ÜNİTE

MESLEKİ KANSERLER • Kanserin Tanımı • Kanserin Nedenleri • Kanserde Mesleksel Faktörlerin Rolü • Mesleksel Kansere Yol Açan Maddelerden Örnekler • Mesleksel Kanser Türleri • Mesleksel Kanserlerden Korunma HEDEFLER İÇİNDEKİLER • Bu üniteyi çalış@ktan sonra; • Kanserin tanımını yapılabilecek, • Kansere neden olan etkenleri anlatabilecek, • Kişilerin mesleklerini icra ederken hangi kanserojen maddeye maruz kalbileceğini öğrenebilecek, • İş yeri ortamında bu kanserojen maddelerden nasıl korunacağını kavrayabileceksiniz. MESLEK HASTALIKLARI Yrd. Doç. Dr. Aslı KARA ÜNİTE 10 Mesleki Kanserler GİRİŞ Çalışma ortamında var olan çeşitli faktörlerin (fiziksel,kimyasal,biyolojik psikolojik faktörler) meydana getirdiği hastalıklara meslek hastalığı adı verilmektedir. Meydana gelen hastalık vücutta farklı organlarda, çeşitli belirtilerle seyredebilir. Meslek hastalıklarında hastalıkla yapılan iş (meslek) arasında bağlantı bulunmaktadır. Meslek hastalıkları, kısa süreli maruziyetler sonucu değil de tekrarlanan uzun süreli maruziyetler sonucu oluşur. Uzun süreli temaslar sonucu hastalarda kanser gelişebilir. Dünyada her yıl 8 milyonun üzerinde insan kansere yakalanmakta, 7 milyondan fazla insan da kanser nedeniyle hayatını yitirmektedir. Kanser, ölüm sebebi olarak kalp damar hastalıklarından sonra 2. sıradadır. Bu rakamsal verilere göre kanserden korunmanın önemi bir defa daha gündeme gelmekte. Bu ünitede amacımız kişilerin mesleklerini icra ettikleri ortamda ne gibi kanser yapıcı etkenlere maruz kalabileceğini belirtmek ve korunma yöntemlerini göstermektir. Hücreler vücudumuzun en küçük fonksiyonel birimleridir KANSERİN TANIMI Hücreler vücudumuzun en küçük fonksiyonel birimleridir. Sağlıklı vücut hücreleri ( kas ve sinir hücreleri hariç) bölünebilme yeteneğine sahiptirler. Ölen hücrelerin yenilenmesi ve yaralanan dokuların onarılması için hücrelerin bölünme yeteneğinden faydalanılır. Fakat her hücrenin hayatı boyunca belli bir bölünebilme sayısı vardır. Aslında bu bir oto kontrol mekanizmasıdır. Büyümeye sebep olan genlerde veya hücre ölümünü engelleyen mekanizmalarda bozukluk geliştiğinde kontrolsüz hücre çoğalması olur. Kanser hücreleri birikerek tümörleri oluştururlar. Kansere sebep olan genlere “Onkogen’’ denir. Onkogenler şu nedenlerle oluşur: • Hücre çoğalmasını kontrol eden genlerde çevresel veya kişiye ait sebeplerle (ailevi kanserler gibi) oluşan mutasyonlar • Çevresel karsinojen etkenler • Bazı virüsler • X ışınları (Çernobil vb.) Kanserli hücrelerin diğer organlara kan veya lenfa damarları ya da komşuluk yoluyla sıçrama/bulaşmalarına metastaz denir. Kanser hastalarının çoğu bu metastazların organların fonksiyon görmesini engelledikleri için ölmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 Mesleki Kanserler Erken tanı önemlidir. Tedavisi güçtür. KANSERİN NEDENLERİ Kanserin sebebi henüz kesin olarak bilinmemektedir. Kanser hastalığı için iki grup risk faktörü mevcuttur. Kişisel Faktörleri: İyonizan ve non iyonizan radyasyon kanser etkenidir. Yaşam şekli: Özellikle sigara kullanımı kanser gelişiminde en önemli faktördür. Akciğer kanserinin hemen hemen tüm tiplerinde sigara en önemli etkendir. Ayrıca gırtlak, ağız boşluğu, yemek borusu, mesane, pankreas kanserlerinin oluşumunda da önemli risk faktörleri arasındadır. Yaş: Yaş ilerledikçe immun fonksiyonların