Cümlenin Ögeleri

CÜMLENİN ÖGELERİ
Sınıf: 8
□ A) TEMEL ÖGELER
Cümlede mutlaka bulunması gereken ögelerdir. Fakat Türkçede nadir de olsa öznesi
olmayan cümle vardır.
□ 1- YÜKLEM
Cümlenin bildirdiği yargıyı üzerinde
taşıyan ögedir.
Bir cümlede iki tür kelime yüklem
olabilir:
1. ÇEKİMLİ FİİLLER
»Biliyorum, oku, Düşünmelisin
2. EK FİİL ALMIŞ İSİMLER
»Zekidir, Başarılı imiş, Bendim…
Yüklemin Özellikleri:
√Yüklemsiz cümle olmaz.
√Yüklem tek başına cümle olabilir.
√Cümlenin ögeleri aranırken önce
yüklem bulunur.
√Yüklem birden fazla kelimeden
oluşabilir.
√Türkçede cümlede dizilişine göre yüklem sonda olmalıdır. Yüklemin sonda olduğu cümlelere kurallı, başta ya da ortada olduğu cümlelere devrik cümle denir.
»Yarın bize gelecek.
»Ayşe’nin gözleri ışıl ışıldı.
»Yanıldığımı yeni fark ettim.
»Arabası eski modeldi.
»Söylediklerin doğru değil.
SORULARI
Diğer ögeler,
yükleme sorulan
sorularla bulunur.
□ B) YARDIMCI ÖGELER (TÜMLEÇLER)
Cümleyi söyleyen ya da yazan kişinin ihtiyacına göre kullandığı, cümlede bulunması zorunlu olmayan ögelerdir. Bir
cümlede yardımcı ögelerden hiç bulunmayabileceği gibi birden fazla yardımcı öge de bulunabilir.
□ 2- ÖZNE
Yüklemin bildirdiği işi yapan ögedir.
Üç tip özne vardır:
□ I- GERÇEK ÖZNE: Yüklemin
bildirdiği işi gerçekten yapan ya da
yüklemde durumu bildiren öznelerdir.
»Ali ve ben camı kırdık. (Camı kıran kim?)
Gerçek Özne
□ II- GİZLİ ÖZNE: Şahıs ekleriyle
yüklem içerisinde gizlenen öznedir.
» Camı kırdık. (Camı kıran kim?)
Biz/Gizli Özne
(Birinci Çoğul Eki “-k” “Ali ve ben”in
yerine geçip “biz” anlamı vermiştir)
□ 1- NESNE
□ 2-ZARF TÜMLECİ
Cümlede öznenin yaptığı yüklemin bildirdiği işten etkilenen Yüklemin anlamını yer,
ögedir. Özne ve nesne karıştırılabileceği için bir cümlede özne durum, zaman, miktar ve
bulunmadan nesne aranmaz.
soru yönünden tamamİki tip nesne vardır:
layan ögelere denir.
□ I- BELİRTİLİ NESNE
□ II- BELİRTİSİZ NESNE
Belirtme (“ –ı, -i; -u, -ü ”)
hâli ekinini almış olan
nesnedir.
Yalın halde bulunan
nesnedir. Belirtisiz nesneler hâl eki almazlar.
»”İhtiyar adam seni sordu.”
Cümlesinin nesnesini
bulalım.
1-Önce yüklem bulunur:
Cümlede “sor(mak)” fiili
görülen geçmiş zamanda
çekimlenmiştir. Yani bu
cümlenin yüklemi “sordu”
çekimli fiilidir.
2-Sonra özne bulunur:
Sor-an kim?→İhtiyar adam
»”Efe top oynuyor.”
Cümlesinin nesnesini
bulalım.
1-Önce yüklem bulunur:
Cümlede “oyna(mak)”
fiili şimdiki zamanda
çekimlenmiştir. Yani bu
cümlenin yüklemi
“oynuyor” çekimli fiilidir.
2-Sonra özne bulunur:
Oyna-yan kim?→Efe
□ III- SÖZDE ÖZNE: “-l” ve “-n” eki
almış yüklemlerde nesnenin (İşten
etkilenen ögenin)özne görevi görmesidir.
» Cam kırıldı. (Kırılan ne?)
Sözde Özne
(Cam kendiliğinden kırılmaz, aslında
Gerçek Özne
kırılma işinden etkilenen cam bu cümlede
3-Şimdi nesneyi bulalım:
özne görevi kazanmıştır.)
Neyi sordu? →seni
Özne olabilecek kelime veya kelime
(Nesnemiz “sen” zamiridir.
grupları:
“-i” hâl ekini aldığı için “seni”
1. İsim soylu sözcükler:
kelimesi belirtili nesnedir.)
»Siz hiç konuşmaz mısınız? (Özne →Zamir)
»Kitabı sana getirdim.
2. İsim ve sıfat tamlamaları:
B’li Nesne
»İhtiyar adam seni sordu.(Özne→Sıfat tam.)
»Seni çok özlemişim.
