin sosyal kimliklerinin
yap›s› (Sözel Bildiri), XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
100
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Kaygusuz, C. (2002). Küresel dünya, kökleﬂen
sorunlar ve psikoloji (Sözel Bildiri), XII.
Ulusal Psikoloji Kongresi “Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül 2002, Ankara.
Kaygusuz, C., & Aﬂk›n, M. (2002). Üniversite ö¤rencilerinin otoriteryan özelliklerinin baz›
de¤iﬂkenler aç›s›ndan incelenmesi (Sözel
Bildiri), XII. Ulusal Psikoloji Kongresi
“Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül
2002, Ankara.
Kaygusuz, C. (2004). Küreselleﬂme ça¤›nda bar›ﬂ: Kiminle, nas›l? (Sözel Bildiri), XIII.
Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Meﬂe, G. (1998). Farkl› kimlik gruplar›na aidiyet
temelinde yaﬂam stilleri (Sözel Bildiri), X.
Ulusal Psikoloji Kongresi, Eylül 1998, Ankara.
Narter, M. (2002). Cumhuriyet ve gençlik (Poster
Bildiri), XII. Ulusal Psikoloji Kongresi
“Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül
2002, Ankara.
Öcal, T. (2004). Ermenilerin sosyal bask›nl›k yönelimleri ile cinsiyet ayr›mc›l›¤› aras›ndaki
iliﬂkinin incelenmesi (Sözel Bildiri), XIII.
Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Özgün, S., Ar›kan, B., Ayd›n, ‹., Demirgil, A.,
ﬁenyuva, G., U¤ur, I., & di¤er. (2004).
Sosyal kategorizasyon sürecinin iletiﬂim etkinli¤i parametrelerine etkisi (Sözel Bildiri), XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”, Eylül
2004, ‹stanbul.
Özgüven, ‹. E. (2000). Üniversite ö¤rencilerinin
2000’li y›llara iliﬂkin beklentileri (Poster
Bildiri), XII. Ulusal Psikoloji Kongresi
“Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül
2002, Ankara.
Paker, O. (1994). ‹ç grup-d›ﬂ grup de¤erlendirmelerinde ba¤lama göre farkl›laﬂmalar: De¤erlendirmeler ile at›f karmaﬂ›kl›¤› aras›ndaki iliﬂkiler (Sözel Bildiri), VIII. Ulusal
Psikoloji Kongresi, Eylül 1994, ‹zmir.
Rüstemli, A., Mertan, B., & Çiftçi, O. (1996). IX.
Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çal›ﬂmalar. G.
Fiﬂek, (Ed.), Kuzey K›br›s örnekleminde grup-içi
ve grup-d›ﬂ› alg›lar içinde (I. Bask›) (104112). ‹stanbul: Türk Psikologlar Derne¤i.
Sevinçok, L. (2002). ﬁiddetin sosyal, politik ve
psikolojik yönleri (Panel), XII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül 2002, Ankara.
Sipahi, C. A. (1997). Göçmen Olan ve Olmayan
Ortaokul Ö¤rencilerinin Uyum Düzeyleri
(Ankara ‹linde Bir ‹nceleme), Yay›nlanmam›ﬂ yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi
EPH.
Su, G. (2004). Dine yaklaﬂ›m biçimleri ve kiﬂilik
(Sözel Bildiri), XIII. Ulusal Psikoloji
Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün
ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Sungur, M. Z., K›ran, E., & Gerçek, S. (2004).
ABD-Irak Savaﬂ›n›n ergenler üzerindeki
etkileri (Sözel Bildiri), XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Teközel, ‹. M., & Bilgin, N. (1998). Sosyal kimlik perspektifi, stereotipler ve sosyal karﬂ›laﬂt›rma gruplararas› karﬂ›laﬂt›rma çerçeve101
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
sinde ulusal aidiyet grubunun konumlanmas› üzerine bir araﬂt›rma (Sözel Bildiri),
X. Ulusal Psikoloji Kongresi, Eylül 1998,
Ankara.
To¤rol, B. (1992). VII. Ulusal Psikoloji Kongresi
Bilimsel Çal›ﬂmalar›. R. Bayraktar, ‹. Da¤,
(Ed.), Devlet terörüne karﬂ› direnme yöntemleri: Bulgaristan’da Jivkov rejimi döneminde Türkler içinde (259-279). Ankara:
VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Düzenleme
Kurulu ve Türk Psikologlar Derne¤i Yay›n›.
Tolunay, A., & Sunar, D. (2002). Dindarl›k derecesi, dogmatism ve ahlaki sorgulama aras›ndaki iliﬂkiler (Poster Bildiri), XII. Ulusal
Psikoloji Kongresi “Güncel Sorunlar ve
Psikoloji”, Eylül 2002, Ankara.
Türnüklü, A. (2004). Liselerde ö¤renci çat›ﬂmalar› ve çözüm stratejileri (Sözel Bildiri), XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal
Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004,
‹stanbul.
U¤urlu, O., & Sakall›-U¤urlu, N.(2002).
ABD’deki 11 Eylül sald›r›s›na ve ABD’nin
Taliban’a karﬂ› askeri müdahalesine iliﬂkin
tutumlar: Korelasyonel bir çal›ﬂma (Poster
Bildiri), XII. Ulusal Psikoloji Kongresi
“Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül
2002, Ankara.
Vanbeselaere, N. (1996). IX. Ulusal Psikoloji
Kongresi Bilimsel Çal›ﬂmalar. G. Okman
Fiﬂek, (Ed), Gruplar aras› davran›ﬂ›n sosyal
psikolojik analizi: Bireyci bir yaklaﬂ›mdan
sosyal kimlik yaklaﬂ›m›na. (I. Bask›) (4571). ‹stanbul: Türk Psikologlar Derne¤i.
Yaraman, A. (1998). Türkiye’de laiklik ilkesinin
toplumsal psikolojik boyutu: Bir tipoloji
denemesi (Sözel Bildiri), X. Ulusal Psikoloji Kongresi, Eylül 1998, Ankara.
Yap›c›, A. (2004). Dindarl›k ile Önyarg›l› Olma
Aras›ndaki ‹liﬂki Üzerine Sosyo-Psikolojik
Bir De¤erlendirme: Çukurova Üniversitesi
Örne¤i (Sözel Bildiri), ), XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün,
Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Yeﬂilbaﬂ, E. (2004). Der Spiegel örne¤inde 11
Eylül 2001’in politik ve psikolojik izdüﬂümleri (Sözel Bildiri), XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Özel Oturum, Konferans ve Paneller
Akﬂit, B. (2002). Sivil toplum söylemleri: Türkiye’de sivil toplum kuruluﬂlar› üzerine bir
araﬂt›rma (Konferans), XII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Güncel Sorunlar ve Psikoloji”,
Eylül 2002, Ankara.
Arkonaç, S. A. (2004). Ben ve öteki-Do¤u ve Bat› (Panel), XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi
“Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”,
Eylül 2004, ‹stanbul.
Asl›türk, E. (2004). Sosyal psikolojinin ideolojik
serüveni (Panel), XIII. Ulusal Psikoloji
Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün
ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Batur, S. (2004). ‹deoloji eleﬂtirisi olarak psikoloji tarihi (Panel), XIII. Ulusal Psikoloji
Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün
ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
De¤irmencio¤lu, S. M. (2004). ‘Demir üçgen’deki gençler ve psikoloji: Kat›l›m, eylem ve
demokrasiye psikolojik bir bak›ﬂ (Özel
Oturum), XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi
“Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”,
Eylül 2004, ‹stanbul.
102
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Eskin, M. (2002). Bireysel ﬂiddet (Panel),
XII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül 2002,
Ankara.
Bilgin, N. (1997). Prof. Dr. Nuri Bilgin’le
söyleﬂi: Kutsal›n dönüﬂü, kimlik ve tarikatlar. Türk Psikoloji Bülteni, 3(6),
80-84.
Göregenli, M. (2004). Günümüz dünyas›nda
sosyal psikolojik bilginin do¤as› üzerine (Panel), XIII. Ulusal Psikoloji
Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
Bilgin, N. (2003). Savaﬂ›n kognitif kulisleri.
Türk Psikoloji Bülteni, 28-29(MartHaziran), 46-51.
Hac›o¤lu, R. (2004). Göçün psikolojik yönü
(Panel), XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve
Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
‹mamo¤lu, E. O. (2002). Do¤u-Bat› kavﬂa¤›nda benlik: Dengeli ayr›ﬂma-bütünleﬂme modeli (Konferans), XII. Ulusal
Psikoloji Kongresi “Güncel Sorunlar
ve Psikoloji”, Eylül 2002, Ankara.
Ka¤›tç›baﬂ›, Ç. (2002). Sosyal de¤iﬂme, aile
ve insan geliﬂimi: ‹ﬂlevsel bir model
(Konferans), XII. Ulusal Psikoloji
Kongresi “Güncel Sorunlar ve Psikoloji”, Eylül 2002, Ankara.
Kaygusuz, C. (2004). Psikoloji toplum gündeminin neresinde? (Panel), XIII.
Ulusal Psikoloji
Bozkurt, S. (2002). Politik psikoloji nedir?
Türk Psikoloji Bülteni, 26-27 (EylülAral›k), 104-106.
Coﬂkun, H. (2004). Kimlik Ölçe¤i’nin bir
Türk örnekleminde geçerlik ve
güvenirlik çal›ﬂmas›. Türk Psikoloji
Yaz›lar›,7 (14), 49-60.
Gökler, B. (2001). Terör karﬂ›s›nda çocuklar. Türk Psikoloji Bülteni, 22 (Eylül),
62-63.
Karaçanta, H. (2000). Sosyal bask›nl›k kuram› (Social dominance Theory). Türk
Psikoloji Bülteni ,18(Eylül), 34-36.
Karakitapo¤lu, Z. (1999). Gruplar aras› iliﬂkiler: Sosyal Psikolojik yaklaﬂ›mlara
toplu bir bak›ﬂ. Türk Psikoloji Yaz›lar›, 3(1), 51-78.
Derleme Yaz›lar
Karay, Ö. O. (2003). Sorunun bir parças›ysak, çözümün de bir parças› olmal›y›z… Türk Psikoloji Bülteni, 28-29
(Mart-Haziran), 85-86.
Alptekin-O¤uzertem, Y. (2003). Küreselleﬂen Dünyada toplumsal de¤iﬂim için
bar›ﬂ e¤itimi. Türk Psikoloji Bülteni,
28-29 (Mart-Haziran), 67-71.
Kaygusuz, C. (2003). “Küreselleﬂme ça¤›”nda bar›ﬂ mümkün mü? Türk Psikoloji Bülteni, 28-29(Mart-Haziran), 5261.
Asl›türk, E. (2003). Ölümün yaﬂama, bar›ﬂa
ve psikolojiye mesaj›. Türk Psikoloji
Bülteni, 28-29 (Mart-Haziran), 81-84.
Öngel, T. (2003). Bar›ﬂ uzak de¤il. Türk
Psikoloji Bülteni, 28-29 (Mart-Haziran), 78-80.
Kongresi “Toplumsal Bar›ﬂ: Dün, Bugün ve
Yar›n”, Eylül 2004, ‹stanbul.
103
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Çeviri Makaleler
ÖK= Özgün Kaynak
Bahad›r, ﬁ. (2003). Dan›ﬂmanl›k mesle¤indeki uzmanlar için acil bir görev: Bar›ﬂ kültürü oluﬂturmak. Türk Psikoloji
Bülteni, 28-29 (Mart-Haziran), 72-77.
ÖK= Gerstein, L.H. & Moeschberger, S. L.
(2003). Building cultures of peace: An urgent tast for counseling and professionals.
Journal of Counseling and Development,
81 (1), 115-121.
ÖK= Macksoud, M.S., Dyregrov, A., & Raundalen, M. (1993). Traumatic War Experiences
and Their Effects on Children. In J.P. Wilson & B. Raphael (Eds.), International
Handbook of Ttaumatic Stres Syndromes.
NY: Plenum Press.
Güngör, D. (2000). Guatemala, Peru ve Porto Riko’da etnik çat›ﬂmalar ve Kurtuluﬂ Psikolojisi. Türk Psikoloji Bülteni, 16-17(MartHaziran), 51-59.
Dönmez, A. (2003). William James: ‹lk bar›ﬂ psikologu. Türk Psikoloji Bülteni, 28-29
(Mart-Haziran), 40-45.
ÖK= Comas-Diaz, L., Lykes, M.B., & Alarcon,
R.D. (1998). Ethnic conflict and the
psychology of libertion in Guatemala, Peru, and Puerto Rico. American Psychologist, 53(7), 778-792.
ÖK= Deutsch, M. (1995). William James: The
first peace Psychologist. Peace and Conflict: Journal of Peace Psychology, 1(1), 2735.
Hasta, D. (2001). Kontrol edilemeyen etnomilleyetçi çat›ﬂmalar›n psikolojik dinamikleri:
‹srail-Filistin Örne¤i. Türk Psikoloji Bülteni, 7(20), 50-60.
Dökmen, Z. (2003). Toplumsal cinsiyet bak›ﬂ aç›l› bar›ﬂ psikolojisi. Türk Psikoloji Bülteni,
28-29 (Mart-Haziran), 62-66 .
ÖK= McKay, S. (1996). Gendering peace
psychology. Peace and conflict: Journal of
Peace Psychology, 2(2), 93-107.
Ersoy Kart, M. (2001). Politik terörizmin sosyal
psikolojik yönü. Türk Psikoloji Bülteni, 22
(Eylül), 76-88.
ÖK= Merari, A., & Friedland, N.(1994). Social
psychological aspects of political terrorism. Advanced in Applied Social Psychology, 185-205.
Gökler, I., &Y›lmaz, B. (2001). Travmatik savaﬂ
yaﬂant›lar› ve bunlar›n çocuklar üzerindeki
etkileri. Türk Psikoloji Bülteni, 22 (Eylül),
89-99.
ÖK=
Rouhana, N.N., & Bar-Tal, D. (1989).
Psychological dynamics of intractable ethnonational conflicts. American Psychologist, 53(7)
Hasta, D. (2001). Sri Lanka’da siyasal ﬂiddet ve
etnik çat›ﬂma. Türk Psikoloji Bülteni,
21(Haziran), 27-35.
ÖK= Rogers, J.D., Spencer, J., & Uyangoda, J.
(1998). Sri Lanka, political violance and
ethnic conflit. American Psychologist,
53(7), 771-777.
Hisli ﬁahin, N. (2001). “Yarat›c› kötülük olarak
gözü dönmüﬂ terörizm” ya da “insan›n kötülük kapasitesini anlamaya çal›ﬂarak terörizme karﬂ› durmak” Türk Psikoloji Bülteni, 22 (Eylül), 46-48.
ÖK= APA Uluslar aras› ‹liﬂkiler Birimi taraf›ndan 20 Eylül 2001’de yay›nlanan bildiri.
104
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Karaçanta, H. (2000). Kuzey ‹rlanda’da yaﬂanan
çat›ﬂma. Türk Psikoloji Bülteni, 16-17
(Mart-Haziran), 59-63.
ÖK= Chains, E. & Darby, J. (1998). The conflict
in Northern Ireland. Causes, consequences
and controls. American Psychologist, 53
(7), 754-760.)
Oral, N. (2001). Terörist sald›r›lar›n›n ard›ndan
travma sonras› stres belirtilerinde iyileﬂme.
Türk Psikoloji Bülteni, 22 (Eylül), 64-75.
ÖK= Ayalon, O. (1993). Posttraumatic stres recovery of terrorist survivors. In J. P. Wilson
& B. Raphael (Eds.), International Handbook of Traumatic Stres Syndromes. NY:
Plenum Pres.
Yalç›n, A. (2001). Psiko-sosyal destek: Belgrad
deneyimi. Türk Psikoloji Bülteni, 22 (Eylül), 100-105.
ÖK= Gasic-Pavisic, S., & Joksimovic, S. (1997).
Psycho-social support: The Belgrade experience. In G. Zindovic-Vukadinovic, B.
Trebjesanin, & s. Krnjajic (EDs), Children
in the Times of Social Crises. Belgrade:
Institute for Educational Research.
Y›lmaz, B., & Gökler, I. (2001). Travmatik olaylarla baﬂaç›kma: Amerika’daki terörist sald›r›lar›. Türk Psikoloji Bülteni, 22 (Eylül),
106-108.