bozulması ve çeşitli kanser yapıcı etlenlere maruziyet süresinin uzamasından dolayı kanser yaşlılarda daha fazla gözlenir. Cinsiyet: Erkeklerde prostat ,kadınlarda meme kanseri daha fazla görülmesine karşın her iki cinste de öldürücülüğü en yüksek olan kanser ise akciğer kanseridir. Aile öyküsü: Bazı ailelerde çok sayıda tümör türünün birlikte gelişmesi veya bir organa ait kanserlerin ailesel geçiş göstermesi söz konusu olabilmektedir. Annesinde veya teyzesinde meme kanseri olan kişilerde meme kanseri görülme ihtimalinin yüksek olması gibi. Irk: Irksal veya etnik faktörler kanser dağılımını etkilemektedir. Irksal varyasyonlar sosyoekonomik şartlardan çok etkilenmektedir. ABD yapılan çalışmalarda sosyoekonomik durumu kötü olan beyaz ırkta kanser gelime ihtimali %20 daha fazladır. Diyet: Obezite ve kanser ilişkisi rahim (endometrium) ve safra kesesi kanserlerinde belirgindir. Vücut ağırlığı ideal kilodan %40 fazla olanlarda bu kanserlerin riski daha fazladır. Uzun süreli alkol kullanımının da gırtlak, ağız boşluğu, yemek borusu, yutak kanserlerine neden olduğu bilinmektedir. Çevresel Faktörler: Uzun Süre ve Tehlikeli Saatlerde Güneş Altında Kalma: Güneş ışığındaki ultra viole ışınları tüm cilt kanseri türleri için risk faktörüdür. Aşırı dozda röntgen ışınına maruz kalma Kimyasal maddeler (katran, benzin, boya maddeleri, asbest vb.) Virüsler: Kanser ile ilgili yapılan çalışmalarda virüslerin insan genomunda direk malin transformasyona ve immunsüpresyon’a neden olduğu tespit Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 Mesleki Kanserler edilmiştir. HBV (hepatit b virüsü ) karaciğer kanseri arasında belirgin bir ilişki vardır. Hava kirliliği: Şehirlerdeki hava kirliliğinin akciğer kanserine neden olduğu uzun zamandan beri bilinen bir gerçektir. Radyasyona maruz kalma: Tüm kanserler ölümlerinin %5’i iyonize radyasyon nedeni ile olmaktadır. İyonize radyasyon ve etkileri orta ve yüksek dozlarda maruziyet sonucu görülmektedir. Düşük doz ve kısa süreli maruziyetlerde daha az etkindir. Japonya’da atom bombası atılmasından sonra yaşayanlarda, radyoterapi görenlerde, mesleki olarak radyasyona maruz kalanlarda iyonize radyasyonun kanser yapıcı etkileri net olarak gözlemlenmiştir. KANSERDE MESLEKSEL FAKTÖRLERİN ROLÜ Günümüzde kanserin oluş nedeni net açıklanmamış olmakla birlikte, insanlardaki kanserlerin büyük bölümünü çevresel etkiler ve yaşam biçimi özellikleri sonucu meydana gelmektedir. Bu etkenlerden en büyük payı sigara içilmesi ve kötü beslenme almaktadır. Bunlar arasında sebep sonuç ilişkisi en iyi tanımlanan sigara ve akciğer kanseri ilişkisidir . Kanserin nedenleri arasında mesleksel faktörlerin de rolü vardır. Bu etki %5-­‐8 oranındadır. Dünya Sağlık Örgütü tarafından kanser konusunda çalışmalar yapmak amacı ile kurulmuş olan Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (IARC; International Agency for Research on Cancer) tarafından kanserin sıklığı, dünyadaki dağılımı ve kanserin nedenleri konularında çok sayıda araştırmalar yapılmaktadır. Kanserin nedenleri arasında mesleksel faktörlerin rolü vardır. Bu etki %5-­‐8 oranındadır. IARC tarafından yapılan çalışmalar da kanser‘e neden olan etkenler ve neden oldukları kanser türü aşağıdaki gibi gruplandırılmıştır. Grup
Grup 1
Grup 2-A
Grup 2-B
Grup 3
Grup 4
Kanserojen özellik
Kesin kanserojen etki (definitely carcinogenic)
