CÜMLENİN ÖĞELERİ
advertisement
CÜMLENİN ÖĞELERİ CÜMLE •Bir düşünceyi, bir durumu,bir olayı yargı bildirerek anlatan söz ya da söz öbeklerine cümle denir. Cümle kelime ve kelime gruplarının belli bir kurala göre bir araya gelmesi ile kurulur. Cümleyi oluşturan ve ifadenin anlaşılmasını sağlayan bu unsurlara öğe denir. Cümlenin oluşabilmesi için yargı bildiren bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu bir sözcük yeterli olmakla birlikte bir cümlede yüklemin yanında özne, nesne, dolaylı tümleç veya zarf tümleci bulunabilir. CÜMLENİN ÖĞELERİ TEMEL ÖĞELER YÜKLEM ÖZNE YARDIMCI ÖĞELER NESNE -BELİRTİLİ NESNE -BELİRTİSİZ NESNE DOLAYLI TÜMLEÇ ZARF TÜMLECİ A) TEMEL ÖĞELER A) TEMEL ÖGELER •YÜKLEM: Cümlede yargı bildiren çekimli unsurdur. ıs, oluş, hareket bildiren bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu bir sözcük yüklemi oluşturur. Yüklem cümlenin ana -temel- unsurudur. ÖRNEKLER • Okul anılarımı asla unutmayacağım. • Gelenleri büyük bir nezaketle karşıladık. • Serpil, liseye başka bir yerde devam edecek. • Bunları bana ağabeyim anlattı. Yukarıdaki cümlelerde altı çizili sözcükler çekimli fiillerden oluşmuş yüklemlerdir. ÖRNEKLER: •Üzerinde güzel bir gömlek vardı. •Dışarısı sandığımdan daha soğukmuş. •Emeğinin karşılığını almak güzeldir. •Arayan da soran da yoktu. Yukarıdaki cümlelerde altı çizili sözcükler ek fiille çekimlenmiş isim soylu sözcüklerden oluşan yüklemlerdir. UYARI • Yüklem, isim ya da fiil soylu bir kelimeden oluşabileceği gibi kelime grubundan da oluşabilir. Yani bir isim tamlaması, sıfat tamlaması, birleşik fiil yüklem olabilir. ÖRNEKLER: • Benim sadık yarim kara topraktır.(sıfat tamlaması) • Bahar, yaşlıların hastalık mevsimidir.(isim tamlaması) • Kendine dikkat etmezsen hasta olursun.(birleşik fiil) • Bu yolda devam etmeliyiz. ( birleşik fiil) ÖRNEK SORU: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim tamlaması yüklem görevindedir? A) O, kırmızı kanatlı bir kustu. B) İstekleri, hiç bitmeyen bir mutluluktu. C) Ahmet’i arayan yakın akrabasıydı. D) Mutlulukları sağlayan, anne sevgisiydi. ÖZNE Cümlede yüklemin bildirdiği isi yapan varlığa ( canlı ya da cansız) özne denir. Özne bir ya da birden fazla sözcükten oluşabilir. Özneyi bulmak için yükleme “ kim; …an ne, …en ne ?” soruları sorulur. ÖZNE Kişiler, hayvanlar, bitkiler, nesneler ve soyut kavramlar özne olabilirler. ÖZNE Adlar, belirtili ve belirtisiz ad tamlaması, sıfat tamlaması, adıllar ve fiilimsiler cümlede özne görevini üstlenebilirler. ÖRNEKLER: • Küçük kız, ısrarla dondurma istiyordu. Özne ( sıfat tamlaması) ( Kim istiyordu?) • Ben, bütün ödevlerimi yaptım. Özne ( adıl) (Kim yaptı?) • Odanın kapısı eskimiş. Özne ( belirtili a.t) (Eskiyen ne?) ÖZNE ÇEŞİTLERİ: 1. GERÇEK ÖZNE: Yüklemdeki işi, oluşu; hareketi yapan, gerçekleştiren, yerine getiren kişi ya da varlığın belli olduğu özneye denir. Gerçek özne yükleme sorulan “kim, …an, …en ne” sorusuyla bulunur. Gerçek özne iki grupta incelenir. •AÇIK ÖZNE: Gerçek öznenin cümlede açıkça belli olduğu öznelerdir. •Herkes, yasamda mutlu olmak ister. Açık özne yüklem( kim ister?) •GİZLİ ÖZNE: Gerçek öznenin cümlede açıkça belli olmadığı, yüklemdeki şahıs kavramından