ÖK= Perry, B. D. (2001). Coping with traumatic
events: terrorist attacks in the United States
(Special comments for children and youth/
Special
comments
for
caregivers).
www.ChildTrauma.org
105
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
PS‹KOLOJ‹N‹N ALT ALANLARI
GÜVENL‹ SÜRÜCÜLÜ⁄Ü
ETK‹LEYEN ETKENLER
Psk. P›nar Ç›nar*
Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarﬂisine göre insan
ilk önce karn›n› doyurma, susuzlu¤unu giderme,
cinsel ihtiyaçlar›n› karﬂ›lama gibi fizyolojik ihtiyaçlar›n› gidermeye çal›ﬂmaktad›r. Bunlar› karﬂ›lad›ktan sonra güven ihtiyac› basama¤›na gelinmekte; kiﬂi kendini, eﬂ ve çocuklar›n›, evini, arabas›n› tehlikelerden uzak tutmak, korumak istemektedir. ‹nsanlar trafik ortam›nda da bir yerden
bir yere güvenlik içinde ulaﬂmay› amaçlamaktad›r. ﬁehirleraras› ulaﬂ›mda güvenli bir yolculuk
için kiﬂi, kendi özel arac› varsa arac›yla m› yoksa
otobüsle mi gidece¤ine, otobüsle gidilecekse hangi firman›n daha güvenli oldu¤una, kendi arabas›yla gidecekse de hangi saatte yola ç›kman›n,
hangi yolu kullanman›n daha güvenli olaca¤›na
karar vermektedir.
Güvende olmak, insanlar›n doyurmak istedikleri önemli bir ihtiyaçlar›ysa neden trafik güvenli
bir ortam de¤ildir? Neden trafik kazalar› önde gelen ölüm nedenleri aras›nda yer almaktad›r? Emniyet Genel Müdürlü¤ü Trafik ‹statistikleri’ne göre, 1999 y›l›nda toplam 438338 trafik kazas›nda
4596 kiﬂi yaﬂam›n› yitirmiﬂ ve 109899 kiﬂi de yaralanm›ﬂt›r. Ayn› kaynaklar 2000 y›l›nda kaza say›s›n›n 466375’e, yaral› say›s›n›n da 114089’a
yükseldi¤ini, ölümlerin 3941’e düﬂtü¤ünü göstermektedir (Sümer ve Özkan, 2002). Bunun nedeni
toplumun genelinin fizyolojik ihtiyaçlar›n› tam
anlam›yla doyuram›yor ve güvenlik ihtiyac›n› göz
*Lisans Ö¤rencisi, Ankara Üniversitesi DTCF Psikoloji Bölümü
E-posta: [email protected]
ard› ediyor olmas› olabilir. ﬁehirleraras› otobüs
ile yolculuk etmeyi düﬂünen bir kiﬂinin kendini en
güvenli ﬂekilde gidece¤i yere ulaﬂt›racak firmay›
seçmesi beklenirken, toplum genelinin bilet fiyat›
en düﬂük olan firmay› tercih etti¤i görülmektedir.
Bu durum firmalar›n müﬂteri toplamak için nitelik
yükseltme yerine fiyat k›rma yoluna gitmeleriyle
sonuçlanmaktad›r. ﬁehir-içi trafikte de s›k s›k minibüs, dolmuﬂ ve otobüs sürücülerinin bir müﬂteri
daha fazla alabilmek için h›zlar›n› artt›rarak, ani
manevralar yaparak, birbirlerinin önünü keserek
kavgalara ya da trafik kazalar›na neden olduklar›
görülmektedir. ‹ﬂ verenleri taraf›ndan ﬂehir içi
halk otobüsü, ﬂehirleraras› otobüs ve kamyon sürücülerinden de belli mesafeleri belli bir sürede
kat etmeleri istenmektedir. Bu iste¤i yerine getirebilmek için de sürücüler taraf›ndan en çok h›z
ihlali yap›lmaktad›r. Peter J. Cooper (1997) taraf›ndan yap›lan bir arﬂiv araﬂt›rmas›nda h›z ihlallerine iliﬂkin cezalar›n, di¤er ceza türlerine göre en
yüksek düzeyde kaza s›kl›¤›yla iliﬂkili oldu¤u sonucuna ulaﬂ›lm›ﬂt›r. Sonuç olarak iﬂverenlerin
h›zl› ulaﬂ›m iste¤i kazalara neden olmaktad›r.
H›zl› ulaﬂ›m, iﬂveren için para, sürücü için iﬂ süreklili¤i demektir. Güvenli ulaﬂ›msa, bu getiriler
nedeniyle ikinci planda kalmaktad›r.
Trafik ortam› insan, araç ve çevre olmak üzere üç temel alt sistemden oluﬂmaktad›r (Sümer,
1997; Yasak, 2000; Yasak, 2002). Trafik güvenli¤inde farkl› düzeylerde etkileri bulunan bu alt sistemlerin birbirleriyle olan etkileﬂimi sonucunda
trafik ortam› güvenli ya da tehlikeli bir durum almaktad›r. Trafik alt yap›s›n›n (çevre) kazalardaki
rolü geliﬂmiﬂ ülkelerde %36 olarak saptanm›ﬂ, kazalar›n %10’unun araçlardaki hatalardan ve
%54’ünün ise insan etkeninden kaynakland›¤› bu-
106
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
lunmuﬂtur (Yasak, 2002). Benzer ﬂekilde, Coﬂkuno¤lu (1991) taraf›ndan yürütülen bir çal›ﬂmada
da sürücü hatalar›n›n %70-80, yaya hatalar›n›n
%15-20, yolcu hatalar›n›n %1-5, araç ve yol hatalar›n›n ise %2-5 oranlar›nda kazalarda rol oynad›¤› saptanm›ﬂt›r (Sümer ve Özkan, 2002). Bu nedenle trafik güvenli¤iyle ilgili sorunlar› çözmek
için insan etkenine yo¤unlaﬂ›lmaktad›r.
Sürücünün araç kullan›m›nda ne oranda yetkin
ve deneyimli oldu¤u, uzakl›k tahmini ve periferal
alg› gibi fizyolojik özelliklerin düzeyi sürücülük
becerileri; h›z yapma ya da trafik kurallar›n› ihlal
etme gibi do¤rudan kaza riskiyle ilgili davran›ﬂlar› ve trafik güvenli¤ine iliﬂkin tutumlar› da sürücülük davran›ﬂlar›d›r (Sümer ve Özkan, 2002).
Sürücülük becerilerinin düzeyi ve sürücülük davran›ﬂlar›n›n trafik kurallar›na uygunlu¤u güvenli
sürücülük biçimini belirlemektedir. Güvenli bir
trafik ortam› için öncelikle sürücülerin güvenli
sürücülük davran›ﬂlar›n› benimsemeleri gerekmektedir. Sümer ve Özkan (2002) yapt›klar› bir
çal›ﬂmada, sürücülük becerisi yüksek ancak güvenlik becerisi düﬂük olan sürücülerin en yüksek
düzeyde kaza yapan sürücüler oldu¤unu belirlemiﬂlerdir. Kaza say›s› en az olan sürücüler ise her
iki beceri düzeyinde de yüksek olan sürücülerdir.
Araba kullanma becerisinin deneyim ile geliﬂmesine karﬂ›n, deneyimin artmas›, daha güvenli
araç kullanma anlam›na gelmemektedir. Al›ﬂt›rma yapma ve çeﬂitli trafik koﬂul ve ortamlar›na
daha fazla maruz kalma, trafikteki becerilerde geliﬂmeye yol açaca¤› gibi, bireyin araç kullanma
üzerindeki denetiminin de artmas›na ve güvenli¤e
olan ilginin azalmas›na, yani riskli bir sürücülük
tarz›na da yol açmaktad›r (Lajunen, 2002).
Kazalar›n olmas›nda en büyük paya sahip
olan, insan›n, güvenli sürücülü¤ünü etkileyen çeﬂitli de¤iﬂkenlerin oldu¤u görülmektedir. Bunlar
kiﬂinin ihtiyaçlar›, istekleri, tutumlar›, yanl›ﬂ ö¤renmeleri, dikkatsiz davran›ﬂlar›, kiﬂilik ve demografik özellikleridir. Kazalara neden olan sürücü hata ve ihlalleri genellikle h›z, dikkat bozuklu¤u, kavﬂaklardan geçiﬂ s›ras›nda verilen yanl›ﬂ kararlar ya da alkollü araç kullanma olarak saptanm›ﬂt›r (Yasak, 1996; Yasak, 1997).
H›z
Frans›z Jane Le Noir 1863’te ilk petrolle çal›ﬂan arabay› yapt›¤›nda, araba saatte 6 kilometre.
h›zla gitmekte ve kaza olmamaktayd›. Bu tarihten
itibaren arabalar›n h›z› giderek artt›. ‹lk kaza
1889’da ABD’de oldu ve bir kiﬂi öldü (Ayd›nalp,
1972). Motorlu araçlar›n h›z ve say›lar›n›n artmas›yla birlikte her y›l kaza say›s›n›n da artmaya devam etti¤i görülmektedir.
Yüksek h›zla araç kullanmak k›sa güvenlik
uzakl›¤›na, dolay›s›yla da ölümlü kazalara neden
olmaktad›r. Sollama, arkadan çarpma ve araç denetimini kaybetmekten kaynaklanan kazalar›n
hepsi aﬂ›r› h›z ile iliﬂkili kazalard›r (Lajunen,
1999). Güvenli araç kullanabilmek için sürücünün kendi h›z› ile di¤er araçlar›n h›z›n› do¤ru bir
ﬂekilde tahmin edebilmesi gerekmektedir. Aﬂ›r›
h›z, sürücünün kendi h›z› ve di¤er araçlar›n h›z›n›
alg›lamada hata yapmas›na neden olabilmekte ve
alg›lamadaki bu hata artt›kça uygun güvenlik
uzakl›¤›nda araç kullanma becerisi azalmakta, kaza riski de artmaktad›r. Er (2002), h›z ve uzakl›k
alg›s›n›; “kiﬂinin çevresinde hareket eden nesnelerin h›z›n› ve uzakl›¤›n› alg›lamas›, alg›lad›¤› bu
h›z›, kendi h›z› ve uzakl›¤› için referans olarak
kullanmas› ve buna göre uygun tepki vermesi”
olarak tan›mlamaktad›r. Bu tan›m kapsam›nda yap›lan bir çal›ﬂmada; düﬂük h›zda giden bir sürücünün h›z tahminlerinin daha do¤ru oldu¤u, sürücünün h›z› artt›kça h›z tahminindeki do¤rulu¤un
azald›¤› ve arac›n oldu¤undan daha düﬂük bir h›z107
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
da olarak tahmin edildi¤i sonucuna ulaﬂ›lm›ﬂt›r
(Er, 2002).
Düﬂük h›z tahminine yol açan di¤er bir etken
de, uyar›lman›n uzun süre devam etmesi sonucu
ortaya ç›kan al›ﬂma etkisidir. Otobanlarda düzenli ve uzun sabit uyar›m›n sonras›nda ortaya ç›kan
bu etki, sürücülerin özellikle otoban ç›k›ﬂlar›ndaki gerçek h›zlar›n› oldu¤undan çok daha düﬂük
olarak tahmin etmelerine ve h›zlar›n› azaltamamalar›na yol açmaktad›r (Er, 2002). Iﬂ›k’›n (1996)
kamyon ve otobüs sürücülerinin h›z ve uzakl›k alg›lar›yla ilgili yapt›¤› çal›ﬂmas›nda da bunu destekler ﬂekilde, kamyon sürücülerinin h›z ve uzakl›k alg›lamas›n›n daha düﬂük oldu¤u bulunmuﬂtur.
Sabit bir h›zla, uzun süre, dura¤an bir ortamda
araç kullanma kamyon sürücülerinin h›z tahmininde daha çok hata yapmalar›na neden olmaktad›r. Bu durum düﬂük h›z tahminine yol açan al›ﬂma etkisiyle aç›klanabilmektedir.
Görüldü¤ü gibi h›z›n, kazalar üzerinde baz›
önemli etkileri bulunmaktad›r. Bunlar arac›n h›z›
artt›kça durma uzakl›¤›n›n da artmas›, h›z› alg›lamadaki hatalar›n artmas› ve ani manevra ya da
fren yapmak gereken durumlarda arac›n denetim
d›ﬂ›na ç›kma riskinin artmas›d›r.
Dikkat Eksikli¤i
Kazalara neden olan bir di¤er etken de dikkat
eksikli¤idir. Bu konuda yap›lan araﬂt›rmalar, trafik kazalar›n›n %25-50 oran›nda sürücü dikkatsizli¤inden kaynakland›¤›n› göstermektedir (Er,
2002). Alkollü araç kullanma, yorgunluk, uykusuzluk, stres, cep telefonuyla konuﬂma gibi baz›
durumlar dikkat, tehlikeyi önceden görme, çabuk
tepki verme gibi yeteneklerin bozulmas›na neden
olmakta ve kazalar meydana gelmektedir.
Bir çok araﬂt›rmada alkol alan kiﬂilerin alkol
almayanlara oranla daha fazla trafik kazas› yapt›klar› sonucuna ulaﬂ›lm›ﬂt›r (Karaçanta, 1997).
Kaza yapanlar›n %9’unda alkol intoksikasyonu
belirgin olarak, %15’inde kuﬂkulu olarak bulunmaktad›r. Saat 22’den sonra olan trafik kazalar›ndan ölenlerin ise %50’sinin alkol intoksikasyonu
sonucu oldu¤u görülmektedir (Ayd›nalp, 1972).
Kanada’da ölümle sonuçlanan kazalar›n %43’ünde, Amerika’da ise %60’›nda sürücünün alkollü
oldu¤u saptanmaktad›r (Karaçanta, 1997).
Kaza sonras›nda ya da trafik kurallar›na uymama nedeniyle tutuklanan kiﬂilere uygulanan kiﬂilik testleri sonucunda, bu kiﬂilerin hatal› araç kullanma s›kl›¤› fazla, sald›rganl›k düzeyi yüksek,
alkollü araç kullanma e¤ilimleri ve haftal›k tükettikleri alkollü içki miktar› yüksek kiﬂiler oldu¤u
saptanm›ﬂt›r (Yasak, 2002). Bir baﬂka çal›ﬂmada
da sald›rganl›k, risk alma, alkolizm ve di¤er sorunlu davran›ﬂ özelliklerinin alkollü araç kullanma davran›ﬂ›n›n %57’sini aç›klad›¤› bulunmuﬂtur
(Yasak, 2002). Jonah’›n (1997) bir çal›ﬂmas›nda
ise alkollü araç kullananlar›n di¤er sürücülere göre daha fazla heyecan aray›ﬂ› içinde olduklar› bulunmuﬂtur. Ayn› çal›ﬂmada alkol kullanma ve heyecan aray›ﬂ› aras›ndaki iliﬂki erkeklerde kad›nlara göre daha güçlü olarak bulunmuﬂtur (Lajunen, 1999).
Araﬂt›rmalara göre erkekler, kad›nlara göre alkollüyken araba kullanmaya daha fazla e¤ilimlidirler. Edinilen bulgular alkol tüketimi ve kötüye
kullan›m›n›n da erkeklerde kad›nlara göre daha
fazla oldu¤unu göstermektedir. Bu durum, alkol
kullan›m›yla ilgili cinsiyet rollerindeki farkl›l›k
ve kad›nlar›n vücut kütlelerinin daha az olmas›,
alkolün y›k›m›n› sa¤layan midedeki bir enzimin
kad›nlarda daha az bulunmas› ve kad›nlar›n alkolden daha kolay etkilenmeleri gibi biyolojik farkl›l›klarla aç›klanmaktad›r. Bu durumu aç›klayan bir
108
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
cinsiyet rol kuram›, alkol alman›n, kad›nl›k rolüne göre erkeklik rolü için çok daha önemli olan,
güçlü hissetmeyi artt›rd›¤›n› ileri süren güç kuram›d›r (Lips, 2001). Alkol al›m›, enerji ve adrenalin düzeylerini artt›rmakta ve böylece kiﬂiye varolan gücünün artt›¤›n› duyumsatmaktad›r. Sonuçta,
kendini daha güçlü hisseden erkekler, alkollüyken
araç kullanmakta bir sak›nca görmemekte ve alkollüyken bile araç kullanabilmeyi bir üstünlük
olarak görmektedir. Kendini daha güçlü ve sert
hissetme gere¤i duymayan kad›nlar ise güçlülükle ilgili duygular›n bir kayna¤› olarak görülen alkole, erkeklerden daha az gereksinim duymaktad›r.