Muhtemel kanserojen (probably carcinogenic)
Şüpheli kanserojen (possibly carcinogenic)
Grup 1 ve Grup 2 içinde olmayan maddeler
Muhtemelen kanserojen olmayan maddeler (probably not
carcinogenic)
Yapılan çalışmalarda Grup 1’de 30 kadar kimyasal madde veya fiziksel
etken madde tespit edilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 Mesleki Kanserler Tablo 1. Kanserojen Maddelerden Seçilmiş Örnekler Madde İlişkili kanser türü Amino bifenil Arsenik Asbest Benzen Benzidin Kadmiyum Katran Krom Naftil amin Nikel Vinil klorür İyonizan radyasyon Ultraviyole ışın Mesane Akciğer, deri Akciğer, mezotelyoma, sindirim sistemi Lösemi, akciğer, Mesane Prostat Deri, akciğer Solunum yolları, sinuslar Mesane Akciğer, solunum yolları Karaciğer, anjiyosarkom Lösemi, akciğer, deri, kemik Deri Tablo 2. Kanser Riski Bulunan İş kolları İş kolu Kanser türü Tarım, orman, balıkçılık Deri, akciğer, dudak Etken Ultraviyole, arsenikli pestisid Madencilik Deri, akciğer, lösemi Arsenik, radon, asbest Petrol endüstrisi Deri, skrotum Metal endüstrisi Solunum yolları, akciğer Polinükleer aromatik hidrokarbon Arsenik, krom ve nikel bileşikleri, Asbest Ulaştırma, gemi yapımı Akciğer, mezotelyoma Kimya sanayii Akciğer, karaciğer, sinus, mesane Kok üretimi Akciğer, mesane BCME, krom, nikel, vinil klorür, benzidin, boya maddeleri, Benzpiren, naftilamin Lastik sanayii Mesane, lösemi Aromatik aminler, benzen İnşaat işleri Akciğer , mezotelyoma Asbest (yalıtım işlemleri) Deri sanayii, ayakabıcılık Lösemi, burun boşluğu Benzen, deri tozu Sağlık çalışanları Lösemi, akciğer Radyasyon, antikanser ilaçlar Asfalt yol yapımı Akciğer Benzpiren Pestisid üretimi Akciğer Arsenik Asbestli malzeme üretimi Akciğer, mezotelyoma Asbest Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 Mesleki Kanserler MESLEKSEL KANSERE YOL AÇAN MADDELERDEN ÖRNEKLER Asbest: Mesleksel kanser nedenleri arasında bulunan asbest akciğer kanseri ve mezotelyoma‘nın önemli etkenidir. Mesleksel kanser nedenleri arasında bulunan asbest akciğer kanseri ve mezotelyoma‘nın önemli etkenidir. Asbest ,dış etkenlere dayanıklı oluşu ve yalıtkan özelliği nedeniyle uzun zamandan beri değişik alanlar da kullanılmaktadır. Serpantin (uzun ve kıvrımlı lif yapısında) ve amfibol (düz ve kısa lif yapısında) diye iki ayrı asbest türü vardır. Serpantin asbest grubunda yalnızca krizotil (chrysotile) asbest bulunmasına karşılık, amfibol grupta kimyasal yapıları bakımından farklı olan alt türler vardır. Kanser yapıcı özellik bakımından önemli olan krosidolit asbest türüdür (crocidolite, mavi asbest). Asbest maruziyeti ile birlikte hastada sigara kullanımı öyküsü de varsa akciğer kanseri riski oldukça artış gösterir. Asbestin akciğer kanserine yol açması için genellikle 20 yıl veya daha uzun bir süre geçmesi gerekmektedir. Asbestin kanser yapıcı etkisinden dolayı asbest yerine kullanımak üzere bazı maddeler (MMMF; Man-­‐Made Mineral Fiber veya MMVF; Man-­‐Made Vitrous Fiber) üretilmiştir. Ancak son yıllarda bu maddelerin kullanıldığı işlerde çalışanlarda da kanser riskinin arttırdığı tesbit edilmiştir. Örnek Kanser yapıcı özellik bakımından önemli olan krosidolit asbest türüdür (crocidolite, mavi asbest). Asbest liflerinin solunumla akciğerlere girer kişide akciğer kanseri, plevral (akciğerleri saran zar) ve peritoneal (karın organlarını saran zar) mezotelyomaya neden olur. • Asbest maruziyer ile birlikte hastada sigara kullanımı öyküsü de varsa akciğer kanseri riski oldukça ar@ş gösterir. Benzen: Benzen taş kömürü veya petrol seyreltilmesi sonucu oluşur. Çok iyi çözücü özelliği ve ucuzluğu nedeni ile uzun süredir kullanımdadır. Kolaylıkla buharlaşabilme özelliğinden (Kaynama noktası çok düşük (800C) olduğu için) ve başlıca solunum yolu ile vücuda girer. