CHAPTER 20 - Tarım Ekonomisi
advertisement
MİLLİ GELİR Ekonomik Refah • Bir toplumda kıt mal ve hizmetlerden elde edilen haz ve tatmin duygularının toplamıdır. • Bir ülke ekonomisinin refah düzeyi ile ülkede üretilen mal ve hizmet miktarı arasında çok sıkı ve aynı yönlü bir ilişki vardır. Milli Gelirin Hesaplanması • Gerek ekonominin mevcut durumunu ve gerekse ekonomide meydana gelen büyümeyi veya duraklamayı ortaya koyabilmek için, bir ekonomide üretilen mal ve hizmetleri rakama döküp hesaplamak gerekir. GSYİH ile İLGİLİ İKİ SORU • Nihai mal ve hizmetleri kim tüketir ? • GSYİH’dan kimler pay alır? MAL VE HİZMETLER KİMLER TARAFINDAN SATIN ALINIR?? GSYİH Tüketim Harcamaları Özel Yatırım Kamu Harcamaları Net İhracat Hükümet ve yerel belediyeler Yurtdışı sektör: ihracat eksi ithalat Harcamaları Tüketiciler Firmalar GSYİH ve GSMH • Gayri Safi Yurt içi Hasıla (GSYİH) – Yurtiçinde bulunan üretim faktörlerince yaratılan gelir • Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) – Bir ülkenin vatandaşları tarafından yurt içinde ve yurt dışında yaratılan gelir GSYİH ve GSMH • Net Dış Alem Faktör Gelirleri=Dış Ülkelerden Elde Edilen Faktör Gelirleri-Dış Ülkelere Yapılan Faktör Geliri Ödemeleri • GSMH = GSYİH + Net Dış Alem Faktör Gelirleri • GSYİH = GSMH - Net Dış Alem Faktör Gelirleri Milli Gelirin üç hasaplama yöntemi Bir ekonomide bir yılda üretilen nihai malların piyasa değeri, hem alıcıların bu malları satın almak için ödedikleri para miktarına, hem de üretim faktörlerinin elde ettikleri gelirlerin toplamına eşittir. 1. Üretim Yöntemi 2. Harcama Yöntemi 3. Gelir Yöntemi Milli Gelirin üç hasaplama yöntemi • Üretim Yöntemi – Ekonomideki yaratılan katma değerin toplamı • GSYİH = (Tüm) İşletmelerin Katma Değerlerinin Toplamı Kumaş Üretim Değeri Üretim Aşamaları Piyasa Satış Katma Değer Değeri ( YTL) (YTL) Ara mallar Pamuk/Çiftçi 5000 5000 Pamuk lifi/Çırçırcı 6000 1000 İplik/İplik Fabrikası 8000 2000 Kumaş/Dokuma Fabrikası 12000 4000 TOPLAM 31000 12000 Nihai Mal Milli Gelirin üç hasaplama yöntemi • Harcama Yöntemi – Ekonomideki tüm harcamaların toplamı Y=C+I+G+X-M TÜKETİM HARCAMALARI (C) • Dayanıklı Mallar • Dayanıksız Mallar • Hizmetler YATIRIM HARCAMALARI (I) • Yıl boyunca yeni tesisat ve ekipmanlara yapılan harcamalar, • Yeni inşa edilen evler, • Envanter stok artışı, Brüt Yatırım – İş alemi tarafından bina, makina teçhizat ve stoklar için yapılan harcamalar toplamı Amortisman – Yıpranma- aşınma payı Net Yatırım – Brüt yatırımdan amortismanın çıkarılması ile hesaplanır. KAMU HARCAMALARI (G) • Devletin üstlendiği fonksiyonları yerine getirebilmek amacıyla tüm kamu kurumları tarafından yapılan mal ve hizmet alımları karşılığında yapılan ödemeler TRANSFER ÖDEMELERİ • Devletin sosyal amaçlarla bireylere yaptığı ödemelerdir. • Cari üretim karşılığında yapılan harcamalar olmadıkları için kamu harcamalarına dahil edilmezler. NET İHRACAT • Yabancıların bizim ürettiğimiz mal ve hizmetlere yaptıkları harcamalar (ihracat) (EX ) ile yabancıların ürettiği mal ve hizmetlere bizim yaptığımız harcamalar (ithalat) (IM ) arasındaki farka eşittir . Ticaret Açığı – ithalat ihracattan fazla olduğunda ortaya çıkar; Ticaret Fazlası -- ihracat ithalattan fazla olduğunda ortaya çıkar; Milli Gelirin üç hasaplama yöntemi • Harcama Yöntemi – Ekonomideki tüm harcamaların toplamı Y=C+I+G+X-M Milli Gelirin üç hasaplama yöntemi • Gelir Yöntemi – Üretim faktörlerine ödenen gelirlerin toplanması – GSYİH = (Ücret + Rant + Faiz + Kâr) + Dolaylı Vergiler+Amortismanlar Safi Milli Hasıla (SMH) SMH = GSYİH - Amortismanlar MİLLİ GELİR MG = SMH – Dolaylı Vergiler Kişisel Gelir Kişisel Gelir = MG – Kazanılan fakat alınmayan gelir( Kurumlar vergisi+ Dağıtılmayan Kârlar + Sosyal Güvenlik Prim Ödemeleri ) + Alınan fakat kazanılmamış gelir (kamu ve özel sektör transfer ödemeleri) Kullanılabilir Gelir • Kullanılabilir Gelir = Kişisel Gelir – Dolaysız Vergiler • Kullanılabilir Gelir = Tüketim Harcamaları(C) + Tasarruf (S) GSMH Özet NFG X-M Yıpranma Dolaylı Vergiler G NFG Kâr Faiz Net Hük.Gel Dolaysız vergiler I GSMH GSYİH Kira S NYİH YİH C Kişisel HarcanaGelir Bilir MG Ücret Gelir C Üretim Yöntemi Tarım Sektörü Katma Değeri Gelir Yöntemi Harcama Yöntemi Tüketim 1000 Harcamaları 2000 700 Kârlar Yatırım 850 Harcamaları 450 İnşaat Sektörü Katma Değeri 300 Kira Kamu 200 Harcamaları 1000 Ticaret Sektörü Katma Değeri 600 Faiz 450 Net İhracat 150 Sanayi Sektörü Katma Değeri 500 Ücret ve Maaş Hizmet Sektörü Katma Değeri 1500 GSYİH 3600 YİH 2500 GSYİH 3600 (+)Net Fak Geliri -200 (+)Net Fak.Gel -200 (+)Net Fak Gel -200 GSMH 3400 MG 2300 GSMH 3400 (-)Amortismanlar SMH (-)Dolaylı Vergiler MG 400 (+) Dolaylı Vergiler 3000 SMH 700 (+)Amortisman 2300 GSMH 700 (-)Amortismanlar 3000 SMH (-)Dolaylı 400 Vergiler 3400 MG 400 3000 700 2300 FİYAT DEĞİŞMELERİ VE GSYİH • Mal ve hizmetlerin üretildikleri yılın piyasa fiyatları üzerinden hesaplanan GSYİH değerine Cari fiyatlarla GSYİH veya Nominal GSYİH adı verilir. NOMİNAL GSYİH • 2006 Yılında, • 2000 adet ekmek ve 300 kg elma üretildiği varsayılırsa • Ekmek fiyatı; 1 YTL Elma fiyatı; 2 YTL • Nominal GSYİH = (2000x1) + (300x2) • Nominal GSYİH = 2600 YTL REEL GSYİH • Fiyat değişikliklerinin etkisinin giderilmesi amacıyla, belirli bir yılda üretilen malların ve hizmetlerin temel bir yılın piyasa fiyatları üzerinden değerine reel GSYİH denir. GSMH’daki Nominal ve Reel Değişmeler 2004 2005 2006 Miktar Fiyat Miktar Fiyat Ekmek 1000 0.5 1500 Elma 100 Cari GSYİH Reel GSYİH 600 YTL 1 200 Miktar Fiyat 0.75 2000 1.5 300 1 2 1425 YTL 2600 YTL (1500x0.5)+(200x1) (2000x0.5)+(300x1) = 950 = 2005 Reel = 1300 = 2006 Reel GSYİH GSYİH 600 YTL 950 YTL 1300 YTL Nominal GSMH ’nın Reel GSMH ’ya Çevrilmesi • Nominal GSMH’yı reel GSMH ya çevirebilmek için GSMH Deflatörü adı verilen endeks sayılarına ihtiyaç vardır. • GSMH Deflatörüne, GSMH Zımni Fiyat Deflatörü adı da verilmektedir. GSMH Deflatörü • GSMH Deflatörü, belirli bir baz (temel) yıla göre GSMH’yı meydana getiren bütün mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki değişmeleri gösteren bir endeks sayısıdır. • Türkiye’de GSMH Deflatörü TÜİK tarafından hesaplanır Yıllar Nominal GSMH Reel GSMH GSMH Deflatörü (Milyar TL) (Milyar TL) (1987=100) 1995 7854887 99052 79.3 1996 14978067 106078 141.2 1997 29393262 114874 255.9 1998 53518332 119303 448.6 1999 78282967 112044 654.5 2000 125596129 119144 1054.1 2001 176483953 107783 1637.4 2002 273463168 116165 2354.1 Reel GSMH • Reel GSMH = ( Nominal GSMH / GSMH Deflatörü) x 100 • Nominal GSMH = ( Reel GSMH x GSMH Deflatörü) / 