Selzer ve Vinokur’un (1974) yapt›¤› araﬂt›rmada da, sorunlu gençlerin alkol alma ve tehlikeli biçimde araba kullanma e¤iliminde olduklar›
görülmektedir. Bu gençler alkolün kendilerini daha sald›rgan, korkusuz ve cesur yapt›¤›n› ileri sürmektedir (Karaçanta, 1997). Farrow’a (1989) göre de, bireyin alkolün etkisi alt›ndaki görüﬂleri, alkole ba¤l› tehlikeli araç kullanmay› etkileyen en
önemli etkenlerden birisidir. Alkol, sald›rgan, yabanc›laﬂm›ﬂ, kendini güçsüz hisseden kiﬂilere
güçlülük duygusu vermektedir (Karaçanta, 1997).
Alkollüyken araç kullanmayla belirli yaﬂ gruplar› aras›ndaki iliﬂkiye bak›ld›¤›nda; 18-25 yaﬂ
grubundaki gençlerin daha çok trafik kazas› yapmalar›na karﬂ›n bu gruptakilerin alkollüyken kaza
yapma oranlar›n›n di¤er yaﬂ gruplar›ndakilerden
daha yüksek olmad›¤› görülmektedir. 60 yaﬂ›n
üzerinde alkollü araç kullananlar›n say›s› ise bir
hayli düﬂüktür (Karaçanta, 1997). Ayr›ca alkollü
araç kullanmaktan kaynaklanan kazalardaki ölüm
oranlar›n›n 15 ile 24 yaﬂ aras› gençlerde son derece yüksek oldu¤u görülmektedir (Karaçanta,
1997).
Dikkat eksikli¤ine neden olan di¤er bir etken
de yorgunluk ve uykusuzluktur. Trafik fazlal›¤›,
tekdüzelik, uzun süre araba kullanma, yorgunlu¤a
neden olmaktad›r. Kamyon sürücüleri aras›nda
yap›lan bir çal›ﬂmada kazalar›n %60’›n›n yolculu¤un son üç saatinde oldu¤u görülmekte ve geçirilen gecenin yorgunlukta çok önemli oldu¤u yarg›s›na var›lmaktad›r (Ayd›nalp, 1972).
Uzun y›llar yorgun ve uykusuz araç kullanan sürücülerde seçici dikkat ve dikkati toplama becerilerinde yetersizlikler baﬂlam›ﬂsa, dikkatsizlik nedenli¤e ba¤l› tehlikeler daha da artmaktad›r. Bu
sürücüler akan trafik ortam›nda ﬂerit de¤iﬂtirmede, h›z ayarlamada ve öndeki arac› sollama davran›ﬂlar›nda sorun yaﬂamakta, hatal› ve tehlikeli davran›ﬂlarda bulunabilmektedir (Yasak,
2000).
Alkol ve yorgunluk sürücünün dikkatinin niteli¤ini kötüleﬂtirirken, sürücünün cep telefonuyla
konuﬂmas›, araçtaki di¤er kiﬂilerle ilgilenmesi ya
da önemli bir konuyu düﬂünmesi de dikkatin bölünmesine neden olmaktad›r. Dikkatin bölünmesi
kiﬂinin sürüﬂ performans›n› düﬂürmekte ve hata
yapma olas›l›¤›n› artt›rmaktad›r. Yap›lan çal›ﬂmalarda sürücünün trafik koﬂullar›na tepki vermesi
ve yol koﬂullar›n›n fark›na varmas› aç›s›ndan konuﬂman›n yo¤un içerikli olmas› ile havadan sudan
konuﬂulmas› aras›nda anlaml› bir fark oldu¤u bulunmuﬂtur (Ulup›nar ve Amado, 2004). Yo¤un
içerikli bir konuda konuﬂulmas› sürücünün bölünen dikkatinin büyük bir bölümünü bu konuﬂmaya yönlendirmesine ve trafik koﬂullar›na yeterli
düzeyde dikkat edememesine neden olmaktad›r.
Kiﬂilik Özellikleri
Belirli kiﬂilik özellikleri insanlar›n güvenli sürücülüklerini etkileyen nedensel etkenler olarak
öne ç›kmaktad›r. Bunlar aras›nda sald›rganl›k,
duygular› kontrol etmede yetersizlik, düﬂük zihin109
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
sel yönelim ve k›s›tl› problem çözme becerileri,
heyecan ve uyar›m arama güdüsü, risk alma e¤ilimi, öfke, depresyon, sayg›nl›k ve güç aramaya
yönelik davran›ﬂlar ve A tipi davran›ﬂ örüntüsü
yer almaktad›r (Sümer, 1997; Sümer ve Özkan,
2002). Heyecan arama, risk alma, ruh sa¤l›¤›na
iliﬂkin etkenler ve sald›rganl›¤›n da trafik kazalar›na yatk›nl›kla en yüksek düzeyde iliﬂkili kiﬂilik
özellikleri oldu¤u gözlenmektedir (Lajunen, Sümer ve Özkan, 2001; Sümer ve Özkan, 2002).
Tillman ve Hobbs (1949) çal›ﬂmalar›nda, yüksek kaza yüzdesine sahip 20 taksi sürücüsünü, düﬂük kaza yüzdesi olan 20 sürücüyle baz› temel kiﬂilik özellikleri aç›s›ndan karﬂ›laﬂt›rm›ﬂt›r. Araﬂt›rmalar, yüksek kaza yüzdesine sahip sürücülerin, di¤er sürücülerle karﬂ›laﬂt›r›ld›¤›nda yayg›n
aile sorunlar› yaﬂad›klar›, çocukluklar›nda suça
yönelim gösterdikleri, çok az say›da u¤raﬂ ve arkadaﬂa sahip olduklar›, duygusal olarak yeterince
olgunlaﬂmam›ﬂ, sorumsuz ve sald›rgan olduklar›
yönünde bulgular ortaya koymaktad›r (Sümer,
1997).
Berg’in (1994) yapt›¤› bir araﬂt›rmaya göre de
kaza yapmada yüksek risk grubunda olan sürücülerin dikkati yo¤unlaﬂt›rmada sorun yaﬂad›klar›
ve h›zl› araç kullanmaya e¤iliminde olduklar› görülmektedir. Ayr›ca, bu sürücüler trafik ortam›nda di¤erlerinin yapt›¤› hatalardan rahats›z olmakta, sald›rgan ve yar›ﬂmac› davran›ﬂlarda bulunmaktad›r. Düﬂük risk grubundaki sürücüler ise,
daha sakin araç kullanmakta ve çok ender olarak
sinirlenmektedir. Ayn› araﬂt›rmada düﬂük risk
grubundaki sürücülerin araç kullan›rken neyin
tehlikeli olup olmad›¤›na iliﬂkin daha fazla bilgi
sahibi olduklar› ve h›zl› araç kullanman›n ve trafikte yar›ﬂman›n zevk olmad›¤›na inand›klar› saptanm›ﬂt›r (Yasak, 2002).
Sürücünün o anki ruh durumu ya da heyecan
arama, tehlikeleri göze alma düzeyi, risk alma
e¤ilimi, sürücünün davran›ﬂlar›n› ve kazaya yatk›nl›¤›n› belirleyen en önemli etkenlerin baﬂ›nda
gelmektedir (Yasak, 2000). Jonah (1997) yapt›¤›
literatür çal›ﬂmas›nda kazalarla ve trafik ihlalleri
ile heyecan aray›ﬂ› aras›nda pozitif iliﬂkilerin bulundu¤unu belirtmektedir (Lajunen, 1999). Sümer
ve Özkan’›n (2002) bir çal›ﬂmalar›nda ise trafik
ihlalleri ile heyecan arama aras›nda düﬂük düzeyde bir iliﬂki bulundu¤u görülmektedir. Zukerman’a (1979) göre heyecan aray›ﬂ› farkl›, yeni ve
karmaﬂ›k duygu ve deneyim yaﬂama gereksinimidir. Bu nedenle, heyecan aray›ﬂ›n›n genç erkekler
aras›nda tehlikeli sürücülük stili, risk alma ve kazalarla ilgili önemli bir etken oldu¤u kabul edilebilmektedir (Lajunen, 1999).
Heyecan aray›ﬂ›n›n yan› s›ra motorlu araçlar›n
baz› nitelikleri de risk alma e¤ilimini etkilemektedir. Günümüzde otomobiller iyi performans gösteren, güvenli otomobillerdir. Sürücüler kulland›klar› bu otomobillere çok güvendikleri için aﬂ›r› risk alma e¤iliminde olabilmektedir. Bu da yol
güvenli¤inin azalmas›na neden olmaktad›r. Arac›n güvenlik derecesinin düﬂük oldu¤u durumlarda ise sürücü daha az risk alma e¤ilimindedir. Sonuç olarak, sürücü arac›na çok fazla güvenemedi¤inde daha az risk almakta ve arac›n› daha
az hata yaparak kullanmaktad›r (Karakitapo¤lu,
1997).
Heyecan aray›ﬂ› düﬂük ve yüksek olan kiﬂilerin uyar›lma ve dikkat düzeylerinin farkl›l›k gösterdi¤i ve bunun kiﬂilerin güvenli sürücülüklerini
etkiledi¤i savunulmaktad›r. Martin’in (1986) yapt›¤› bir araﬂt›rma sonucunda heyecan aray›ﬂ› yüksek olan sürücülerin belirli bir uyar›c›ya dikkat
edip di¤erlerine dikkat etmemeyi gerektiren seçici dikkat görevlerinde, heyecan aray›ﬂ› düﬂük olan
sürücülerden daha baﬂar›l› oldu¤u; dikkatlerini
110
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
yo¤unlaﬂt›rmalar› gereken sürekli dikkat koﬂullar›ndaysa heyecan aray›ﬂ› yüksek olan sürücülerin
di¤er sürücü grubundan daha baﬂar›s›z oldu¤u görülmektedir (Er, 2002). Horvath ve Zuckerman
(1993) yüksek düzeyde heyecan arayan ve risk
alan kiﬂilerin yapt›klar› iﬂlerde dikkatlerini seçici
olarak zevk ya da ödüle yönelttiklerini, düﬂük düzeyde heyecan ve risk arayanlar›n ise dikkatlerini
daha çok olas› olumsuz sonuçlar üzerinde yo¤unlaﬂt›rd›klar›n› ileri sürmektedir (Sümer ve Özkan,
2002). Böylece, düﬂük düzeyde heyecan ve risk
arayanlar, tehlike yaratabilecek durumlar› daha
önce fark ederek önlem alabilmektedir.
Amerikan Ulusal Otoyol Trafik Güvenli¤i Örgütü kazaya neden olan sald›rgan araç kullan›m›n›, trafik ihlal ve hatas› olarak de¤erlendirmekte
ve bunu arac›n tehlike yaratacak ya da insan ve
mala zarar verecek ﬂekilde kullan›lmas› olarak tan›mlamaktad›r. Yol sald›rganl›¤›na giren davran›ﬂlar yak›n takip, sürekli selektör yapma, argo
sözler söyleme ve uygun olmayan davran›ﬂlar sergileme, gereksiz engellemelerde bulunma, sözel
ve fiziksel sald›r› gibi davran›ﬂlard›r (Fidan,
1999).
Bir kiﬂilik özelli¤i olarak sald›rganl›¤›n da trafik ortam›nda s›kl›kla görülen k›zg›nl›k ve engellenme duygular› ile do¤rudan ba¤lant›l› oldu¤u ve
öfkeli sürücülük tarz› nedeniyle kazalara yol açt›¤› bilinmektedir (Lajunen, 1999; Sümer ve Özkan, 2002). Lajunen ve Parker (2001) bir çal›ﬂmalar›nda, öfkeli ve sald›rgan sürücülü¤ün trafik ortam›yla da iliﬂkili olmas›na karﬂ›n, sald›rgan kiﬂilerin genellikle sald›rgan sürücüler olma e¤iliminde olduklar›n› göstermektedir (Sümer ve Özkan, 2002). Amerika’da yap›lan bir çal›ﬂmada da,
sald›rgan sürücülerin alkollü araç kullanan sürücülerden daha fazla tehlike ya da kazaya yol açacak davran›ﬂlarda bulunduklar› sonucuna ulaﬂ›lm›ﬂt›r (Fidan, 1999).
1995 y›l›nda ‹ngiltere’de yap›lan bir araﬂt›rmada, görüﬂülen sürücülerin %62’si geçmiﬂe
oranla yollarda daha fazla olumsuz davran›ﬂlarda
bulunduklar›n› belirtmektedir. Bunun nedeninin
yollarda sald›rgan davran›ﬂlara neden olabilecek
yeni koﬂullar›n meydana gelmesi olabilece¤i savunulmaktad›r. Engellenme düzeyi yüksek olan
sürücülerin sald›rgan davranma e¤ilimlerinin de
yüksek oldu¤u görülmektedir. Engellenme ve sald›rganl›¤›n ortak temel nedeni ise yollardaki aﬂ›r›
trafik ve t›kanmalar olarak görülmektedir (Fidan,
1999).
Shinar’›n (1999) engellenme ve sald›rganl›k
aras›ndaki iliﬂkiye yönelik yapt›¤› çal›ﬂmas›nda,
engellenmeye u¤rayan sürücülerin kurallar› ihlal
etmelerinde ve sald›rgan davran›ﬂlarda bulunmalar›nda art›ﬂ görülmektedir. Ayn› çal›ﬂmada hafta
içi yo¤un saatlerde araç kullanman›n hafta sonlar›na oranla daha stresli oldu¤u ve sürücülerin bu
durumlarda daha sald›rgan davrand›klar› sonucuna ulaﬂ›lmaktad›r. Ayr›ca, bir engellenme karﬂ›s›nda erkeklerin kad›nlara, gençlerin yaﬂl›lara göre daha sab›rs›z ve sald›rgan davrand›klar› görülmektedir (Fidan, 1999).
Güvenli sürücülü¤ü etkileyebilece¤i düﬂünülen bir di¤er kiﬂilik özelli¤i olan, A tipi kiﬂili¤e
sahip olan kiﬂiler aceleci, rekabetçi, sab›rs›z, gergin ve kolayca rahatlayamayan kiﬂilerdir. Bu
özellikler tehlikeli sürücülük tarz›n›n da özellikleridir. Bu nedenle A tipi kiﬂili¤e sahip kiﬂilerin kaza yapmaya yatk›n olacaklar› varsay›labilmektedir (Lajunen, 1999).
Evans, Palsane ve Carrere (1986) Hindistan ve
ABD’de A tipi kiﬂilik özelliklerine sahip olan otobüs sürücülerinin, B tipi kiﬂilik özelliklerine sahip
olanlara göre daha çok kaza yapt›klar›n› bulmuﬂlard›r. A tipi kiﬂilik özelli¤ine sahip sürücülerin
daha fazla fren yapt›klar›, her f›rsatta kornaya
111
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
bast›klar›, s›kl›kla di¤er araçlar› geçmeye çal›ﬂt›klar› ve sollad›klar› görülmektedir (Sümer, 1997).
Perry de (1986) A tipi kiﬂilik ölçe¤inden al›nan
puanlar ile kazalar ve trafik ihlalleri aras›nda güçlü bir iliﬂki bulmuﬂtur. West, Elander ve
French’in çal›ﬂmalar› da (1992) A tipi davran›ﬂ ile
h›zl› araç kullanma aras›nda bir iliﬂki oldu¤unu
göstermektedir (Lajunen, 1999).
Güvenli sürücülü¤ü etkileyen bir di¤er kiﬂilik
özelli¤i olan denetim oda¤›; kiﬂinin, davran›ﬂlar›n›n olaylar›n sonucunu ne derecede etkileyebilece¤ine olan inanc›d›r. Kiﬂi kendi yaﬂam›n›, olay
ve durumlar› kontrol edebilece¤ine, etkileyebilece¤ine inan›yor ve olanlar›n sorumlulu¤unu kabul
ediyorsa iç denetimli, bunun tersine yaﬂam›n› etkileyen olaylar›n, durumlar›n ﬂansa, kadere ba¤l›
oldu¤una ya da baﬂka insanlar›n kontrolünde oldu¤una inan›yor ve bunlardan dolay› sorumluluk
kabul etmiyorsa, d›ﬂ denetimli olarak kabul edilmektedir.