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 Mesleki Kanserler Benzen insan vücüdunda kemik iliğine etki etmektedir. Bunun sonucu olarak da aplastik anemi , lösemiye gibi klinik tablolar gözlemlenmektedir. Bu etkilerinden dolayı pek çok alanda benzen kullanımı durdurulmuş ve yerine benzen türevleri olan toluen ve ksilen ile alifatik bir hidrokarbon olan hekzan kullanıma girmiştir. Aromatik aminler: Sigara dumanında da Benzpiren, Benzantrasen, bol miktarda bulunmaktadır. Benzen molekülüne amin (NH2) bağlanması ile aromatik aminler elde edilmektedir. Bu grubundaki en basit yapılı madde amino benzendir (anilin). Ayrıca benzidin, alfa ve beta naftil amin gibi maddeler de diğer aromatik amin türevleridir. Aromatik amin türevleri yaygın olarak boya sanayiinde ve lastik imalatında kullanılmaktadır. Benzpiren,Benzantrasen: Benzpiren, Benzantrasen ilk tanımlanan kanserojen maddelerdir. Radyologlar’ın da radyasyon maruziyetine bağlı olarak lösemi ve deri kanserinin sık yakalandığı tespit edilmiştir. Kömür, odun veya petrol ürünlerinin yanması sonucu oluşan atıklar bu maddeleri içerir. Sigara dumanında da Benzpiren, Benzantrasen bol miktarda bulunmaktadır. Asfalt yol yapımında ve çatılarda yalıtım amaçlı kullanılır. Direk temas halinde cilt kanserlerine yol açarken, buharının solunması sonucunda da akciğer kanserine neden olmaktadır. Arsenik: Doğada demir ve kömür ile birlikte bulunur. Zararlı bitkileri yok etmek ve ağaç işlerinde kerestenin çürümesini önlemek için kullanılır. Son yıllarda elektronik endüstrisinde de kullanıma girmiştir. Deri ve akciğer kanseri neden olur. Mesleksel kanserler arasında en sık görülen akciğer kanseridir. Kanserojen maddelerin çoğunlukla solunum yolu bulaşması en önemli etkendir. Krom: Demir ile birlikte ferrokrom cevheri şeklinde bulunur. Sanayide deri tabaklama işinde, krom kaplama amacı ile, paslanmaz çelik yapımında kullanılmaktadır. Krom üç değerli (trivalent) ve altı değerli (hekzavalent) formları bulunmaktadır. Hekzavalent krom bileşiklerinin kanserojen etkileri daha fazladır. İnhalasyon (solunum) yolu ile vücuda girer ve akciğer kanserine yol açar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 Mesleki Kanserler Vinil klorür: Plastik sanayiinde kullanılmaktadır. Vinil klorür polimerize olduğunda poli vinil klorür (PVC) yapısına dönmektedir. Karaciğer kanseri ve anjiyosarkom neden olmaktadır. Radyasyon: İyonizan radyasyon uzun süreden beri kanser etiyolojisinde yer almaktadır. Radon gazı maruziyetine bağlı olarak gelişen madenci hastalığı (miner’s disease) bir akciğer kanseri türüdür. Radyologlar’ın da radyasyon maruziyetine bağlı olarak lösemi ve deri kanserinin sık yakalandığı tespit edilmiştir. Saat kadranının boyanması işinde kullanılan radyum çalışanlarda kemik tümörlerinin sebep olmaktadır. Non-­‐iyonizan radyasyonun da kanser oluşunda etkisi olduğu gösterilmiştir. Özellikle kısa dalga boylu ultraviyole