3. Fiilimsilerle kurulan yan cümlecikler:
B’li Nesne
»Akacak kan damarda durmaz.(Özn→Sıf.fiil)
SORULARI
Sayfa: 1
Gerçek Özne
3-Şimdi nesneyi bulalım:
Ne oynuyor? →top
(Nesnemiz “top”
sözcüğüdür. Bu sözcük
hiçbir hâl eki almadığı için
belirtisiz nesnedir.)
»”Akşam bize gelin.”
Cümlesinin zarf tümlecini
bulalım.
1-Önce yüklem bulunur:
Cümlede “gel(mek)” fiili
emir kipi 2. çoğul şahısta
çekimlenmiştir. Yani bu
cümlenin yüklemi “gelin”
çekimli fiilidir.
2-Şimdi zarf tümlecini
bulalım:
Ne zaman gelin? →akşam
»Seni çok seviyorum.
»Hızlı hızlı yürüyordu.
 Edat tümleçlerine de
zarf tümleci denir.
»Buraya otobüsle geldi.
»Rüzgar gibi geçti.
»Senin için döndüm.
»Onun kadar yetenekliydi.
□ 3- YER TAMLAYICISI
Cümlede isimlerin “-e, -de,
-den” hâl eklerini alarak,
yüklemin gösterdiği eylemin
yöneldiği, bulunduğu, çıktığı
yer ve yönü gösteren ögelere
yer tamlayıcısı veya dolaylı
tümleç denir.
»Seni yolda gördüm.”
Cümlesinin dolaylı
tümlecini bulalım.
1-Önce yüklem bulunur:
Cümlede “gör(mek)” fiili
görülen geçmiş zaman 1. tekil
şahısta çekimlenmiştir. Yani
bu cümlenin yüklemi
“gördüm” çekimli fiilidir.
2-Şimdi yer tamlayıcısını
bulalım:
Nerede gördüm? →yolda
»Bunları eve bırak.
»Cüzdanım arabada kaldı.
»Kitapları Tolga’dan aldım.
»Sizce uzayda hayat var mı?
»Biraz da bana verir misin?
»Kütüphaneden hiç çıkmaz.
»Bana çiçek al.
B’siz Nesne
Ȃocuklar sevgi ister.
B’siz Nesne
SORULARI
SORULARI
SORULARI
SORULARI
Yapan kim/ne?
Neyi?
Ne?
Olan kim/ne?
Kimi?
Kim?
Nasıl? Ne Zaman?
Ne Kadar? Niçin?
Ne ile? Ne gibi?
Neden?
Neye? Neyde?
Neyden? Nereye?
Nerede? Nereden?
Kime? Kimde?
Kimden?
CÜMLENİN ÖGELERİ
Sınıf: 8
Sayfa: 2
□ CÜMLEDE VURGULANAN ÖGE
□ CÜMLE DIŞI UNSURLAR (CÜMLE DIŞI ÖGE)
Cümlede asıl anlatılmak istenen öge vurgulanır. Konuşurken istediğimiz ögeyi ses tonumuzu
yükselterek vurgulayabiliriz. Ancak yazıda bunu yapamayacağımız için vurgulamak istediğimiz
ögeyi yükleme yaklaştırırız.
1-FİİL CÜMLELERİNDE VURGU: Yüklemi çekimli fiil olan cümlelerde,
a- Yüklem, cümlenin sonunda veya ortasında ise yüklemden önceki öge vurgulanan ögedir:
»O, beni hep burada bekler.
» Babam bizi müzeye yarın götürecek.
Cümlede öge görevi üstlenmeyen ancak cümlenin anlamına katkıda bulunan unsurlara cümle dışı unsurlar denir.
Bağlaçlar, ünlemler, hitaplar, ara sözler cümle dışı unsurlardır.
» “Ahmet, sana defalarca geç kalmamanı söylemedim mi?”
Görüldüğü gibi “Ahmet” sözü cümlede yükleme sorulan herhangi bir soruya cevap vermiyor yani cümle dışı
unsurdur.
» Çünkü sınava girmedim. →Cümle Dışı Unsur (Bağlaç)
» Hey, bana bakın!→ Cümle Dışı Unsur (Ünlem)
» Çocuğum, ödevini bitir.→ Cümle Dışı Unsur (Hitap)
» Ayhan, siz de çok iyi bilirsiniz, derslerine pek çalışmaz.→ Cümle Dışı Unsur (Ara söz)
Yer Tamlayıcısı Yüklem
Zarf Tümleci Yüklem
Yukarıda “bekler” yüklemine en yakın öge.
yer tamlayıcısı olan “burada” sözcüğüdür. Yani vurgulu öge yer tamlayıcısıdır.
Yukarıda “götürecek” yüklemine en
yakın öge –yani vurgulu öge- zarf tümleci olan “yarın” sözcüğüdür.
»O beni bekler hep burada.
Özne
Bu cümlede ise yükleme en yakın öge belirtili
nesne olan “beni” sözcüğüdür. Vurgulu öge belirtili nesnedir.