D›ﬂ denetimli kiﬂiler kendi yaﬂamlar›n› kontrol
edemeyeceklerini ve baz› ﬂeyleri de¤iﬂtirmenin
olas› olmad›¤›n› düﬂündüklerinden, dikkatsiz davranmakta ve gerekli önlemleri almamaktad›r. Bu
özelliklerinden dolay› d›ﬂ denetim oda¤›n›n dikkatsiz sürücülük ve kaza yapmayla iliﬂkili olabilece¤i düﬂünülmektedir. Ancak bu konudaki araﬂt›rma sonuçlar› tutars›zd›r. Baz› araﬂt›rmac›lar denetim oda¤›n› kaza yapmayla iliﬂkili bulurken, baz›
araﬂt›rmac›lar ise aralar›nda anlaml› bir iliﬂki bulamamaktad›r (Lajunen, 1999).
Sürücülerin kiﬂilik özelliklerinin yan› s›ra psikolojik sa¤l›klar›n›n da kaza yapmayla iliﬂkili olabilece¤i yönünde bulgular elde edilmektedir. Tillman ve Hobbs (1949) aﬂ›r› kaza e¤ilimi olan kiﬂilerin büyük ço¤unlu¤unun bireysel yaﬂamlar›nda
da suç iﬂlemeye yatk›n ve bir anlamda sapk›n kiﬂiler olduklar›n› belirtmektedir (Sümer ve Özkan,
2002). Benzer bir çal›ﬂmada, Finch ve Smith
(1970) ölümlü kazalarda kusurlu taraf olan sürücüleri araﬂt›rm›ﬂ ve sürücülerin yaln›zca %20’sinde herhangi bir psikiyatrik tan› ya da psikolojik
sa¤l›k sorunuyla karﬂ›laﬂ›lmad›¤› görülmüﬂtür
(Sümer ve Özkan, 2002). Sümer ve Özkan’›n
(2002) yapt›klar› bir çal›ﬂmada da, trafik ihlalleri
ile psikolojik belirtiler aras›nda yüksek düzeyde
bir iliﬂki bulunmaktad›r. Psikolojik belirtilerle kaza yapma s›kl›¤› aras›ndaki iliﬂkiyi inceleyen Booysen ve Erasmus (1989) ise, kaza yapmayla en
yüksek düzeyde iliﬂkili belirtilerin kayg› ve depresyon oldu¤unu belirtmektedir (Sümer ve Özkan, 2002).
Lajunen, Corry, Summala ve Hartley (1996)
sürücülerde kendine güven ve kontrol duygusunun trafik kurallar›n› göz ard› etmedeki rolünü incelemiﬂler ve yeterli düzeydeki kendine güven
duygusunun ak›c› bir sürücülük için gereken karar
verme mekanizmas›n› sa¤lad›¤›n›, ancak aﬂ›r›
kendine güven duygusunun çok tehlikeli olabilece¤ini belirtmiﬂlerdir. Araﬂt›rmac›lar kontrol duygusunun genel olarak kendine güven sorunuyla ilgili oldu¤unu, deneyimsiz sürücülerin trafikte
kendine güven duygular› ve kontrol duygular› henüz yüksek olmad›¤›ndan trafik kurallar›n› istisnas›z ve tart›ﬂmas›z uygulad›klar›n› ileri sürmektedir (Yasak, 2002).
Genel olarak, yap›lan çal›ﬂmalarda daha iyi seçici dikkate sahip, otoriteye sayg›s› yüksek, biliﬂsel yetenek düzeyi ve sorumluluk duygusu yüksek, araç kullanmay› bir zevk ve güç arac› olarak
görmeyen ve savunmac› tutumlara sahip olan sürücülerin daha az kazaya kar›ﬂt›klar› ve düﬂük risk
grubunda olduklar› bulunmaktad›r.
Demografik Özellikler
Sürücülerin yaﬂ, cinsiyet, e¤itim ve medeni
durumlar›n›n güvenli sürücülüklerini ve kaza
112
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
yapma yatk›nl›klar›n› etkiledi¤i sonucuna var›lan
çeﬂitli araﬂt›rmalar bulunmaktad›r.
Yaﬂla ilgili yap›lan araﬂt›rmalarda genç ve
yaﬂl› sürücülerin kazaya yatk›nl›klar›n›n yüksek
düzeyde oldu¤u sonucuna ulaﬂ›lm›ﬂt›r (Lajunen,
1999; Yasak, 2002). En büyük risk grubunu ise
18-25 yaﬂ aras›ndaki genç erkek sürücüler oluﬂturmaktad›r (Hodo¤lugil, 1997; Özüm, 1972; Sümer, 1997; Sümer ve Özkan, 2002).
Genç sürücülerin kaza yapma nedenleri olarak, sürücü becerisindeki eksiklik, deneyim eksikli¤i, risk alma e¤ilimi, uyar›m ve heyecan peﬂinde koﬂma, grup bask›s› ve sayg›nl›k arama say›labilmektedir (Hodo¤lugil, 1997; Sümer, 1997).
Ayr›ca, gençlerin sürücülük yeteneklerini abartma, kendini di¤erlerinden daha iyi sürücü olarak
görme ve kazaya daha az kar›ﬂacaklar›na inanma
gibi hatal› alg›lamalar›, kazalara daha çok kar›ﬂmalar›na neden olmaktad›r (Yasak, 2002). Yaﬂl›
sürücülerin kaza yapma nedenlerinin ise, görme,
dikkat ve zihinsel süreçlerdeki yetersizlik, de¤iﬂen durumlara h›zl› tepki gösterememe ve araç
kullanma yetene¤inde bozulma gibi fiziksel etkenler oldu¤u ileri sürülmektedir (Lajunen, 1999;
Sümer, 1997).
Bristow, Kirwan ve Taylor’›n (1982) sürücülük tarz›n›n biliﬂsel ve duygusal boyutlar›n› inceledikleri çal›ﬂmalar›nda gençlerin yaﬂl›lardan daha h›zl› araç kulland›klar›, ancak iki grubun da
güvenli araç kullanmad›¤› görülmektedir. Çünkü
hem gere¤inden h›zl› hem de gere¤inden yavaﬂ
araç kullanmak tehlike yaratmakta ve risk grubuna girmektedir. Stelmach ve Nahom’un (1992)
motor yeteneklere yaﬂ›n etkisinin incelendi¤i bir
çal›ﬂmalar›nda, yaﬂla birlikte sürücülükle ilgili
baz› motor yeteneklerin yavaﬂlad›¤›n› ve bunun
trafik ortam›nda risk yaratabildi¤ini destekleyen
bulgular elde edilmiﬂtir.
Sümer ve Özkan’›n (2002) yapt›klar› bir çal›ﬂmada sürücü yaﬂ› artt›kça ihlal ve hata oranlar›n›n
azald›¤›, araç kullanma ve güvenli sürücülük becerilerinin artt›¤› bulunmuﬂtur. Yaﬂ artt›kça sollama e¤iliminde, ﬂehir içi ve ﬂehirleraras› h›zda ve
heyecan aramada azalmalar oldu¤u gözlenmektedir. Trankle da (1990), 18-21 yaﬂ aras› genç erkek
sürücülerin 35-45 yaﬂ aras› orta yaﬂ grubundaki
erkek sürücülere göre trafik ortamlar›n› daha az
riskli alg›lad›klar›n› bulmuﬂtur. Ayn› çal›ﬂmada,
kad›n sürücülerde ise yaﬂa göre de¤iﬂen risk alg›s›na iliﬂkin bir sonuç bulunmam›ﬂt›r (Yasak,
2002).
Cinsiyet farkl›l›¤›na bak›ld›¤›nda ise, erkek
sürücülerin kad›n sürücülere göre daha çok kaza
yapt›klar› bulunmaktad›r (Lajunen, 1999; Sümer,
1997). Yap›lan araﬂt›rmalarda böyle bir sonucun
ortaya ç›kmas›n›n erkek sürücülerin daha çok araç
kullanmalar›ndan kaynaklanabilece¤i düﬂüncesiyle araç kullanma süreleri ayn› olan kad›n ve erkek sürücülerle çal›ﬂmalar yap›lm›ﬂt›r. Bu çal›ﬂmalar›n sonucunda da kad›n ve erkeklerin birbirine yak›n kaza oranlar›na sahip olduklar› ancak erkeklerin daha ciddi kazalar yapt›klar› ortaya konmaktad›r (Lajunen, 1999; Sümer, 1997). Parker,
Reason, Manstead ve Stradling (1995) de erkeklerin kad›nlara göre h›z s›n›r› ihlali, alkollü araç
kullanma ve risk alma sonucu kaza geçirmeye daha çok yatk›n olduklar›n› belirtmektedir. Maycock, Lockwood ve Lester (1991) ise kad›nlar›n
her yaﬂta erkeklerden daha az kaza yapma risklerinin oldu¤unu ve aralar›ndaki bu fark›n genç sürücüler için daha büyük oldu¤unu belirtmektedir
(Lajunen, 1999). Bristow ve arkadaﬂlar›n›n
(1982) yapt›klar› bir çal›ﬂmada da, erkeklerin kad›nlardan daha h›zl› araç kulland›¤› belirtilmektedir. Ayn› çal›ﬂmada, erkeklerin genç yaﬂlarda daha h›zl› sürücülerken, kad›nlar›n genç yaﬂlarda
daha yavaﬂ araç kulland›klar› ve kad›n sürücülerin
113
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
ileriki yaﬂlarda araç kullanma h›zlar›n› artt›rd›klar› görülmektedir.
Erkek sürücülerin kad›n sürücülerden daha
çok kaza yapt›klar›n› ve trafik kural› ihlalinde bulunduklar›n› destekleyen bir veri kayna¤› da psikoteknik de¤erlendirmeye girme s›kl›klar›d›r. Psikoteknik de¤erlendirme merkezlerine gelen sürücülerin %1’inin kad›n, %99’unun ise erkek sürücüler oldu¤u görülmektedir (Amado, 2001). Er’ in
(2002) yapt›¤› bir çal›ﬂmada, çarp›ﬂma zaman›na
iliﬂkin erken ve geç tahmin hatalar› karﬂ›laﬂt›r›ld›¤›nda, deneyimsiz sürücülerin deneyimlilerden ve
kad›n sürücülerin erkeklerden daha fazla güvenlik
pay› b›rakacak ﬂekilde, daha çok erken tahmin hatalar› yapt›klar› bulunmuﬂtur. Yeterli güvenlik pay› b›rakmama da kazalara neden olan bir etken
olarak görülmektedir.
Güvenli sürücülükle e¤itim düzeyi aras›ndaki
iliﬂkiye bak›ld›¤›nda ise, beklenenin tersine e¤itim düzeyinin artmas›yla güvenli sürücülü¤ün
azald›¤› görülmektedir. Ege Üniversitesi Psikoteknik De¤erlendirme Merkezi’ne gelen sürücülerde yap›lan inceleme sonuçlar›na göre, sürücülerin ehliyetlerinin al›nma nedeni ile e¤itim düzeyleri aras›nda bir iliﬂki bulunmaktad›r. Bu sonuçlara göre, merkeze baﬂvuran sürücülerden ilkokul mezunu olanlar›n %71’i alkol, %23’ü h›z
nedeniyle gelirken, üniversite mezunlar›n›n
%41’i alkol, %59’u h›z nedeniyle gelmektedir
(Amado, 2001). Sümer ve Özkan’›n (2002) yapt›klar› bir çal›ﬂmada da sürücülerin e¤itim düzeyi
yapt›klar› trafik hatalar›yla anlaml›, ancak düﬂük
düzeyde bir iliﬂki göstermektedir. Elde edilen bulgulara göre, e¤itim düzeyi artt›kça güvenli sürücülük becerisinin azald›¤› görülmektedir.
Düzensiz, mutsuz ve çat›ﬂmal› bir ev yaﬂam›
da sürücülerin kaza yapma olas›l›klar›n› artt›rmaktad›r. Evli sürücülerin bekar ve dullara göre
1/2 ile 1/3 oran›nda daha az kaza yapt›klar›, en
fazla kazan›nsa boﬂanm›ﬂ sürücüler taraf›ndan yap›ld›¤› görülmektedir (Ayd›nalp, 1972).
Donovan, Marlett ve Salzberg (1983) bekar olan
45 yaﬂ›n üzerindeki erkeklerle dul ve boﬂanm›ﬂ ya
da ayr›lm›ﬂ olan 25 yaﬂ›n alt›ndaki erkeklerin her
yaﬂtan evli erkeklere oranla kaza yapma riskinin
daha yüksek oldu¤unu belirtmektedir (Sümer,
1997).
Yanl›ﬂ ‹nan›ﬂlar
Kiﬂinin yetenek ve becerileri kadar trafik kurallar›na ne anlam verdi¤i, arabas›n›n onun için ne
demek oldu¤u, güvenlik bilincinin geliﬂip geliﬂmedi¤i de çok önemlidir. Sürücülük kapasitesi kiﬂinin arac› güvenli kullanabilmek için gerekli potansiyele sahip olup olmad›¤›n› belirlerken, tutum
ve inançlar da kiﬂinin bu potansiyel ile ne yapaca¤›n›, nas›l bir sürücülük davran›ﬂ› gösterece¤ini
belirlemektedir. Sürücülerin tutum ve inançlar›n›n bir k›sm›n› oluﬂturan baz› yanl›ﬂ inançlarsa
güvenli sürücülü¤ü kötü yönde etkilemektedir.
Güvenli sürücülü¤ü kötü yönde etkileyen en
önemli yanl›ﬂ inançlardan ikisi, d›ﬂ denetim oda¤›
tarz› düﬂünce yap›s› ve kendine aﬂ›r› güveni ifade
eden inançlard›r. ‘Yaz›m›zda varsa olur’, ‘s›ram
gelmiﬂse kimse engel olamaz.’, ‘ Allah beni korur’, ‘bana bir ﬂey olmaz’, ‘ben asla kaza yapmam’ gibi yanl›ﬂ düﬂünce kal›plar›na sahip sürücüler gerekli önlemleri almay›p, dikkatsiz ve trafik kurallar›na uymayan biçimde araç kullanabilmektedir.
Morelock, Hingson, Smith ve Lederman
(1985), Amerikan nüfusunun ancak beﬂte birinden daha az›n›n emniyet kemerini devaml› olarak
takt›¤›n› saptam›ﬂt›r. Araﬂt›rmada e¤itim ve gelir
düzeyi düﬂük kiﬂilerin, gençlerin, alkol ve uyuﬂturucu kullanan kiﬂilerin emniyet kemerini daha az
kulland›klar› bulunmuﬂtur. Bu kiﬂilerde emniyet
114
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
kemerinin koruyucu olmad›¤›, yaralanma riskini
azaltmayaca¤› ve kemer kullan›m›n›n rahats›z
edici oldu¤u görüﬂlerinin bask›n oldu¤u belirlenmiﬂtir. Ayr›ca, çal›ﬂmaya kat›lan sürücülerin kendilerine araba kullanma konusunda son derece güvendikleri ve herhangi bir kaza yapabileceklerini
dahi düﬂünmedikleri görülmektedir (Yasak,
2002).
Hovardao¤lu (1997) ‘usta ﬂoför’ kavram›n› inceledi¤i araﬂt›rmas›nda, trafik ortam›n›n güvenli¤ini bozabilecek baz› inançlar› incelemiﬂtir. Araﬂt›rman›n sonuçlar›na göre, sürücülerin %79’unun
arac›n h›z›n›, arac›n özelliklerine göre belirlemenin ustal›k oldu¤una, %34’ünün az miktarda alkol
alman›n trafi¤e ç›kma aç›s›ndan zararl› olmad›¤›na inand›klar› görülmektedir.
Sürücü Gruplar›
Sürücüler yapt›klar› kaza say›s›, trafik kural›
ihlali, güvenli sürücülük, kiﬂilik özellikleri, tutum
ve inançlar bak›m›ndan farkl›l›klar göstermektedir. Bu özelliklerin ayn› sürücü grubuna dahil sürücülerde benzer, farkl› sürücü gruplar›na dahil
sürücüler aras›nda ise farkl› olabilece¤i düﬂünülmektedir. Yap›lan araﬂt›rmalarda hangi sürücü
gruplar›n›n daha çok güvenli sürücü davran›ﬂlar›na sahip oldu¤u, kaza yapt›¤›, trafik kural› ihlali
yapt›¤› ya da trafik kurallar›yla ilgili yanl›ﬂ inançlara sahip oldu¤u incelenmektedir.