ışınların deri kanserine neden olmaktadır. MESLEKSEL KANSER TÜRLERİ Mesleksel kanserler arasında en sık görülen akciğer kanseridir. Kanserojen maddelerin çoğunlukla solunum yolu bulaşması en önemli etkendir. Deri kanseri, mesane kanseri ve lösemi de sık görülen mesleksel kanserlerdir. Çalışma ortamındaki etkene maruziyetin sürekli ve yüksek dozda olması dolayısı ile mesleksel kanserler daha genç yaşlarda ortaya çıkar. MESLEKSEL KANSERLERDEN KORUNMA Sigara kullanan bir kişi asbest‘e maruz kalabileceği bir iş ortamında çalışmamalıdır. Bir meslek hastalığı olduğundan meslek hastalıklarından korunma ilkeleri geçerlidir. Kanser hastalarının çoğunda kanserin nedeni açık olarak ortaya konamamışken, mesleksel kanserlerde hastalığın nedeni iş yerinde bulunan bir etken dolayısı iledir. Bu sebepten dolayı mesleksel kanserlerden korunma diğer kanserlere oranla daha kolaydır. Teknik korunma önlemleri: •
•
Kanserojen maddenin kullanımdan kaldırılmasının uygulanacak en kesin korunma yöntemi olması. Kanserojen madde yerine, kanser yapıcı etkisi olmayan diğer maddeler kullanılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 Mesleki Kanserler •
Etkili havalandırma sistemleri kurulması İşlemin kapalı sistem içinde yapılması •
Maske, eldiven vb. kişisel koruyucu araçların kullanılması •
Tıbbi korunma önlemleri: Tıbbi korunma yöntemleri arasında; •
•
•
İşe giriş muayenesi, Aralıklı kontrol muayenesi tıbbi korunma yöntmleri arasındadır.İşe giriş muayenesinde çalışma ortamında karşılaşacakları maddeler bakınımdan risk teskil edenler değerlendirilmeli sakıncalı olanların başka işlere yönlendirilmelidir. Sağlık eğitimi, sağlık eğitiminlerinde çalışılan işin riskleri belirlenmeli ve bunlara yönelik koruma tedbirleri alınmalıdır. Ödev
• İyonizan ve non -­‐iyonizan radyasyonun kanser yap@ğı bilinmektedir.Çalışma ortamlarında radyasyon yayan cihazları araş@rınız? Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 Özet
Mesleki Kanserler • Mesleki kanserler arasında erkeklerde akciğer kanseri, kadınlarda da meme kanseri ilk sırayı almaktadır. •  Kanserin nedenleri arasında mesleksel faktörlerin de %5-­‐8 oranında rolü vardır. • Mesleksel kanser nedenleri arasında bulunan asbest akciğer kanseri ve mezotelyoma ‘nın önemli etkenidir. • Kanser yapıcı özellik bakımından önemli olan krosidolit asbest türüdür (crocidolite, mavi asbest). • Benzen taş kömürü veya petrol seyrelrlmesi sonucu oluşur. Normal koşullarda kolaylıkla buharlaşır (Kaynama noktası çok düşük (800C) olduğu için) ve başlıca solunum yolu ile vücuda girer.Benzen insan vücüdunda kemik iliğini inhibe etmektedir. • AromaJk aminler benzen molekülüne amin (NH2) bağlanması ile aromark aminler elde edilmektedir. Aromark amin türevleri yaygın olarak boya sanayiinde ve lasrk imala@nda kullanılmaktadır. • Benzpiren, Benzantrasen ilk tanımlanan kanserojen maddelerdir. Kömür, odun veya petrol ürünlerinin yanması sonucu oluşan a@klar bu maddeleri içerir.Sigara dumanında da Benzpiren, Benzantrasen bol miktarda bulunmaktadır. Asfalt yol yapımında ve ça@larda yalı@m amaçlı kullanılır. • Arsenik:Doğada demir ve kömür ile birlikte bulunur. Zararlı bitkileri yok etmek ve ağaç işlerinde kerestenin çürümesini önlemek için kullanılır. • Krom :Demir ile birlikte ferrokrom cevheri şeklinde bulunur. • Vinil klorür:Plasrk sanayiinde kullanılmaktadır.