Yüklem
Yukarıda “götürecek” yüklemine en
yakın öge ise –yani vurgulu öge- özne
olan “babam” sözcüğüdür.
b- Yüklem cümlenin başında ise vurgulanan öge yüklemdir:
»Bekler o, beni hep burada.
» Dokunabilir misiniz gözyaşlarıma ellerinizle?
Yüklem
□ ARA SÖZ / ARA CÜMLE
» Babam götürecek bizi yarın müzeye.
B’li Nesne Yüklem
Yüklem
2-İSİM CÜMLELERİNDE VURGU: Yüklemi isim soylu sözcük olan cümlelerde vurgu,
yüklemdedir.
» Bu konunun kavranması diğerlerinden kolaydır. (Yüklem isim olduğu için vurgu yüklemdedir.)
» İstanbul’u fetheden Fatih’tir. (Yüklem isim soylu olduğu için vurgu yüklemdedir.)
» Adamın üç tane evi varmış. (Yüklem isim soylu olduğu için vurgu yüklemdedir.)
» Ne güzel komşumuzdun sen Fahriye abla. (Yüklem isim soylu olduğu için vurgu yüklemdedir.)
Cümlede herhangi bir ögenin açıklayıcısı olan ya da cümlenin hiçbir ögesini oluşturmayan, çıkarılması cümlenin
anlamında eksiklik ya da bozulma meydana getirmeyen sözlere ara söz denir. Bu söz, cümle özelliği taşırsa yani
yüklemi varsa ara cümle adını alır.
»Dünyanın en vefakâr insanını, annemi, çok özlüyorum. »Hayalimdeki şehre -Ankara’ya- sonunda kavuşacağım.
Belirtili Nesne
Ara söz
Yer tamlayıcısı
Ara söz
» Dışarı çıkınca içime –neden olduğunu anlamadığım- tuhaf bir hüzün doldu.
Ara cümle
»Bu cephe -emin ol- sarsılmaz.
Ara cümle
Ara söz ve ara cümlelerin başında ve sonunda virgül (,) ya da kısa çizgi (-) kullanılır. "ki" ile de bağlanabilir.
»Başımın ağrısı yazları -sıcaklardan olmalı- daha da artar.
»Arka sıradakilerden biri, gözlüklü olanı, bir soru sordu.
»Trafik yüzünden toplantıya -ki yalnızca on dakika kaldığı halde yolu bile yarılayamadık- kesin geç kalacağız.

3-SORU CÜMLELERİNDE VURGU:
a-Soru sözcükleri ile kurulan cümlelerde vurgu soru bildiren öge üzerindedir:
»Kim beni burada bekler?
» Ne istiyorsun benden?
Özne
Yüklem
Belirtisiz
Nesne
Yüklem
b-Soru anlamı soru eki “mı/mi/mu/mü” ile sağlanıyorsa vurgu soru ekinden önceki
ögededir:
»O beni mi bekler hep burada?
» Zühtü İzmir’e trenle mi gidiyor?
Belirtili Nesne
Zarf Tümleci
4-KOŞUL CÜMLELERİNDE VURGU: Koşul cümlelerinde vurgu koşul bildiren ögededir.
» Polise gitmezsen bu durum başını ağrıtabilir. (Zarf tümleci)
» Beni arasaydın gelip seni alırdım. (Zarf tümleci)
» Çalıştın mı başarırsın. (Zarf Tümleci)
» Kitabı geri almak üzere veriyorum. (Zarf Tümleci)
5-İÇİNDE “DE” BAĞLACI OLAN CÜMLELERDE VURGU: “de” bağlacı vurguyu kendinden
önceki ögeye çeker:
»Ben de sizinle köye gideceğim.
» Dayım bizi de çocukları gibi sever.
Özne
Belirtili Nesne
Cümlede herhangi bir ögenin açıklayıcısı veya açıkladığı öge ile aynı görevde olabilir.
»Arka sıradakilerden biri, gözlüklü olanı, bir soru sordu. →Öznenin açıklayıcısı
»Dün Ali amcalara, eski komşumuza, gittik. → Dolaylı tümlecin açıklayıcısı
»Doğup, büyüdüğü yerleri, memleketini, çok özlemişti.→Nesne ile aynı görevde kullanılmış.
»Onu dün akşama doğru, saat beş gibi, Kızılay'da gördüm. →Zarf tümlecinin açıklayıcısı

Cümlenin herhangi bir öğesi olmaksızın da kullanılabilir.
»Bu işi yılsonuna kadar bitireceklerini -inanılacak gibi değil- söylüyorlar.
»Bu adam, seni temin ederim, sahtekârın biridir.
Cümleden çıkarılması cümlenin anlamında eksiklik ya da bozulma meydana getirmez.
»Necati’ye, o bilmiyor tabi, harika bir sürpriz hazırladık.→ Necati’ye harika bir sürpriz hazırladık.
»Anneme -hayatını bana adayan kadına- saygıda kusur etmem.→ Anneme saygıda kusur etmem.