Trafik ‹statistik Y›ll›¤› 1999 kay›tlar›na göre
otobüs kazalar› bütün kazalar›n %4.51’ini ve
ölümlü kazalar›n %7.01’ini, a¤›r vas›ta kazalar›
bütün kazalar›n %23’ünü ve ölümlü kazalar›n
%33’ünü oluﬂturmaktad›r (Sümer ve Özkan,
2002). Iﬂ›k’›n (1996) yapt›¤› bir çal›ﬂmada kamyon sürücülerinin h›z ve uzakl›k alg›lamas›n›n
otobüs sürücülerinden daha düﬂük oldu¤u görülmektedir. Bu nedenle kamyon sürücüleri h›z ve
uzakl›k alg›s› bak›m›ndan daha riskli bir grup olarak görülebilmektedir.
Sümer ve Özkan’›n (2002) otomobil, taksi,
dolmuﬂ, otobüs ve a¤›r vas›ta sürücüleriyle yapt›klar› çal›ﬂmalar›nda, otomobil sürücülerinin di¤er sürücü gruplar›ndan daha yüksek e¤itim düzeyine sahip olduklar›, a¤›r vas›ta sürücülerinden
daha fazla sollama e¤iliminde olduklar›, hem ﬂehir içi hem de ﬂehirleraras› yollarda bütün sürücü
gruplar›ndan daha h›zl› araç kulland›klar› ve daha
s›k sürelerle alkol ald›klar› görülmektedir. Taksi
sürücülerinin ise otobüs sürücülerinden daha fazla kaza yapt›klar›, a¤›r vas›ta sürücülerine oranla
daha fazla sollama yapt›klar› ve otomobil sürücüleri d›ﬂ›ndaki sürücülerden daha h›zl› araç kulland›klar› gözlenmektedir. Ayn› araﬂt›rmada otomobil sürücülerinin taksi ve a¤›r vas›ta sürücülerinden daha yüksek düzeylerde heyecan arama e¤ilimine sahip olduklar› da saptanm›ﬂt›r.
Yasak’ ›n (2002) ﬂehirleraras› otobüs sürücüleri ve ﬂehir içi araç kullanan sürücülerle yapt›¤›
araﬂt›rma sonucunda, ﬂehirleraras› otobüs sürücülerinin di¤er sürücülere göre daha az risk ald›klar› ve sald›rgan sürücülük e¤ilimine sahip olduklar›, daha az ihmal, hata ve kural ihlali yapt›klar›,
daha az trafik öfkesi yaﬂad›klar› bulunmuﬂtur.
Ayn› araﬂt›rmada ﬂehirler aras› araç kullanan sürücülerin kendi yetenek ve usta ﬂoförlük becerilerinden farkl› olarak yol, yolcu, araç gibi etkenleri
daha fazla dikkate ald›klar› ileri sürülmektedir.
Hovardao¤lun’ un (1997) özel araç ve ticari
araç (taksi ve dolmuﬂ) sürücüleriyle yapt›¤› çal›ﬂmas›nda da ticari araç sürücülerinin ‘az miktarda
alkol alman›n trafi¤e ç›kma aç›s›ndan zararl› olmad›¤›’ inanc›na, özel araç sürücülerinden daha
çok sahip olduklar› görülmektedir. Ayn› çal›ﬂmada usta sürücünün trafikte ani hareketler yapabilmesi, uzun süre araç kullanabilmesi ve trafik ›ﬂ›¤›
yeﬂilden sar›ya döndü¤ünde geçebilmesi ile ilgili
inançlara ticari araç sürücülerinin daha fazla sahip
oldu¤u sonucuna var›lm›ﬂt›r.
115
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Fidan, M. (1999). Yol sald›rganl›¤›: Artan trafik yo¤unlu¤u sürücüleri daha dikkatsiz yapmaktad›r. Türk Psikoloji Bülteni, 15,
71-72.
Sonuç
Trafik ortam›n›n alt sistemlerinden biri olan
insan trafikte yaﬂanan bir çok sorunun ana kayna¤› olarak görülmektedir. Bu nedenle, bu ortam› en
çok etkileyen sürücüler üzerine çeﬂitli araﬂt›rmalar yap›lmaktad›r. Bu araﬂt›rmalar güvenli trafik
ortam›n› sa¤lamay› ve güvenli sürücüyü tan›mlamay› amaçlamaktad›r. Bu do¤rultuda, sürücülerin
güvenli sürücülük davran›ﬂlar›n› benimsemelerinin ve sürücülük becerilerinin yüksek düzeyde olmas›n›n trafik ortam›n› güvenli bir duruma getirece¤i ileri sürülmektedir. Bunun yan›nda güvenli sürücülü¤ü etkileyen h›z, dikkat, kiﬂilik özellikleri, demografik özellikler, yanl›ﬂ inan›ﬂlar ve dahil olunan sürücü grubu gibi de¤iﬂkenlerin de etkisi incelenmektedir. Yap›lan çal›ﬂmalarda bu de¤iﬂkenlerin güvenli sürücülük üzerinde belirgin
etkilerinin oldu¤u görülmekte, ancak baz› de¤iﬂkenlerle ilgili olarak çeliﬂkili araﬂt›rma sonuçlar›na da rastlanmaktad›r. Trafik psikolojisinin daha
çok yeni bir alan oldu¤u göz önünde tutulursa, bu
çeliﬂkilerin yap›lacak çal›ﬂmalarla giderilebilece¤i ya da bu çeliﬂkili bulgulara neden olan etkenlerin belirlenebilece¤i düﬂünülmektedir.
Kaynaklar
Amado, S. (2001). Ege Üniversitesi Psikoteknik De¤erlendirme
Merkezi. Türk Psikoloji Bülteni, 7 ( 20 ), 99-101.
Ayd›nalp, K. (1972). Trafik kazalar›nda kiﬂi psikolojisinin rolü. 8.
Milli Psikiyatri ve Nöroloji Bilimler Kongresi, 25-30 Eylül. Marmaris.
Bristow, J., Kirwan, B. & Taylor, D.H. (1982). Cognition and affect
in measures of driving style. Ergonomics, 25(10), 935-940.
Hodo¤lugil. M. (1997). ‹srail’de genç sürücüler. Türk Psikoloji Bülteni, 3 ( 6 ), 24-26.
Hovardao¤lu, S. (1997). “ Trafik kurallar›na uymam çünkü hakl›y›m”: Sürücü davran›ﬂlar›na sosyal psikolojik bir bak›ﬂ. 3p
Dergisi, 5 ( 3), 188-196.
Iﬂ›k, ‹. Y. (1996). Türkiye’deki trafik kazalar›na bir yorum: Otobüs
ve kamyon ﬂoförlerinin mesafe ve h›z alg›lama yetenekleri
aras›ndaki fark. Türk Psikoloji Bülteni, 2 ( 5 ), 56-58.
Karaçanta, H. ﬁ. (1997). Alkol ve trafik psikoloji. Türk Psikoloji
Bülteni, 3 ( 6 ), 15-18.
Karakitapo¤lu, Z. (1997). Yol güvenli¤i, risk alma e¤ilimi ve davran›ﬂ uyumu. Türk Psikoloji Bülteni, 3 ( 6 ), 30-32.
Lajunen, T. (1999). Trafik kazalar›na yatk›nl›kta kiﬂilik özelliklerinin rolü: Araﬂt›rma bulgular› ve yöntemsel sorunlar. Türk
Psikoloji Yaz›lar›, 2 ( 4 ), 97-107.
Lajunen, T. (2002). Sürücü davran›ﬂ ve performans›n›n araﬂt›r›lmas›: Yöntem ve uygulama. Türk Psikoloji Yaz›lar›, 5 ( 9-10),
105-119.
Özüm, K. (1972). Türkiye’de trafik kazalar› ve kazaya kar›ﬂan ﬂoförlerin psikolojik yönden incelenmesi. 8. Milli Psikiyatri ve
Nöroloji Bilimler Kongresi, 25-30 Eylül. Marmaris.
Parker, D., Reason, J., Manstead, A. & Stradling, S. (1995). Driving
errors, driving violations and accident involvement. Ergonomics, 38(5), 1036-1048.
Stelmach, G.E. & Nahom, A. (1992). Cognitive-motor abilities of
the elderly driver. Human Factors, 34(1), 53-65.
Sümer, N. (1997). Trafik kazalar›nda kiﬂilik faktörleri. Türk Psikoloji Bülteni, 3 ( 7 ), 61- 66.
Sümer, N. (2002). Trafik kazalar›nda sosyal psikolojik etmenler :
Sürücü davran›ﬂlar›, becerileri ve sosyal politik çevre. Türk
Psikoloji Yaz›lar›, 5 ( 9-10 ), 1-36.
Sümer, N. & Özkan, T. (2002). Sürücü davran›ﬂlar›, becerileri, baz›
kiﬂilik özellikleri ve psikolojik belirtilerinin trafik kazalar›ndaki rolleri. Trafik Psikoloji Dergisi, 17 ( 50), 1-22.
Ulup›nar, P. & Amado, S. (2004). Trafikte telefon kullan›m› sürücü
dikkatini etkiler mi? XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi, 7-11
Eylül. ‹stanbul Bilgi Üniversitesi, ‹stanbul.
Yasak, Y. (1996). Türk Psikologlar Derne¤i trafik psikolojisi çal›ﬂma grubu 1996 y›l› faaliyet raporu. Türk Psikoloji Bülteni,
2 ( 5 ), 59-63.
Yasak, Y. (1997). Sürücü seçimi, sürücü davran›ﬂlar›n› geliﬂtirme ve
rehabilitasyon.Türk Psikoloji Bülteni, 3 ( 6 ), 29-30.
Cooper, P.J. (1997). The relationship between speeding behavior
and crash involvement. Journal of Safety Research, 28, 8395.
Yasak, Y. (2000). Güvenli sürücülükte yetenek ve becerilerin önemi.
Türk Psikoloji Bülteni, 16-17, 113-118.
Er, N. (2002). Sürücünün biliﬂsel süreçlerini anlamak: Trafik güvenli¤i için ne kadar gerekli ve yeterli? Türk Psikoloji Yaz›lar›, 5 ( 9-10 ), 37-63.
Yasak, Y. (2002). Trafik kazalar›yla iliﬂkili sürücü tutum ve davran›ﬂlar›. Ankara: Ankara Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü (Psikoloji Anabilim Dal›). Yay›nlanmam›ﬂ Doktora
Tezi.
116
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
TEKNOLOJ‹ ve YAﬁAM
‹NTERNET‹N PATOLOJ‹K
KULLANIMINA ‹L‹ﬁK‹N
ARAﬁTIRMALAR
Özgen Yalç›n*
Teknoloji, insan ihtiyaçlar›n› karﬂ›lamak için
kullan›lan araçlardan biridir. Bu arac›n, fiziksel
ihtiyaçlar› oldu¤u kadar psikolojik ihtiyaçlar› doyurmak için de kullan›ld›¤› söylenebilir. Günümüzde, teknolojinin bir getirisi olan internetin, bireyin, psikolojik baz› ihtiyaçlar›n› karﬂ›lad›¤› ve
onun psikolojisini do¤rudan etkiledi¤i ileri sürülebilir. Birey-internet etkileﬂiminin do¤urdu¤u sonuçlar psikolojik bozukluklara varabildi¤inden,
konu psikologlar›n ve araﬂt›rmac›lar›n ilgisini
çekmektedir. Bu makalenin amac›, internetin birey üzerindeki etkilerine odaklanm›ﬂ psikolojik
araﬂt›rmalar›n genel bir görüntüsünü vermektir.
Öncül Araﬂt›rmalar
Öncelikli olarak akademik ve askeri araﬂt›rmalarda kullan›lmak üzere geliﬂtirilmiﬂ bir araç olan
internet, son y›llarda profesyonel alan›n egemenli¤inden ç›km›ﬂ, günlük yaﬂamda da kullan›lmaya
baﬂlanm›ﬂt›r. Günlük yaﬂamda internet, chat yapmak, online oyun oynamak, haber gruplar›na girmek, e-mail gönderip almak, web sayfalar›n› ziyaret etmek, program indirmek, destek gruplar›na
kat›lmak, bilgi protokollerinden yararlanmak gibi
çeﬂitli amaçlar do¤rultusunda kullan›lmaktad›r.
Gündelik internet kullan›m›n›n, bu yollarla, yeni
bir fenomen olarak birey yaﬂam›na girmesi, internetin birey üzerinde baz› olumsuz etkiler yaratt›¤›na dair spekülasyonlar› da beraberinde getir*Ankara Üniversitesi DTCF Psikoloji Bölümü Lisans Ö¤rencisi
miﬂtir. Bu durum, fenomenin psikolojik bir konu
olarak ele al›nmas›na neden olmuﬂtur.
Konunun psikoloji literatüre giriﬂi, internetin
ba¤›ml›l›k yap›c› bir araç oldu¤u iddias› üzerinden gerçekleﬂmiﬂtir. Goldberg (1996), bir ﬂaka
olarak haz›rlad›¤› DSM-IV parodisinde, maddeyi
kötüye kullanma kriterlerinden yola ç›karak internet ba¤›ml›l›¤› kriterleri oluﬂturmuﬂtur. Bu kriterlerin ciddiye al›nd›¤›n› gören Goldberg, kriterlerinde düzeltmeler yapm›ﬂ, bu kriterlerin iﬂaret etti¤i durumu da “internet ba¤›ml›l›¤› bozuklu¤u”
olarak adland›rm›ﬂt›r. ‹nternet ba¤›ml›l›¤›n›n ilk
iﬂevuruk tan›m› ise Young (1996a) taraf›ndan yap›lm›ﬂt›r. ‹nternet ba¤›ml›l›¤›n› “sarhoﬂ edici niteli¤i olmayan bir dürtü kontrolü bozuklu¤u” olarak
tan›mlayan Young, elektronik destek gruplar›ndan, gazete reklamlar› arac›l›¤›yla ya da hiperlinklerle ulaﬂt›¤› 605 gönüllü dene¤e, patolojik
kumar oynama kriterlerinden yola ç›karak haz›rlad›¤› ve internet ba¤›ml›l›¤› kriterlerini temel
alarak yap›land›rd›¤› bir internet ba¤›ml›l›¤› ölçe¤i uygulam›ﬂt›r. Oluﬂturdu¤u sekiz kriterden1, beﬂ
ya da daha fazlas›n karﬂ›layanlar› internet ba¤›ml›s› olarak tan›mlayan Young, deneklerin % 66’s›n›n internet ba¤›ml›s› oldu¤unu bildirmektedir.
Benzer bir araﬂt›rmada Brenner (1997), haftada
en az 19 saat internet kullan›m›n› alt s›n›r olarak
ald›¤› örneklem grubuna, genelde ev ve iﬂ yaﬂam›ndaki aksakl›klar› içeren 10 kriterlik bir ölçek
uygulam›ﬂ; deneklerin % 80’inde söz konusu kriterlerin en az beﬂini gözlemlemiﬂtir. Brenner, bu
1
Bu sekiz kriter (a) internet hakk›ndaki düﬂüncelerle kafan›n meﬂgul
olmas› (b) doyum sa¤layabilmek için sürekli artan kullan›m zaman›
(c) kullan›m› b›rakmak ya da kontrol için baﬂar›s›z çabalar (d) planlanandan daha s›k kullan›m (e) kullan›m› b›rakt›¤›nda yorgun, al›ngan, s›k›nt›l› hissetmek (f) sosyal çevre ve iﬂ hayat›n› ihmal etmek
(g) internet kullan›m içeri¤i ve zaman› hakk›nda yalan söylemek (h)
kötü ruh halinden kaçmak için kullanmakt›r.
117
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
yüksek oran› araﬂt›rmas›n›n s›n›rl›l›klar›ndan seçkisiz örneklem kullanmamas›na (ölçeklerin web
üzerinden uygulanmas›na) ba¤lamaktad›r. ‹nternet kullan›c›lar›n›n büyük bir ço¤unlu¤unu internet ba¤›ml›s› olarak niteleyen bu iki araﬂt›rmadan
(Young, 1996a; Brenner, 1997) farkl› olarak
Scherer (1997), araﬂt›rmas›nda 381 kolej ö¤rencisinden %13’ünü internet ba¤›ml›s› olarak saptam›ﬂt›r. Scherer, internet ba¤›ml›l›¤›n› tan›mlamak
için madde kötüye kullan›m›na paralel olarak haz›rlad›¤› on problemden en az üçüne sahip olmay› kriter olarak alm›ﬂt›r. Uygulaman›n internet
üzerinden de¤il, ka¤›t kalem testi olarak yap›lm›ﬂ
olmas› dikkat çekicidir.