100 Kişi Başına Milli Gelir • Kişi Başına Düşen Milli Gelir Milli Gelir = ------------------------• Ülke Nüfusu • Fert başına düşen milli gelir iktisadi refahın ölçüsüdür. Kişi başına milli gelir 15000 – 40000 dolar civarında olan ülkeler Yüksek derecede gelişmiş ülkeler Batı Avrupa, Kuzey Amerika, Japonya Kişi başına milli gelir 5000 – 15000 dolar civarında olan ülkeler Orta derecede gelişmiş ülkeler İsrail, Rusya, Türkiye Kişi başına milli gelir 5000 ‘in doların altında olan ülkeler Az gelişmiş ülkeler Sudan, Nijerya Satın Alma Gücü Paritesi (SAGP) • İki ülkenin iktisadi refahını karşılaştırırken, söz konusu ülkelerin belirli bir yıldaki dolar cinsinden fert başına düşen GSMH’larının kullanılır. • Örnek olarak fert başına düşen GSMH sı 30 bin dolar olan bir A ülkesi ile 3 bin dolar olan bir B ülkesini ele alalım. Buna göre A ülkesinin iktisadi refahı B ülkesininkinden on kat daha fazladır. • Acaba gerçekte durum böyle midir? • Bu soruyu cevaplandırabilmek için her iki ülkenin iç fiyat seviyelerini de dikkate almak gerekir. Satın Alma Gücü Paritesi (SAGP) • Örnek olarak domates fiyatlarını inceleyelim. • Fert başına düşen GSMH sı 30 bin dolar olan A ülkesinde domatesin kilosu 5 dolar, buna karşılık fert başına düşen GSMH sı 3 bin dolar olan B ülkesinde domatesin kilosu 1 dolar ise • Domates bakımından B ülkesi daha ucuzdur. • A ülkesi 30 bin dolar ile 6 bin kilo domates alabilirken, • B ülkesi 3 bin dolar ile 3 bin kilo domates alabilmektedir. • Demek ki iki ülke arasındaki iktisadi refah farkı dolar cinsinden hesaplandığı gibi on kat değil, bir doların alabileceği domates cinsinden düşünürsek ancak iki kattır. Satın Alma Gücü Paritesi (SAGP) • Satın alma gücü paritesi (SAGP), ülkeler arasındaki fiyat düzeyi farklılaşmasını ortadan kaldıran para birimi dönüştürme oranıdır. • Eldeki toplu bir para parite oranı ile farklı bir para birimine dönüştürüldüğünde, tüm ülkelerde aynı sepetteki mal ve hizmetler satın alınabilir. BÜYÜME HIZI Ülke nüfusu dikkate alınmadan MG'deki yıllık artış hesaplandığında elde edilen artış, brüt büyüme hızını verir. Örneğin MG bir yıl içinde % 5 artmışsa, yıllık brüt büyüme hızı % 5'dir. Net büyüme hızı = brüt büyüme hızı - yıllık nüfus artışı Milli gelirin % 5 arttığı yılda, nüfus % 1.5 artmışsa Net büyüme hızı = %5- %1 = % 3.5 Ancak bir ülkede yıllık büyüme hızı, fert başına milli gelirdeki yüzde artış göz önüne alınarak hesaplanırsa doğrudan doğruya net büyüme hızı elde edilir. Ekonomik Büyüme • Bir ülke ekonomisinin temel verilerinde bir yıldan diğer yıla ortaya çıkan değişmelerdir. – GSYİH’da bir yılda ortaya çıkan değişmelerdir. EKONOMİK GELİŞME ve KALKINMA • Bir ülkenin gelişmesi hem milli gelirdeki reel artışı, hem ekonomideki yapısal değişmeyi hem de toplumdaki sosyal, kültürel ve politik değişimleri içerir. Ekonomik Gelişme • Ekonomik büyümenin devamı olarak o ekonomideki sektörler arası bütünleşmenin, ekonomide yapısal değişimin olduğu, elde edilen gelirin veya yaratılan refahın dengeli dağıldığını ortaya koyan süreçtir. Gelir Dağılımı • Lorenz Eğrisi, gelir dağılımını açıklamakta kullanılan, her iki ekseninde de yüzde değer bulunan bir eğridir. • 1905 yılında Max Otto Lorenz tarafından gelir dağılımının ifade edilmesi amacıyla geliştirilmiştir. • Gelir