belirlendiği öznelerdir. Bu kitabı iki kez okudum. yüklem Kim okudu? Ben okudum. ( ben- gizli özne) ÖRNEKLER: • Çocuklar, telaşla ortalığı topluyor. Açık Özne • Bugün hava çok güzel. Açık Özne Yüklem (kim topluyor?) Yüklem (Güzel olan ne?) • Sizi daha önce görmüştüm. Yüklem ( kim görmüştü? Ben) Gizli özne SÖZDE ÖZNE: • Yüklemdeki işi, oluşu, hareketi yapan, gerçekleştiren, yerine getiren kişi ya da varlığın belli olmadığı öznelerdir. • Bu cümlelerde özne işi yapan değil, işten etkilenen konumundadır. İşi yapan ise başkasıdır. ÖRNEKLER: • Bu ev geçen hafta satıldı. Sözde özne yüklem Satılan ne? “bu ev” sıfat tamlaması soruya cevap veriyor. Ancak ev kendi kendine satılamaz. İşi yapan başkasıdır. Ama kim olduğu belli olmadığından “bu ev” sözcük grubu özne görevini üstlenmiştir. Kardeşi işten geçen hafta atıldı. Sözde özne yüklem • Atılan kim? “kardeşi” sözcüğü soruya cevap veriyor. Ancak kardeşi kendini işten atamayacağına göre işi yapan başkasıdır. Bu durumda işten etkilenen varlık özne gibi görünür. B) YARDIMCI ÖĞELER B) YARDIMCI ÖĞELER • Cümlenin oluşabilmesi için yüklemin varlığı yeterlidir. Ancak anlatım kuvvetlendirilmek istendiğinde; yer, zaman, kişi, miktar, sebep gibi unsurlara yer verilmek istendiğinde yardımcı öğelere ihtiyaç duyulur. 1. NESNE • Cümlede yüklemin bildirdiği öznenin gerçekleştirdiği işten etkilenen varlığa nesne denir. • Seda, bütün gün kaybolan kazağını aradı. özne (neyi aradı?) nesne yüklem (kim aradı?) Nesneler –i hal ekini alıp almamalarına göre ikiye ayrılırlar. •A- Belirtili Nesne: Nesne görevinde bulunan kelime ya da kelime grubu “-i hal eki” almışsa, nesne belirtilidir. Bu tür nesneler yükleme sorulan “kimi, neyi?” sorularıyla bulunur. B- Belirtisiz Nesne: •Nesne görevindeki sözcük “-i hal eki” almamışsa, nesne belirtisizdir. Bu tür nesneler yükleme sorulan “ne ?” sorusu ile bulunur. ÖRNEKLER: • Kardeşini yemeğe çağır. (sen/gizli özne) belirtili nesne yüklem (kimi çağır?)( kim çağırsın?) • Akşam güzel bir maç seyrettik.(biz/g.ö) belirtisiz nesne yüklem (ne seyrettik?)(kim seyretti?) 2. DOLAYLI TÜMLEÇ • Yüklemin yaklaşma (-e hali), bulunma (-de hali), uzaklaşma (-den hali) gibi yönlerini gösteren öğedir. • “-e, -de, -den” eklerini almış kelime ya da kelime grupları cümlede dolaylı tümleç görevini üstlenir. DOLAYLI TÜMLEÇ • Dolaylı tümleci bulmak için yükleme “KİME, KİMDE, KİMDEN; NEREYE, NEREDE, NEREDEN” soruları sorulur. ÖRNEKLER: • Annem bu kitapları amcamdan almış. (özne) (dolaylı tümleç) (yüklem) (kim almış?) (kimden almış?) • Başımın üstünden yorgun bulutlar geçiyor. (dolaylı tümleç) (özne) (yüklem) (geçen ne?) (nereden geçiyor?) 3. ZARF TÜMLECİ •Yüklemi yön, zaman, miktar gibi değişik yönlerden tamamlayan; eylemin yapılış şekli ya da sebebiyle ilgili bilgi veren öğeye “zarf tümleci” denir. ZARF TÜMLECİ • Zarf tümlecini bulmak için yükleme: “NE ZAMAN, NE KADAR, NASIL, NİÇİN?” soruları sorulur. ÖRNEKLER: • Hepimiz günün erken saatlerinde uyanırdık. özne zarf tümleci yüklem (kim uyanırdı?) ( ne zaman uyanırdık?) • Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden. ( sen/g.ö) zarf tüml. Yüklem dolaylı tüml. (kim çıkacak?) (nasıl çıkacak) (nereden çıkacak?)