Öncül Araﬂt›rmalar›n S›n›rl›l›klar›
Öncül araﬂt›rmalara ilk eleﬂtiriler örneklem seçiminin yanl›l›¤› konusunda yap›lm›ﬂt›r. Martin
ve Schumacher (2000), online örneklemlerle yap›lan çal›ﬂmalar› (Young, 1996a; Brenner, 1997),
kendini internet ba¤›ml›s› olarak tan›tan birinin
online ankette zaten internet ba¤›ml›s› ç›kaca¤›n›
ileri sürerek eleﬂtirmektedirler. Griffiths (2000),
kullan›c›n›n karﬂ›s›na ç›kan (hiperlink) anketlerin
uygulanmas›na dayal› örneklemlerin kayg› verici
oldu¤unu; zaman›n›n ço¤unu bu tarz anketleri
doldurarak geçiren pek çok orta yaﬂl› kad›n oldu¤u göz önüne al›nd›¤›nda, bu tip örneklem gruplar›n›n sa¤l›kl› olamayaca¤›n› belirtmektedir.
Griffiths, bu bak›mdan bu konudaki en sa¤l›kl›
çal›ﬂmalar›n daha detayl› veri kullan›ld›¤›ndan,
vaka çal›ﬂmalar› oldu¤unu ileri sürmektedir. Kaltiala-Heino, Lintonen ve Rimpela (2004), 12- 19
yaﬂlar›ndaki 7292 Finlandiyal› kolej ö¤rencisiyle
yapt›klar› çal›ﬂmada deneklerin % 85’inin internet kullan›c›s› olmalar›na karﬂ›n yaln›z %2’sinin
internet ba¤›ml›s› oldu¤unu saptam›ﬂlard›r. Bu
düﬂük oran›n nedenini online ölçek kullan›lmamas›na ve seçkisiz örneklem kullanmalar›na ba¤layan Kaltiala-Heino ve arkadaﬂlar›, online ölçek-
lerin bireyde önyarg› oluﬂturdu¤unu öne sürmektedirler.
Tart›ﬂmal› Bir Kavram: “‹nternet Ba¤›ml›l›¤›”
Konuyla ilgilenen araﬂt›rmac›lar internetle
iliﬂkili bir bozuklu¤un varl›¤› konusunda ortak
görüﬂtedirler. Ancak, bu bozuklu¤un tan›mlanmas› ve etiyolojisi konusunda farkl›l›klar göze çarpmaktad›r.
Marks (1990), daha çekici olmalar› bak›m›ndan ba¤›ml›l›klar›n saplant›lardan ayr›lmas› gerekti¤ini iddia ederek, kimyasal ve davran›ﬂsal olmak üzere iki tür ba¤›ml›l›k oldu¤unu ileri sürmektedir. Marks’›n bu ay›r›m›ndan yola ç›kan
Griffiths (1996), kumar oynama ve yemek yeme
gibi internet kullan›m›n›n da ba¤›ml›l›k yapabilece¤ini ve davran›ﬂsal ba¤›ml›l›k olarak nitelendirilmesi gerekti¤ini, bu üç bozuklu¤un temel bileﬂenleri bak›m›ndan (göz önünde bulundurma, tolerans, yoksunluk, duygudurum de¤iﬂiklikleri, çat›ﬂma ve nüksetme) alkolizmden ya da eroin ba¤›ml›l›¤›ndan hiçbir fark› olmad›¤›n› ileri sürmektedir. Holmes (1997), Griffiths’in internet ba¤›ml›l›¤› aç›klamas›n› fazla genelleyici oldu¤u
için yetersiz bulmakta ve her tür teknolojik al›ﬂkanl›¤›n parçalar›yla araﬂt›r›lmas› gerekti¤ini söylemektedir. Ona göre, örne¤in seks al›ﬂkanl›¤›
olan birey, internette uzun zaman harcayacak ve
bu zaman›n› as›l amac› olan objelerle (resim, film,
erotik chat odalar›) geçirecektir. Holmes, bu bireyin interneti araç olarak kulland›¤›n›, dolay›s›yla
onu internet ba¤›ml›s› olarak de¤erlendirmemizin
mümkün olmad›¤›n› belirtmektedir. Suler (1999)
ise, teknolojik ba¤›ml›l›klar›n çok yönlü olarak
de¤erlendirilmesi gerekti¤ini, telefon, tv, internet
gibi iletiﬂim araçlar›n›n siberuzay (cyberspace)
ba¤›ml›l›¤› ad› alt›nda toplanabilece¤ini söylemektedir.
118
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Young (2000), “internet ba¤›ml›l›¤›”n›n çeﬂitli davran›ﬂlar› ve dürtü denetimi sorunlar›n› kapsayan geniﬂ bir kavram oldu¤unu belirtmekte ve
internet ba¤›ml›l›¤›n›, zorlant›lar› tetikleyen ba¤lanma biçimlerine göre beﬂ alt grupta toplamaktad›r.2 Davis (2001), internet ba¤›ml›l›¤› kavram›na
karﬂ› ç›kmaktad›r. Ba¤›ml›l›¤›n literatürde geçen
tan›m›ndaki “fizyolojik olma” önkoﬂulunu vurgulayan Davis, DSM-IV’ de maddenin kötüye kullan›m› ya da patolojik kullan›m›nda ba¤›ml›l›k teriminden bahsedilirken; patolojik kumar oynama
s›n›fland›rmas›nda bu terimin geçmedi¤ine dikkat
çekmektedir. Davis, internetten kaynaklanan bozukluklar› tan›mlarken “patolojik internet kullan›m› (PIU)” terimininin kullan›lmas›n› önermektedir. Shapira ve arkadaﬂlar› (2003) ise, internete
ba¤l› bozukluklar›, davran›ﬂ›n meydana gelmesinden sonra bireyin rahatlama veya zevk hissetti¤i
bir tür dürtü kontrolü bozuklu¤u olarak tan›mlamakta ve bunu “sorunlu internet kullan›m›” terimiyle ifade etmektedirler.
“‹nternet Ba¤›ml›lar› ….”
Kimleri internet ba¤›ml›s› olarak nitelendirece¤iz? Bu konudaki temel kal›pyarg›, bilgisayar
ba¤›ml›lar›n›n genç, bilgisayar ve teknolojiyle ilgili, içekapan›k, sosyal beceriden yoksun ve özyeterlili¤i düﬂük erkek bireyler olduklar› yönündedir (Brenner, 1997; Martin ve Schumacher,
2000). Brenner, yaﬂlar›n›n getirdi¤i rol karmaﬂas›ndan ötürü internet kullan›m›nda daha fazla
sorunla karﬂ›laﬂt›klar›ndan, ba¤›ml›lar›n ço¤unlu¤unu genç kullan›c›lar›n oluﬂturdu¤una dikkat
çekmektedir. Kaltiala-Heino, Lintonen ve Rimpela (2004) da, kiﬂilik geliﬂiminin ve olgunlaﬂman›n
ortas›nda olduklar›ndan ergenlerin, ba¤›ml›l›k yap›c› araçlar (madde ba¤›ml›l›¤› veya aﬂ›r› internet
kullan›m›) karﬂ›s›nda incinebilirliklerinin yetiﬂkinlere oranla yüksek oldu¤unu belirtmektedirler.
Bu kal›p yarg›lardan farkl› olarak Young (1996b),
43 yaﬂ›ndaki bir ev han›m›yla yapt›¤› röportaj sonucunda, ev han›m›n›n, bilgisayar ve teknolojiyle
ilgisi olmamas›na ve di¤er ba¤›ml› kal›p yarg›s›
tan›mlar›na uymamas›na karﬂ›n, internette yap›lan
chat yüzünden internet ba¤›ml›l›¤› semptomlar›
gösterdi¤ini ve internet ba¤›ml›s› oldu¤unu belirtmektedir.
Bireyler neden aﬂ›r› internet kullanmaktad›rlar? Hangi tür kullan›m patolojiktir? ‹nternet kullanan baz› bireyler kullan›mdan olumsuz etkilenirken, baz›lar› neden etkilenmemektedir? Araﬂt›rmac›lar, bu sorular›n cevab›na ulaﬂmak için internetin patolojik kullan›m›n› s›n›fland›rmaya ve
bireyin dinamikleriyle olas› iliﬂkilerini ortaya ç›karmaya çal›ﬂmaktad›rlar. Suler (1996), Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarﬂisiyle iliﬂkilendirdi¤i siberuzay ba¤›ml›l›¤›n›n, toplumsal ihtiyaçlara hitabeden yönleriyle eﬂleﬂtirilip tan›mlanabilece¤ini
ve bu yönüyle örne¤in, internette chat yapan bir
ev han›m›yla internette oyun oynayan bir çocu¤un
eylemlerinin nedenlerine iliﬂkin bir ayr›m yap›labilece¤ini öne sürmektedir. Young (1996a), araﬂt›rmas› sonucunda internet ba¤›ml›lar›n›n büyük
ço¤unlu¤unun interneti chat yapmak (ba¤›ml›lar›n % 35’i) ve internet üzerinden oynanan rol
oyunlar› (ba¤›ml›lar›n % 28’i) oynamak için kulland›klar›n› bildirmektedir. ‹nternet ba¤›ml›lar›n›n, sosyal iliﬂkilerin ön planda oldu¤u bu iki servisi seçmelerinin anlaml› oldu¤unu bildiren Young (1997), do¤rudan etkileﬂim ve anonimli¤in,
ba¤›ml›lar›n do¤rudan cinsel doyum ve sosyal
destek sa¤lamalar›na; yeni personalar yaratarak,
güç ve onay almalar›na olanak sa¤lad›¤›n› söylemektedir. Ayr›ca bunlar›n, ba¤›ml›larda azalan
2
(a) yetiﬂkin web sitelerinin sanal seks ve sanal porno için zorlant›l› kullan›m›n› içeren “sanal cinsel ba¤›ml›l›k”, (b) online iliﬂkilere aﬂ›r›
kat›l›m› içeren “sanal iliﬂkiler ba¤›ml›l›¤›”, (c) zorlant›l› online kumar veya al›ﬂveriﬂi içeren “a¤ zorlant›lar›”, (d) zorlant›l› bir ﬂekilde
web’de dolaﬂma ve veri aramay› içeren “aﬂ›r› bilgi yüklenmesi” ve (e) zorlant›l› bilgisayar oyunu oynamay› içeren “bilgisayar ba¤›ml›l›¤›”
119
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
yaln›zl›k, artan özsayg› ve hoﬂnutluk (euphoria)
duygular›na yol açt›¤›n› ve bunun olumlu pekiﬂtireç etkisi yaratarak, aﬂ›r› internet kullan›m› davran›ﬂ›nda bulunmalar›na neden oldu¤unu ileri sürmektedir.
Griffiths (1998), beﬂ internet kullan›c›s›n› inceledi¤i vaka çal›ﬂmas›nda, beﬂ vakan›n da, interneti en çok sosyal görüﬂme, özellikle internette
chat yapmak (IRC) için kulland›klar›na dikkat
çekmektedir. ‹nternet ba¤›ml›l›¤› semptomlar›n›
gözledi¤i iki vakas›n›n interneti baz› bireysel eksikliklerini (fiziksel görünüm, iliﬂkiler, arkadaﬂs›zl›k, baﬂa ç›kma gibi) gidermek için kulland›klar›n› bildiren Griffiths, baz› durumlarda online
iliﬂkilerin, önyarg›lar› ortadan kald›rd›¤› için psikolojik olarak sa¤l›kl› olabilece¤ini öne sürmektedir. Patolojik internet kullan›m›n›n medya ve
baz› psikologlar taraf›ndan abart›ld›¤›n› belirten
Davis (2001) ise, geliﬂtirmiﬂ oldu¤u biliﬂsel-davran›ﬂç› patolojik internet kullan›m› modelinde,
patolojik kullan›m›n gerçek durumlar›n›, yapay
olanlar›ndan ay›rabilmek için iki tip PIU tan›mlamaktad›r: (1) ‹nternetin özgül bir iﬂlevinin (online
kumar, online cinsel servisler, online al›ﬂveriﬂ servisleri, online müzayede servisleri) kullan›m›n›
içeren, internetin yoklu¤unda da varl›¤›n› sürdürebilecek nitelikteki “özgül patolojik internet kullan›m›” ve (2) internetin daha çok sosyal boyutuyla iliﬂkili olan, belirgin bir hedef olmadan
yaln›zca zaman öldürmek için kullan›m›n› da içeren “genellenmiﬂ patolojik internet kullan›m›”.
Özgül kullan›m›n zaten varolan patolojiden ileri
geldi¤ini savunan Davis, genellenmiﬂ kullan›m›n
internet kullan›m kaynakl› patolojilerin ortaya
ç›kmas›nda belirleyici oldu¤unu öne sürmektedir.
Davis, Flett ve Besser (2002), patolojik internet
kullan›m›n›n dört alt boyutunu belirlemiﬂlerdir.
Bunlar: (a) internet hakk›nda saplant›l› düﬂünceleri ve internet kullan›m›n›n azalt›lamamas›n› içe-
ren “azal›c› dürtü kontrolü” (b)internetle iliﬂkili
de¤ersizlik ve depresif biliﬂler içeren “yaln›zl›k/depresyon boyutu” (c)“sosyal destek boyutu”
ve (d) interneti stres verici olay ve durumlardan
kaç›nmak için kullan›m› içeren “dikkat da¤›t›c›
boyut”. Hangi tür kullan›m›n patolojik oldu¤una
dair benzer bir sonuca Song ve arkadaﬂlar› farkl›
bir görüﬂ do¤rultusunda ulaﬂmaktad›rlar. Song,
LaRose, Eastin ve Lin (2004), internet ba¤›ml›l›¤›n›n, hazlar ve internet kullan›m› aras›nda bir tür
uyar›c›-tepki iliﬂkisi oldu¤unu söylemektedirler.
Onlara göre, ba¤›ml›l›¤›n ilk aﬂamalar›nda kullan›c›lar, girdikleri web sitelerini etkin olarak seçmekteyken, sonraki aﬂamalarda interneti kullan›mlar› koﬂullu davran›ﬂlara dönüﬂmekte, kullan›m-haz iliﬂkisi, uyar›c›-tepki iliﬂkisi haline gelmektedir. ‹nternetten al›nan hazz›, hazz›n iki alt
boyutunu (süreç ve içerik hazz›n›) temel alarak
yedi alt faktörde toplayan Song ve arkadaﬂlar›, bu
faktörlerden (a) sanal cemaat, (b) estetik deneyim,
(c) oyalay›c›l›k ve (d) kiﬂisel statü’yü süreç hazz›;
(e) bilgi arama ve (f) parasal telafi’yi içerik hazz›;
(g) iliﬂki deste¤i’ni ise hem süreç hem de içerik
hazz› olarak tan›mlamaktad›rlar. Araﬂt›rmalar›n›n
sonucunda, internet ba¤›ml›l›¤›na yatk›nl›¤›n, süreç hazlar›yla pozitif iliﬂkisini saptarken; içerik
hazlar›yla herhangi bir iliﬂkisine rastlamam›ﬂlard›r.
Hamburger (2002) ise, kullan›m farkl›l›klar›n›,
(i) e¤lence ve kullan›m için farkl› aktiviteleri kullananlar, (ii) yaln›zca elektronik posta kullananlar, (iii) çeﬂitli servisleri dar s›n›rlarla kullananlar
ve (iv) az miktarda servisi geniﬂ s›n›rlarla kullananlar olmak üzere 4 gruba ay›rmaktad›r. Ek olarak, bireylerin neden kullan›m farkl›l›klar›na gitti¤ini ve internete karﬂ› ba¤›ml›l›k geliﬂtirdiklerini hipotetik olarak, kapanma arzusu, liderlik,
kontrol oda¤›, risk alma, kiﬂilik yap›s›n›n ilgi profilleri gibi baz› kiﬂilik faktörleri ile anlamland›r›-
120
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
labilece¤ini belirtmektedir. Lin ve Tsai (2002),
753 Tayvanl› yüksek okul ö¤rencisi üzerinde, duyu arama ve internet ba¤›ml›l›¤› aras›ndaki iliﬂkiye bakt›klar› araﬂt›rmalar›nda, duyu araman›n alt
faktörlerinden kapsaml› duyu arama ve kontrolü
gevﬂetmenin internet ba¤›ml›lar›nda, ba¤›ml› olmayanlara oranla yüksek oldu¤unu bulmuﬂlard›r.