dağılımı söz konusu olduğunda grafiği çaprazlamasına ikiye bölen doğru "tam eşitlik" durumunu ifade eder. Bu durumda ülkedeki hane halklarının %50'si gelirin %50'sine, %80'i %80'ine vb. sahiptir. • Zaman içinde eğrinin tam eşitlik doğrusundan uzaklaşması, o ülke de gelir dağılımının bozulduğunu gösterir. LORENZ EĞRİSİ Gini KATSAYISI • Gelir dağılımındaki eşitsizliği ölçmeye yarayan bir katsayıdır. • İtalyan istatistikçi Corrado Gini tarafından geliştirilen Gini katsayısı 1912 tarihli bir makaleye dayanır. Katsayı 0 ile 1 arasında değerler alır ve 1’e yakın değerler daha büyük eşitsizliği ifade eder. Gini KATSAYISI • Örneğin herkesin aynı gelire sahip olduğu bir toplumun Gini katsayısı 0 iken tüm gelirin bir kişide toplandığı (birden çok kişinin var olduğu) toplumun Gini katsayısı 1'dir. • Türkiye'de Gini katsayısı en son ölçümlere göre % 0.49 dolayında olup dünyanın en adil olmayan gelir dağılımlarından birisine işaret etmektedir. Gini KATSAYISI • Macaristan 0.24 Gini katsayısıyla gelirin en fazla adil dağıldığı ülke konumundadır. • Belçika, Çek Cumhuriyeti, Danimarka ve İsveç 0.25 • Slovakya 0.26, Finlandiya 0.27, Almanya ve Slovenya 0.28, Türkiye'den sonra gelir dağılımı en bozuk ülke konumunda ise 0.35'le Yunanistan, 0.36'yla İngiltere, İrlanda ve İtalya, • 0.37'yle de Estonya gelmektedir. GSMH-GSYİH'NIN KULLANIMINDAKİ YETERSİZLİKLER • Piyasa dışı faaliyetler • Kayıt dışı işlemler • Yeni ürünlerin ve kalite değişikliklerinin değerlendirilmesindeki güçlükler • Tüm nihai mal ve hizmetlerin kapsanması • Üretimin yol açtığı olumsuz etkilerin dikkate alınmaması • Boş zamanın dikkate alınmaması • GLOBAL PERSPECTIVE GSYİH’da Yeraltı ekonomisinin Payı 0 Greece Italy Spain Portugal Belgium Sweden Germany France Holland United Kingdom Japan United States Switzerland 5 10 15 20 25 30 Source: The Journal of Economic Literature, 2000 İNSANİ GELİŞME ENDEKSİ (İGE) • İGE hesaplama yönteminde refah standardı, eğitim standardı ve sağlık standardı olmak üzere üç kriter kullanılmaktadır. • Refah standardı tatminkar bir yaşam sürmeyi sağlayacak kaynaklara ulaşma, • Refah Standardı, Kişi başına düşen milli gelirin Satınalma Gücü Paritesi (SGP) ile hesaplanması ile elde edilmektedir. İNSANİ GELİŞME ENDEKSİ (İGE) • Sağlık standardı uzun ve sağlıklı bir yaşama karşılık gelmektedir. Sağlık standardı endekste uzun ömür, olarak nitelendirilmekte ve yaşam beklentisi ile ölçülmektedir. • Eğitim standardı ise bilgi edinmeye karşılık gelmektedir. iki değişkenle ölçülmektedir; – yetişkinler arasındaki okuma-yazma oranı – ortalama eğitim süresi Ülke Sıra İnsani Gelişme Endeksi Değeri Ortalama Yaşam Süresi (yıl) Yetişkin Okuryazarl ık oranı (% 15 yaş ve üstü) Birleşik ilkorta öğretim brut okullaşma oranı (%) Kişi başına GSYİH (satın alma paritesi dolar) 1 Norveç 0.965 79.6 100 100 38,454 2 Izlanda 0.960 80.9 100 96 33,051 3 Avusturalya 0.957 80.5 100 113 30,331 30 Çek Cum. 0.885 75.7 100 81 19,408 35 Macaristan 0.869 73.0 100 87 16,814 54 Bulgaristan 0.816 72.4 98.2 81 8,078 60 Romanya 0.805 71.5 97.3 75 8,480 76 Suudi Arab. 0.777 72.0 79.4 59 13,825 91 Paraguay 0.757 71.2 93.0 70 4,813 92 Türkiye 0.757 68.9 87.4 69 7,753 93 Sri Lanka 0.755 74.3 90.7 63 4,390 96 İran 0.746 70.7 77.0 72 7,525 177 Nijerya 0.311 44.6 28.7 21 779