Vinil klorür polimerize olduğunda poli vinil klorür (PVC) yapısına dönmektedir. • İyonizan radyasyon uzun süreden beri kanserler eryolojisinde yer almaktadır. Non-­‐iyonizan radyasyonun da kanser oluşunda etkisi olduğu gösterilmişrr. Özellikle kısa dalga boylu ultraviyole ışınların deri kanserine neden olmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 Mesleki Kanserler DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Kanser olgularının yüzde kaçı mesleksel faktörlerin etkisi ile meydana gelir? a. Yüzde 2-­‐3 b. Yüzde 5-­‐8 c. Yüzde 10-­‐20 d. Yüzde 25-­‐30 e. Yüzde 40 2. Mesleksel kansere neden olan etkenler için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a. Asbest b. Krom c. Radyasyon d. Demir e. Nikel 3. Kanserin sıklığı, dünyadaki dağılımı ve kanserin nedenlerini araştıran kuruluşlar aşağıdakilerden hangisidir? a Sağlık Bakanlığı b. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı c. Uluslar arası Çalışma Örgütü d. Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (IARC; International Agency for Research on Cancer) e. Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı 4. Aşağıdaki seçeneklerde kanser etkeni ve ilişkili kanser türü hakkında hangisi yanlış olarak eşleştirilmiştir? a. Kadmiyum – prostat kanseri b. Nikel – akciğer kanseri c. Vinil klorür – karaciğer kanseri d. Arsenik – deri kanseri e. Naftil amin – nazal sinus kanseri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 Mesleki Kanserler 5. Mesleksel kanserler arasında en sık görülen tür aşağıdakilerden hangisidir? a. Mesane kanseri b. Prostat kanseri c. Meme kanseri d. Akciğer kanseri e. Lösemi 6. Aşağıdaki seçeneklerde yer alan maddelerin hangisinde her ikisi de kanser nedenidir? a. Asbest, benzen b. Krom, kadmiyum c. Silis tozu, nikel d. Benzidin, naftilamin e. Vinil klorür, kömür tozu 7. Aşağıdaki seçeneklerde kanser etkeni ve ilişkili kanser türü hakkında hangisi doğru değildir? a. Asbest – akciğer kanseri b. Benzidin – mesane kanseri c. Krom – nazal sinus kanseri d. Benzen – lösemi e. Vinil klorür – mide kanseri 8. Aşağıdaki seçeneklerde kanser etkeni ve ilişkili kanser türü hakkında hangisi doğru değildir? a. Asbest – mezotelyoma b. Vinil klorür – karaciğer kanseri c. Kadmiyum – prostat kanseri d. Ultraviyole – deri kanseri e. Nikel – mide kanseri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 Mesleki Kanserler 9. Aşağıdaki seçeneklerde kanser etkeni ve ilişkili kanser türü hakkında hangisi doğru değildir? a. Radyasyon – lösemi b. Nikel – nazal sinus kanseri c. Benzen – lösemi d. Kadmiyum – rektum kanseri e. Naftil amin – mesane kanseri 10. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi mesleksel kanserlerden korunma yöntemlerinde biri değildir? a. Kanserojen maddenin kullanımdan kaldırılması b. Kanserojen madde yerine, kanser yapıcı etkisi olmayan diğer maddeler kullanılması c. Etkili havalandırma sistemleri kurulması d. İşlemin kapalı sistem içinde yapılması e. Risk faktörü taşıyan kişilerin mesleksel kanserojen maddelere maruziyetin yüksek olduğu işlerde çalıştırılması. Cevap anahtarı: 1-­‐b, 2-­‐d, 3-­‐d, 4-­‐e, 5-­‐d, 6-­‐e, 7-­‐e, 8-­‐e, 9-­‐d, 10-­‐e Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 Mesleki Kanserler YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Guyton A., Hall J. (1996).Tıbbi Fizyoloji.Nobel tıp kitap evi, ss:38-­‐39 İliçin G.(Eds). (1996)Temel İç Hastalıkları Cilt 1, Güneş Yayın Evi,Ss:1385-­‐1391 Bilir N. ,Yıldız A.N. (2004), İş Sağlığı ve Güvenliği, Hacettepe Üniversitesi Yayınları,ss: 235-­‐243 Kılıçarslan Z. (2002) Meseleksel ve Çevresel Akciğer Hastalıkları, Akciğer Hastalıkları ,Nobel Tıp Kitapevi,ss:373-­‐381 Türk Tabipler Birliği (2001). İşyeri Hekimliği Ders Notları. Türk Tabipler Birliği Yayınları, volum 01;ss:173-­‐183 Bilir V. ( 2004). Meslek Hastalıkları, Türk İş Yayınları ss:565-­‐593 Ü.İstanbul Tıp Fakültesi Temel Ve Klinik Bilimler Ders Kitapları (2002)Akciğer Hastalıkları. İ. Nobel Tıp Kitap Evi.ss:371-­‐379 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14