Buna karﬂ›n, gruplar aras›nda yaﬂam deneyimi
arama ve heyecan ile macera arama alt faktörlerinde herhangi bir farka rastlamam›ﬂlard›r. Lin ve
Tsai, kontrolü gevﬂetmenin ba¤›ml›larda daha az
olmas›n›, internet arac›l› etkileﬂimlerin, anonimlik özelli¤ine ba¤lamaktad›rlar. Onlara göre, anonimlik, bireyin di¤erlerinin yarg›lamalar›yla daha
az ilgilenmesine olanak tan›maktad›r. Bu durum,
bireyin daha düﬂük öz-fark›ndal›k geliﬂtirmesine
neden olmakta ve ketlenmeyi azaltmaktad›r. Harman, Hansen, Cochran ve Linsey (2005) ise, internette anonimli¤in, internetle iliﬂkilendirilen zay›fl›klar› aç›klay›c› bir özellik oldu¤unu ileri sürmektedirler. ‹lkö¤retim ö¤rencileri üzerinde yapt›klar› araﬂt›rmaya göre, internette yüksek oranda
numara yapma davran›ﬂ› sergileyen çocuklar düﬂük özsayg›, yüksek sosyal anksiyete, zay›f sosyal
beceriler ve yüksek sald›rganl›k geliﬂtirmektedirler. Ancak, bu çocuklarda internet kullan›m s›kl›¤›na ba¤l› olarak söz konusu de¤iﬂkenlerde herhangi bir fark görülmemektedir. Bu sonuçlardan
yola ç›kan Harman ve arkadaﬂlar›, internette anonimli¤in çocuklar› numara yapma davran›ﬂ›na yöneltti¤ini, numara yapma davran›ﬂ›n›n da çocuklarda düﬂük özsayg›, yüksek sosyal anksiyete, zay›f sosyal beceriler ve yüksek sald›rganl›k de¤erlerine yol açt›¤› belirtmektedirler.
konuyla iliﬂkili araﬂt›rmalar›n hangi tür kullan›m›n patolojik oldu¤una dair aç›klamalar›, “sosyal
iliﬂkiler” ortak paydas›nda birleﬂmektedir. Araﬂt›rmac›lar (Young, 1997; Griffiths, 1998; Lin ve
Tsai, 2002; Harmann ve ark. 2005), patolojik kullan›mda sosyal iliﬂkilerin bu denli yo¤un olmas›n›, internetin anonimlik özelli¤ine ba¤lamaktad›rlar. Araﬂt›rmalar›n ortak görüﬂünden yola ç›k›larak gündelik internet kullan›m›, etkileﬂim içeren
ve içermeyen olmak üzere iki genel baﬂl›k alt›nda
toplanabilir. Etkileﬂim içermeyen kullan›m, kullan›c›n›n yaln›z bilgiye eriﬂti¤i; herhangi bir ﬂekilde
geribildirim vermedi¤i kullan›m olarak tan›mlanabilirken, etkileﬂim içeren kullan›m bilgi al›n›m›n›n yan› s›ra bilgi iletiminin de oldu¤u kullan›m olarak tan›mlanabilir.
“‹nternet Ba¤›ml›lar›”n›n Tercihleri: Sosyal
‹liﬂkiler
Araﬂt›rmalar göstermektedir ki (Young, 1996;
Davis, 2001; Davis ve ark., 2002; Song ve ark.,
2004), internete ba¤l› patolojilerin gözlemlendi¤i
bireyler, internetin etkileﬂim içeren kullan›m›n›
tercih etme e¤ilimindedirler. Etkileﬂim içeren kullan›mda (e-mail, IRC gibi) sosyalli¤in yo¤un olmas› beklenir. Oysa, Kraut ve arkadaﬂlar›n›n yapm›ﬂ oldu¤u araﬂt›rmada bir paradoks gündeme
gelmektedir. Kraut, Patterson, Lundmark, Kiesler, Mukophadhyay ve Scherlis (1998), 73 aileden
169 kiﬂiye bedava internet donan›m› ve ulaﬂ›m›
sa¤layarak, bu kiﬂileri birer senelik periyodlarla
iki sene boyunca gözlemlemiﬂlerdir. Deneklerin
interneti s›kl›kla iletiﬂim amac›yla kulland›klar›n›
belirttikleri araﬂt›rmada, öntest ve sontest tekni¤inden yararlanm›ﬂlard›r. ‹nterneti fazla kullanmaya baﬂlayanlarda yaln›zl›¤›n artt›¤›n›, sosyal
çevrenin darald›¤›n›, sosyal iliﬂkilerin zay›flad›¤›n›, aile içi iletiﬂimin azald›¤›n› ve depresyonun
artt›¤›n› saptam›ﬂlard›r.
‹nternete ba¤l› bozukluk gösteren bireylerin
özelde hangi web servislerini, neden kulland›klar›na iliﬂkin görüﬂler çeﬂitlidir. Bununla birlikte,
Etkileﬂim içeren internet kullan›m›n› tercih
eden bireylerin sosyal iliﬂkilerinin zamanla zay›flamas› paradoksal bir durumdur. Kraut, Kiesler,
121
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Boneva, Cummings, Helgeson ve Crawford
(2001), paradoksu birey dinamiklerinden içedönüklük ve d›ﬂadönüklük faktörleriyle aç›klamaya
çal›ﬂmaktad›rlar. Onlara göre, aﬂ›r› internet kullan›m›, d›ﬂadönük ve sosyal deste¤i yüksek olan bireylerde sosyalli¤i artt›r›rken; içedönük ve sosyal
deste¤i düﬂük olan bireylerde sosyalli¤i azaltmaktad›r. LaRose, Eastin ve Gregg (2001) ise , Kraut
ve arkadaﬂlar›n›n (1998) ileri sürdü¤ü internet paradoksunu, Bandura’n›n sosyal biliﬂsel kuram›
çerçevesinde aç›klamaya çal›ﬂmaktad›rlar. LaRose ve arkadaﬂlar› internet arac›l› iletiﬂimin, bireylere sosyal destek sa¤lad›¤›ndan, depresyonu yat›ﬂt›rma etkisine sahip oldu¤unu; ayr›ca, internetten kaynaklanan stres verici etkileﬂimlerin depresyona yol açabildi¤ini, ancak öz-etkinli¤in bu
stresin etkisini tersine çevirdi¤ini iddia etmektedirler. ‹nternetin sosyalli¤i azaltmas›n›, internetin
anonimlik özelli¤ine ba¤layan Young ve Rodgers
(1998), internet ba¤›ml›l›¤› ve depresyon aras›nda
anlaml› bir iliﬂki saptam›ﬂlard›r. Bu sonucu aç›klarken, birebir göz temas›, dokunma, duyma gibi
karﬂ›l›kl› etkileﬂimin bulunmad›¤› anonim bir iletiﬂime olanak sa¤lamas› aç›s›ndan internetin depresifler için cazip bir ortam olabilece¤ine iﬂaret
etmektedirler. Young ve Rodgers, iliﬂkinin di¤er
boyutunun da göz önünde bulundurmakta, yani,
internetle aﬂ›r› meﬂgul olman›n yaratt›¤› sosyal
izolasyonun bireyleri depresyona itebilece¤ini de
belirtmektedirler.
Sonuç
‹nternete iliﬂkin sorunlar ilk kez Amerikal› bir
kad›n›n, internet yüzünden kocas›n›n kendisini ihmal etti¤i iddias›yla açm›ﬂ oldu¤u bir davayla
gündeme gelmiﬂtir. Daha sonra, internet yüzünden sorunlarla karﬂ›laﬂm›ﬂ bireylerin klini¤e baﬂvurma nedenleri, genellikle sosyal iliﬂkilerdeki
aksakl›klar üzerinden olmuﬂtur. ‹nternete ba¤l› bir
sorunun hem nedenlerinde hem de sonuçlar›nda
sosyalleﬂme sorununun rol oynad›¤› söylenebilir.
Birey, sosyal ihtiyaçlar›n› di¤er bireylerle etkileﬂime girerek karﬂ›lamaktad›r. Ancak teknoloji, birey etkileﬂiminde alternatif araçlar sundu¤undan
beri bu etkileﬂimin niteli¤i de¤iﬂmiﬂ midir? Parklarda, sokaklarda, kafelerde di¤er bir deyiﬂle, gerçek mekanlarda yüzyüze kurulan etkileﬂimlerle,
bir ekran karﬂ›s›nda kurulan etkileﬂimin niteli¤i
ve doyuruculu¤u bir tutulabilir mi? Konu bir ﬂekilde sanal olan›n, gerçe¤in yerine geçip geçemeyece¤i, gerçe¤i tam olarak karﬂ›lay›p karﬂ›layamayaca¤› sorununa gelmektedir. Filozof Baudrillard, “Günümüzde gerçe¤in yerini sanal alm›ﬂt›r.
Sanal gerçek dünyay›, salt gerçekli¤e uygun bir
ﬂekilde kusursuz olarak yeniden üretmekte ve
böylelikle gerçekli¤e son vermektedir.”3 sözleriyle belki de bu duruma iﬂaret etmektedir. Psikologlar›n görevi sonuçlar›n etkisine bakmak oldu¤u
kadar nedenleri de bulup ç›karmak oldu¤undan,
internetin sanal olma niteli¤inin derinlemesine bir
çözümlemesi, nedenlere iliﬂkin bilgi verebilir. Sanal ile gerçe¤in ‘ne’li¤i üzerine tart›ﬂmalarda öncelik filozoflar›nd›r. Psikolog ise, ancak sanal olan›n insan iliﬂkilerine etkisini gözlemleyebilir. Bu
ba¤lamda, internet üzerinden yap›lacak bir etkileﬂimle gerçek dünyada yap›lan etkileﬂimi karﬂ›laﬂt›rmaya giderek sonuçlar› izleyebilir. Kuﬂkusuz,
gerçekleﬂtirilecek kültürler aras› araﬂt›rmalarla
yap›lacak saptamalar da alana büyük katk› sa¤lanacakt›r.
Kaynaklar
Brenner, B. (1997). Psychology of computer use: XLVII. Parameters
of Internet use, addiction: The first 90 days of the Internet
usage survey. Psychological Reports, 80, 879-882.
Davis, R. A. (2001). A cognitive-behavioral model of pathological
Internet use. Computers in Human Behavior, 17(2001),
187-195.
3
Baudrillard, J. (1975). Anahtar Sözcükler: 54.
122
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
Davis, R. A., Flett, G. L. & Besser, A. (2002). Validation of a new
scale for measuring problematic Internet use: Implications
for pre-employement screening. CyberPsychology and Behavior, 5(4), 331-345.
Goldberg, I. (1996). Internet addiction disorder: Diagnostic criteria.
17 ﬁubat 2006, http://www.psychom.net/iadcriteria.html
Griffiths, M. (1996). Behavioural addiction: an issue for everybody?
Employee
Counselling Today, 8(3). 19-35.
Griffiths, M. (1998). Does Internet and computer ‘addiction’ exist?:
Some case study evidence. 17 ﬁubat 2006, http://www.sosig.ac.uk/iriss/papers/paper47.htm
Griffiths, M. (2000). Internet addiction - time to be taken seriously?
Addiction Research, 8(5), 413-418.
Hamburger, Y. A. (2002). Internet and personality. Computers in
Human Behavior, 18 (2002), 1-10.
Harman, J. P., Hansen, C. E., Cochran, M. E. & Linsey, C. R.
(2005). Liar, liar: Internet faking but not frequency of use
affects social skills, self-esteem, social anxiety and aggression. CyberPsychology and Behavior, 8(1), 1-6.
Holmes, L. (1997). Pathological Internet use-some examples. 17
ﬁubat 2006, http://mentalhealth. about.com/cs/sexaddict/a/intaddict.htm
Kaltiala-Heino, R., Lintonen, T. & Rimpela, A. (2004). Internet addiction? Potentially problematic use of the Internet in a population of 12-18 year-old adolescents. Addiction Research
and Theory, 12(1), 89-96.
Kraut, R., Patterson, M., Lundmark, V., Kiesler, S., Mukophadhyay,
T. & Scherlis, V. (1998). Internet paradox: A social technology that reduces social involvement and psychological
well-being? American Psychologist, 53(9), 1017-1032.
Kraut, R., Kiesler, S., Boneva, B.,Cummings, J., Helgeson, V. &
Crawford, A. (2001). Internet paradox revisited. Journal of
Social Issues, a special issue.
LaRose, R., Eastin, M. S. & Gregg, J. (2001). Reformulating the Internet paradox. social cognitive explanations of Internet use
and depression. Journal of Online Behavior, 1 (2), 1-22.
Lin, S. S. J. & Tsai, C. (2002). Sensation seeking and internet dependence of Taiwanese high school adolescents. Computers in
Human Behavior, 18, 411-426.
Marks, I. (1990). Behavioural (non-chemical) addictions. British Journal of Addiction, 85, 1389-1394
Morahan-Martin, J., Schumacher, P. (2000). Incidence and correlates of pathological Internet use among college students.
Computers in Human Behavior,16(2000), 13-29.
Scherer, K. (1997). College life on-line: Healthy and unhealthy Internet use. Journal of College Student Development, 38(6),
655-665.
Shapira, N. A., Lessig, M. C., Goldsmith, T. D., Szabo, S. T., Lazoritz, M., Gold, M. S. & Stein, D. J. (2003). Problematic Internet use: Proposed classification and diagnostic criteria.
Depression and Anxiety, 17, 207-216.
Song, I., LaRose, R., Eastin, M. S. & Lin, C. A. (2004). Internet gratifications and Internet addiction: On the uses and abuse of
new media. CyberPsychology and Behavior, 7(4), 384-394.
Suler, J. (1996). Why is this thing eats my life?. 17 ﬁubat 2006,
http://www.rider.edu/~su ler/psycyber/eatlife.html
Suler, J. (1999). Computer and cyberspace addiction. International
Journal of Applied Psychoanalytic Studies, 1, 359-362.
Young, K. S. (1996a). The Emergence of a new clinical disorder.
CyberPsychology and Behavior, 1(3), 237-244.
Young, K. S. (1996b). Psychology of Computer Use: XL. Addictive
use of the Internet: A case that breaks the stereotype.
Psychological Reports, 79, 899-902.
Young, K. S. (1997, A¤ustos). What makes the Internet addictive:
Potential explanations for pathological Internet use. Paper
presented at the 105th annual conference of the American
Psychological Association, Chicago, IL.
Young, K. S. ve Rodgers, R. C. (1998). The relationship between
depression and Internet addiction. CyberPsychology and
Behavior, 1(1), 25-28.
Young, K. S. (2000). Therapeutic issues with Internet-addicted clients. New Therapist, 7, 12-13.
123
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
SEL‹M HOCA’NIN FARELER‹
Prof. Dr. Selim Hovardao¤lu
METROSEKSÜEL FARELER‹N ÖZELL‹KLER‹
Metroseksüel fareler, baz› özellikleriyle di¤er
farelerden farkl›d›r. “Metroseksüel fare olarak m›
do¤ulur; yoksa metroseksüellik sonradan edinilmiﬂ bir
özellik midir?” tart›ﬂmalar›n› bir kenara b›rak›rsak,
metroseksüel farelerin ay›r›c› yanlar›n› ﬂöyle özetleyebiliriz:
Metroseksüel fareler her zaman kendine güvenlidir ve tüm koﬂullama deneylerinde baﬂar›l› olacaklar›na inan›rlar.
Metroseksüel farelerin pedala basma tarzlar›
vard›r ve bu tarz, birikici kay›t cihazlar›ndaki kay›tlarda kendini belli eder.
Metroseksüel fareler, kendilerine güven duyduklar› için, hem kafeste hem de koﬂullama kutusunda
rahat davran›rlar ve deneycilerini de rahatlat›rlar. Bir
araﬂt›rmac›n›n deyiﬂiyle, “metroseksüel farelerle deney
yapmak, romantik bir akﬂam yeme¤i kadar
rahatlat›c›d›r”.
Deney s›ras›nda, pekiﬂtirme tarifesini yanl›ﬂ tahmin edip, buna göre davranan metroseksüel fareler, bu
yanl›ﬂl›¤›n sorumlulu¤unu üstlenirler.
Metroseksüel fareler, koﬂullama kutusuna girmeden önce kiﬂisel bak›mlar›n› en iyi ve zevkli biçimde
yaparlar. Daima temiz yaﬂad›klar› için, b›y›k, saç, diﬂ,
t›rnak, kuyruk bak›m›na özen gösterirler. Genelde
yorucu deney sonralar›nda masaj, sauna gibi seçenekleri tercih ederler. Ayr›ca düzenli olarak spor yaparlar.
Faaliyet tekerle¤ini çevirmek, özellikle tercih ettikleri
spor dal›d›r.
Kontrolü sevdikleri için pekiﬂtireç kontrolünün
kendilerinde olmas›, performanslar›n› artt›r›r. Di¤er
yandan, en nefret ettikleri deneyler, çaresizlik deneyleridir ve bu deneylerde, köpeklerden bile daha kötü
bir performans sergilerler.
Metroseksüel farelere yaln›zca pekiﬂtireç vermek
yeterli de¤ildir. Deneyciden övücü sözler iﬂitmek, metroseksüel farelerin pedala basma performans›n› artt›r›r.
Ayr›ca bak›ml› ve düzgün giyimli deneyciler de, metroseksüel farelerin moralini olumlu etkileyip, performanslar›n› artt›r›r.
Metroseksüel fareler, diﬂi farelerle oldu¤u kadar,
kad›n deneycilerle de flört etmeye bay›l›rlar. Özellikle
deney s›ras›nda, bayan deneyciyle yapt›klar› sohbet,
vazgeçemedikleri al›ﬂkanl›klar›d›r. Deney ve deneyciyle oldu¤u kadar, kendileriyle de dalga geçmek metroseksüel farelerin ay›r›c› özelliklerindendir.
Metroseksüel bir fareyle deney yap›yorsan›z,
onun yaln›z performans›na de¤il, genel görünümüne
ve söylediklerine de dikkat edin. Metroseksüel fareler
do¤rular› söylemeyi tercih etti¤inden, deneyinizin
olas› bozucu de¤iﬂkenleri hakk›nda da size önemli
ipuçlar› verebilirler. Üstelik baﬂka fareler gibi argo ve
küfürlü konuﬂmad›klar›ndan, deney s›ras›ndaki sohbetleriniz size keyifli dakikalar yaﬂatacakt›r.
Metroseksüel fareler, yapt›klar› iﬂi sevdiklerinden, onlarla yapaca¤›n›z deney sonras› (postexperimental) görüﬂmeler, ufkunuzu epeyce geniﬂletecektir.
Sonuç olarak, bir araﬂt›rma asistan›n›n ifadesiyle
söylersek, metroseksüel farelerle deney yapt›¤›n›zda,
metroseksüel deneyci olmay› ö¤renirsiniz.
124
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
KONGRE ve SEMPOZYUMLAR
Yurtiçi
28-29 Nisan 2006
Psikosomatik T›p Buluﬂmalar›-II “Psikanaliz
ve Sinirbilim”
Cerrahpaﬂa Oditoryum-‹stanbul
Düzenleyenler:
Cerrahpaﬂa T›p Fakültesi Psikiyatri AD,
Konsültasyon Liyezon Psikiyatrisi BD
Türk Psikosomatik Psikoterapi Derne¤i
Davetli Konuﬂmac›lar:
Vam›k Volkan (Virginia Üniversitesi,ABD),
Lynn W. Reiser (Yale Üniversitesi, ABD),
Morton Reiser (Yale Üniversitesi, ABD),
Kaarina Lethon (Finlandiya), Johannes Lethonen (Kuopio Üniversitesi,Finlandiya)
Bilimsel Yaz›ﬂma Adresi: Prof. Dr. Mine
Özmen GSM: 0 542 523 25 38
e-posta:[email protected]
Organizasyon: Arga Organizasyon/Bosfor
Turizm Tel: 0 212 244 73 91 Fax: 0 212
251 45 11
e-posta:[email protected]
www.psikosomatiktipbulusmalari.org
2-6 May›s 2006
10th EARA Conference
Düzenleyen: European Association for
Research on Adolescence
Ankara Üniversitesi Çocuk Kültürü
Araﬂt›rmalar› Merkezi
Yer: Antalya
Web: http://eara2006.ebuline.com
Haziran 2006
15. Anadolu Psikiyatri Günleri
Yer: Samsun
Düzenleyen: Türkiye Psikiyatri Derne¤i
Ondokuz May›s Üniversitesi T›p Fakültesi
Psikiyatri AD
Web: www.psikiyatri.org.tr
12-16 Temmuz 2006
Dünya Psikiyatri Birli¤i (WAP) Uluslararas›
Kongresi
Yer: ‹stanbul
Düzenleyen: Dünya Psikiyatri Birli¤i
(WAP)
Destekleyen: Türkiye Psikiyatri Derne¤i
Türk Nöropsikiyatri Derne¤i
Web: www.psikiyatri.org.tr
6-8 Eylül 2006
XIV. Ulusal Psikoloji Kongresi
Düzenleyen: Türk Psikologlar Derne¤i
Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü
Yer: Hacettepe Üniversitesi Kongre ve
Kültür Merkezi, Ankara
Web: www.psikon06.hacettepe.edu.tr
Yurtd›ﬂ›
16-21 Temmuz 2006
26th International Congress of Applied
Psychology (ICAP 2006)
Yer: Atina - Yunanistan
Düzenleyen: International Association of
Applied Psychology
Hellenic Psychological Society
Association of Greek Psychologists
Web: www.erasmus.gr/congresses/
ICAP2006/
17-22 Temmuz 2006
16th International Congress of Group
Psychotherapy
Düzenleyen: International Association of
Group Psychotherapy
Yer: SaoPaulo, Brezilya
Web: www.eventus.com.br/iagp
125
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
TEMS‹LC‹LER
ADANA
Masum Ayd›n
Tel.: 322 329 09 84
[email protected]
Beﬂ Ç›nar Zihinsel Engelliler Rehabilitasyon
Merkezi Sar›çam Mah. No:136
Yüre¤ir-Adana
Gürdal Görhan
Tel.: 322 239 04 77/166
Kurtdere Ruh Sa¤l›¤› Hast. Kurtdere, Adana
AFYON
Ecel Seçer
Tel.: 272 213 24 77
Dumlup›nar Cad. Tokman Ap. 23/10, Afyon
ANTALYA
ﬁebnem Ak› Karao¤lu
Tel.: 0242 243 00 10
‹smetpaﬂa Cad. 457. Sok. No. 16, Antalya
BARTIN
Ayﬂin Tekinkaﬂ Akda¤
Tel.: 378 227 55 47
Bart›n Devlet Hastanesi, Bart›n
D‹YARBAKIR
Özlem Çakmak Tolan
Tel.: 412 248 85 50/3067
[email protected]
Dicle Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
Psikoloji Bölümü, Diyarbak›r
ESK‹ﬁEH‹R
Mukaddes Özdemir
Tel.: 222 220 25 26
Akarbaﬂ› Mahallesi Pilot Sokak No:8,
Eskiﬂehir
Betül Tümkaya
Tel.: 222 239 29 79/3608
K›rm›z› Toprak Mah.Ötnü Sk.Özdemir Ap.B
Blok No:39(61)D:10, Eskiﬂehir
E-posta: [email protected]
ELAZI⁄
Metin Kurﬂun
Tel.: 424.218.18.53
Mehmet Akif Ersoy Lisesi, Elaz›¤
E-posta: [email protected]
ERZURUM
Canani Kaygusuz
Tel.: 442 218 13 50/147
[email protected]
Atatürk Ünv. K.K E¤t. Fak., Erzurum
BOLU
H. Neﬂe Alt›nbay
Tel.: 374 215 11 07
Bolu Zübeyde Han›m Anadolu K›z Mes.Lis.
Bolu
E-posta: [email protected]
GAZ‹ANTEP
Bahad›r Bilgin
Tel.: 342 241 18 26
[email protected]
Gaziantep Devlet Hastanesi, Gaziantep
DEN‹ZL‹
Talip Çabuk
Tel.: 258 241 00 28
Pamukkale Ün.T›p.Fak.Uyg. Arﬂ.Psi.Lab.
Köseo¤lu ‹ﬂ Mer.‹stasyon Cad., Denizli
HATAY
Y›lmaz Turunç
Tel.: 326 223 90 66
[email protected]
Sümerler Mah. Harbiye Cad. Didem Apt.
No: 58/10 Hatay
126
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
‹NG‹LTERE
‹lhan Raman
0 181 362 26 20
[email protected]
School of Social Science Psychology
middlesex Uni. Enfield EN3 4 SF Middlesex
UK
KAHRAMANMARAﬁ
Cahit SARI
344-2235330/354
E-posta: [email protected]
Kahramanmaraﬂ Devlet Hastanesi Psikiyatri
Servisi, Kahramanmaraﬂ
KOCAEL‹
Elif Karagün
Tel.: 262 324 99 10/305
Kocaeli Üniversitesi Mediko Sosyal Merkezi,
Kocaeli
E-Posta: [email protected]
KONYA
Hüseyin Çam
Tel.:322 324 44 15
Sayg› Özel E¤itim Kurumu, Konya
KKTC
Biran Mertan
Tel.: 392 630 22 51
[email protected]
Do¤u Akdeniz Üniv. PDRAM
KKTC
MALATYA
‹. Sabri Titi
Tel.: 422 326 15 70/310
[email protected]
Malatya Devlet Hastanesi, Malatya
N‹⁄DE
Hüseyin Kaya
Tel.: 388 232 74 65
Tel.: 388 232 22 20/302
Zengen Belediye Baﬂkanl›¤› Ere¤li/ Konya
SAMSUN
Mine Aktaﬂ
Tel.: 362 440 00 63/105
[email protected]
Atatürk Bul.Mimar Sinan Mah. Özal Muratl›
Konutlar› 215/14 Atakum, Samsun
ﬁANLIURFA
Abidin Balkan
Tel.: 414 312 94 85
[email protected]
ﬁanl›urfa Çocuk Yuvas› Müdürlü¤ü,
ﬁanl›urfa
TRABZON
Faruk Bozk›r
Tel.: 462 230 23 00/01 1917
Trabzon Numune Hastanesi Klinik Psikoloji
Trabzon
E-posta: [email protected]
VAN
Özlem Olcay Karay
Tel.: 432 217 35 25
[email protected]
Süphan ‹.Ö.O. ‹pek Yolu Üzeri, Van
ZONGULDAK
Tugay Yazgan
Tel.: 372 322 70 41-329 49 98
K›rmal› Mah. Kale Sok. No: 45 Kdz. Ere¤li,
Zonguldak
E-posta: [email protected]
127
TÜRK PSiKOLOJi BÜLTEN‹ Ψ SAYI: 37, ARALIK 2005
TÜRK PS‹KOLOGLAR DERNE⁄‹ YAYINLARI
SÜREL‹ YAYINLAR
ÜYELER NORMAL Ö⁄RENC‹*
Türk Psikoloji Dergisi (46-52. Say›lar, tek nüshas›) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15.00
Türk Psikoloji Dergisi (32-46. Say›lar, tek nüshas›) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6.00
Türk Psikoloji Bülteni (3-29. Say›lar, tek nüshas›) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3.00
Türk Psikoloji Yaz›lar› (tek nüshas›) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.00
20.00
10.00
4.00
5.00
6.00
5.00
2.00
3.00
50.00
15.00
20.00
45.00
10.00
15.00
20.00
50.00
15.00
11.00
33.00
21.00
15.00
45.00
9.00
7.00
22.00
17.00
10.00
10.00
7.00
5.00
9.00
10.00
7.00
15.00
7.00
7.00
6.00
7.00
7.00
6.00
3.00
7.00
7.00
5.00
9.00
4.00
4.00
4.00
6.00
6.00
7.00
4.00
5.00
5.00
20.00
4.00
4.00
4.00
2.00
3.00
5.00
15.00
10.00
22.00
33.00
11.00
30.00
10.00
11.00
7.00
11.00
11.00
K‹TAPLAR
Anormal Psikolojisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45.00
Evrimsel Psikolojiye Giriﬂ (Dylan Evans & Oscar Zarate) YEN‹ . . . . . . . . . . . . . . . . .13.00
Koﬂullama ve Ö¤renmenin Temelleri (Michael Domjan) YEN‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . .17.00
Geçiﬂ Döneminde Türkiye: de¤iﬂim, Geliﬂim Tutumlar ve De¤erler
(Fatma Baﬂaran) YEN‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17.00
Psikolojiyi Anlamak (Charles G. MORRIS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45.00
Biliﬂsel - Davran›ﬂç› Terapiler (3. Bas›m) YEN‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13.00
Psikometri Üzerine Yaz›lar (Adnan Erkuﬂ) YEN‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9.00
Anormal Davran›ﬂlar Psikolojisinde Vak'a Çal›ﬂmalar› YEN‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28.00
Biliﬂsel Terapi Temel ‹lkeler ve Ötesi (Judith S. Beck) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19.00
Türkiye'de Kullan›lan Psikolojik Testler (Necla Öner) BASKISI TÜKEND‹
Psikoloji Terimleri Sözlü¤ü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8.00
K›sa Süreli Grup Psikoterapileri: ‹lkeler ve Teknikler (Irwin D. Yalom) . . . . . . . . . . . .9.00
Stresle Baﬂa Ç›kma: Olumlu Bir Yaklaﬂ›m (3. Bas›m) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6.00
Cinsel Tedaviler El Kitab› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.00
Biliﬂsel Davran›ﬂç› Terapilerde De¤erlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8.00
Sa¤l›k Psikolojisi: Giriﬂ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9.00
Çocuk, Kay›plar ve Yas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6.00
Türkiye'de Yönetim, Liderlik ve ‹nsan Kaynaklar› Uygulamalar› . . . . . . . . . . . . . . . .13.00
Endüstri ve Örgüt Psikolojisi (2. Bas›m - 1. C‹LT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6.00
Endüstri ve Örgüt Psikolojisi 2. C‹LT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6.00
Yönetim E¤itimi Al›ﬂt›rmalar›: Kuramdan Uygulamaya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5.00
MMPI Uygulama ve Yorumlama Rehberi (2.Bas›m) BASKISI TÜKEND‹
Tek Denekli Araﬂt›rma Yöntemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.00
E¤itimde ve Psikolojide Ölçme Standartlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.00
Zihinsel Özürlüler ‹çin Beceri Saptama Formu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6.00
VIII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çal›ﬂmalar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3.00
IX. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çal›ﬂmalar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.00
Ana-Babalara Yönelik Bilgiler Broﬂürü (8 adet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5.00
Türkiye'de Ergenlik Dönemi Araﬂt›rmalar› Konu ve Yazar Dizini (1980-2004) . . . . . .17.00
TEST, ÖLÇEK, ENVANTER
WISC-R El Kitab› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9.00
WISC-R Kay›t Formu 50'lik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20.00
WISC-R Kay›t Formu 100'lük . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28.00
Okul Öncesi Çocuklar için Psikolojik Gözlem Formu (50 Adet Form) . . . . . . . . . . . .10.00
AGTE (Ankara Geliﬂim Tarama Envanteri) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27.00
Piers-Harris'in Çocuklarda Öz-Kavram› Ölçe¤i - El Kitab› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7.50
Bender-Gestalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10.00
GÖRSEL-‹ﬁ‹TSEL YAYINLAR VE D‹⁄ER ÜRÜNLER
Gevﬂeme Egzersizleri CD'si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11.00
DERNE⁄‹M‹ZE BA⁄IﬁLANAN K‹TAPLAR
Bilimsel Psikoloji: Temel ‹lkeler (2. Bas›m) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.00
5.00
4.00
*Bu fiyatlar Derne¤imize fahri üye olan ö¤renciler için geçerlidir (Yaln›zca Psikoloji Bölümü Lisans ö¤rencileri)
TÜRK PS‹KOLOGLAR DERNE⁄‹
Adres: Meﬂrutiyet Cad. 22/12 K›z›lay 06640 ANKARA Tel: (312) 425 67 65 Tel/Faks: (312) 417 40 59
E-mail: [email protected] Web Sitesi: http://www.psikolog.org.tr
Posta Çeki: 1586502 Banka Hesap No: Yap› Kredi Bankas› ODTÜ ﬁubesi (747) 1000092-7

01 Bulten 37 - Türk Psikoloji Dergisi

Related documents

Products

Support

01 Bulten 37 - Türk Psikoloji Dergisi

Related documents

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib